Սիլիհտարի պարտեզները

Որոշեր էինք երթալ ամառանոց, Մարմարա ծովուն եզերքը, Մալթեփէ։ Բայց մինչեւ երթալը, որ կապուած էր շարք մը դժուարութիւններ յաղթահարելու հետ, հայրս բժիշկի խորհուրդով որոշեց ինձ հեռացնել տունէն։ Մօրս ջղային տագնապները սկսեր էին իմ վրաս ազդել մտահոգիչ աստիճանով մը։

Երկար վարանումներէ յետոյ հայրս հաւանեցաւ ինձ յանձնել Սանդուխտ հանըմին, որ կը բնակէր Սկիւտարի բարձունքը, նոր շինուած տուներու շարքի մը մէջ։ Հայրս եղեր էր կնքահայր Սանդուխտ հանըմին ամուսնութեան ատեն եւ, իր լայն օրերուն հանդիպած ըլլալով այդ եղելութիւնը, ծանրագին գոհարեղէն մը նուիրած էր։ Սանդուխտ հանըմ միշտ յարգալիր երախտապարտութիւն ունեցած է հօրս նկատմամբ։

Անիկա դեռ երեսունը նոր անցած կին մըն էր, բայց մազերը ամբողջովին ճերմկած էին եւ կը զարդարէին իր թարմ եւ սիրուն դէմքը արծաթափայլ գանգուրներով։

Կը հագուէր միշտ մանրակրկիտ խնամքով եւ Սկիւտարի ժամանակի կիներուն կը հանդիսանար վայելչութեան եւ ճաշակի օրինակ։ Հայրս կ’ախորժէր այդ կինէն եւ երբ մեզ այցելութեան կու գար, հօրս աչքերը կը ժպտէին գոհունակութեամբ։ Հայրս ներողամիտ էր Սանդուխտ հանըմին թերութիւններուն, որոնք անհանդուրժելի կը համարուէին մեր տան կիներուն կողմէ։ Մօրաքոյրերս առիթ չէին փախցներ ըսելու որ Սանդուխտը զեւզեկ կին է, հաբիթային մէկն է։ Անիկա կը խօսէր մաքուր հայերէն, բայց իր արտասանութեան մէջ օտար շեշտ կար։ Կ’ըսէին որ ընկեցիկ յոյն աղջիկ էր եւ որդեգրուած էր հայ ընտանիքի մը կողմէ։ Աւելի ուշ լսեցի որ այդ ընտանիքի մայրը դրացի յոյն սափրիչէ մը ունեցած է երեխան եւ գաղտնի ծննդաբերութենէ յետոյ նորածինը, ցուրտ ձմեռ ատեն, իբր ընկեցիկ դնել տուած է իրենց տան սեմին եւ ամուսինը համոզած է որ որդեգրեն երեխան փոխանակ յանձնելու յոյն եկեղեցիին։ Այդ կարգին ընկեցիկներ շատ կային Կ. Պոլսոյ հայ եւ յոյն ազգաբնակչութեան մէջ։

Սանդուխտ հանըմին ամուսինը, Ալեքսան աղա, տարեց մարդ մըն էր, նիհար եւ ոսկրուտ, քիչ մը կորաքամակ։ Անիկա շուկային մէջ գործ մը ունէր, որով բարեկեցիկ կեանք ունէին։

Ալեքսան աղա տարուան որոշ մէկ թուականին համրութեան մէջ կը մտնէր։ Կ’երեւի սա սովորական ախտ մըն էր, որովհետեւ ամէնքը կ’ընդունէին այդ բանը առանց զարմանալու եւ երբ այդ թուականը գար, կ’ըսէին որ «Ալեքսան աղան խառնախսին մտեր է»։ Կինը, որ շատ որոշ գիտէր այդ թուականը, երբ օրերը մօտենային, կը շտապէր ամուսնոյն հետ կարգադրել տանը վերաբերեալ կարգ մը գործեր։

– Ալեքսա՛ն աղա, կ’ըսէր ան էրկանը, քան տահա խառնախսին չես մտած, թենէքէճիին ըսէ, օլուխները շինէ, ետքը անձրեւները կու գան, բացը կը մնանք։

Այդ նշանաւոր օրուան մօտ էր, երբ Սանդուխտ հանըմ առաջարկեց ինձ իր տունը տանիլ։

– Ալեքսան աղան ալ քանի մը օրէն խառնախսին պիտի մտնայ, ըսաւ ան հօրս, ես ալ մինակս մերաքներս կ’ելլէ, մէկը չկայ որ հետը երկու խօսք ընեմ։ Թող տուէք, չոճուխը տանիմ, ինձի աղէկութիւն ըրած պիտի ըլլաք։

Եւ վերջապէս առաւօտ մը Սանդուխտ հանըմ եկաւ, ձեռքէս բռնեց եւ ինձ իր տունը տարաւ։

Առաջին օրերը դեռ Ալեքսան աղան խառնախսին չէր մտած։ Ամէն առաւօտ կանուխ կ’ելլէր անկողնէն, գիշերանոցով կը նստէր բազմոցին անկիւնը եւ կը սպասէր որ կինը քաֆէն եփէ, հացը տաքցնէ կրակարանին վրայ եւ շերտ մը խաշեր պանիրով հրամցնէ իրեն։ Ան լուռ կը նախաճաշէր, յետոյ կը հագուէր եւ կ’իջնար սանդուխներէն։ Կինը արտորալով կը հետեւէր ամուսինին եւ բակին մէջ, մարդուն հովանոցը ձեռքը բռնած, կը սպասէր որ ան մուճակները հանէ եւ կօշիկները հագնի։ Այդ միջոցին Սանդուխտ հանըմ խոնարհաբար կ’ընէր իր պատուէրները եւ երբ Ալեքսան աղան դուրս կ’ելլէր, կինը սեմին վրայ կանգնած ետեւէն կը նայէր, մինչեւ որ ամուսինը դառնար փողոցին անկիւնը։ Դրացի տուներէն, վարագոյրներու արանքէն, կիներ կը դիտէին Սանդուխտ հանըմին ժպտուն դէմքը եւ վարմունքը ու կը յայտարարէին.

