Khachik Dashtens
Ռանչպարների Կանչը
35
ԲԱՑՃԱԿԱՏ ԱՊՐԻՐ, ԻՇԽՆԶՈՐՑԻ
Այդ օրը երկար թափառեց Մորուք Կարոն։
Մեծ Շարիարը մտքից չէր գնում։ Շատ փորձություններ էին անցել իր գլխով, բայց այդպիսի արկածի հանդիպած չկար։ Իսկապես, ինչ անզգուշություն էր իր կողմից գնալ և պառկել իրեն որոնող միլպետի ծոցում։ Ոչ, նա այլևս Մեծ Շարիար չի գնա։ Արդեն պարզ էր, որ իրեն խստորեն հետապնդում են և գավառամասի միլպետը այդ նպատակով էր եկել գյուղ։
Հիշեց առաջին տարիներին Ոսկեթասի ջրաղացի հետ կապված դեպքը, որի համար նա նույնիսկ ծեծեց կնոջը։ Ոչ, ոչ, նա այլևս այդքան անզգույշ չի լինի և այլևս չի իջնի դաշւոի գյուղերը։ Լեռնային գյուղերում վտանգի պահին հընարավոր է որևէ կիրճի կամ սարի ետևում թաքնվել, ապավինել քարափներին ու ծերպերին, իսկ հարթավայրում ինչպե՞ս և ու՞ր թաքնվել։
Նա գերանդին դրեց այն բլրի կողին, որտեղից վերցրել էր և ձին քշեց դեպի իրենց սարերը։ Կասկածելի ուղևորներ երևացին։ Աջ թևի վրա մի հին գերեզմանոց կար։ Գլխահակ մոտեցավ շիրիմներից մեկին և սանձը բռնած տխուր նստեց մի տապանաքարի, իբրև թե սգում է վաղամեռիկ հարազատին։
Սպասեց այդտեղ մինչև մութն ընկավ։ Հեծավ ձին ու նորից քշեց։ Արտենասարի տակ երևաց իրենց գյուղը։ կիսամութի մեջ երևացին Մոսե Իմոյի, Տեր Քաջի Ադամի, իր եղբայր Օհանի, Գաբոյի, Փափագի, Պողոսի և մյուս սասունցիների տները։
Իր տանիքն էլ երևաց։
Լուսնի տակ ցոլաց բարակ սայլուղին, որով նա առաջին անգամ Լենինական գնաց, երբ նոր էր եկել Հայաստան։ Գնաց ներկայացավ Գավգործկոմի երիտասարդ նախագահին։
Նախագահը հարցրեց.
Ո՞վ ես, քեզ չեմ ճանաչում։
Էն Մորուք Կարոն, որ ասում են, ես եմ։
Սասունցիների պոլկի՞ց։
Այո։
Ինչու՞ եկար։
Եկա, որովհետև ղարիբության մեջ էի։ Մուհամեդն ասել է՝ ես ղարիբությունը կարգելեի, եթե վերադարձի քաղցրությանը չլիներ,
Մոռացիր Մուհամեդին և Քրիստոսին և վայելիր այդ քաղցրությունը։ Ես քո կնոջն էլ որոշել էի ուղարկել քեզ մոտ, բայց որ եկել ես՝ գնա գյուղ և հանգիստ զբաղվիր քո վարուցանքով։
Շնորհակալություն հայտնեց ու դուրս եկավ։
Հանգի՞ստ։
Իսկ ինչու՞ է ինքը այդպես անհանգիստ թափառում սարերի վրա և թաքնվելով իր ձիու փորատակին և անձավների մեջ, կռանում օտար շիրմաքարերին։ Ինչու է սպասում, որ մութն ավելի թանձրանա։
Մորուք Կարոն գիշերով հասավ իրենց գյուղի խոտնոցը։ Կանգնեց Խոտնոցի մեծ քարի տակ։ Նորից կտրեց առվի ջուրը և նորից ծերունի Ֆադեն եկավ թիակը ուսին։
Ու պատվիրեց Կարոն.
Գնա իմ ախպեր Օհանին կանչիր։
Ու ծերունի Ֆադեն մութով քայլեց եկավ Օհանի դուռ։
Օհա՛ն, վեր կաց, խոտնոց գնա, մարդ է կանչում։
Ու գիշերով դեպի խոտնոցի ձորը գնաց Մուրո տան Օհանը մենակ։
Մենակ էր ու մի աչքը կապած։ Եվ Մորուքն ասաց.
