Alexander Tsaturyan
Բանաստեղծ Սմբատ Շահազիզին
Եթե մի վերին, անհաղթ զորություն
Ներշնչեր քո մեջ սիրտ դյուցազնական.
Հալածեիր դու անարգ բռնություն
Եվ անտեր ազգիդ կարգվեիր իշխան,
Մի՞թե դու ես, որպես նենգ Վասակ,
Խեղճ ազգըդ պետք է տայիր ոտքի տակ…
Եթե կույր բախտը քեզ և՛ս ժպտեր.
Դառնայիր դու հայ Կրեսոս մեծատուն,
Անթիվ գանձերիդ աշխարհ նախանձեր,
Եվ ամենուրեք թնդար քո անուն,
Մի՞թե դու ևս պետք է շուռ գայիր
Եվ աղքա՜տ, թշվա՜ռ ազգըդ ատեիր…
Բայց ո՛չ… ո՛վ ազգիս քաղցրախոս երգի
Դու մի պարզ էակ ծնար այս աշխարհ.
Դու ծնար պոետ սիրո քարոզիչ,
Դու ծնար ազգիդ անկեղծ սիրահար։
Եվ հնչեց քընարդ ազատ, համարձակ.
Նա ոգևորեց մեր սիրտն ու հոգին.
Եվ ահա՛ այսօր հարատև քեզ կյանք
Բարեմաղթում է քո ազգի որդին։
Paruyr Sevak
Խուսափում եմ
14-15.VI.1957թ.
Մոսկվա
Yeghishe Charents
Միայն խմիր արեգակի բույրը ջինջ
Միայն խմիր արեգակի բույրը ջինջ,
Արև՜ դարձիր արևահամ ամոքիչ:
Ուրիշ ոչինչ չի՜ կամենա սիրտը իմ.
Ողջը հրին, արնանման արևին:
Սուր սվիններ, բուրմունք ու սեր, երգ ու գույն,
Տենդը արյան արևահամ խնդություն:
Ու նժույգներ, ոսկի ու ծափ, կանչ ու ճիչ.
Ո՞վ է քեզ պես արևահամ ամոքիչ…
Avetik Isahakyan
Օրերն հալվում են օրերի նման
Օրերն հալվում են օրերի նման,
Եվ ամեն վայրկյան մեռնում է ներկան.
Ապրած օրերըս – սուզվող քարավան
Անհունության մեջ հավիտենական:
Ոսկի մանկության ոսկի հեքիաթով
Մի վառ աշխարհ կար` շքե˜ղ, դյութակա˜ն,
Մարեց, չքացավ երազն հոգեթով
Ոչնչության մեջ հավիտենական:
Արևն հոգուս մեջ` մի բուռըն աճյուն
Եվ լալով կյանքը` չընչին և ունայն,
Գնում եմ ահա սրտաբեկ հանգչում
Փոշիների մեջ հավիտենական…
1916
Կոլլոնժ
Hamo Sahyan
Մարտիրոս Սարյանին
Mkrtich Armen
Քաղպարապմունք
Հարցրու որեւէ չորհոգի մարդու, թե ինչի համար է բաղանիքը։ Նա քեզ կասի՝ լողանալու, մարմինը կեղտից մաքրելու համար։
Մի կարծիր, թե նա դադար տվեծ եւ հիմա կշարունակի՝ բաղանիքը նաեւ հաճույքի համար է…
Ոչ, նա ավարտեց։
Իսկ բաղանիքի մեծ լողարանի բարձր գմբեթից իջնում է խորհրդավոր կիսալույսը։ Օդը կիսովին բաղկացած է տաք մշուշից։ Դրա մեջ, ինչպես երազի, շարժվում են մարդկանց մերկ մարմինները։ Ջրի գուռի եզրին զնգում է պղնձե թասը եւ զնգոցն արձագանքում է բարձր առաստաղի գմբեթի տակ։ Ամեն կողմ լսվում են ջրի զանազան հնչյուններ․ լայն ծորակներից խշշոցով թասերի մեջ լցվող, ընդարձակ շրմփոցով գլուխների ու մարմինների վրա կործվող, հատակով մեկ անձայն հոսող, անկյունում գետնի տակ անհետանալիս խուլ քչքչացող…
Օդը հագեցած է մաքուր մարմինների բույրով՝ միախառնված տարբեր գույնի օճառակտորների զանազան հոտերի հետ։
Եվ մերկությունը, տղամարդկանց, թե կանանց՝ միեւնույնն է, մարդկային մերկ ու մաքուր մարմինների սիմֆոնիան…
Բայց այդ բոլորը չորհոգի մարդու համար չէ։ Նա բաղանիք է գնում միայն լողանալու, մարմինը կեղտից մաքրելու համար։
Իսկ դրա համար ձեռք կտա նույնիսկ ճամբարի բաղանիքը…
Կալանավորը ճամբարում զրկված է որեւէ հաճույքից։ Այդ թվում նաեւ լողանալու հաճույքից։ Դա նրա համար է, որ նա այլեւս ցանկություն չունենա վաճառելու իր հայրենիքը եւ ընկնելու ճամբար…
Հաճույքների փոխարեն կալանավորն ունի միայն անհրաժեշտություններ։ Անհրաժեշտություն՝ կուլ տալու հաց կոչվող ցեխակտորը՝ չմեռնելու համար սովից։ Անհրաժեշտություն՝ թելերով ու պարաններով կապկապելու մարմնի վրա կեղեվատրեխները, շալվարը, գլխարկը՝ չմեռնելու համար ցրտից։
Անհրաժեշտություն՝ գնալու բաղանիք, որպեսզի… ի՞նչ եք կարծում, որպեսզի ի՞նչ․ մաքրվելո՞ւ, առողջությունը պահպանելո՞ւ…
Գրողի ծոցը գնան թե՛ մեկը, թե՛ մյուսը։ Կալանավորը բաղանիք է գնում, որպեսզի դրանից հետո թույլ տան նրան՝ մտնել ճամբար, ընթրել եւ քնել…
Սկզբում նրանց բաղանիք էին տանում ընթրիքից հետո։ Բրիգադը վերադառնում էր աշխատանքից, մտնում անցատնակից ներս, ընթրում եւ ցրվում պառկելու իր տախտակների վրա։ Իսկ երբ հնչում էր՝ «այսինչ բրիգադ, հավաքվիր բաղանիք գնալու», բոլորն իսկույն վեր էին ցատկում տեղերից։ Բայց ոչ թե բաղանիք գնալու, այլ թաքնվելու համար՝ ով որտեղ կարող էր։
