Сергей Довлатов
Մերոնք
5
ԳԼՈՒԽ ԻՆՆԵՐՈՐԴ
Կյանքը մորաքրոջս որդուն քրեական հանցագործ է դարձրել։ Ինձ թվում է, նրա բախտը բերել է։ Այլապես անխուսափելիորեն դառնալու էր խոշոր կուսակցական աշխատող։
Դրա համար առկա էին բազում տարաբնույթ նախապայմաններ։ Սակայն առաջ չընկնենք...
Մորաքույրս հայտնի գրական խմբագիր էր։ Նրա ամուսինը՝ Արոնը, զինվորական հոսպիտալ էր ղեկավարում։ Դրանից զատ՝ դասախոսություններ էր կարդում ու նամականիշներ հավաքում։ Դա համերաշխ, լավ ընտանիք էր...
Ավագ եղբորս ծնունդը պարուրված է առեղծվածով։ Մինչև ամուսնանալը մորաքույրս սիրավեպ է ունեցել։ Նա սիրում էր Սերգեյ Միրոնովիչ Կիրովի տեղակալին։ Անունը՝ Ալեքսանդր Ուգարով։ Տարեց լենինգրադցիները հիշում են այդ երևելի մարզկոմական գործչին։
Ուգարովն ընտանիք ուներ։ Իսկ մորաքրոջս սիրում էր ընտանիքից զատ։
Եվ մորաքույրս հղիանում է։
Մոտենում է ծննդաբերելու ժամանակը։ Նրան հիվանդանոց են տանում։
Մայրս գալիս է Սմոլնի։ Համառությամբ հասնում է ընդունելության։ Կիրովի տեղակալին հիշեցնում է քրոջ ու նրա պրոբլեմների մասին։
Ուգարովը խոժոռ դեմքով ինչ-որ հրահանգներ է տալիս։ Մարզկոմականները շարքով ծաղիկներ ու միրգ են տանում ծննդատուն։ Մորաքրոջս տուն են բերում նախշազարդ թղթախաղի սեղան։ Հավանաբար՝ դասակարգայնորեն խորթ տարրերից բռնագրավված։
Մորաքույրս ծնում է առողջ ու սիրունատես տղա՝ Բորյային։ Մայրս կրկին որոշում է գնալ շրջկոմ։ Ընդունելությունը չի կայանում։ Ոչ թե այն պատճառով, որ Ուգարովը չի ուզում։ Այդ օրերի ընթացքում երջանիկ հորը ձերբակալում են որպես ժողովրդի թշնամի։
Երեսունութ թվականն էր... Մորաքույրս մնում է երեխայի հետ։ Լավ է, որ Ուգարովը նրա ամուսինը չէր։ Այլապես մորաքրոջս էլ կաքսորեին։ Իսկ այդպես՝ աքսորում են Ուգարովի կնոջն ու երեխաներին։ Ինչը, անշուշտ, նույնպես տհաճ է։
Մորաքույրս, ինչպես երեւում է, գիտեր, թե ինչ է անում։ Նա գեղեցիկ, եռանդուն ու անկախ կին էր։ Եթե անգամ վախենում էր, ապա՝ միայն կուսակցական քննադատությունից․․․
Հետո հայտնվում է Արոնը։ Նա, երեւի, սիրում էր մորաքրոջս։ Առաջարկում է ձեռքն ու սիրտը։
Արոնը գլխարկների արհեստանոցի տիրոջ որդին էր։ Հրեայի, սակայն՝ կարճատես, վտիտ ու մտածկոտ, նման չէր։ Արոնը բարձրահասակ, ուժեղ, արի տղամարդ էր։ Նախկինում՝ հեղափոխական ուսանող, կարմիրբանակային ու նէպման։ Եվ վերջապես, տարիքն առնելուց հետո՝ ռեւիզիոնիստ եւ այլախոհ․․․
Արոնը աստվածացնում էր մորաքրոջս։ Երեխան նրան «պապա» էր ասում․․․
Սկսվեց պատերազմը։ Հայտնվեցինք Նովոսիբիրսկում։ Լրացավ Բորյայի երեք տարին։ Մակապարտեզ էր գնում։ Ես ծծկեր էի։
Բորյան ինձ համար ռաֆինադի կտորներ էր բերում։ Պահում էի բերանում։ Իսկ տանը հանում, դնում էր ափսեին։