Օհա՛ն, ես ճամփորդ մարդ եմ, ընտանիքս քեզ ամանաթ։ Կյանքը Սխտոր–քարի պես բան է. չշվարես և չշփոթվես էդ քարի վրա։ Մի բան իմացիր, աշխարհում մեր գտածը քիչ եղավ, մեր կորուստը՝ շատ։
Օհանը գնաց, Մարթան եկավ։
Եկավ ու կանգնեց Խոտնոցի մեծ քարի տակ, Օհանի կանգնած տեղը։
Իշխնձորցի, քար ու հողը մաշվեց իմ կրունկից, ասաց Կարոն։ Ես Սալոնիկից եկա, որ ազատ վարուցանքս անեմ, բայց չար մարդիկ ինձ հանգիստ չեն տալիս գյուղում։ Հոգնեցի բուխարիկների, գոմերի ու հավքերի բներում ապրելով, մաղարայից մաղարա անցնելով։ Իմ ձին էլ հոգնեց։ Որոշել եմ՝ կերթամ։ Կերթամ, որ ոչ ոքի մեղքի տակ չընկնեմ։ Դու էլ ինձնից հետո ոչ մեկի մեղքը գլուխդ չառնես։ Բացճակատ ապրիր, իշխնձորցի, ինչպես ապրել ես մինչև հիմա։ Կար ժամանակ, որ Սասնա քար ու հողը կդղրդար քո պատճառով ու ես քեզ մեջքիս կապած մեն–մենակ կկռվեի չար աշխարհի դեմ։ Քո սիրո համար ես մազրեցու աղջկան քո անունից խոստովան արի, որ էդ դղրդոցը հանգստանար։
Ասաց ու լռեց։
Լռեց ու նորից ասաց.
Մինչև հիմա լեն ճամփի վրա իրար կողք-կողքի գնացինք, նեղ կածան հանդիպեց՝ գնացինք իրար ետևից, ես՝ առջևից, դու՝ ետևից, միշտ միասին ու իրարից անբաժան։ Հիմա պիտի բաժանվենք։ Քո էն գիշերվա տագնապը ճիշտ էր, իշխնձորցի։ Մեր սողնակը հավիտյան փակվեց։ Էս դուռը մեր բախտին թարս կապողը դժվար թե նորից բաց անի։ Աստված մեզ երեք աղջիկ զավակ տվեց, բայց տղա ժառանգ չունենք։ Օհանը երկուսն ունի։ Քեզ ամանաթ Օհանի մեծ արդեն, կբերես մեր տուն և ձեռքը գիրք կտաս։
Ասաց ու գնաց։
Միայն Ահագչի գյուղը կանգնած մնաց ու մնաց Արտենի սարը իր տեղում՝ լուսն յակը ճակատին։
ԵՍ ԻՄ ՄԱՍԻՍԻ ԾԽԻՆ ԿՀԱՎԱՏԱՄ
Մաղդան բարձրիկ գյուղ է Արագածի լանջին։ Ձին քշեց Կարոն, հասավ Մաղդա։
Այդտեղ էր ապրում Զնգլիկ Պետոն։ Կանգնեց գյուղից դուրս աղբյուրի մոտ ու կանչեց նրան։
Ու եկավ Պետոն։
Զնգլիկ Պետոն տարիքով փոքր էր Մորուքից, բայց ավելի կշռադատ ու շրջահայաց։ Եղել էր սասունցոց գնդի քաջ մարտիկներից մեկը։ Մորուքի հետ մասնակցել էր Թալինի բերդի գրավմանը և գնացել–հասել մինչև Գորիս։ Ի վըրեժ Փեթարա Մանուկի և Ախոյի սպանության, նա 175 ձիավորով Մասիսի կողմից գրոհել էր Կողբի վրա և գրավել Հայաստանի աղահանքերը։
Իսկ այժմ թե Մասիսը և թե Կողբը գտնվում էին սահմանից այն կողմ։
Ճշտվել էր Շեյխ Զիլանի քուրդ առաջնորդների միացյալ զին յալ ապստամբությունը։ Շեյխ Զիլանր մեծաքանակ ապըստամբների գլուխ անցած շարժվում էր Վան քաղաքի վրա։
Եվ նրանք որոշեցին սահմանն անցնել։ Կգնան կմիանան քրդական ապստամբներին և կկռվեն բռնության դեմ։ Եթե չկարողանան իրենց ծննդավայրն ազատագրել, գոնե կռված կլինեն հարևան փոքր ժողովուրդների ազատության համար։
Բայց ո՞ր կողմով մոտենալ Արաքսին։