– Զեւզեկ կնիկ է...

– Գիտես քի նոր հարս նոր փեսայ են...

Սանդուխտ հանըմին տունը ինձ ներկայացուց բազմաթիւ նորութիւններ։ Բազմոցներուն անկիւնները դրուած էին գոյնզգոյն սնդուսի վրայ ասեղնագործուած բարձեր եւ պատերուն վրայ կային նկարներ, ոսկեզօծ շրջանակներու մէջ։ Մէկ շրջանակ մը կը բովանդակէր ինձ համար մասնաւոր հետաքրքրական պատկեր մը։ Սեւ թաւիշի վրայ բոլորակ զետեղուած էին մետաքսի բոժոժներէ կտրտուած եւ շինուած արուեստական ծաղիկներ եւ ճիշդ մէջտեղը դրուած էր Սանդուխտ հանըմին եւ ամուսինին լուսանկարը՝ հարսանեկան հագուստներով։

Սանդուխտ հանըմ ունէր նաեւ իր սնտուկին մէջ փայլուն եւ գունագեղ կերպասներ, որոնք դուրս կը հանէր եւ կը խաղար անոնց հետ։ Ան գոհունակութեամբ կը ժպտէր, երբ ես հիացումս կը յայտնէի եւ ինձ թող կու տար որ ես ինքս ձեռնոտեմ թաւշեայ եւ մետաքսեայ կտորները, ինչ որ մասնաւոր հաճոյք մը կը պատճառէր ինձ, մատներուս ծայրերէն ստացուած յատուկ զգացողութիւն մը։

Ալեքսան աղային մեկնելէն յետոյ Սանդուխտ հանըմ կ’իջնար խոհանոց եւ բծախնդիր ուշադրութեամբ կերակուրներ կը պատրաստէր։ Զինքը ղեկավարող հոգը այն էր թէ Ալեքսան աղա ի՞նչ կը սիրէ կամ չի սիրեր։ Կարծես ինքը անձնական ճաշակ չունէր եւ իր ամուսնոյն հաճոյք պատճառելու մտահոգութիւնը իր գլխաւոր դերն էր կեանքին մէջ։ Առաջուց ան կը հրճուէր այն վտիտ վարձատրութիւնով, որ իր ջանքերը եւ խնամքները պիտի շնորհէին իրեն. ժլատ ժպիտ մը Ալեքսան աղայի թթուած դէմքին վրայ։ Բայց այդ ժպիտն ալ յաճախ չէր երեւար։ Բայց Սանդուխտ հանըմ այդքանով չէր յուսահատեր եւ հետեւեալ օրը ինձ կ’ըսէր մեծ բաւականութեամբ.

– Ալեքսան աղան եփած տոլմայիս հաւնեցաւ, ամա բան չըսաւ... ես տեսայ, հազ ըրաւ, նորէն առաւ։

Երբ Սանդուխտ հանըմ տան գործերով կը զբաղէր, ես պարտէզ կ’երթայի եւ կը զբօսնէի։ Չուան կը ցատկէի, օրօրանի մը վրայ կ’օրօրուէի կատաղօրէն, երբ միջոցներս կը սպառէին, կը դիտէի ածուներու վտիտ բոյսերը եւ վատուժ ծաղիկները, որոնք դժուարաւ կը ծլէին եւ կը ծաղկէին այդ կաւային հողին մէջ։ Ո՜րքան հեռու էինք Սիլիհտարի պարտէզներէն... Անոնք կարծես հեռու հեռաւոր երկիրներ էին որոնց կարօտը երբեմն թախիծ կը պատճառէր ինձ։

Կէս օրերէ ետք, երբ այցելուներ չգային, Սանդուխտ հանըմ ինձ կը հագուեցնէր, մազերս կը կապէր կապոյտ կամ վարդագոյն ժապաւէնով, ինքն ալ կը հագուէր կը սքուէր եւ միասին կ’երթայինք այցելութեան։ Մեր գացած տուները բոլորովին անծանօթ միջավայր մը կը ներկայացնէին ինձ։ Ատոնք բարեկեցիկ շուկացիներու ընտանիքներ էին որոնց խօսքերը, վարմունքը, հրամցուցած բաները հաշուըւած եւ առաջուց եւ ընդմիշտ որոշուած էին։ Այդ տուներուն մէջ կիները, երիտասարդուհիները եւ նոյնիսկ երեխաները զուրկ էին ինքնաբուխ ոեւէ արտայայտութենէ։ Ամեն ինչ չափուած, ձեւուած էր։ Անոնց համար կային բաներ, որ «չէին ըլլար»։ Եւ իրենց երկար խօսակցութիւնները թունաւոր քննադատութիւններ էին ուրիշ իրենց նման ընտանիքներու մասին, որոնք պզտիկ շեղում մը գործեր էին որոշուած օրէնքներէն, բան մը ըրեր էին որ «չէր ըլլար»։

Այդ կարգի ընտանիքներուն գլխաւոր փառասիրութիւնն էր որդեգրել եւրոպական սովորութիւններ։ Անոնք ուշադրութեամբ կը հետեւէին փարիզեան նորաձեւութեան, եւ այդ կարգի հրատարակութիւններու պատուէրներուն կը հետեւէին կամ կը կարծէին հետեւիլ կէտ առկէտ։ Մանաւանդ նորահաս երիտասարդուհիները հրաբորբոք եռանդով կը խօսէին, երբ այդ նիւթին վրայ ըլլար խօսակցութիւնը։