Ես լալիս էի, չէի ուտում շաքարը։ Բորյան տագնապով ասում էր մեր ծնողներին․
― Ախր շաքարը հալվում է․․․
Հետո պատերազմը վերջացավ։ Այլեւս սոված չէինք մնում․․․
Եղբայրս արեւմտաեվրոպական տիպի գեղեցիկ պատանի էր։ Բաց գույնի աչքեր ուներ ու մուգ մազեր։ Հիշեցնում էր առաջադեմ իտալական կինոյի պատանի հերոսներին։ Այդպես էր համարում մեր ողջ բարեկամությունը․․․
Ցուցադրական սովետական տղա էր։ Պիոներ, գերազանցիկ, ֆուտբոլիստ ու մետաղի ջարդոն հավաքող։ Օրագիր էր պահում, ուր արտագրում էր իմաստուն ասույթները։ Իրենց բակում կեչի տնկեց։ Դրամատիկական խմբակում նրան հանձնարարում էին երիտասարդգվարդիականների դերեր․․․․
Ես ավելի փոքր էի, ամաչկոտ ու կարդացած։ Ինձ ասում էին՝ Բորյան լավ է սովորում, օգնում է ծնողներին, զբաղվում է սպորտով․․․ Բորյան հաղթել է շրջանային օլիմպիադայում․․․ Բորյան բուժել է վիրավոր թռչնակին․․ Բորյան հավաքել է դետեկտորային ռադիոընդունիչ։ (Մինչեւ օրս չգիտեմ, թե դա ինչ է նշանակում)․․․
Եվ հանկարծ տեղի ունեցավ աներևակայելին... Աննկարագրելին... Պարզապես բառեր չեմ գտնում...
Կարճ ասած, եղբայրս միզեց դպրոցի տնօրենի վրա։
Դա տեղի է ունենում դասերից հետո։ Բորյան ֆիզկուլտուրնիկի օրվա կապակցությամբ պատի թերթ է պատրաստելիս լինում։ Կողքին՝ համադասարանցիներն էին։
Լոաամուտից դուրս նայելով, նրանցից մեկն ասում է.
― Մատնիչը գնաց...
(Մատնիչ աշակերտներն իրար մեջ անվանում էին դպրոցի տնօրեն Չեբոտարյովին)։
Եղբայրս բարձրանում է լուսամուտի գոգին։ Աղջիկներին խնդրում է շրջվել։ ճշգրիտ հաշվարկում է հետագիծը։ Ու ոտից գլուխ ցնցուղում է Չեբոտարյովին...
Արարքն աներևակայելի էր ու վայրենի։ Դրան անհնար էր հավատալ։ Դեպքից մեկ ամիս անց ներկաներից շատերն անգամ կասկածում էին, թե դա իրոք տեղի է ունեցել։ Այդքան հրեշավոր էր կատարվածը։
Չեբոտարյովի արձագանքն էլ խիստ անսպասելի էր։ Նա բացարձակապես կոցրնում է իր դեմքը։ Սկսում է գորգոռալ ճամբարային գողական լեզվով.
― Քեզպեսներին զոնայով մեկ չորեքթաթ եմ վազեցրել... Քաքակեր լակոտ...
Տնօրեն Չեբոտարյովի մեջ արթնանում է ճամբարային վերակացուն։ Ո՞ւմ մտքով կանցներ։ Կանաչ ֆետրե գլխարկ, չինական բաճկոն, թղթերով լի պորտֆել...
Եղբայրս դա արել էր դպրոցն ավարտելուց մեկ շաբաթ առաջ։ Դրանով իսկ ինքն իրեն զրկելով ոսկե մեդալից։ Ծնողները դժվարությամբ են կարողանում համոզել տնօրենին, որ Բորյային հասունության վկայական տա...
Այն ժամանակ հարցրի եղբորս.
― Ինչո՞ւ արեցիր դա։ Եղբայրս պատասխանեց.
― Ես արեցի այն, ինչի մասին հոգու խորքում երազում է ամեն մի դպրոցական։ Տեսնելով Մատնիչին, հասկացա՝ հիմա կամ երբեք։ Կամ կանեմ, կամ կդադարեմ ինքս ինձ հարգելուց...
Այդ ժամանակ արդեն բավական նենգամիտ պատանի էի։ Եղբորս ասացի.