Իսկ ո՞րտեղ կարելի էր թաքնվել ճամբարում․ ուրիշ բրիգադների բարաքներում, արտաքնոցում, խոհանոցի ետեւը։ Այդ բոլոր տեղերում էլ հեշտությամբ գտնում էր նրանց վերակարգիչը, համոզելով կամ ծեծելով վերադարձնում բրիգադ։
Բայց, փախչելով, կալանավորները հույսը դնում էին ոչ թե թաքստոցների ապահովության վրա, այլ ժամանակի կորստի։ Մինչեւ հավաքեին բոլորին՝ կգար մի ուրիշ բրիգադի լողանալու հերթը։ Ուստի եւ, այլեւս չուշացնելու համար, վերակարգիչը բաղանիք էր տանում այնքանին, որքանին որ կարողանում էր հավաքել։ Այսինքն՝ բրիգադի քառորդից մի քիչ ավել, բայց կեսից անպայման պակաս։
Դուրս գալու համար այդ վիճակից, ճամբարի պետերը որոշեցին․ բրիգադները բաղանիք են գնում աշխատանքից վերադառնալուց անմիջապես հետո, դեռ ճամբար չմտած եւ չընթրած։ Այսօր՝ մի բրիգադը, վաղը՝ մյուսը եւ այլն։
Այստեղ արդեն խուսափել չես կարող։ Ուզես, թե չուզես՝ պիտի գնաս։ Իսկ որ գնացիր՝ հո պարապ չե՞ս նստելու, կլողանաս։ Հագոստդ վերցնելու են ախտահանման, փորձիր մերկ նստել՝ նույնիսկ ոչ թե սառցային ցուրտ հանդերձարանում, այլ հենց թեկուզ լողարանում, որի հատակի տախտակների լայն արանքներից վեր են հարվածում ցրտի թրերը, իսկ անկյուններում ցածի գերանները պատել են ողորկ սառույցով։
Քո միակ փրկությունը ջուրն է՝ հսկայական տակառի մեջ պաշարված եւ արդեն հարկ եղածից ավելի հովացած։
Կալանավորները տակառը միշտ տեսնում են կիսով չափ դատարկ։ Դա նրանից է, որ ցերեկը, նախքան բրիգադների վերադառնալը, այնտեղից օգտվել են ուրիշները․ կամ գրասենյակի «հիմարկոտներն» ու ճամբարին կից աշխատողները՝ հաց կտրողը, խոհարարը, թիթեղագործը, վարսավիրը եւ այլք, կամ «ազատուկները», այսինքն՝ ազատ մարդիկ։
Բայց մի անգամ կալանավորներն ականատես եղան, թե ինչպես բաղանիքում լողացել էին մի կալանավոր եւ մի ազատ մարդ՝ միասին։ Այդպիսի անհավատալի բան հնարավոր էր եղել միայն այն պատճառով, որ կալանավորը տղամարդ էր, իսկ ազատը՝ կին…
Տղամարդն Իվան Գրեբենն էր, Հեռավոր արեւելքի մի բարձրահասակ, նիհարկոտ մարդ՝ քսանութ֊երեսուն տարեկան, բավական գեղեցիկ եւ, չնայած իր նուրբ տեսքին, շատ ուժեղ։ Բայց նա ոչ ոքի նկատմամբ չէր գործադրում իր ուժը, այլ միայն աշխատանքի մեջ։ Նա թիթեղագործ էր։ Ճամբարի կողքին գտնվող նրա կրպակ֊արհեստանոցում պատրաստվում կամ նորոգվում էին ազատ մարդկանց թիթեղե վառարանները։ Իսկ կալանավորների համար նա սեւ թիթեղի մնացորդներից սարքում էր ճաշի կաթսայիկներ եւ տալիս՝ առանց դիմացը որեւէ բան պահանջելու։ Նա միշտ կուշտ էր, ոչնչի կարիք չուներ։ Բանտարկյալները շատ էին սիրում նրան եւ հարգում։
Կինն ամուսին չուներ։ Ապրում էր մենակ, աշխատում էր որպես ազատ կանանց դաշտային բրիգադիր, իսկ ձմեռները՝ որպես կարտոֆիլի պահեստների պետ։ Կալանավորներից մի երկուսը, որոնք մի ամիս առաջ գնացել էին Իվան Գրեբենից կաթսայիկներ խնդրելու՝ իրենց ժանգոտվածների ու ծակվածների փոխարեն, տեսել էին այդ կնոջը նրա մոտ՝ իր վառարանը պատրաստել տալիս։ Հետո Գրեբենը գնացել էր նրա սենյակը՝ վառարանն անձամբ տեղադրելու համար եւ, ինչպես երեւում է, այդտեղ էլ սկսվել էր նրանց մերձեցումը։
Երբ բրիգադը՝ հոգնած, սոված, ցրտահար, մոտեցավ ճամբարին, անցատնակի մուտքի մոտ պահակների փոխարեն նրանց սպասում էր վերակարգիչը։ Դա լավ բան չէր գուշակում…
Եվ իրոք, երբ բրիգադը կանգ առավ, վերակարգիչը պատվիվեց․
Սղոցներն ու կացինները հանձնել գործիքանոց եւ գնալ բաղանիք։ Շո՛ւտ, շո՛ւտ, տղերք…
Բարձրացավ անասելի աղմուկ։
Երկու շաբաթ էլ չկա, որ լողացել ենք, բողոքեց մեկը։
Սա ի՞նչ կարգ է, զայրացավ երկրորդը եւ կոպիտ հայհոյեց։
Ոչ թե միայն այդ մեկը, այլ բոլորը հայհոյեցին բթամիտ ու կեղտոտ այնպիսի հայհոյանքներով, որոնք հանդիպում են միայն ճամբարներում եւ ուրիշ ոչ մի տեղ։ Ոչ սրամտություն, ոչ հնարագիտություն կար դրանց մեջ։ Ընդամենը երեք֊չորս տեսակ, բոլորն էլ տարիներից ի վեր ծանոթ, ձնաձրացրած ոչ ոքի վրա այլեւս չներգործող…