Տղամարդիկ շուկային մէջ օրն ի բուն կը ծախէին, կը գնէին, կը խաբէին, կը ստէին, կը խարդախէին եւ կը ջանային իրենց վաստկածովը ոչ միայն յագուրդ տալ իրենց կիներու եւ աղջիկներու պահանջներուն, այլեւ դրամօժիտ պատրաստել հասած կամ հասնելիք աղջիկներուն։ Այդ դրամօժիտը կը տարուբերէր երկու հարիւրէն մինչեւ հինգ հարիւր ոսկի, որուն թեկնածու կը ներկայանային նոյնքան խաբեբայ, ստախօս, «հանած վարած» երիտասարդներ, որոնց տաբատները սակայն կը լայննային կամ կը նեղնային ըստ փարիզեան նորաձեւութեան։

Ես ատելով կ’ատէի այդ ընտանիքները եւ անտանելի կերպով կը ձանձրանայի այդ խնայողաբար զարդարուած տուներուն մէջ, ուր եթէ յանկարծ թեւդ երկնցնէիր, յիմար եւ տգեղ գեղօր մը կ’իյնար խախուտ սեղանի մը վրայէն։ Իսկ կիները, մեծ թէ երիտասարդ, ինձ կը թուէին տգեղ եւ հակակրելի եւ ամէն բանի վրայ ալ չար։ Գրեթէ միշտ Սանդուխտ հանըմ վշտացած տուն կը վերադառնար եւ կ’ըսէր. «Ա՛լ մէյ մըն ալ ոտքս պիտի չդնեմ ատոնց տունը», որովհետեւ այդ «բարեկամուհի»ները չէին վարաներ անախորժ եւ խայթող ակնարկութիւն մը ընել իրեն։ Բայց հետեւեալ օրը, ամէն ինչ մոռցած, կը հագուէր կը սքուէր եւ այցելութեան կ’երթար նմանօրինակ տուն մը։

Այդ կիները ինձ հետ կը վարուէին անհարկի հետաքրքրութեամբ, ինձ կը հարցուփորձէին մեր տան վիճակին վրայ։ Բայց ես յամառ եւ վայրենի լռութիւն մը կը պահէի։ Այն ատեն իրենց գէշ վրէժը կը լուծէին իրարու ըսելով.

– Շիրինենց թոռն է...

Եւ իմաստալից ակնարկ մը կը փոխանակէին իրարու հետ։

Երբ վերջապէս օրը հասաւ եւ Ալեքսան աղան խառնախսին մտաւ, Սանդուխտ հանըմ իր կարգին մտաւ տխրութեան մէջ։ Անիկա երբեմն մեղմօրէն կ’արտասուէր եւ ինձ խելք դնելով կ’ըսէր որ բան մը հոգը պիտի չընէր, եթէ գոնէ մէկ երեխայ ունեցած ըլլար։ Բայց չեմ գիտեր ինչո՞ւ այդ յոյսը միանգամ ընդմիշտ չքացած էր իրեն համար եւ այդ իր դժբախտութիւնն էր։ Ինձ կը գրկէր կաթոգին եւ արցունքոտ այտը դնելով երեսիս կը մրմնջէր մայրական սիրոյ եւ գորովի խօսքեր։

Օր մըն ալ, ինձմէ խոստում առնելէ յետոյ որ ոչ ոքի բան պիտի չըսեմ, լալագին ձայնով ինձ յայտնեց թէ ինք ալ չոճուխներ ունի։ Անմիջապէս դէմքը պայծառացաւ, ժպիտը ծաղկեցաւ դէմքին վրայ եւ սովորական շէնշող բնաւորութեան անձնատուր ըլլալով սկսաւ ժիր շարժումներով սենեակը յարդարել, որմէ յետոյ պիտի երթայինք չոճուխները տեսնելու։

Վերջապէս ձեռքէս բռնելով Սանդուխտ հանըմ ինձ բարձրացուց վերի շահնիշերով սենեակը եւ բանալով կղպուած դարան մը, մէկիկ-մէկիկ դուրս հանեց շքեղօրէն հագուած պուպրիկներ եւ շարեց բազմոցին վրայ։ Անոնք Բերայի «Պոն Մարշէ»էն գնուած, անդամները շարժուն եւ աչքերը բացխփող պուպրիկներ էին որոնք հագուեցուցած էր վարդագյոն, կապոյտ, դեղին, կարմիր սնդուսէ եւ թաւիշէ զարդարուն զգեստներով։

Այդ պուպրիկները իրենց անունները ունէին, իրենց բնաւորութիւնը ունէին։

– Նայէ՛, կ’ըսէր, դիմելով կապտազգեստ պուպրիկի մը մոմէ սառած դէմքին, Սիրանուշս աղէկ աղջիկ է, քեզի պէս ինատճի չէ, բան մը ըսեմ նէ խօսք մտիկ կ’ընէ։

Յետոյ Սանդուխտ հանըմ մեղմօրէն կը խօսէր ամէն մէկին հետ, երբեմն կը յանդիմանէր, երբեմն խորհուրդներ կու տար եւ ինչպէս եթէ իրեն առարկութիւն մը ընէին, պահ մը լուռ կը լսէր եւ յետոյ կը բացագանչէր.

– Չէ՛, մօրը խօսքը լսող չոճուխին ատանկ բան չ’ըլլար, դուն ինծի մտիկ չըրիր, շատ շեքէր կերար, անոր համար ակռադ կը ցաւի կոր։

Եւ մատը շարժելով կը սաստէր անշարժ եւ անկենդան պուպրիկներէն մէկը։

Հետզհետէ Սանդուխտ հանըմ ոգեւորուեցաւ եւ սկսաւ այնքան ուժգնօրէն հաւատալ որ այդ պուպրիկները կենդանի արարածներ են որ սկսաւ շուարիլ։ Կարծես ամէն կողմէ իրեն կը խօսէին եւ ինք չէր հասներ պատասխանելու։

– Նորէն գոգնոցդ աղտոտեր ես, Իսկուհի՛, ատ չեղաւ. ամէն օր նոր գոգնոց չեմ կրնար հասցնել քեզի... մինակ ձեռք եմ, տունին մէջ հազար բան ունիմ ընելիք, քիչ մը խիղճ ունեցիր...