Կարոն բացատրեց, որ ինքը եղել է Աղմաղանի կողմերում և իր կարծիքով ամենահարմարը Կոշի քարափների տակով դեպի Սև ջուր իջնելն է։
Մազդեցին համաձայն եղավ։
Ես քեզ մոտ կգամ շաբաթ օրը, կես գիշերից առաջ, ասաց Կարոն։ Հասա թե չէ՝ ճանապարհ ենք ընկնելու։
Տանը պատրաստ կսպասեմ։
Ես տուն չեմ մտնի։ Հիմա էլ տուն չեմ գա, զգուշացրեց Մորուքը, իրար կհանդիպենք այս աղբյուրի մոտ։
Զնգլիկ Պետոն ուտելիք բերեց։ Կարոն իջավ ձիուց և ատրճանակը քաշելով պարպեց բացօթյա սեղանի առաջ։ Մի ձեռքով հաց էր ուտում, մյուսով ձիու սանձը և ատրճանակը պահում։
Ատրճանակը տեղը դիր և հացդ կեր, նեղացավ Զընգլիկ Պետոն։ Մենք եղբայրներ ենք։
Իմ եղբայրը իմ զենքն է, ասաց Կարոն և վերջին պատառը արագ ծամելով թռավ ձիու մեջքին։
Երեկոյան Պետոն կնոջը առանձին կանչելով պատվիրեց շտապ երկու զույգ գուլպա գործել։
Կինը ուզեց իմանալ, թե երկրորդ զույգը ու՞մ համար է։
Քո գործը չէ։ Կգործես սև թելից։ Շաբաթ օրը պատրաստ լինի, ապսպրեց Զնգլիկ Պետոն։
Հինգ օր շարունակ Արևիկը գուլպա գործեց։ Ցերեկները կանգնում էր գյուղից դուրս և սև բրդից թել էր մանում, իսկ գիշերները դրանից գուլպա էր գործում թախտին նստած։
Մորուքը եկավ ճիշտ ժամանակին, շաբաթ օրը, կեսօրից առաջ։ Եկել էր ոտքով։ Ձին տարել էր սար և թողել իր ծանոթ եզդիներից մեկի մոտ։
Պետոն նրան դիմավորեց պայմանավորված վայրում, աղբյուրի մոտ։ Պետոն հետը վերցրել էր մի կապոց ուտելիք և երկու ձեռք տաք գուլպա, մեկը իր համար, մյուսը՝ Մորուքի։
Կռացան խմեցին աղբյուրի ջրից և ձեռնափայտերը վերցնելով պատրաստվեցին մեկնել։
Լուսնի բացակայությունից օգտվելով լուսաստղը պայծառ շողշողում էր իրենց գլխավերևում։ Արևիկը ձեոները ծալած, տխուր մոտեցավ նրանց, չհամարձակվելով առաջինը խոսել։
Դե, կին, քեզ քաջի պես պահիր, ինչպես վայել է ֆիդայու կնոջը, ասաց Զնգլիկ Պետոն ձեռնափայտը թևատակից գետնին իջեցնելով։ Մեր գնալու մասին ոչ ոք չըգիտի քեզանից բացի։
Գոնե ձեր պայմանն ասեք, որ իմանամ ո՞ղջ եք, թե մեռած, հարցրեց Արևիկը։
Մեր պայմանը երեք օր է։ էսօր շաբաթ է, վաղը՝ կիրակի։ Մյուս օրը՝ երկուշաբթի։ Էս երեք օրվա մեջ ամեն երեկո, երբ արևը մայր կմտնի, կգաս կկանգնես էս մեր կանգնած տեղը և կնայես դեպի Մեծ Մասիս։ Եթե Մասիսի ստորոտում Ակոռի գյուղի մոտ կամ ս. Հակոբա աղբյուրի տակ կրակ երևաց, ուրեմն իմացիր, որ մենք անփորձանք անցել ենք Արաքսը, թե չերևաց, կնշանակի բռնված ենք, կամ զարկված։ Մեր ազգ ու տոհմին ու հարևաններին մեր գնալու մասին կհայտնես միայն այն ժամանակ, երբ Մասիսի վրա ծուխ տեսնես։
Արևիկը աղբյուրի մոտ կանգնած երկար նայեց նրանց ետևից, մինչև որ երկու հայդուկները անհետացան մոտակա քարափների թիկունքում։ Նա վերադարձավ տուն այն երջանիկ անհանգստությամբ, ասես թե իր ամուսինը հերթական ճակատամարտի էր գնում և շուտով կվերադառնա Մորուք Կարոյի հետ, կամ թե կսպանվի մարտի դաշտում։