Մազակալված դեմքերով, եղեւնում խեժով ներծծված ձեռքերով, այլանդակ հագուստների մեջ ավելի այլանդակված արտաքիններով այդ սոված մարդկանց տրտունջն ու գոռգոռոցը կարող էր տեւել շատ երկար, բայց վերակարգիչն ասաց․
Դրանով ձեր ընթրիքն եք ուշացնում, տղերք…
Դա էլ էր ծանոթ՝ տարիներից ի վեր, կրկնվում էր երկու կամ երեք շաբաթը մի անգամ…
Ճար չկար։ Կալանավորները շուռ եկան եւ անցնելով պահակների եւ մյուս ազատ աշխատողների տնակների մոտով, մոտեցան միայնակ կանգնած բաղանիքի փոքրիկ տնակին, մտան ներս՝ իրենց հետ տանելով դրսի ցուրտը։
Մտան ներս եւ կանգ առան քարացած։
Իվան Գրեբենը, համարյա լրիվ հագնված, սանրում էր իր բարձր մազերը։ Մի քիչ այն կողմ, բոլորովին մերկ, երեսով դեպի ներս մտածները, կանգնել եւ խավոտ սրբիչով կուրծքն էր չորացնում կինը…
Դա մի սքանչելի կին էր, կարծես ոչ այն, որին հաճախ էին տեսել կալանավորները հագուստով։
Ամենից առաջ՝ նա շատ փոքրամարմին էր, ուղղակի՝ «գրպանի կին»։ Երեսուն֊երեսուներկու տարեկան, նա կարող էր թողնել աղջկա տպավորություն՝ եթե չնայեիր նրա հասուն դեմքին՝ լուրջ եւ խիստ արտահայտությամբ։
Կինն ուներ ոչ շատ գեր եւ ոչ շատ նիհար մարմին, այլ այնպես, ինչպես պետք է լիներ իսկական կինը։ Նրա մարմինը թուխ էր եւ այնպես սքանչելիորեն համաչափ, ուղղակի՝ չարխված, որ թողնում էր ոչ թե կնոջ մարմնի, այլ կնոջ արձանի տպավորություն։ Եվ այն, որ նա զգալիորեն փոքր էր սովորական կանանցից, նույնպես նրան դարձնում էր արձան, փոքրիկ, կենդանի արձան։
Նա չէ՞ր արդյոք պատճառը, որ կալանավորները, տեսնելով նրան, չարձակեցին ոչ մի լպիրշ բացականչություն, այլ քարացան մնացին՝ ինչպես մոլեռանդ հավատացյալներն՝ իրենց աստծու պատկերի առաջ…
Բայց միայն այդ չէր պատճառը։ Այդ կնոջ հետ լողացել էր բոլոր կալանավորների կողմից սիրված ու հարգված Իվան Գրեբենը։ Անհնար էր ցինիկ վերաբերվել Գրեբենի «կնկան»։
Կինն ինքը եւս, ներշնչում էր ոչ միայն հիացմունք, այլեւ հարգանք։ Տեսնելով ներխուժող կալանավորներին, նա բոլորովին չշփոթվեց, այլ անխռով շարունակեց իր գործը՝ խավոտ սրբիչով չորացրեց կրծքերը, որոնք, ցցուն ու պիրկ, քարի պես անշարժ էին նրա ձեռքի շարժումների տակ։
Դեմքի վրա մտահոգ֊գործնական, բայց ոչ անհյուրընկալ արտահայտություն, նա դիմեց կալանավորներին․
Մտեք, տղերք։ Սկսեցեք հանվել, մենք հիմա դուրս կգանք։
Ոչ ոք ձայն չհանեց։ Բոլորն անթարթ նայում էին նրան, նրա սքանչելի գլխիկին՝ լողանալուց շառագունած այտերով, հար սանրած եւ ծոծրակի վրա ամուր կապած մազերով, լայն ճակատով… Նայում էին արդեն սրբված եւ անփայլ֊ողորկ ուսերին, ցցուն ու պինդ կրծքերին, դեռ ջրի թափանցիկ ուլունքները վրան ցանցնված փոքրիկ փորին, լիքը ազդրերին, աղջկային սրունքներին, ոտքերի փոքրիկ թաթերին՝ կանոնավոր մատներով ու եղունգներով…
Կինն ավարտեց չորացնել մարմինը եւ ժպտաց․
Դե, տղերք, իսկ հիմա շուռ եկեք ուրիշ կողմ, որ հագնվեմ…
Եվ բոլորը՝ գրպանահատներ, տնային գողեր, քաղաքական մեղադրանքներ ունեցող անմեղ կալանավորներ, թրծված քրեականներ, գեղեցկության ուժին ու հմայքին հավասարապես հլու, շուռ եկան եւ սկսեցին հանվել՝ շարունակ լուռ։ Այժմ նրանց աչքերի առջեւ նորից միայն հանդերձարանի կեղտոտ ու ծռմռված գերաններն էին եւ իրենց կյանքը՝ նույնքան կեղտոտ ու ծռմռված, զուրկ գեղեցկության նշույլից անգամ։ Ըստ երեւույթին, պատժի ամենածանր միջոցներից մեկն էլ դա էր՝ նրանց կյանքի տգեղությունը…
Երբ զույգը, հագնվելն ավարտելով, դուրս ելավ բաղնիքից, կինը մտածկոտ կիսաշշուկով ասաց Իվան Գրեբենին․
Ի՜նչ գեղեցիկ տղամարդիկ էին բոլորը…
Avetik Isahakyan
Ծառիս վրա մի գորշ թռչուն
Եղբորս որդու`
Իսահակ Իսահակյանի
I
Ծառիս վրա մի գորշ թռչուն`
Կտուցն առած թևի տակ`
Կուչ է եկել ու հառաչում,
Ա˜յնպես տխուր ու անհույս,
Ասես` առել բերել է ինձ
Վերջին խոսքը սիրելուս …
Ու լսում եմ խոսքը տրտում.
Սրտիցս արյուն է կաթում …
II
Միշտ երկեերկիր,
Ինձանից հեռու,
Թափառում էիր,
Երբ ողջ էիր դու:
Բայց մոտըս եկար
Քո մեռած օրեդ.
Հիմա անբաժան
Շրջում ես ինձ հետ:
III
Մաղում է անձրև`
Սրտամա՛շ, տրտո՛ւմ.
