Հընցեղ եմ ի քո սիրուդ,
որ տըղեկըն ծիծ չէ կերել․
Մարիկըն վաղուց մեռել,
ու տըղեկն որբուկ մընացել։
Ջուր տուր իմ ծարաւ լերդիս,
քո սիրուդ ի տապն եմ ընկել․
Խօսէ՛, որ առնում իխրար,
ես յետի նէֆէսս եմ եկել։

Չեմ ասի, թե մուտքը արձակի երկիր խանդով ընդունեցի: Ամենևին: Արձանագիր հաջողությունն այնքան քիչ էր, Վերքի ողբով մեկընդմիշտ բացարձակված աբովյանական լեզվահեղեղը այնքան հաճախ էր խուսափում արձակի խաղաղ մարգագետինը խաղաղորեն սնելուց, որ թվում էր թե պատումը հայերենի տարերքը չէ, որ հայերենի տարերքը արձակը չէ, որ հայոց լեզվով ինքնանկարը մեկընդմիշտ հակացուցված է հայ գրողին:
Ասում եք՝ հապա Տիգրանուհի՞ն, Խնձորի այգի՞ն, հապա Եղջերո՞ւն, հապա Մուշե՞ղը… Մուշեղը, Աղասին, Եղջերուն, Սիլան, Խնձորի այգին վկայություն են այն բանի, թե որքան խոսքաշատ ու որքան սակավամարդ է հայ արձակի երկիրը և թե որքան սակավակյաց, որքան անպտուղ, գրեթե ամուլ են այդ երկրի տերերը: Եվ ուրեմն ամեն մի նոր մուտք մեծ ու նոր հույս էր, ամեն շրշյուն՝ մեղեդու սպասում, ամեն ծփանք՝ մեծ հովտի ծավալուն կենդանության ակնկալիք - առավել ևս՝ իր մուտքը:
Արձակի երկիր էր մտել մի տղա, որ, իր բոլոր ու բոլոր նախորդներից ավելի ճշգրիտ՝ ճշգրիտ բառերով ճշմարիտ պատմություններ էր պատմում, մոտավոր բառեր չուներ, որպես թե խոսքը որձաքարին է անցնելու՝ ժլատ ու ընտրող էր, վրիպած բառ չուներ, նրա բառն ու առարկան իրարու նույն պահին էին գտնում, հպանցիկը, ակնթարթայինը, անորսալին, անանունը հայտնվում էին նրա բառը արդեն գտած, արդեն կերպար ու պատկեր դարձած ու անուն առած… Եվ հրճվանք էին պարզում այդ պատկերներն ու կերպարները - ուրախացնում էին իրենց արդեն իսկ կենդանությամբ ու բազմությամբ, ուրախացնում էր նրանց տերը՝ բազում կոչվածների մեջ եզակիի իր ընտրյալությամբ: Սա ճիշտ գրող էր և սա ճշմարիտ արձակ էր: Մերձակա ամբողջ ամայության պատճառը մոտավորությունն էր, իսկ սա երկարակեցության էր կոչված: Բայց որովհետև Ակսելն ու Մուշեղը գրիչները վար էին դրել անժամանակ, իսկ Մնձուրու երկար կյանքից գրականության էր տրվել մի կարճ ժամանակ միայն և մի կարճ պահի մեջ սպառումը ճակատագիր էր թվում - այս մեկի՞ն ինչ էր պատահելու:
Այն էր պատահելու, որ ծավալված ու շարունակվող իրականությունը այս Վանոյին չէր բավարարում, շատ ավելի ճիշտ՝ չէր բավարարում գրողի, գրական գործի առջև իրականության անհաղորդությունը, այդպիսով՝ գրողի, գրական գործի անդիմությունը ինքը իր համար ծավալված ու շարունակվող իրականության առջև, որպես թե գրականությունը իրականության բաղադրյալը չէ, որպես թե այդ իրականությունը այդ գրականության ածանցյալը չէ, որպես թե նրանք միմյանցից չեն սերված և միմյանց չեն պատկանում: Իր դեպքում, գոնե այս դեպքում պատճառը իրենում չէր. ինքն ու զուտ իրենից սերված թափորը աստնվորի իրենց գործն ու կյանքը ապրում էին բարեխիղճ հնազանդությամբ - պատճառը մեծ ծեսի կեղծիքն էր, և ինքն ու կեղծված, եղծված, աղարտված, իր եղծվածությամբ ամբողջ սերունդներ ու ժամանակ աղարտված այդ իրականությունը իհարկե իրարու չէին պատկանելու: Իսկ ահա իր անցումը քաղաքականության, այլև իշխանության, ասել է ծիսակարգի շրջման՝ ընդունեցի խանդով, իմ փոխարեն հարթակ էր բարձրացել ինքը, իմ տեղը՝ կալանվում էր ինքը Վանոն, ոստիկանություն ասված մուրացկան կողոպտչի որջում կանգնում էր ինքը և այսօր ինքն է վիզ դրել այնտեղ, որտեղ սովորաբար վիզ են ջարդում:
Ինչ լավ է, որ քաղաքականությունը նույնպես, ինչպես գրականությունը, ինչպես մաթեմատիկան, պատժում է իրեն աղարտողներին, ինչ լավ է, որ գրականությունը քաղաքականություն է ղրկել իր եզակի չխարդախողին:

Համատարած անդորրության մը մեջեն,
կիսաթափանց մըշուշներուն մեջ հալած
ուրվագիծը տուներու`
որոնց լայնաքթիթ պատուհաններեն
կը ժայթքեն
լույսի ցայտքեր` տարփագին ծաղիկներուն պըլլըված:
Ու հեշտոտ ու մարմըրուն
աղաղակն ալ նըվագներուն լարավոր
կը ծաղկեցընեն դյութանքն անդորրիկ,
գիշերվան մը երջանիկ:
Ու կ’երկարի՜, կ’երկարի՜
խմբանկարը տուներուն`
տարտամորեն փաթթըված
մեջն ապրշում մըշուշին,
ու լայննալո՜վ, լայննալո՜վ
դեպի ծովափն` ու երկչոտ
կը սպասե
ալիքներու համբույրին:
Ու եզերքեն հանդիպակաց,
ծայրը դալար հրվանդանին,
ուր վաղուց
մեռան ճիչերը ցորեկին,
ծովին փոթ փոթ երանգածուփ թավիշին վրա
միապաղաղ կ’անդրադառնա
ուրվանըկարը խուսափուկ
լույսի ծըփուն ծաղիկին`
որ կը ծըլի փողփողուն ծովեզերքի փարոսեն:
Ու դեռ հեռուն,
քաղաքեն ու բացավայրեն ալ անդին,
կ’ընդնշմարեմ արտևանները ցըցուն,
մանիշակե լեռներուն
մարմաշի մեջ պլլըված
հսկա հարսեր հեշտամոլ`
որոնց տարփանքը կըզգաս
հեռուներեն, հեռուներե՜ն… ։
Ու կը լըսեմ վարերեն թևճակներու նըվագն ալ,
ջուրերուն վրա թըրթըռուն,
ու կը լըսեմ ծաղիկներուն ալ երգը
աղաղակ մը սիրածուփ`
սահած ծոցեն դաշտերուն`
ուր ցաները կը վետվետին սիրատարփ,
Ուր երկինքն ալ կը քնանա
կապույտներու խորհուրդին մեջ երազելով
վաղորդայններն երջանիկ:

Անվերջ գիշերիս անամոքական մենակության մեջ.
Հետ կանչեցի քեզ, անդարձ օրերի ցնորոտ երկիր,
Ուզեցի, որ դու պայծառ ու մաքուր լույսերով անշեջ
Եվ խորհուրդներով դյութես վերստին սիրտըս տարագիր։

Եվ իմ հոգու մեջ ես խենթ կանչեցի, ճչացի վհատ,
Երբ տեսա, ինչպես մեռած օրերի խումբը դժնդակ
Սահեց իմ առաջ, որպես անիծված կյանքի մի հեքիաթ
Եվ երազածըս թվաց նենգալի, չար և այլանդակ։

Դառը մենության և անհուսության մթին վիհերում
Ես իմ թույլ սիրտը կամեցա քաղցր հուշով ամոքել,
Սակայն մթնել էր, դառն էր և դաժան անցյալի հեռուն.
Լուսեղեն հուշեր, դավաճանել եք ինձ դո՛ւք էլ, դո՛ւք էլ։

Եթե կորցրել ես գժվելու քո շանսը,

կյանքն իր հունով կգնա,

ոչ ոք չի խախտի իրերի բալանսը,

չի գա, կամ չի հեռանա...

Եթե կորցրել ես...կմնան քո տեղում

կարոտները` լքված ու մաշված,

և, իբրև նյարդերի անդառնալի շեղում,

կթվան քեզ օրերդ հաշված...

Եթե կորցրել ես գժվելու քո շանսը,

դեռ հաստատ չի, որ չես գժվել...