Հայդուկները գիշերով իջան դեպի Մեծամոր լիճը և մոտենալով Արաքս գետին, զգուշությամբ շարժվեցին դեպի Մարգարայի կամուրջը։
Արարատյան դաշտավայրի այդ մասը ծանոթ էր իրենց։ 1918 թվականի մայիսին Իգդիրից իջնելով նրանք Մարգարայի կամուրջով շարժվել էին դեպի Մեծամոր և Արաքսի սարահարթը բարձրանալով գրոհել էին Թալինի բերդի վրա։
Իսկ ինչ էր Մարգարայի կամուրջը իր աշնանային կիսացամաք գետով այն հորդացած գետերի համեմատությամբ, որ նրանք բազմիցս կտրել-անցել էին իրենց երիտասարդ տարիներին։
Մորուք Կարոն և Զնգլիկ Պետոն մի ամբողջ օր անցկացրին Արաքսի ձախափնյա եղեգնուտներում, մոտիկից զննելով գետի ծանծաղուտները։ Կարոն ասաց, որ այդ տեղերով տարիներ առաջ անցել են իրենք և ծանոթ են ամեն մի թըփին։
Երկրորդ օրը նրանք կամուրջի կողքով մտան գետը և հաջողությամբ հասան մյուս ափը։ Նստեցին ափին և եղեգների հետևում թաքնվելով փոխեցին իրենց թրջված գուլպաները։ Արևիկի գործած գուլպաներից մի զույգը Մորուք Կարոն հագավ, մյուսը՝ Զնգլիկ Պետոն։ Ապա հաց կերան և իրենց ձեռնափայտերն առնելով ելան ճամփա։ Ետևում Արաքսն էր, իսկ առջևում՝ Մասիս սարը։ Երբ բավական հեռացել էին գետաբերանից, գլուխները հանեցին ու ետ դառնալով թափահարեցին դեպի Արագած։
Երկրորդ օրվա իրիկնադեմին Արևիկը եկավ նշանակված վայրը և նայեց դեպի Մասիս։ Ուղիղ Մեծ Մասիսի ոտքերի մոտ նա մի բարակ ծուխ նկատեց։ Կարծես մշուշ լիներ։ Աչքերին չհավատաց։ Աղբյուրից հեռանալով կանգնեց մի քարաժայռի և աչքերը տրորելով նորից նայեց։ Գնալով այդ ծուխը մեծացավ և խարույկի քարերը լիգելով տարածվեց լեռան լանջն ի վեր։ Ծխի միջից կարմիր բոցեր երևացին։
Անցել են, ուրախացած մրմնջաց Արևիկը երեսը խաչակնքելով։ Ինքն էլ չնկատեց, թե ինչպես իր շուրջը մարդիկ հավաքվեցին։ Բոլորի աչքը Մեծ սարի վրա էր։
Անցել են, այս անգամ բարձրաձայն գոչեց Արևիկը, ցույց տալով Մեծ Մասիսի ստորոտում երևացող կարմիր ծուխը։
Ա՜յ, ա՜յ, նստած են կրակի մոտ և իրենց գուլպաներն են չորացնում։ Տեսե՜ք, մեկը կանգնեց և դեպի մեզ է նայում, ոգևորված շարունակեց Արևիկը առանց աչքը Մասիսներից հեռացնելու։
Ովքե՞ր են, հարցրեց մի գյուղացի։
Մորուք Կարոն և Զնգլիկ Պետոն։
Ես չեմ տեսնում։ Ես էլ չեմ տեսնում, հնչեց մի երկրորդ ձայն։
էստեղից էնտեղ մարդ չի տեսնվի, Արևիկ, նկատեց մի հովիվ աղբյուրին մոտենալով»
Իսկ ծուխը տեսնու՞մ եք։
Ծուխը տեսնում ենք, հաստատեցին բոլորը։
Բա էն Կարոն չի՞ կրակի մոտ նստած։ Էն կանգնածն էլ Զնգլիկ Պետոն չի՞։
Ու բոլորը լարված հետաքրքրությամբ շարունակում էին նայել դեպի Մասիսները։ Ամենից ակնապիշ նայողը Արևիկն էր։ Այնպես էր կլանված, որ նրան թվում էր, թե ինքը իս՛կապես երկու մարդ է տեսնում Մասիսի ստորոտում։ Մեկը կրակի մոտ մի քարի նստած իր գուլպաներն է չորացնում, իսկ մյուսը կանգնած նայում է դեպի իրենց գյուղի կողմը։