Անձրև՛ ու անձրև՛,
Դանդա՛ղ անդադրո՛ւմ:
Ա˜խ, հիմի, հիմի
Ի˜նչ ցուրտ է ու թաց
Մութում քո շիրմի
Իմ սրտիս սիրա՛ծ …
Հոգուս մեջ դարձար
Դու մի այրող վերք.
Ես քեզ մոռանալ
Չեմ կարող երբե՛ք:
Ու աշնան մեգում
Կանգնել եմ անհույս,
Անհույս հեկեկում
Անունըդ անո՛ւշ …
IV
Աչքս ճամփիդ ծովացած`
Կարոտդ սիրտս էր այրում.
Այցի եկար դու հանկարծ
Ինձ այս օտար աշխարհում;
Դեմքդ քնքուշ ժպիտով,
Ինչպես մանուկ երեկվա,
Գիրկս ընկար կարոտով,
Իմ անուշիկ երեխա՛ …
Այդ ինչքա˜ն ես մեծացել,
Պարթևական ինչ հասակ.
Ի˜նչ շքեղ ես, գեղեցիկ,
Գարնան կանաչ արեգակ …
Հաղթանակից ես եկել,
Ոսկեզրահ, քաջաձի
Ա˜խ, քեզ շատ եմ կարոտցել,
Մոտս կեցի՛, մի դարձի …
Սո˜ւտ է, հոգի՛ս, թե հիմի,
Մարմարե ձյունն է ծածկում
Հողաթումբը քո շիրմի, -
Դու իմ մոտս ես, իմ գրկում:
Ճակտիդ վրա, աստղի պես,
Պստի՛կ, պստի՛կ մի վերք կա …
Թո՛ղ համբուրեմ` լավանա,
Դու, իմ կտրիճ երեխա՛ …
1916
Ժընև
Hovhannes Tumanyan
Ծույլ աղջիկը
Բանն ի՞նչ կանեմ՝ կեղտոտ է,
Բամբակը կորիզոտ է,
Մետաքս պիտի, որ մանեմ,
Մաստակ պիտի որ ծամեմ,
Կտերը տիտիկ անեմ,
Անցնողին մըտիկ անեմ,
Ուտեմ, խմեմ,
Մթնի քնեմ։
Paruyr Sevak
Իմ ժողովրդին
14.XI.1950թ.
Երևան
Vahan Tekeyan
Հոգիդ
Պզտի՛կ աղջիկ, հոգիիդ ցուցուցիր դէմքն ինձ այսօր՝
Զոր ես չէի տակաւին աչքերուդ մէջ կարդացած
Ինչ հաճոյք էր թափանցել յանկարծ մութին մէջ անոր
Եւ զայն գտնել այնքան քաջ, ու վեհազզած, ու գըթած։
Հոգի՛դ, այո՛, աչքերուդ եւ հասակիդ արժանի,
Այնքա՛ն մատաղ ու այնքան արդէն հարուստ ու հասուն,
Գարնանաբույր քու հոգիդ մարմինիդ մէջ ծաղկատի,
Զոր շնչեցի հըմայուած՝ ինչպէս հոգին վարդերուն....
Բառով մը դուն ցուցուցիր հոգիիդ դէ՛մքը ինծի,
Պզտի՛կ աղջիկ, եւ այդ բառն ես սրտիս մէջ պահեցի
Եւ զայն յիշեմ պիտի միշտ՝ երբ դուն մոռցած ըլլաս զիս․․․։
Գիտե՞ս, թէ ինչ կ'ուզեմ արդ․․․ օ՛հ, ո՛չ թե զիս յիշէիր,
Այլ թէ որքան ալ մեծնաս ու տառապիս ու հրճուիս,
Յիշե՛ս հոգիդ այսօրուան եւ փափկութիւնն եւ ուժն իր։
1912
Hrant Matevosyan
Անդրանիկ Օզանյան
Նկատված է. մեկ հազարամյակ առաջ, երբ մեր ոստաններն ավերվեցին, երբ մեր երկրի ազնվականությունը գլխատվեց – ինքնիշխանությունը հանգրվանեց հայ գյուղացու տանը. ասել է թե՝ հայ մարդու, հայ գյուղացու տունը Լոռվա սարերից մինչև Սասուն ու Տավրոս, օրրանը եղավ մեր հնօրյա փառքերի և գալիք հույսի, հայ գյուղացու տունը վիպերգեց իր եղած ու չեղած արքաներին ու հերոսներին և սպասեց ծնունդին իր այն զավակի, որ պետք է գար և հայոց մեր լուռ աշխարհը լցներ ուրախության ու հաղթանակի աղաղակով, պետք է գար և նման լիներ մեր անմոռաց ժամանակների հերոսներին ու թագավորներին, բայց շատ ավելի՝ հերոսի ու թագավորի ժողովրդական մեր իդեալը լիներ:
Հայոց աշխարհի փոքր հովտով հայոց մեր երկար ժամանակները հաղթած կամ շղթայված շատ իշխանների են անցըրել, փառքուպսակի արժանի են եղել նրանցից շատ-շատերը, բայց և նրանցից ոչ մեկը չի զորում համաժողովրդական վերաբերմունքի միջով իր անցքը հրճվանքի և ուրախության, սիրո և գորովի, հույսի և վստահության շքերթ դարձնել այնպես, ինչպես թագավորի ու հերոսի մեր իդեալը, մեր անիրականը, մեր վիպերգայինը՝ մեր Դավիթը, Սասունցին. դարեր ու դարեր մինչև այսօր ու մինչև վաղը և վաղվա վաղը՝ ոչ ոք չի կարողանում մեր մեծից ու փոքրից կորզել այն ավաղն ու ափսոսը, արցունքն ու ժպիտը, որ միայն Դավթի համար են՝ Սասունցու, անիրականի, դյուցազներգականի, մեր համազգային իդեալի:
Զորավար Անդրանիկը, Անդրանիկ Օզանյանը մեզ համար նույնքան առասպելական է, դյուցազներգային, վիպերգային, ինչքան Դավիթը՝ իրական. համաժողովրդական սիրո հրապարակը այդ երկու իրական և վիպերգային հերոսների երթն է դարձնում պսակյալ շքերթ, մարդու և զինվորի իր իդեալով իր Անդրանիկին է հանդերձավորում, և իր Անդրանիկը՝ ժողովրդի Անդրանիկը, իդեալ մարդու կերպարը իր վրա է առնում ճիշտ և ճիշտ այնպես, ինչպես Դավիթ Սասունցին Մհեր Սասունցու զենքուզրահն է իր վրա առնում:
Որպես հայոց մեր տան սպասված որդի՝ Անդրանիկը հանդերձավորվեց, իր ժողովուրդը նրան հանդերձավորեց իր վիպերգի զենքուզրահով, և Անդրանիկի ստույգ իրականությունը ոչնչով չխաթարեց նրա առասպելականությունը. նրա վախճանի ու ծննդյան տարիների ստուգությունը, տված մարտերի ու ձախողումների ու ծննդավայրի ստուգությունը, մարդկայնորեն նրա խոցելիությունը ամենևին չեն խանգարում նրան դարձյալ վիպերգից եկած և երգ, վիպերգ, առասպել վերադարձած տեսնել, երբ մեր հերոսական էպոսն ու ինքը Անդրանիկը նույն և մեկ ժամանակի ծնունդ են, և հայտնի չէ, թե նրանցից ով ում վերածնեց - Զեյթունի հերոսամարտը, Աղբյուր Սերոբը, Սոսե մայրիկը, Չաուշ Գևորգը, ինքը Անդրանի՞կը սերեցին մեր վիպերգը, իմ այդ տրեխավոր փաշաների կենարար շնչի վրա՞ մեր դյուցազներգը ելավ մեր գեղջուկ հայ տնից, թե՞ վիպերգը արթնացրեց նրանց և իշխանահասակ կանգնեցրեց հայոց մեր աշխարհում:
Նրանք մեկ և նույն ճանապարհի ճամփորդներն էին՝ Անդրանիկը և վիպերգը, միմիյանց լրացնելով, միմյանց սովորեցնելով, միմյանցից սովորելով, շտկելով, հաստատելով, միմյանց զորացնելով գալու էին, և նրանց ճանապարհն անվախճան էր: Նրանք հայոց իրենց հեռաստաններում սպասողների բազմություններ ունեին, այդ բազմությունները մենք ենք, և բազմությունների բազմություններ ունեին, դրանք մեր թոռնեթոռներն են, և հավերժի այդ ճամփորդների ճանապարհը կվերջանա՝ երբ իրենց հեռաստաններում այլևս բազմությունների սպասումն չի լինի:
Եվ ուրեմն փառք մեզ՝ նրանց կանչողներիս, նրանց սպասողներիս՝ որ նրանց անմահության, նրանց անվերջության երաշխավորն ենք, և փառք իրենց, փառք իրեն Անդրանիկին՝ որ իր որդիների և որդվոց որդիների հայոց մեր անցյալը անհուշ ու անանցյալ չթողեց: Նա մեր կերպարին վեհություն է բերում, մեր ձուլվածքին ազնվություն ու ազնվականություն է բերում, ռազմիկի մեր վարքին՝ արծվենի ճախր, հազար փառք իրեն:
20.02.2000թ.
Vahan Teryan
Հայտնություն
Գարնան անուշ աղմուկով,
Գարնան երգով դու եկար.
Փայլով, փառքով ու շուքով,
Խնդությունով խելագար...
Սիրտըս անուշ խոցեցիր
Արևավառ քո սրով,
Սև օրերըս այրեցիր
Գեղեցկությամբ ու սիրով։
Սիրտըս լիքն էր մութ մեգով,
Սիրտըս թույլ էր ու տկար,
Գարնան անուշ աղմուկով,
Գարնան երգով դու եկար...
Mkrtich Armen
Բեռնանավ
Տգիտության հետեւանքով տասնապետը փայտեղենի խորանարդ մետրերը հաշվեց մի զրոյով պակաս՝ տասն անգամ ավելի քիչ։ Խորամանկության հետեւանքով բրիգադիրը, ընդհակառակը, հաշվեց տասն անգամ ավելի շատ։ Տարբերությունը դարձավ մեկին հարյուր… Իրենք էլ խրտնեցին այդպիսի արդյունքից։ Համաձայնվեցին, որ նրանցից մեկը տասն անգամ բարձրացնի իր ստացած արդյունքը, իսկ մյուսը՝ տասն անգամ իջեցնի։ Ստացվեց այն թիվը, որը ճշտորեն համապատասխանում էր իրականությանը։ Տասնապետը ոչինչ չկորցրեց։ Բրիգադը ոչինչ չշահեց։ Կալանավորներն սկսեցին բարձել փայտեղենը բեռնանավի վրա։
Փայտեղենը՝ դա 1 մետր եւ 7 սանտիմետրանոց «բալանս»֊ներն էին՝ եղեւնափայտից կտրված։ Հում նյութ՝ թղթի գործարանների համար։ Գերանակները պետք է մաքրված լինեին ոչ միայն կեղեւից, այլեւ ենթակեղեւից։ Ուստի եւ, կալանավորների ամենաբարեխիղճ բրիգադը՝ քաղաքականներինը, զբաղված էր այդ աշխատանքի վրա։ Ի միջի այլոց, բարեխղճության համար տոկոսներ չեն տալիս։
Կալանավորները երկու կոթ ունեցող մանգաղաձեւ քերիչներով քերում մաքրում էին գերանակները եւ շարում վանդակաձեւ։ Վայ նրան, ով բաց թողած լիներ թեկուզ մի մատնաչափ ենթակեղեւ։ Բրիգադիրն իսկույն կնկատեր փայլող բիծը, կպահանջեր վերացնել, իսկ որոշ դեպքերում էլ խոտան կհամարեր նրա այդ օրվա ամբողջ աշխատանքը։ Ուստի եւ կամ հարկավոր էր լինել շատ բարեխիղճ, կամ, դրա բացակության դեպքում, շատ զգույշ ու խորամանկ, ցույց տալ ապրանքը երեսի կողմից։
1 մետր եւ 7 սանտիմետր… Երեխան անգամ կարող է բարձրացնել այդպիսի գերանակը։ Բայց երեխան կարող է բարձրացնել միայն մի հատը։ Իսկ կալանավորն այդ գործողությունը պետք է կրկներ հազարավոր անգամներ, ընդ որում՝ ոչ միայն բարձրացներ, այլեւ տաներ բեռնանավ, դասավորեր դրա նկուղում։