― Ձեր դպրոցի ճակատին հարյուր տարի հետո հուշաքար կկպցնեն․ «Այստեղ կկպցնեն Բորիս Դովլաթովը․․․ դրանից բխող անակնկալ հետեւանքներով»․․․
Եղբորս արարքի մասին խոսում էին մի քանի ամիս շարունակ։ Հետո Բորիսն ընդունվեց թատերական ինստիտուտ։ Որոշել էր դառնալ արվեստագետ։ Նրա հանցագործությունն աստիճանաբար մոռացվեց։ Մանավանդ որ՝ սովորում էր գերազանց։ Կոմերիտական կազմակերպության քարտուղարն էր։ Ինչպես նաեւ՝ դոնոր, պատի թերթի խմբագիր ու դարպասապահ․․․
Առնականացավ ու ավելի գեղեցկացավ։ Նմանվեց իտալացի կինոդերասանի։ Աղջիկները նրան սիրահետում էին անսքող ոգեւորությամբ։
Դրանով հանդերձ, առաքինի ու ամաչկոտ երիտասարդ էր։ Զզվում էր կանացի սեթեւթանքից։ Հիշում եմ, ուսանողական տարիներին իր օրագրում գրել էր․ «Գրքի ու կնոջ մեջ կարեւորը ոչ թե ձեւն է, այլ բովանդակությունը»․․․
Հիմա անգամ՝ անհաշիվ հուսախաբություններից հետո, այդ կանխադրույթն ինձ առաջվա պես ձանձրալի է թվում։ Առաջվա պես ինձ դուր են գալիս միայն գեղեցիկ կանայք։
Ավելին՝ նախապաշարմունքներ ունեմ։ Ինձ թվում է, օրինակ, որ բոլոր գեր կանայք ստախոս են։ Հատկապես՝ եթե գիրության հետ մեկտեղ փոքր կուրծք ունեն․․․
Խոսքը, սակայն, իմ մասին չէ․․․
Եղբայրս ավարտում է թատերական ինստիտուտը։ Գերազանցության դիպլոմով։ Անթերի կոմերիտական բնութագրով։
Խոպանը բարձրացնողներից էր ու շինջոկատների հրամանատար։ Միլիցիային աջակցող ջոկատի ակտիվիստ։ Մարդկանց գիտակցության մեջ քաղքենիական տրամադրությունների ու կապիտալիզմի մնացուկների անհաշտ թշմանի։
Նրա աչքերն ամենաազնիվն էին իրենց թաղամասում․․․
Դարձավ գրական մասի վարիչ։ Աշխատում էր Լենինյան կոմերիտմիության անվան թատրոնում։ Դա անհավանական հաջողություն էր։ Այդքան երիտասարդ, ուսանողական նստարանից նոր ելած եւ՝ հանկարծ այդպիսի պաշտոն․․․
Գրական մասի վարիչի իր պաշտոնում խստապահանջ էր ու գործնական։ Պայքարում էր հանուն առաջադեմ արվեստի։ Ընդ որում՝ զուսպ ու շրջահայացորեն։ Հմտորեն բեմ էր բարձրացնում Վամպիլովին, Բորշչագովսկուն, Մրոժեկին․․․
Վաստակավոր սովետական դրամատուրգները զգուշանում էին նրանից։ Նրանով հիանում էր ըմբոստ թատերական երիտասարդությունը։
Նրան վստահում էին ամենապատասխանատու գործուղումները։ Մի քանի անգամ մասնակցել էր Կրեմլում հրավիրված խորհրդակցությունների։ Նրբանկատորեն առաջարկում էին կուսակցության շարքերն ընդունվել։ Ինքը տատանվում էր։ Իրեն թվում էր, թե արժանի չէ...
Եվ հանկարծ եղբայրս կրկին աչքի է ընկնում։ Չգիտեմ անգամ, թե ինչպես ձևակերպեմ... Մի խոսքով, Բորյան տասներկու կողոպուտ է կատարում։
Ինստիտուտում Ցապին ազգանունով ընկեր ուներ։ Հենց այս Ցապինի հետ էլ կողոպտում են տասներկու արտասահմանյան տուրիստական ավտոբուսներ։ Տանում են ճամպրուկներ, ռադիոընդունիչներ, մագնիտոֆոններ, հովանոցներ, անձրևանոցներ ու գլխարկներ։
Նրանց ձերբակալում են հաջորդ օրը։ Բոլորս ցնցված էինք։ Մորաքույրս վազում է իր ընկեր Յուրի Գերմանի մոտ։ Նա զանգում է իր ընկերներին՝ միլիցիայի գեներալների։
Դատի ժամանակ եղբորս պաշտպանում էր քաղաքի լավագույն փաստաբանը՝ Կիսելյովը։
Դատավարության ընթացքում երևան եկան որոշ պարագաներ ու մանրամասներ։ Պարզվեց, որ կողոպուտի զոհերը զարգացող երկրների ներկայացուցիչներ էին։ Ինչպես նաև՝ առաջադեմ սոցիալիստական կազմակերպությունների անդամներ։
Կիսելյովը որոշեց օգտվել դրանից։ Եղբորս հարցրեց.