Աչքերս սկսան մթննալ եւ կարծես իմ կարգիս իրականութեան զգացումը կորսնցուցի։ Անորոշ անհանգստութիւն մը ինձ գրաւեց, մինչ ինձ կը թուէր որ իրաւամբ պուպրիկներու անշարժ դէմքերը կը սկսէին ոգեւորուիլ, աչքերը արտայայտութիւն ստանալ եւ անոնց կարծր անդամները՝ ճկունութիւն եւ շարժում...

Տան ջախջախը զարնուեցաւ եւ սթափեցուց Սանդուխտ հանըմը։ Իր ետեւէն վազեցի սանդուխներէն վար։ Այդ տեսարանին յիշողութիւնը անբացատրելի անձկութեամբ կը ճնշէր հոգիս։ Ես ալ ունէի պուպրիկներ, կոտրած, հերաթափ սովորական պուպրիկներ եւ նաեւ քուրջէ շինուած անթիւ պուպրիկներ, որոնց կեանք եւ յոյզ փոխ կու տայի։ Բայց իմս ուրիշ բան էր։ Անոնք իմ ձեռքիս մէջ միջոցներ էին որոնցմով պատմութիւն մը կը ձեւակերպէի։ Իմ աշխարհս իմ մէջս էր, ոչ թէ անշունչ պուպրիկներու մէջ, մինչդեռ Սանդուխտ հանըմի ներքին աշխարհը թափուր էր։ Այդ չէի կարող դատել այն ժամանակ, բայց շփոթ կերպով կը զգայի եւ այլեւս չուզեցի բարձրանալ պուպրիկներու սենեակը։ Բայց օր մը Սանդուխտ հանըմ յանկարծ թողուց ձեռքի գործը, մոլորուն երեւոյթ մը առաւ եւ ըսաւ.

– Կարծեմ Գոհարիկս հիւանդ է...

Եւ մէկ շունչով վազեց վերի սենեակը։

Ես ամբողջ օրը, անախորժ զգացումի մը ազդեցութեան տակ, թափառեցայ պարտէզը եւ երբ Սանդուխտ հանըմ իջաւ վար, յայտնեցի որ կ’ուզեմ տուն վերադառնալ եւ յամառօրէն պնդեցի որոշումիս վրայ։

Խոստումս պահեցի եւ ոչ ոքի չխօսեցայ Սանդուխտ հանըմի գաղտնիքին մասին, բայց այլեւս երբեք չուզեցի ոտքս դնել անոր տան մէջ։

Դեռ մախառնաճիին տունէն չէինք ելած, երբ ինձ դրին Կարապետ աղային դպրատունը։ Հայրս բուռն կերպով դէմ եղած է, երբ մօրաքոյրերս առաջարկած են ինձ դպրատուն դնել. բայց վերջապէս տեղի տուած է, որովհետեւ միտքը շատ պաշարուած էր մօրս վիճակով. անհրաժեշտ էր ինձ հեռացնել տանը մթնոլորտէն, որովհետեւ նաեւ դարձեր եմ այնքան անզուսպ երեխայ որ ինձ տունը պահել, առանց մասնաւոր հսկողութեան, դարձեր էր անկարելի։ Նոյնիսկ երիտասարդ բժիշկը, տոքթ. Թորգոմեան, խորհուրդ տուեր էր հօրս ինձ տեղաւորել գոնէ օրուան մէջ վստահելի տեղ մը եւ գտեր էին որ Նեկտար հանըմը, Կարապետ աղային կինը, այդ դերը կը ստանձնէ։

Նեկտար հանըմ յօժարեր էր ինձ պահելու պաշտօնը, կրկնապատիկ վարձք պահանջելով։

Դպրատունը կը գտնուէր մեր փողոցին մէջ, քանի մը տուն հեռու։ Կարապետ աղա քահանայի որդի էր եւ ժամանակին ինքն ալ ուզածէ քահանայ դառնալ։ Կ’ըսէին թէ անիկա լրջօրէն պատրաստուած էր այդ կոչումին։ Անիկա նման չէ եղած այն մարդոց, որոնք անյաջող ըլլալով ոեւէ արհեստի եւ գործի մէջ կամ, պարզապէս ծոյլ, դարձեր էին քահանայ։ Կարապետ աղա ուսմունք ստացած մարդ էր, ուսումնական քահանայի որդի։ Բայց անտարակոյս բանով մը կասկածելի դարձեր էր պաշտօնական եկեղեցիին։ Երբ քահանայ օծուելու նախորդ իրիկունը թաղին առաջնորդը, աւանդական սովորութեան համեմատ, հարցուցեր էր եկեղեցին գտնուող ժողովուրդին.

– Յիշեալս արժանի՞ է քահանայութեան։

Ներկայ ժողովուրդէն ձայն մը բարձրացեր է եւ գոչեր է.

– Ո՛չ, արժանի չէ։

Կարապե՛տ աղա այդ դէպքէն յետոյ այլեւս ոտքը եկեղեցի չէր դրած, բայց ան կրօնասէր մարդ էր։ Այդ դէպքը զինքը խորապէս դառնացուցած էր. ան ծայրայեղ դիւրազգած էր եւ բարկացկոտ։ Ան կնտած պեխերով, կլոր ճերմակ մօրուքով, զգոյշ շարժումներով, մաքրասէր ծերունի մըն էր որ երբեմն մինակը կը խօսէր. բայց եւ յաճախ կը դառնար յարձակողական։ Ան կը կարծէր թէ թշնամիներ զինքը կը հալածեն, թէ «մարդոց փորերը սատանաներ մտած են», «օձի լեզու ունին» եւայլն եւ ի փոխարէն ինքն ալ կը հալածէր իր կինը եւ իր խնամքին յանձնուած երեխաները։

Այլ սակայն անըմբռնելի պատճառներով ինձ հանդէպ քաղցր էր եւ հանդուրժող։ Հակառակ իմ գործած տեսակ-տեսակ չարիքներուս, Կարապետ աղա զսպուած ժպիտով կը լսէր կնոջը գանգատները իմ մասիս եւ երբ կինը կ’ըսէր.