Բեռնանավը կանգնած էր գետի վրա։ Գետն ինչ֊որ հեռու տեղում թափվում էր մի այլ գետի մեջ։ Այդ երկրորդ գետը՝ Նեւայի մեջ։ Բեռնանավը գնալու էր Լենինգրադ։ Փայտեղենը՝ ավելի հեռու, այժմ արդեն՝ գնացքով։
Կալանավորները հարմարվեցին՝ ով ինչպես կարող էր։ Մեկը կրում էր՝ թեւերի վրա բարձած, մյուսը՝ թեւատակերում պահած, երրորդը՝ պարանով կապոտած եւ ուսի վրա դրած։ Բայց բոլորն էլ մինչեւ ընդմիջում բավական հոգնեցին։ Երբ պահակը սուլեց վերջապես՝ բոլորը թափթփվեցին ափի վրա, փայտեղենի կանգուն կամ կիսաքանդ վանդակների միջեւ, եւ տրվեցին պարապ հանգստությանը։
Եկավ մի այլ բրիգադիր՝ մի այլ պահակի ուղեկցությամբ։ Տասնապետը կարգադրել էր վերցնել այդտեղից ութ֊ինը կալանավորների՝ մի այլ աշխատանքի համար։ Մնացյալները բավական էին՝ մինչեւ երեկո բեռնանավը բարձելու համար։
Բրիգադիրն առանձնացրեց պահանջած թվով կալանավորների, ուղարկեց։ Մյուսները շարունակեցին հանգստանալ։
Բրիգադի հիմնական մասից մի քիչ հեռու նստած, փսփսոցի մեջ էին վեց քրեականներ։ Նրանցից մեկը՝ Լայնակոկորդ Վասյուկը, որոշել էր փախչել։ Այժմ մշակվում էին այդ գործողության մանրամասնությունները։
Ճիշտն ասած, նրա մտադրությունը հայտնի էր ամբողջ բրիգադին՝ ներառյալ նաեւ բրիգադիրը։ Անկախ նրանից, թե ով էր հավանություն տալիս եւ ով՝ ընդհակառակը, բոլորն էլ լուռ էին ձկան պես։ Առաջին օրենքը ճամբարային համակեցության՝ «դու ոչինչ չես տեսել, դու ոչինչ չես լսել, դու ոչինչ չգիտես»…
Փախուստը նախապատրաստված էր մի շաբաթից ավելի։ Վասյուկը հաց էր կուտակել, մի քիչ փող, իսկ այսօր ճամբարային հագուստի տակ հագել էր աատ քաղաքացու հագուստներ, որոնք նա շորթել էր մի նորեկ կալանավորից։
Երբ պահակը նորից սուլեց, եւ բրիգադը վեր կացավ աշխատանքի, Լայնակոկորդ Վասյուկը, տանելով իր հերթական բեռը նավ, այլեւս դուրս չեկավ այնտեղից։ Նրա համար բերեցին երկու կաթսայիկ՝ գետի ջրով լի, նաեւ երկու դատարկ կաթսայիկ՝ այլ պետքերի համար։ Վեց կալանավորները հանեցին իրենց մոտ պահ տված հացի կտորները, տվեցին նրան։
Լայնակոկորդ Վասյուկը տեղավորվեց նկուղի խորքում, նավակողերից մեկի մոտ, եւ նրա շուրջն ու վրան սկսեցին զգուշությամբ շարել ու դարսել գերանակները։
Կարգի՞ն է, հարցրին վերեւից։
Կարգին է, խուլ լսվեց թաղվածի ձայնը։ Օդն առատ է, միայն թե մութն է։
Չէ՜ մի, դրա մասին էլ մտածես, ծոր տվեց նրա մտերիմ մեկը։ Մի կերպ կհամբերես երկու օր։ Դե, մնաս բարով, Վասյուկ։ Հիմա վրադ նորից ենք փայտ դարսելու…
Երեկոյան կողմ աշխատանքն արդեն ավարտվելու վրա էր, երբ եկավ փոքրիկ շոգենավը։ Տեսնելով, որ բարձումը դեռ շարունակվում է, նավապետն սկսեց հայհոյել։ Բայց, եւս տասը րոպե, եւ հսկայական բեռնանավը, տանելով փայտեղենն ու դրա խորքում թաղված Վասյուկին, շարժվեց փոքրիկ շոգենավի ետեւից դեպի Լենինգրադ։
Բրիգադը պատրաստվեց վերադառնալ ճամբար։ Պահակը շարք կանգնեցրեց կալանավորներին, սկսեց հաշվել։
Մեկը պակաս է, ասաց նա անվստահ։
Պակաս չէ, ժխտեց բրիգադիրը, չէ՞ որ ինը հոգի ուղարկեցինք ուրիշ աշխատանքի։
Ի՞նը, թե ութ։
Ինը։
Իսկ ինչո՞ւ ինձ մոտ գրված է ութ։
Էդ արդեն՝ չգիտեմ, քաղաքացի պահակ։
Բայց, ազատվելու համար հետագա պատասխանատվությունից, նա կատարեց ակնհայտ վերապահություն․
Կարծես ինը… Կարծեմ։
Բեռնանավի վրա հո մնացող չեղա՞վ, անհանգստացավ պահակը։
Դուք ինքներդ ստուգեցիք, ես ի՞նչ գիտեմ, բարկացավ բրիգադիրը։ Դեռ նավապետն էլ բերեց իր շունը, հոտոտել տվեց։
Շո՜ւնը… ձեռքը թափ տվեց պահակը։ Եղեւնու հոտի մեջ ուրիշ ի՞նչ հոտ կարող էր առնել նա։ Իսկ եթե առներ էլ՝ դա ձեր բոլորի հոտը պիտի լիներ։ Ուրեմն, ասում ես, մենք ի՞նը հոգի ուղարկեցինք։
Այո։ Ինը։ Կարծեմ…
Բրիգադ, շարժվիր։
Դարպասի մոտ, որտեղ հանդիպեցին երկու բրիգադները, թյուրիմացությունը պարզվեց, կամ, ճիշտ կլինի ասել, ավելի խճճվեց։
Ի՞նչպես թե ութ, բարկացավ պահակը, դու վերցրիր ինը մարդ։
Ոչ, ութը, պնդեց մյուս պահակը։
Ութը կալանավորները, իրենց հերթին, պնդեցին, որ նրանք ինն էին։ Մյուս բրիգադիրը եւ բոլոր կալանավորները, նույնպես քրեականներ, հասկացան, թե ինչ էր կատարվել, հայտարարեցին՝ ինը…