― Ամբաստանյալ Դովլաթով, դուք գիտեի՞ք, որ այդ մարդիկ զարգացող երկրների քաղաքացիներ են։ Ինչպես նաև՝ սոցիալիստական կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ։
― Ցավոք, չգիտեի, ― խելամտորեն պատասխանեց եղբայրս։
― Իսկ եթե իմանայի՞ք... Այդ դեպքում կկողոպտեի՞ք նրանց անձնական ունեցվածքը։
Եղբորս ամբողջ կեցվածքը ծայրաստիճան վիրավորանք արտահայտեց։ Փաստաբանի հարցը բացարձակապես անկիրթ համարեց։ Հիսաթափված բարձրացրեց հոնքերը, ինչը նշանակում էր՝ «Եվ դեռ հարցնում էլ ե՞ք։ Ինչպե՞ս կարող եք մտածել անգամ այդ մասին»...
Կիսելյովը նկատելիորեն աշխուժացավ։
― Պարզ է, ― ասաց։ ― Իսկ հիմա վերջին հարցը։ Ձեզ չէ՞ր թվացել արդյոք, որ այդ պարոնները հասարակության ռեակցիոն խավերի ներկայացուցիչներ են․․․
Դատավորն այստեղ ընդհատեց նրան․
― Ընկեր Կիսելյով, պետք չէ ամբաստանյալին ներկայացնել որպես համաշխարհային հեղափոխության մարտիկ։
Եղբայրս, սակայն, հասցրել էր գլխով անել։ Իբր՝ այո, ինձ այդպես էլ թվաց․․․
Դատավորը ձայն բարձրացրեց․
― Դուրս մի եկեք հետաքննության տրամադրած փաստերի շրջանակից․․․
Եղբորս երեք տարի տվին։
Դատարանում արի ու պարզ կեցվածք ուներ։ Ժպտում էր ու հեգնում դատավորին։
Երբ կարդացին դատավճիռը, եղբայրս անգամ չցնցվեց։ Նրան տարան դատարանի դահլիճից։
Հետո բողոքարկեցինք․․․ Հեռախոսազանգեր, այցելություններ, բանակցություններ։ Բոլորն ապարդյուն։
Եղբայրս հայտնվեց Տյումենում։ Ուժեղացված ռեժիմի ճամբարում։ Նամակագրական կապի մեջ էինք։ Եղբորս բոլոր նամակները սկսվում էին «Ամեն ինչ կարգին է» բառերով․․․
Հետեւում էին բազմաթիվ, սակայն զուսպ ու սթափ խնդրանքներ․ «Երկու զույգ բրդյա գուլպա․․․ Անգլերենի ինքնուսույց․․․ Տաք անդրավարտիք․․․ Ընդհանուր տետրեր․․ Գերմաներենի ինքնուսույց․․․ Սխտոր․․․ Կիտրոն․․․ Ինքնահոս գրիչներ․․․ Ինչպես նաեւ կիթառի ինքնուսույց»․․․
Ճամբարից միանգամայն լավատեսական տեղեկություններ էին ստացվում։ Ավագ դաստիարակ Բուկինը գրում էր մորաքրոջս․
«Բորիս Դովլաթովը անշեղորեն հետեւում է ճամբարային ռեժիմի բոլոր պահանջներին․․․ հեղինակություն է վայելում կալանավորների շրջանում․․․ Սիստեմատիկաբար գերակատարում է աշխատանքային հանձնարարությունները․․․ Ակտիվ մասնակցություն է ցուցաբերում գեղարվեստական ինքնագործունեության աշխատանքներին»․․․
Եղբայրս գրում էր, որ իրեն նշանակել են հերթապահ։ Հետո՝ բրիգադիր։ Եվ վերջապես՝ բաղնիքի վարիչ։
Դա գլխապտույտ կարիերա էր։ Ճամբարում շատ դժվար է դրան հասնել։ Ազատության մեջ գործադրված համարժեք ջանքերը հասցնում են բյուրոկրատական սանդղակի բարձունքներին։ Հատուկ մատակարարման, ամառանոցների ու արտասահմանյան ուղևորությունների...
Եղբայրս սրընթաց վերադաստիարակվում էր։ Նա ճամբարի փարոսն էր։ Նրան նախանձում էին, նրանով հիանում էին։
Մեկ տարուց նրան փոխադրեցին ազատ աքսորի։ Տեղի քիմիական կոմբինատում աշխատելը պարտադիր էր։
Այդտեղ ամուսնացավ։ Նրա մոտ մեկնեց ինքնազոհ համակուրսեցի Լիզան։ Ինչպես դեկաբրիստների կանայք։ Նրանք այլևս այր ու կին էին..