– Կարապետ աղա բան մը ըրէ, աչքը վախցո՛ւր։

Ան ինձ քովը կ’առնէր, գլուխս կը շոյէր եւ կը խրատէր։

Նեկտար հանըմ, զայրացած ամուսինին այս անսովոր վարմունքէն, կը մրմնջէր.

– Ի՞նչ պիտի ընես, կէօնիւլը հազ ըրեր է։

Բայց վերջապէս օր մը ան գժտուեցաւ ինձ հետ։

Երկար ատենէ ի վեր մտադրութիւն մը ինձ կը զբաղեցնէր։ Կարապետ աղա կէսօրէ ետք կը քնանար իր քառակուսի պզտիկ բազմոցին անկիւնը։ Այդ միջոցին սրահին մէջ կը տիրէր կատարեալ լռութիւն։ Ճանճի մը բզզոցը լսելի կը դառնար։ Երեխաները չէին համարձակեր նոյնիսկ շնչել։ Ակամայ հազ մը կամ փռնգտուք մը սարսուռ կը պատճառէր այդ ահաբեկեալ լռութեան մէջ։

Կարապետ աղա կը քնանար եւ անոր հեւքոտ շնչառութիւնը կը տիրապետէր մթնոլորտին։ Երբեմն ալ կը խռկար կարճ եւ կտրուկ խորդիւնով մը եւ ամէն անգամ կարծես ինք իր ձայնէն պիտի արթննար։ Շուրջը պատերուն վրայ կախուած էին սուրբերու եւ սրբուհիներու պատկերներ, որոնք կարծես զարմացած կը նայէին այդ ձանձրացող երեխաներուն, որոնցմէ ոմանք, գլուխնին դրած իրենց ծալած բազուկներուն վրայ, նոյնպէս կը քնանային ու ես կ’որոճայի իմ մտադրութիւնս։

Վերջապէս օր մը, խլելով մօրս եւ մօրաքոյրերուս գլխարկները զարդարող արուեստական ծաղիկները, որոնցմով լեցուցեր էի գրպաններս, մօտեցայ քնացած Կարապետ աղային եւ այդ ծաղիկներով զարդարելով զինքը, թաղում սարքեցի։ Սրահին երեխաները, մանչ եւ աղջիկ, նախ հեռուէն շարժումներով ուզեցին ինձ ետ կեցնել իմ յանդգնութենէս եւ յետոյ շունչերնին բռնած սկսան դիտել։ Ծպտուն չէր լսուէր… բայց երբ ես իմ գործս աւարտեցի, անզսպելի ծիծաղը պոռթկաց մէկ եւ միւս ծայրէն։

Կարապետ աղա ընդոստ արթնցաւ եւ, տեսնելով որ ծաղրի ու ծանակի առարկայ դարձեր է, ինկաւ բուռն կատաղութեան մէջ։ Ան հաւատացեր էր որ ես ուզեր եմ ակնարկել իրեն պատահած դժբախտութեան, թէ «խրատուած» եմ, այսինքն մէկը ինձ թելադրեր է այդ բանը, եւ երեք օր անդադար գիշեր ու ցերեկ գոչեր էր «Արժանի՞ է քահանայութեան… ո՛չ, արժանի չէ…»։

Նեկտար հանըմ անմիջապէս ինձ բանտարկեց պարտէզի վրայ նայող սենեկի մը մէջ եւ դուռը ետեւէս կղպեց։ Յետոյ մօրաքոյրերուս բացատրեր էր որ այդպէս ըրեր էր ինձ փրկելու համար Կարապետ աղայի կոյր կատաղութենէն։

Այդ սենեակին մէջ փակուած, կը լսէի Կարապետ աղայի գոռում-գոչումը, գաւազանի հարուածներ ստացող տղոց վայնասունը, Նեկտար հանըմին լացը եւ աղիողորմ ճիչերը։ Եւ ահա սանդուխին վրայ գահավէժ վազքեր, իրար ետեւէ վազող մարդիկ, անկումներ…։ Կարծեցի որ աշխարհը կը կործանի, բացի պատուհանը եւ դէպի ինձ երկարող սալորենիի մը ճիւղերուն պլլուելով իջայ պարտէզ։ Սալորենին ծաղկած էր եւ իմ շարժումներէս թօթուըւելով ճերմակ եւ բուրումնաւէտ թերթիկները ձիւնի պէս կը թափէր գետին։ Կը յիշեմ նաեւ դեղնագոյն կատու մը, որ պատին վրայ պոչը ձիգ տնկած իր կանաչ աչքերով ինձ կը դիտէր։

Այդ օրը Կարապետ աղա երկու գաւազան կոտրեր էր մանչ տղոց վրայ եւ գաւազան մը՝ կնոջ վրայ։

Հալածանքի մենամոլութիւնը ունեցող այս կիսախելագար մարդը ունէր մօտ վաթսուն երկսեռ աշակերտներ, որոնց մէջ կային մինչեւ տասնըչորս տարեկան մանչեր։