Ցուցակով կանչելուց հետո պարզվեց, թե ով էր բացակայողը։ Իսկույն հետապնդում կազմակերպեցին նրա ետեւից։ Իհարկե, սխալ ճանապարհով։ Բեռնանավը դուրս էր կասկածից։ Լայնակոկորդ Վասյուկը փախել էր մյուս բրիգադի մոտից, ծառակտրում կատարելիս…
Երկու օր հետո պահակները վերադարձան ճամբար՝ իրենց շներով, բայց իհարկե, առանց Վասյուկի։
Երանի նրան, սկսեցին շշնջալ քրեականները, հիմա նա Լենինգրադումն է։
Ինչո՞ւ պիտի մնա էնտեղ, հակաճառում էր մի ուրիշը։ Համ վտանգավոր է, համ էլ, լսե՞լ եք, Մերձբալթյան երկրները միացել են մեզ։ Այ թե գործ անելու տեղ է, հա՜… Իսկ մենք նստել ենք էստեղ պարապ֊սարապ… Վասյուկը հիմա անշուշտ Ռիգայում է…
Եվ լռում էին բոլորը՝ պատկերացնելով, թե ինչպես անծանոթ ու մեծ Լենինգրադում կանգ է առնում բեռնանավը, մարդիկ սկսում են դատարկել այն եւ երբ մոտենում են Վասյուկի թաքնված տեղին, նա ինքն է քանդում իր թաքստոցը, վերցնում է ուսի վրա մի քանի գերան, ելնում է դուրս՝ բեռնակրի տեսքի տակ եւ…
Մի շաբաթ հետո, առավոտյն, ճամբարի պետը հայտնվեց աշխատանքի գնալու պատրաստվող կալանավորների առջեւ եւ ասաց զայրույթով․
Դուք բոլորդ արժանի եք տուգանային օրապահիկի, սրիկաներ։ Մի կերպ գլխից ռադ եք անում աշխատանքը։ Իսկ ձեր բրիգադիրներն ու տասնապետը, բերանները բաց արած, ընդունում են այն։ Բոլորին կհանեմ աշխատանքից, սրիկաներ։ Վերջին բեռնանավի «բալանսը» Լենինգրադում համարել են խոտան, չեն ընդունել եւ վերադարձնում են ետ։
Քրեականները նշանակալից նայեցին իրար…
Ո՞ր բրիգադն է մաքրել «բալանսը», հարցրեց պետը։
Ֆաշիստները։
Տասն օր տուգանային օրապահիկ։ Իսկ ո՞րվ բրիգադն է բարձել բեռնանավի վրա։ Նույնպես տասն օր տուգանային օրապահիկ, որ չբարձեն ամեն մի անպետքություն։ Խոտա՞ն է՝ կանչիր բրիգադիրին, ցույց տուր…
Բեռնանավը վերադարձավ հաջորդ օրը՝ ուղարկվելուց ութ օր հետո… Պետը որոշեց, որ բեռնաթափի նույն բրիգադը, եւ, որպես պատիժ, նրա աշխատանքը չենթարկվի հաշվառման։
Մի ուրիշ դեպքում կալանավորները, ի պատասխան դրա, կաշխատեին շատ դանդաղ եւ մի օրվա աշխատանքը կանեին երեք օրում։ Բայց այժմ…
Զուր ենք չարչարվում, ասաց գրպանահատներից մեկը բրիգադիրներին, հիմա նա մեռած կլինի։
Լռիր, գարշանք, ու ձեռնաթափ մի՛ անի ուրիշներին, թե չէ կհասցնեմ բալանսով…
Դեռ կեսօր չեղած, կալանավորները հանեցին փայտեղենի վերին շերտերը։ Սկսեցին ձայն տալ․
Վասյո՛ւկ…
Եվ ականջ դնել։
Մերթ նրանց թվում էր, թե լսում են նրա խուլ ձայնը, իսկ մերթ էլ թվում էր, թե դա թվում է։
Շարունակեցին դատարկել։
Վասյո՛ւկ…
Հասան մինչեւ հատակ։ Վասյուկը չկար։ Նոր միայն հասկացան, որ նա հակառակ կողմումն է։ Չէ՞ որ բեռնատարն այժմ կանգնած էր իր մյուս կողով դեպի ափը…
Վերջապես ետ արեցին նրա փայտե անձավը փակող վերջին գերանները։
Վասյո՛ւկ…
Ոչ, նա մեռած չէր, թեեւ պառկած էր հատակին։ Նրա շրթունքներին մոտեցրին ջրով լի կաթսայիկը, որը հեռատեսորեն բերել էր մեկը։ Առաջին կումերը զոռով լցրին նրա բերանը։ Մնացյալ ամբողջ կաթսան դատարկեց ինքը։
Հաց… արտասանեց նա։
Տվեցին։ Ոչ թե կերավ, այլ կուլ տվեց։ Միայն դրանից հետո նայեց շուրջը՝ չռված աչքերով։
Այս ի՞նչ բան է, տղաներ… Ո՞րտեղ եմ ես…
Ճամբարում։
Բա Լենինգրա՞դը… Այս ի՞նչպես պատահեց։
Համառոտ պատմեցին եղելությունը։
Իսկ հիմա՞… հարցրե նա՝ անելանելի վիճակից մոլորված։ Ի՞նչպես դուրս գամ ափ, ի՞նչ ասեմ…
Իսկ հիմա… բրիգադիրը կանգ առավ։
Վասյուկին կդատեն, հառաչեց մի տնային գող, կտան լրացուցիչ մի կամ երկու…
Փակիր հաչամանդ, թե չէ ես կփակեմ, սպառնաց բրիգադիրը։ Եվ, իսկույն, ընդունեց որոշումը։ Ապա, Լայնակոկորդ, հասցրու մի հատ իմ քիթ ու բերանին։ Այնպես, որ արյուն գա…
Դա՞ ինչի՞ համար է, թույլ ձայնով հարցրեց Վասյուկը։
Հասցրու՝ ասում եմ քեզ, տո՛ւր…
Ես էդքան ուժ չունեմ… արտասանեց փախստականը։
Ապա, տղաներ, մեկնումեկդ տվեք ինձ…
Ի՞նչպես թե տանք…
Տվեք՝ ասում եմ, գոռաց բրիգադիրը, բայց այդ րոպեին ամենաուժեղ կալանավորը մի ուժգին հարված հասցրեց նրա երեսին։
Սպանո՜ւմ են… գոռաց բրիգադիրը՝ բեռնանավից վազելով դուրս։ սպանո՜ւմ են…
Եվ կռացավ ջրի վրա՝ արյունը լվանալու։