Տեսե՜ք, Պետոն կրակի մոտից շարժվեց դեպի ս. Հակոբա աղբյուրը, բացականչեց մաղդեցի կինը։ Մորուքն էլ տեղից ելավ։
Աղջի, ո՞րն է Պետոն, հարցրեց բարակ ձայնով մի կին։
Չե՞ս տեսնում, գրեթե ինքնամոռաց գոչեց Արևիկը,
Ա՜յ, տես, չոքեց աղբյուրին և ջուր է խմում։
Ֆիդայու համար աշխարհը նեղ է, բացատրեց մի ծեր սասունցի։ Նրանք գնացին իրենց աստծո ետևից։
Շուտով ամբողջ գյուղում տարածվեց, որ Զնգլիկ Պետոն և Մորուք Կարապետը Մարգարայի կարմուրջի մոտով փախել են դեպի Պարսկաստան՝ Զելիմ խանի ապստամբներին միանալու։
Այդ նույն միջոցին նորակազմ կոլտնտեսության գրասենյակում ծայր էր առնում տագնապալի մի լուր, որ Մորուք Կարոն և Զնգլիկ Պետոն Արաքսին մոտենալիս խփվել են սահմանապահների կողմից և նրանց դիակները սայլերին դրած շուտով բերելու են Թալին և ցուցադրելու են ժողովրդի առաջ իբրև դավաճանների։
Չեն սպանվել, գետն անցնելիս խեղդվել են, ուղղեց գյուղի փոստատարը գրասենյակ մտնելով։
Մեկ–երկու տարեց սասունցի անկարելի համարեցին խեղդվելը, պատճառաբանելով, թե Արաքսի ջուրը էգ է։ Մի քանիսն էլ պնդեցին, թե որձ է, որովհետև Բինգյոլի սարերից է գալիս, հնարավոր է, որ խեղդված լինեն։
Երբ Արևիկն իմացավ այդ լուրը, հանգիստ պատասխանեց.
Թող նրանք էդպես խոսեն, ես իմ Մասիսի ծխին կհավատամ։
Եվ իսկապես, եթե որևէ ճանապարհորդ այդ պահին անցնելիս լիներ Մասիսի լանջերով, նա անպայման կնկատեր, թե ինչպես երկու ուղևոր մի մեծ կրակի մոտից ելնելով, այդ լեռան ստորոտով շարժվում էին դեպի Պարսկաստան։
Եվ Արևիկն իրավունք ուներ Մասիսի ծխին հավատալու։
ԻՍՐՈ ԵՎ ԱԴԱՄ
«Եկանք ու գնացինք... »
Մորուք Կարոյի և Պետոյի փախուստից հետո Փեթարա Իսրոյի վիճակը ծանրացավ։
Իսրոն ապրում էր Թալինի գավառամասի Կաթնաղբյուր գյուղում։ Արագածի ցածրադիր լանջին շինված այդ ավանը իր դիրքով բավական հիշեցնում էր իր հայրենի Փեթար գյուղը և Իսրոն այդ վայրն էր ընտրել նոր բնակության համար։ Նա այդ գյուղն եկավ մազե սև արան հաղին, հնամաշ խուրջինը ձիու թամբին կապած։
Զին ծախեց ու երկու լուծ եզ գնեց վերադիր վճարով։ Քանդեց իր գոտին ու մի քանի այծ ու ոչխար առավ։ Հրացանն էլ հանձնեց Թալինի հեղկոմին։
Ռանչպար էր Իսրոն ու նորից կպավ իր լուծ ու մաճին։ Սկսեց հայրենի հողը հերկել և որքան հերկեց, այնքան հողը քաղցրացավ։
Համատարածի շրջանում կուլակները կատաղի պայքար ծավալեցին կոլտնտեսային շարժման դեմ, ձախողում էին պետական մթերումների գործը, հրդեհում, ոչնչացնում էին հանրային նորաստեղծ տնտեսությունների ունեցվածքը, կոտորում էին անասուններին։ Պահանջվեց կուլակությունը վերացնել որպես դասակարգ։