Տանը մեծ սրահին մէջ, որ ընդարձակ դասարանի վերածուած էր, դրուած էին գրասեղաններ եւ նստարաններ մանչերու համար։ Աղջիկները եւ պզտիկ մանչերը կը նստէին սետիրին տախտակին, տունէն բերուած մինտէրներու վրայ։ Ամէն առաւօտ աղօթք կ’ընէինք, ոտքի կանգնած եւ երեսնիս դարձուցած դէպի արեւելք։ Երբեմն կը ծնրադրէինք, երբեմն ոտքի կ’ելլէինք տրուած նշանին համեմատ եւ պէտք էր որ մեր ձեռքերը կիսաբաց բռնած ըլլայինք մեր կուրծքերուն վրայ ողորմութիւն ուզող մուրացկաններու պէս։ Այս աղօթքէն ետքը, որ ժամ մը կը տեւէր, Կարապետ աղա կը սկսէր դասը։ Դիմացը պատին վրայ կախուած էր մեծ տախտակ մը հայ այբուբենի տառերով, որոնց իւրաքանչիւրը բաժնուած էր քառակուսի սեւ գիծերով։ Կարապետ աղա իր երկար գաւազանին ծայրը կը դնէր տառի մը վրայ եւ աշակերտներէն մէկուն անունը կուտար։ Եթէ այդ դժբախտը չճանչնար տառը, Կարապետ աղայի ճկուն գաւազանը ետ կը դառնար եւ անվրէպ կ’իջնար տղուն գլխուն։ Իրենց գիտութեան վրայ անհաստատ տղաքը առաջուց, դեռ պատասխան չտուած, թեւերնին կը բարձրացնէին եւ վահանի պէս կը պաշտպանէին իրենց գլուխը։ Այդ շարժումը ոմանց մէջ այնքան օթոմաթիք դարձած էր որ երբ հեռուէն Կարապետ աղային ձայնը կը լսէին, նոյնիսկ ուրիշի մը ուղղուած ատեն, թեւերնին կը բարձրացնէին գլխի մակարդակին։

Ես տառերը արդէն կը ճանչնայի եւ այս արարողութիւններու ընթացքին անձնատուր կ’ըլլայի ամէն տեսակ խաղի եւ չարաճճիութեան։ Իմ գլխաւոր զոհըս էր գիրուկ տղայ մը, որ աղջիկներուն հետ սետիրին վրայ կը նստէր։ Ան Զմբայենց Գառնիկն էր։ Յուսահատ իրեն սարքած խաղերէս, կը ճուար կատուի մը պէս։ Այդ Գառնիկը Պետրոս Դուրեանի հօրեղբօր որդին էր։ Ան մեծնալէ յետոյ դարձաւ կղերական եւ ես զինքը ճանչցայ տարիներ ու տարիներ յետոյ, երբ Իզմիրի առաջնորդ էր Ղեւոնդ եպիսկոպոս անունով։

Այբուբենի դասէն յետոյ Կարապետ աղա կ’անցնէր աւելի հասակաւորներու դասերուն։ Ութ-ինը տարեկան տղաքը կը կարդային Աւետարան, իսկ աւելի մեծերը՝ Նարեկ։ Կարապետ աղա ուշադիր էր արտասանութեան եւ բառերու շեշտաւորման։ Անտարակոյս գրաբար լեզուի արտասանութեան տեսութիւն մը ունէր կամ աւանդաբար հասեր էր իրեն եւ որը կ’ուզէր կիրառել իր աշակերտներուն վրայ։ Ան ձեռքը համաչափ շարժումներով կը զարնէր գրասեղանին եւ կը նշանակէր վանկը, որ պէտք էր շեշտել։ Եւ որպէսզի տղաքը լաւ սորվին շեշտը եւ չմոռնան, տուեալ վանկը կ’երկարաձգէր։ Երբեմն ընթերցումը կ’ըլլար հաւաքական եւ համերգի մը պէս կը լսէի ու կը հետեւէի կշռոյթին։ Բայց երբ ինքը, Կարապետ աղան կարդար, այն ատեն երկարաձգումները եւ գրասեղանին վրայ չափը չէր ըլլար։ Ան կը կարդար ըստ իր տեսութեան օրէնքներուն, գիտութեամբ եւ զգացումով։ Ուշադրութիւնս սեւեռած իր վրայ, զմայլանքով կը լսէի գրաբար լեզուի ընթերցումը, որ ինձ կուտար արձանային ձեւերու տեսիլքներ։ Երբեմն Կարապետ աղայի նայուածքը կը հանդիպէր ինձ, կը զգածուէր իմ վերամբարձ հիացումէս եւ ընթերցումէն յետոյ, յուշիկ քայլերով ան կուգար ինձ մօտ, ձեռքովը մազերս կը շոյէր, կամ թուշս բռնելով դէմքս կը բարձրացնէր, պահ մը ինձ կը նայէր մտախոհ, յետոյ կ’երթար իր անկիւնը ձեռքերով տարտամ եւ զուսպ շարժումներ ընելով։

Օր մը ինձ իր բազմոցին առաջ կանչեց եւ հարցուց.

– Կ’ուզե՞ս Աւետարան կարդալ։

– Կ’ուզե՛մ, ըսի։

– Ըսէ՛ հայրիկիդ որ գիրք առնէ։

Հայրս դիմադրեց եւ խօսեցաւ ինձ թաղին Ս. Խաչ վարժարանը ղրկելու մասին։

– Տահա պզտիկ է, կ’ըսէին մօրաքոյրերս։

Անոնց կարծիքով Ս. Խաչ վարժարանին մէջ երբեք չէի գտնար Նեկտար հանըմին խնամքները եւ յետոյ՝ կ’ոջլոտէի…

Այսուամենայնիւ Կարապետ աղա իր Աւետարանին մէջէն սկսաւ ինձ սորվեցնել գրաբար կարդալ եւ քերականական օրէնքներ։ Շուտով սորվեցայ հարկ եղած ատեն շեշտը տալ եւ, հետեւելով վարժապետի ձեռքի շարժումին, ես ալ իմ փոքրիկ ափովս կը զարնէի գրակալին։ Ես, որ անզուսպ երեխայ էի, այդ դասի ժամերուն կը դառնայի հլու եւ կարծես կ’ենթարկուէի մոգական ազդեցութեան մը։ Ծունկի եկած Կարապետ աղայի բազմոցին առաջ, անձնատուր անսահման զմայլանքի, կը կարդայի շեշտելով եւ թեթեւ մը երգելով եւ, ձայնիս հաւնած, կ’ուզէի այդպէս շարունակել։