Ի՞նչ է պատահել, ոտքի ցատկեց պահակը՝ չխչխկացնելով հրացանը։
Վասյուկը… կցկտուր սկսեց պատմել բրիգադիրը։ Նա, որին սխալմամբ համարում էինք փախուստ գործած… «Բալանսը» բարձելու օրը, ընդմիջումի ժամանակ, քնել է նավի նկուղում, իսկ ընդմիջումից հետո մեր տղաները չեն նկատել նրան ու փակել են չորս կողմից։ Ես ի՞նչ մեղավոր եմ, որ հիմա ինձ է ծեծում…
Ոչ թե ծեծել, այլ կսպանեմ ես քեզ, բոլորովին էլ ոչ սպանողի ձայնով, հազիվ արտասանեց Վասյուկը՝ դուրս գալով ափ։ Դու էլ լավն ես, քաղաքացի պահակ։ Մարդ է պակասում, իսկ դու չես էլ հաշվում։ Գուցե մեռնում էի քաղցից ու ծարավից…
Դու իմ աչքերը մի փակիր, փախստական, մատը թափ տվեց պահակը։ Սպասիր, քեզ ցույց կտան ճամբարում…
Բայց ճամբարում նրան ոչինչ «ցույց չտվեցին»։ Վասյուկը գոռգոռում էր, պահանջում էր դատախազին, պահանջում էր, որ դատի տան բրիգադիրին ու պահակին։ Ու թեեւ ճամբարի պետն ու պահակապետը շատ լավ հասկանում էին, թե ինչ էր տեղի ունեցել, բայց ոչ մի հաստատ ապացույց չունեին՝ նրան փախուստի մեջ մեղադրելու համար։ Չունեին եւ չէին էլ ուզում ունենալ։ Փախուստի յուրաքանչյուր դեպքի համար ճամբարի ադմինիստրացիան ստանում էր խիստ նկատողություն։
Իսկ Վասյուկը շարունակում էր փոթորկվել ու պահանջել, որ մի ամսով աշխատանքից ազատեն իրեն, տան «մեծ պայոք» եւ այլն, եւ այլն։
Ճամբարի պետը կարգադրեց․ երկու շաբաթով աշխատանքից ազատել «անփութության զոհ խեղճ տղային», տալ նրան հիվանդանոցային օրապահիկ, որպեսզի կազդուրվի։ Նկատողություն անել պահակին եւ նախազգուշացնել բրիգադիրին, որ այդպիսի դեպք կրկնվելուց հետո նա անմիջապես կհանվի իր պաշտոնից…
Տհաճ պատմությունը հարթվեց թե կալանավորների համար եւ թե ճամբարի ադմինիստրացիայի։
Օհ, ի՜նչ լավ էր ազատության մեջ… սկսեց պատմել Վասյուկը կալանավորներին։ Անդադար սուլում էին շոգենավերը, կառամատույցով անցնում դառնում էին բեռնատարները, փողոցներից լսվում էին տրամվայների հնչյունները… Իսկ մի գիշեր, համարյա ամբողջ գիշերը, մի տղա ու աղջիկ շարունակ փսփսում էին իմ կողքին…
Ի՞նչ գիտես, որ գիշեր էր, Վասյուկ։
Ուրիշ ձայներ չկային։ Եվ հետո, նորից ցերեկ։ Նվագախումբ… Բայց դա հեռու էր։ Ես ամեն ինչ լսում էի։ Մինչեւ անգամ շշուկները…
Նկուղի հաստ պատի ետեւի՞ց… չհավատաց մեկը։
Մոտս դանակ կար, տաշեցի տախտակը, որ անցք բաց անեմ։ Բարակացրի, այն է՝ բաց անելու վրա էի, երբ շեղբը կոտրվեց, ընկավ փայտերի մեջ։ Դե եկ ու գտիր…
Լռեցին։ Վասյուկը երազկոտ կիսափակեց աչքերը եւ շշնջաց հիացմունքով․
Մեծ քաղաք է Լենինգրադը, տղաներ, ես լսում էի…
Siamanto
Կանձրևե, տղա՛ս
Կանձրևե, տղա՛ս... Աշունը թաց է,
Թաց աչքերուն պես խեղճ խաբված սիրույն...:
Պատուհանն ու դուռը գնա գոցե
Եվ դեմըս եկուր նստիլ վեհագույն
Լռության մը մեջ...: Կանձրևե տղա՛ս...:
Կանձրևե՞ երբեմն հոգիիդ մեջ ալ,
Կմըսի՞ սիրտըդ, և կդողդըղա՞ս`
Խորհելով պայծառ արևին անցյալ,
Դռան մը ներքև գո՜ց ճակատագրին...:
Բայց կուլաս, տըղա'ս... Մութին մեջ հանկարծ
Ծանր արցունքներ աչքերդ կգլորին...:
Լա՛ց անմեղության արցունքը անդարձ,
Լա՛ց չգիտնալով, խեղճ, անգե՛տ տղաս,
Խե՜ղճ որսը կյանքին, ա՜հ, լա՛ց, որ մեծնաս...:
Avetik Isahakyan
Թռած սիրո զառ թևերով
Թռած սիրո զառ թևերով`
Ես քեզ տեսա աստղերի մեջ,
Աչերդ լի արևներով,
Դեմքդ` շո՛ղ – շո՛ղ լույսով անշեջ:
Գիշերն` անքուն, ցերեկն` երգով,
Գերին դառա քո դռնակի,
Ոտքիդ կոխած չոր տեղերով
Բուրմունք առա մանուշակի:
Սիրտս դողաց, սիրտս մարավ
Ձայնիդ քաղցրօրոր հո՛վերեն.
Իմ ողջ կյանքը երազ դառավ
Մազերիդ ծո՛ւփ – ծո՛ւփ ծո˜վերեն …
Great Authors
15 most read works
Art websites from Yatuk
We have designed a few art websites where you can enjoy Armenian art
The best paintings of the most popular Armenian classic and modern artists made online puzzles.
The best of the most popular Armenian classic and modern composers playlist with instrumental performances.
Popular art products like jigsaw puzzles, postcard and magnetic bookmark sets.