Ինչպես ամբողջ երկրում, այնպես էլ Թալինի գավառամասում նրանց կուլակաթափ էին անում և արտաքսում գյուղերից։ Դիմադրողները խստորեն պատժվում էին։ Գյուղում պակասեց հացը, արոտավայրերում նվազեցին ոչխարն ու այծը ու ծայր առավ ամեն տեսակ հերյուրանք սոցիալիզմի դեմ։
Վա՜յթե ժամանակ գա, որ գյուղը այծ մտնի, ժողովուրդը թողնի փախչի, չիմանալով, թե դա ինչ կենդանի է, կանխատեսում էին մարդիկ գյուղի ապագան, իրենց դրության ներկա վիճակից ելնելով։ Ոմանք նույնիսկ սով էին գուշակում ոչ միայն Թալինի, այլև ամբողջ աշխարհի համար։
Ի՜նչ սարսափելի բան է, իսկապես։ Անցել են շատ տարիներ և սարից մի այծ է երևացել գյուղի մեջ, և մարդիկ խուճապահար փախչում են տներից, չճանաչելով իրենց դարավոր բարեկամին, կարծելով, թե գազան է։
Իսկ սո՜վը։
Կուլակները տարածեցին, թե Կամե Գասպարը իրենց տանիքի վրա կորեկ է ցանել, իսկ դեղնած ականջներով Շմոն կերել իր մոտ պահած ուրարտական ցորենի վերջին սերմացուն։
Որ Կուրավա Շմոն իսկապես կերել էր այդ սերմացուն, այդ փաստ էր։ Հուսահատվելով, որ արդարության աքաղաղը չի երևալու աշխարհի տանիքին, որ այլևս ինքը Մշո դաշտ չի գնալու և տանն էլ հաց չկա, գիշերով խաշել էր և տվել երեխաներին։
Ու լուրը գավառամասում բերնե–բերան էր անցել. Կուրավա Շմոն հուսահատությունից կերել է Սասունից բերած ուրարտական սերմացուն, որը եթե ցանվեր ու բազմանար, Սովետական Հայաստանը կլցվեր հացով։ Տարածել էին նաև, որ Աշտարակի շրջանում էլ անհետացել է Եղվարդի հռչակավոր ցորենը։ Ասում էին, թե այդ գյուղի կոլխոզի նախագահն է կերել։ Ու վերջ։
Սարերում այծ ու ուլ չի մնացել, Շմոն էլ կերել է վերջին սերմացուն, էլ ինչո՞վ պիտի ապրենք։
Ու այդ տխուր հեռանկարից վախեցած՝ եղան մարդիկ, որ մտածեցին Արաքսի կամուրջն անցնել։ Որտեղ Մորուք Կարոն և Պետոն են, այնտեղ էլ իրենք կլինեն։ Մի՞թե իրենք չեն կարող նրանց նման մի մեծ խարույկ վառել Մասյաց լանջերին կամ... չվառել, ինչ կա որ, և կամ գնալ միանալ Շեյխ Զիլանի ապստամբներին, գոնե առմիշտ վերջ կտրվի իրենց տագնապալի կացությանը։
Բոլորովին այլ կերպ էր դատում Փեթարա Իսրոն։ նա մեկն էր սասունցի այն շինականներից, որ ամուր կպած էր իր նոր հողակտորին, և թեև դեմ էր բռնի միջոցներով գյուղի կոլեկտիվացմանը, սակայն ամենևին չէր մտածում փախչելու մասին։ Ինչպես կարելի է հայրենի հողը լքել, Հայաստանը դատարկել իր հողագործներից։ Թեկուզ մի հատիկ ուլ մնա բովանդակ գավառամասում, Փեթարա Իսրոն ձեռք չի բարձրացնի հայրենիքի վրա։ Այն մարդը, որ սար ու ձոր ընկած խուրջիններով մանուկներ էր հավաքում ամայացած երկիրը վերակենդանացնելու, ինչպե՞ս կարող էր դեմ չլինել այդ ազգադավ մտածումներին։ Հարկավոր է մնալ այս հողի վրա, աճել, բազմանալ ու Հայաստանը լցնել։ Հին հայդուկ Իսրոն խանդավառված էր Սովետական Հայաստանի գոյությամբ և հավատով էր նայում նրա ապագային։ Եվ նա գյուղից-գյուղ անցնելով քարոզում էր, որ ոչ մի սասունցի և մշեցի հողագործ չհետևի Մորուք Կարոյի և Արծիվ Պետոյի օրինակին։