05.11.2017

Օհանես պապը մի հարյուր տարի առաջ թողնում-փախչում է Հաղպատի հողատեր Զառ-բարաթով-Աբդուլաշվիլուց։ Նրա ետևից գալիս են ուրիշներ՝ փախած սույն կամ ուրիշ իշխանիկից։ Իսկ Լոռին լիքը իշխանիկ էր։ Գալիս մի տեղ տեսնում են՝ մի գետակ թափով կտրում է պղտոր գետը, մյուս ափով ահագին տեղ քշում իր մաքուր ջրերը և նոր խառնվում-գնում։ Բռնում են այդ գետակի հունը և բարձրանում։ Այս, իհարկե, չի նշանակում, թե նրանք Սանասար-Բաղդասար էին և պետք է հիմնեին Սասուն։ Խեղճ մարդիկ էին՝ ունեցածը մի իշի վրա, և հիմնում են ընդամենը Ահնիձոր՝ աշխարհի ծայրին։ Անտառ, մի կտոր երկինք՝ դիմհարված յոթ ծխի, Հաղպատից բերված միակ շան հաչոց՝ անտառում խլանալիս, և արջ, և

Տերիտորիան կազյոննի է, յոթի հատ դեղին ոսկի։

Սա, իհարկե, արջը չի ասում. արջը, նախ, դժվար թե գործածեր տերիտորիա բառը և, հետո, չէր հասկանա կազյոննի բառը, բոլորովին չէր հասկանա։ K3HHbIH... Արջը, շա՜տ, շատ, փնթփնթում է մարդու հարևանությունից և հաշտվում, որովհետև մարդու ձեռքին կացին կար։

«Գյուղ եք, հարկ տվեք», բայց գյուղ չէր: Ճիշտ է, ազդագիր Լալայանցը քարտեզ էր կազմել, քարտեզին Ահնիձորը նշանակել գյուղի պայմանական նշանով, կողքին գրել «Ախնազար», Հովհ. Թումանյանը հոդվածով քննադատել էր Լալայանցին, թե ինչու պարոն ազգագիրը սխալ է գրում հայոց գյուղերի անունները, ինչու, օրինակ, Ահնիձորը՝ Ախնազար, սրանք ճիշտ են, բայց Ահնիձորը գյուղ չէր։

Իսկ հողը նույն կենսագրությունն ունի, ինչ հայոց՝ հազար անգամ մոխրացած, հազար մեկ անգամ կանաչած հողը. այստեղ մարդ ապրել է, այս ձորը եղել է մի բերրի հովիտ, մարդաշատ, ինչպես հայ հողի ուզածդ կտորը։

Նորերի խոփը դեմ էր առնում քարի, հերկվորը հանում էր քարը, և դա քանդակ-խաչ էր լինում։ Ցից էր դնում արտի կողքին, ինչպես դարեր առաջ, և դա, արտի հետ, դառնում էր սրբատեղի։

Ժամի ձորում սալ քարեր կային. հարմար բաներ էին, որ վրաները աղ փռվեր տավարի համար։ Գարնան հեղեղներից մեկը քարի տակից հանեց կմախք՝ բազուկը ոտքիդ հաստության։ Այդ տեղը գերեզմանոց էր եղել, շարունակեց գերեզմանոց լինել նորերի համար։

Հանդում մի տեղ պատերի մեջ կաղնու փտած բուն կա. պատերը տուն են եղել, տան մեջ կյանք։ Մարդկային կյանքը սրբվել է տնից, իսկ քարը քարին մնացել է, և պատերից ներս ծլե՛լ է կաղնին, աճե՛լ է կաղնին, ընկել ու փտե՛լ է կաղնին, որ ապրում է հինգ հարյուր տարի կանգնած, հինգ հարյուր տարի թիկնած՝ բանաստեղծության մեջ, երկու հազար տարի՝ ըստ մասնագիտական գրքերի, իսկ իրականում՝ անհայտ է թե ինչքան, որովհետև կաղնին չի ընկնում ու մեռնում, կաղնին միշտ կայծակնահար է լինում։ Քարը քարին մնացել է մինչև մեր օրերը, մի կաղնու կյա՛նք։

Խոփը դեմ է առնում քարի, և դա քար չի լինում, կարասների շարք է լինում, ամեն մեկը՝ մարդը ձեռքը բարձրացրած՝ այդ հասակի, երկու մարդ հազիվ գրկեն՝ այդպիսի փորով, բերաններին՝ սալ քար, մեջները՝ տակը թանձր նստած սև հեղուկ երևի ձեթ, թե՞ ցորեն՝ փտած-հեղուկացած։ Մի ցորենի կյանք առաջ այստեղ մարդկային կյանք է եղել։

Մի քանի անգամ այս ձորերում առողջ զարկերակով տրոփել է կյանքը. եղել են ցորեն, ձեթ, ձեթի լույսի տակ մատենագիրն ուզեցել է թողնել դարերի համար կյանքի գովքը, բայց մահը անցել է ձորերի վրայով՝ որպես համաճարակ կամ Լանդթեմուր, և մնացել են կյանքի հետքեր՝ խաչ, կարաս, կալատեղեր ու գերեզմանոց։