Բայց հեռուէն մուէզինը կ’երգէր էզանը եւ պատի ժամացոյցին վրայ, որուն շրջանակը զուիցերիական գիւղ մը կը ներկայացնէր, սլաքը ցոյց կու տար կէս օրը։ Կարապետ աղայի վտիտ զանգակը կը հնչէր եւ մանչ ու աղջիկ աղօթքի կը կենային։

Ճաշէն յետոյ դարձեալ աղօթքը, ինչպէս եւ երեկոյին մեկնելէ առաջ, իսկ մեծ պահքի օրերուն ամբողջ յետմիջօրէները կ’անցընէինք աղօթելով եւ ապաշխարելով։

Ես սկսած էի հասկնալ գրաբարը եւ կարգ մը աղօթքներու եւ շարականներու բովանդակած բանաստեղծութիւնը, ինչպէս նաեւ երաժշտութիւնը կը հրապուրէր ինձ, բայց կրօնական զգացումը արմատ չէր կապեր իմ էութեանս մէջ։ Ոչ մեծ մօրս ջերմեռանդութիւնը, ոչ Կարապետ աղայի հարկադրած անվերջ աղօթքները ինձ չառաջնորդեցին դէպի կրօնական զգացումը, նոյնիսկ ժամանակաւոր կերպով։

Կարապետ աղայի դպրատանը պատահած դէպքէն յետոյ անկարելի էր այլեւս հոն յաճախել։ Հարկ եղաւ ուրեմն որոշում մը առնել։

Մաքրիկ մօրաքոյրս կ’ուզէր որ մայրապետներուն դպրոցը երթամ, որպէսզի Ֆրանսերէն սորվիմ. մեծ մայրս կը փափաքէր որ մեզ երկուքս դնեն Մեզպուրեան վարժարան, ուր կը յաճախէին Սկիւտարի բարեկեցիկ եւ հարուստ ընտանիքներու աղջիկները։ Գալով Երանիկ մօրաքրոջս՝ այն կարծիքը ունէր որ այդ բոլորը պարապ բաներ են։

– Իշտէ Պօղոսը եւ Պետրոսն ալ դպրոց գացեր են, ի՞նչ են եղեր, կ’ըսէր ան ու կ’առաջարկէր մեծը կար կարողի մը քով աշկերտ դնել, իսկ պզտիկը՝ որ խելօք եւ հմուկ չոճուխ էր, առայժմ պահել տունը։

Հայրս բոլոր կարծիքները լսելէ յետոյ յայտնեց թէ թաղային վարժարանէ դուրս բոլոր միւս դպրոցները անընդունելի էին իրեն համար։

– Թաղին դպրոցը, կ’ըսէր հայրս, գիտեմ, շատ թերութիւններ ունի, բայց մերն է, մեր ամենուսն է։

Եւ ահա օր մը մեզ երկուքս առաջնորդեցին Ս. Խաչ վարժարանը, որուն մուտքի թուղթերը հայրս գացեր առեր էր տնօրէնէն։

Այն ատեն ես տասը տարեկան էի եւ քոյրս՝ վեց տարեկան։

Որոշուած էր որ քոյրս պիտի չդնէին ծաղկոցը, որ գէշ եւ անխնամ վիճակի մէջ էր եւ ամէնքը կը կոչէին խամրոց։

Երիտասարդ եւ սիրուն վարժուհի մը բռնեց մեր ձեռքերէն եւ տարաւ աղջկանց բաժնի երկրորդ հարկի ընդհանուր սրահը, ուր այդ ժամուն հաւաքուած էին բոլոր դասարաններու աշակերտուհիները։

Անմիջապէս դպրոցներու յատուկ ծամուած թուղթի, մելանի եւ փոշիի հոտը մեզ դիմաւորեց։ Վարժուհին մեզ առաջնորդեց մեզ համար որոշուած տեղը եւ ժպտելով պահ մը խօսեցաւ ընդհանուր հսկիչին հետ, որ թուխ, կարճահասակ եւ գէր օրիորդ մըն էր։

Ես եւ քոյրս՝ Մաթիլտ, դեռ անվարժ դպրոցական նստարաններու, կռնակնիս դարձուցինք գրասեղանին եւ նստեցանք մեզ համար հանգիստ, ոտքերնիս կախած դուրսի կողմը։ Անմիջապէս քրքիջներ լսուեցան մեր շուրջ բոլորը եւ մեզ առաջնորդող վարժուհին իր խօսակցութիւնը ընդհատելով եկաւ մեզ տեղաւորեց ինչպէս հարկն էր։

Յետոյ գիրք մը բացին եւ ինձ տուին, որպէսզի կարդամ։ Ես արդէն շատ սահուն կը կարդայի. վերցուցի ընթերցանութեան գիրքը եւ սկսայ ձայնս ձգել եւ կարդալ, ինչպէս սորված էինք Կարապետ աղայի մեթոտով։ Հարկ եղած վանկին վրայ շեշտը կը դնէի, վանկը կ’երկարաձգէի եւ ձեռքովս գրասեղանին զարնելով կը նշանակէի երկարաձգման չափը։ Ընդհանուր ծիծաղ եւ քրքիջ տակն ու վրայ ըրին սրահը։ Հսկիչ վարժուհին իր սեղանին առաջ անցած մէկ ձեռքով անվերջ քանակը կը զարնէր սեղանին եւ միւսով կը զանգահարէր, որպէսզի սրահը հանդարտի։ Աչքիս ծայրով կը տեսնէի որ մեծ աղջիկները կողերնին բռնած կը նետուէին մէկ աջ եւ մէկ ձախ ու կը մարէին խնդալէն։ Առաջին պահուն չհասկցայ որ իմ արտասովոր ընթերցանութեան եղանակս էր որ առաջ կը բերէր այդ ծիծաղները եւ տակն ու վրայ կ’ընէր սրահը, բայց երբ հասկցայ, տաք ջուր իջաւ գլուխէս վար, որուն յաջորդեց պաղ քրտինք։ Քոյրս, Մաթիլտ, կու լար, իսկ ես կը նայէի ամբողջ սրահին ոխերիմ զգացումներով։