Այդ գործում նրան մեծապես օգնում էին Տեր–Քաջի Ադամը, ծերունի Մոսե Իմոն, Կուրավա Բարսեղը, Առղա Զորիկը, Չոլոն, Սեմալցի Քոթան Գալուստը իր չորս ռանչպար եղբայրներով և բազմաթիվ ուրիշ լեռնցի հողագործներ։ Սակայն դժվար էր այդ ամենն անելը։
Կոլտնտեսության շարժման առաջին հաջողություններով արբեցած մի շարք շրջանային ղեկավարներ տեղերում թույլ էին տվել կոպիտ խախտումներ։ Հայաստանի լեռնային որոշ շրջաններում կոլտնտեսություններ կազմակերպելիս խախտվել էր կամավորական լենինյան սկզբունքը։ Կուլակ էին համարվել նաև շատ միջակ գյուղացիներ։ Այդ սխալներն ու Հեղումները օգտագործելով, դասակարգային թշնամին մի քանի գավառներում զինված պայքարի էր ելել Սովետական իշխանության դեմ։
Կուսակցության գլխավոր գծի դեմ հանդես էին եկել նաև «աջ» օպորտունիստները։ Նրանք մերժում էին կուլակների դեմ մղվող պայքարը, հովանավորում էին կուլակային ուռճացած տնտեսություններին և ձգտում էին համաձայնության գալ։ «Աջերը» թերագնահատում էին կուլակային վըտանգը և դեմ էին կոլտնտեսությունների և սովխոզների կազմակերպմանը։
Փեթարա Իսրոն և Տեր–Քաջի Ադամը բողոքել էին կամավորական սկզբունքի խախտման դեմ և հրաժարվել էին կոլխոզ մտնելուց։ Այդ բավական էր, որ նրանք համարվեին համատարածի թշնամի «աջերի» և կուլակության համախոհ։
Այդ օրերին մեծ փոթորիկ էր պայթել Էջմիածնի միլպետ իգդիրցի Վաչագանի գլխին։ նրան վտարել էին կուսակցությունից և դատի տվել դասակարգային թշնամու նկատմամբ անհոգություն ցուցաբերելու մեղադրանքով։ Ինչ–ինչ ճանապարհով իմացել էին, որ Մորուք Կարոն նախքան Պարսկաստան փախչելը, մի ամբողջ գիշեր թաքնված է եղել նրա ծոցում։ Հետազոտել էին Կարոյի ապրած բոլոր քարայրները և այն ճանապարհները, որոնցով անցել էր նա։ Հայտնի էր դարձել, որ ջրվոր Ֆադեն, փոխանակ Մորուքին բռնելու, գիշերով եկել էր գյուղ և սար էր տարել նրա հագուստն ու զենքը, որ Մորուքը սարում հանդիպում է ունեցել մի կասկածելի կնոջ և ծերունու հետ, որոնք իրենց մեջքի գոտին քանդելով, սանձ էին շինել նրա ձիու համար և հետևյալ օրը գնացել և ավարտել էին նրա հունձքը։ Այդ կապակցությամբ կասկածի տակ էին առնվել Փեթարա Իսրոն և Տեր Քաջի Ադամը։ Շշուկներ էին շրջում, թե նրանք նույնպես փորձ են արել արտասահման անցնելու և քրդական ապստամբներին միանալու. որ իբրև թե Ադամին և Փեթարա Իսրոյին տեսել են Մորուքի և Զնգլիկ Պետոյի հետ Մարգարայի կամուրջի ուղղությամբ։ Վերջին երկուսին հաջողվել է սահմանն անցնել, իսկ Փեթարա Իսրոն և Տեր Քաջի Ադամը իբրև թե կես ճանապարհից զինված վերադարձել են իրենց տեղերը և ծածուկ պատրաստություն են տեսնում մեծ խմբով Պարսկաստան անցնելու։