Մարցեցի Մուխտիլ պապը պատմում է, որ ժողովրդին ջարդել ու տեղահան է արել լազգու Հասա՛նխանը։ Զրույցն է ասում։ Ձորերում ճրագը մի անգամ էլ էր հանգչելու։ Թուրքերն էին հանգցնելու։ Հովհաննես Թումանյանը չթողեց։

Հա՛, ինքը չթողեց, Ուհանես Թումանյանը։ Տեսավ, որ ուզում են էս Ժողովրդի գլուխն ուտեն պրծնեն, նավ նստեց, Բաթումա ծովովովը գնաց թուրքի թագավորի մոտ։ Ասաց. բա անհարմար չե՞ս ղզգում... Չէ, դու ինձ ասա, իսկի ամոթ չե՞ս անում։ Էս խառնակ ժամանակներումը որ էս մի ամբողջ ազդի գլուխը կերար, բա, հետո որ խաղաղությունն ընկավ, ի՞նչ պատասխան պտիս տալ մենձ ազգերին։ Թագավորը մտածեց ու փաշին ետ կանչեց։

... Վերջերս սարերում խամ հողեր վարեցին։ Դեռ չէին գտել, թե ինչ են ցանելու, դեղին ծաղկով ծփաց կտավատը։ Նորերն այդտեղ սերմ չեն գցել։ Այդտեղ սերմ գցել են հազար տարի առաջ։ Մահը տարել է շինականին, և բերքը չի հավաքվել։ Եկող գարնանը հողը չի հերկվել, մոլախոտը սրբել է մարդու հետքը։ Իսկ կտավատը թաք է կացել հողում, սպասել հերկվողին։ Անցել է տասը տարի՝ սպասել է. անցել է հիսուն տարի՝ սպասել է, արտատեղը կորել,հավասարվել է արոտում՝ նա սպասել է, սպասել է հազա՛ր տարի։ Եվ դեղին դաշտը ծփաց վերջերս։

Փա՛ռք, փա՛ռք, փա՛ռք, երի՜ցս չէ, հազա՛ր անգամ փառք։

Յոթ ընտանիք՝ հավասար ունեցվածքով, կյանքի համար պայքարում հավասար, մանր հաղթանակներում ու մանր պարտություններում հավասար։ Ամենքը երկու ձեռքով՝ ափերի մեջ հավասար կոշտուկներ, որոնց վրա նորերն էին քարանալու, և կոշտուկով պետք է ստեղծվեին կով, ոչխար, ձի։ Օհանես պապն ունեցավ յոթ տղա մի աղջիկ, այդքան էլ ունեցավ Քառանց Մելիք պապը, և այլն։ Չկար տեր ու ծառա, պարտապան ու պարտատեր, և այլն։ Մի տեսակ՝ օհանեսամելիքյան կամ մելիքաօհանիսյան սոցիալիզմ։

Հետո, թե ինչ է Մուկուչանց Արշակը պախրայի որս շատ է սիրել քան մաճ բռնելը, նրա տղերքը դարձել են Օհանես պապի տղերանց հոտաղը։ Հետո, թե ինչ է Քառանց տղերքը լավ անասնապահ են եղել, նրանց ոչխարն ու կովը շատացել է և ուրիշ ձեռքի կարիք են զգացել, բերել են Ղազախի թուրերից։ Հետո, թե ինչ է Օհանես պապի Ավետիք որդին բուխարու մոտ նստելը ավելի է սիրել քան ծեգը-ծեգին լծկան հավաքել-լծելը, իսկ Աթո որդին աշխատանք սիրող է եղել և նախանձ, եղբայրներից բաժանվել է ու հարստացել։ Ու ձեռ է առել Ավետիք եղբորը, թե՝ «թաղիր, թաղիր, ոտներդ թաղիր բուխարու միջին, տաքությունը լավ բան է... Այ քու տունը քանդվի ոչ, քու տո՜ւնը...»։

Նոր օրերում Ահնիձորը նոր սոցիալիզմի համար կռվող մարտիկներ տվեց, թեպևտև կռվողներ չտվեց մյուս ծայրի համար։ Պատմում են, որ Թոմայանց Սարգիս քեռին՝ Օհանես պապի թոռը, կոլեկտիվից գոմեշ է գողացել, խրտնեցրել, քարի գլխից գցել է, մորթել ու տարել։ Ուզում ես նրան կռվող հաշվել մյուս ծայրից, բայց, շարունակում են պատմել, մեկ էլ տեսնում ես՝ մարդը հայտնվեց դաշնակցական բանտում։ Ուղղակի՝ գող է եղել, թռցրել է՝ ումից կարողացել է։