Առաջին անգամն էր որ իրապէս հաղորդակցութեան կը մտնէի արտաքին աշխարհին հետ։ Նոյնիսկ Կարապետ աղային դպրատունը, դեռ երբեք, իմ խարիսխէս, մայրենի տունէս չէի կտրուած։ Առաջին անգամն էր, ուրեմն, որ առանց տնեցիներուն մէկն ու մէկին պաշտպանութեան, երկու քոյր նետուեր էինք դուրսի անծանօթ եւ թշնամական աշխարհին մէջ։

Ընդարձակ սրահը իր շարք-շարք նստարաններով, որոնք վրաներէն անհամար գլուխներ կը դառնային դէպի մեզ, ալեկոծ ծովու մը տպաւորութիւն կ’ընէր։ Քոյրս կը շարունակէր լալ աղիողորմ հեծկլտանքներով եւ ես կը նայէի շուրջ բոլորս՝ կառչելու տեղ մը փնտռելով։ Ոչ մէկ բարեկամական նայուածք չէր պատասխաներ իմ ակնարկիս։ Այն ատեն չեմ գիտեր ի՛նչ ուժէ մը մղուած ելայ նստարանին վրայ եւ կանգնեցայ։ Ձեռքերս կապեր էի կռնակս եւ շուրջս կը դիտէի, դառնալով մէկ եւ միւս կողմը։ Հսկիչ վարժուհին եկաւ ինձ մօտ, կրկին նստեցուց եւ խրախուսելու համար ինձ ըսաւ թէ շատ լաւ կը կարդայի, բայց թէ ոչ պոռալու պէտք կար, ոչ ալ վանկերը շեշտելու։

Ինձ դրին երրորդ դասարանը եւ քոյրս՝ վեցերորդ։ Այն հանգամանքը, որ ընտելացած էի գրաբար ընթերցանութեան, ինձ վարկ տուաւ դասարանիս մէջ։ Շուտով ուշադրութիւն գրաւեցի նաեւ պատմութեան եւ աշխարհագրութեան մէջ, որովհետեւ ոչ միայն շատ ուժեղ յիշողութիւն ունէի, այլեւ միտքս պահածս պատմելու ընդունակ էի, իսկ յիշողութեան բացերը կը լրացնէի ճարպիկ կերպով։ Դասատուներս առհասարակ ուշադրութիւն կը դարձնէին ինձ։ Կը համարէին որ շատ ընդունակ աշակերտ եմ, բայց ծոյլ, որովհետեւ երբեք չէի պատրաստեր գրաւոր դասերս։ Դասամիջոցներուն, ցերեկուան արձակուրդին եւ իրիկունը դպրոցէն արձակուելէ յետոյ, անսանձ եռանդով անձնատուր կ’ըլլայի խաղերու։ Յաճախակի կը կորսնցնէի գիրքերս եւ տետրակներս, երբեմն նոյնիսկ կրկնոցս եւ կրկնակօշիկներս։ Թէ՛ դպրոցը եւ թէ տունը ամէնքը կը գանգատէին ինձմէ, կը սաստէին, կը պատժէին եւ նոյնիսկ կը ծեծէին։ Ես, որ հիւանդութեան եւ այլ պատճառներով եղած էի երեխայ մը, որուն հետ միշտ քնքշութեամբ կը վերաբերուէին, այժմ դարձեր էի պատուհաս մը, որ չէին գիտեր ի՛նչպէս զսպել։

Որովհետեւ ոչ ոք, ոչ ինձ գանգատող ուսուցիչները, ոչ իսկ հայրիկս չէին գտած միջոցը ուղղութիւն տալու, հուն մը տալու այն ուժերուն, որ իմ մէջս կը բարձրանային, ինձ կը դրդէին եւ որոնք կ’արտայայտուէին երբեմն իբր բուռն զգացումներ եւ յաճախ ինձ կը մղէին ըստ երեւոյթին անտրամաբանական շարժումներու եւ արարքներու…։

Այլ սակայն չեմ կարող ըսել թէ դժբախտ երեխայ եղած եմ. այդ տարիներուն դժբախտութեան գաղափարն իսկ չունէի։ Իմ անհատական տրամադրութիւններս կը հանդիպէին բուռն դիմադրութիւններու եւ ես կը պայքարէի անընդհատ Ֆիզիքապէս եւ խելքով։ Երբեք չէի համարեր որ ուժէս վեր է այդ պայքարը եւ նահանջելու ոեւէ գաղափար չունէի։ Կը պայքարէի տնեցիներուն դէմ, դպրոցին դէմ, իմ տարեկիցներուս դէմ, անդուլ անդադար։ Երբեմն ժամանակաւոր յաղթանակ մը կը տանէի, բայց շատ աւելի յաճախ կը պարտուէի։ Բայց այդ պարտութիւնները ոչ ինձ կը դառնացնէին եւ ոչ ալ կը յուսահատեցնէին։ Պարտութիւնը կը մարսէի, կը չեզոքացնէի, անմիջապէս ընդունելով որ պարտուած եմ եւ կը վերսկսէի նոր պայքարի։ Այդ էր իմ կեանքի անհրաժեշտութիւնը եւ այդպէս ալ մնաց մեծնալէս յետոյ իմ կեանքի բոլոր շրջաններուն, տարբեր պայմաններու եւ հանգամանքներու մէջ։