Նույնիսկ իրենց գավառամասում համատարածի օրերին զգացվող հացի թանկության և կաթնամթերքի պակասի ամբողջ մեղքը բարդեցին այդ երկուսի վրա։ Տարածեցին, որ իբրև թե նրանք են խորհուրդ տվել Կուրավա Շմոյին՝ թե կե՛ր, Շմո, քո պահած ազնվական ցորենի սերմը, որ Սասունից դժվարությամբ բերված այդ սերմացուն չընկնի կոլխոզի ձեռքը։ Եվ, իբրև թե, ուրարտական ցորենի այդ ընտիր տեսակը, որից ընդամենը կես պարկ էր մնացել, աշխարհում ընդմիշտ կորավ այդ երկու հայդուկների պատճառով։ Այնքան հետապնդեցին, որ այդ անգրագետ մենատնտես շինականները լքեցին իրենց տունն ու տեղը և դարձան փախստական։ Մի–մի զենք գտան ինքնապաշտպանության համար և մտան Չաթին–Դաղի ձորը։ Եվ, քանի որ այդ տարիներին Արագածի վրա բանդիտներ էին երևացել, սրանց էլ համարեցին բանդիտ և գավառամասի ակտիվին մոբիլիզացնելով շարժվեցին սրանց վրա։
Դավթաշեն գյուղի մոտ, ձորի մեջ մի հսկա քարաժայռ կար։ Սեպտեմբերյան վաղ մի առավոտ Տեր Քաջի Աղամը կիսահարբած քնած էր քարայրում, իսկ Փեթարա Իսրոն ժայռին նստած հսկում էր Չաթին–Դաղին։
Ձորի մեջ գլուխները երևացին։ Առջևից, կուզեկուզ գալիս էին երեք հոգի։ Մեկը Եզնիկ գյուղի նախագահն էր։
Ադամ, վեր կաց, պաշարված ենք, գոչեց Փեթարա Իսրոն՝ արագորեն դիրք բռնելով ժայռի ետևում։
Բանդիտ սրիկա, այդ դու՞ էիր պատրաստվում մեծ խմբով Շեյխ Զիլանի մոտ փախչելու, ասաց Եզնիկ գյուղի նախագահը։ Ընկեր պետ, շուռ եկավ նա դեպի կողքի կապտերիզ գլխարկով և դեզին ճարմանդներով տղամարդը, սրանք են պատճառը, որ մեր գավառամասում հացն ու կաթնամթերքը պակասել է։ Սրանք են քարոզում, որ շուտով սով է լինելու աշխարհում, շարունակեց նա, առաջինը կրակի ազդանշան տալով։
Իսրոն կրակում էր օդի մեջ, չկամենալով որևէ մեկին սպանել, որովհետև բոլորն էլ հայեր էին, ոմանք միգուցե իր փրկածներից։ Կրակոցները արթնացրին Տեր Քաջի Ադամին և նա թաքստոցից դուրս նետվելով, դիրք բռնեց Իսրոյի կողքին։
Գրոհ բանդիտների վրա, մահ կոլտնտեսային կարգի թշնամիներին, հրամայեց գավառամասի լիազորը և ձեռքով արեց, որ միահամուռ համազարկ տրվի։
Ժայռը փշուր-փշուր եղավ։ Փեթարա Իսրոն փորձեց մի ուրիշ հարմար դիրք գրավել, բայց գլխից խոցված մեջքի վրա տապալվեց գետնին։ Եզնիկի նախագահը առաջինը վազելով ցատկեց նրա մարմնի մոտ…
Այդպես մեռավ հողագործ Իսրոն։
Ադամը նույնպես սպանվեց։
Փեթարա Իսրոյի և Ադամի դիակները հարազատները գիշերով ամփոփեցին Դավթաշեն գյուղի հեռավոր ձորալանջին, մի սիզավետ բարձունքի վրա։
Երկու հայդուկների գերեզմանին հետևյալ օրը երևաց մի խորհրդավոր գրություն. «Եկանք ու գնացինք…»։
Other parts of "Ռանչպարների Կանչը"
Tigran Mansuryan
Tango of Our Childhood