Իսկ ինձ այդ ընթացքում վռնդեցին համալսարանից։ Հետո բանակ տարան։ Ծառայում էի ներքին զորքերում։ Դարձա ճամբարային վերակացու։
Այնպես որ ես վերակացու եմ եղել, իսկ Բորյան՝ կալանավոր։
Ես անգամ եղբորս վերակացուն եմ եղել, ճիշտ է՝ կարճ ժամանակով։ Այդ մասին չեմ ուզում պատմել։ Շատ գրական կստացվի։ Ինչպես Շոլոխովի «Դոնի պատմվածքներում»։
Այսքանը բավական է. ես վերակացու եմ եղել, իսկ եղբայրս՝ կալանավոր...
Վերադարձանք գրեթե միաժամանակ։ Եղբորս ազատեցին, ես զորացրվեցի։
Մեր ազգականները շքեղ ճաշկերույթ կազմակերպեցին «Մետրոպոլ»–ում։ Մեծարում էին, հիմնականում եղբորս։ Ինձ էլ, սակայն, հիշատակում էին։
Ռոման քեռիս, օրինակ, այսպես արտահայտվեց.
― Կան մարդիկ, որոնք նման են սողունների։ Ապրում են ճահճում... Եվ կան մարդիկ, ովքեր ապրում են լեռնային արծիվների պես։ Նրանք արևից բարձր են սավառնում՝ լայնորեն տարածելով թևերը... Խմենք Բորյայի կենացը, մեր լեռնային արծիվի կենացը... Խմենք, և թող ամպերը մնան հետևում...
― Բռավո, ― բացականչում էին մեր ազգականները, ― արծիվ, ջիգիթ...
Քեռուս ճառում որսացի Գորկու «Երգ Բազեի մասին»–ը... Ռոման քեռիս փոքր-ինչ ավելի ցածր ձայնով ավելացրեց.
― Խմենք նաև Սերյոժայի կենացը, մեր արծվիկի կենացը։ Նա, ճիշտ է, դեռ երիտասարդ է, թևերը դեռ չեն ամրացել։ Բայց նրան էլ մեծ թռիչքներ են սպասում...
― Աստված չանի, ― բավական բարձր ասաց մայրս։
Քեռիս կշտամբալի հայացքով նայեց մորս․․․
Մորաքույրս նորից զանգեց տարբեր մարդկանց։ Եվ եղբորս ընդունեցին Լենֆիլմ։ Կարծեմ լուսավորող նշանակեցին։
Իսկ ես ընդունվեցի բազմատիրաժ թերթ։ Հետն էլ սկսեցի պատմվածքներ գրել․․․․
Եղբորս կարիերան սկսեց թափ առնել։ Շուտով լաբորանտ դարձավ։ Հետո՝ դիսպետչեր։ Հետո՝ ավագ դիսպետչեր։ Եվ վերջապես՝ կինոնկարի դիրեկտորի տեղակալ։ Այսինքն՝ նյութական պատասխանատու անձ։
Զուր չէր եղբայրս ճամբարում այդքան սրընթաց ուղղվում։ Հիմա, երեւի, չէր կարողանում կանգ առնել․․․
Մեկ ամիս անց նա լուսանկարն արդեն Պատվո տախտակին էր։ Նրան սիրեցին ռեժիսորները, օպերատորները եւ անձամբ Լենֆիլմի տնօրեն Զվոնարյովը։ Ավելին՝ նրան սիրեցին հավաքարարները․․․
Նրան խոստացել էին մոտ ապագայում ինքնուրույն կինոնկար վստահել։
Լենֆիլմի տասնվեց հին կոմունիստներ պատրաստ էին երաշխավորություն տալ եղբորս՝ կուսակցության շարքերն ընդունվելու։ Եղբայրս, սակայն, երկմտում էր։
Հիշեցնում էր Լեւինին «Աննա Կարենինա»֊ից։ Լեւինն ամուսնության նախօրեին ամաչում էր երիտասարդ տարիներին կուսությունը կորցրած լինելու համար։ Նույն մտքերը նաեւ եղբորս էին տանջում։ Այն է՝ կարո՞ղ է կոմունիստը քրեական անցյալ ունենալ։
Հին կոմունիստները հավատացնում էին, թե կարող է․․․
Եղբայրս շահեկանորեն աչքի էր ընկնում կինոստուդիայի տաղտուկ մթնոլորտում։ Նա ուրախ էր, շարժուն ու քչախոս։ Նրան վստահում էին պատասխանատու գործուղումները։ Բլորը համոզված էին, որ փայլուն բյուրոկրատական կարիերա է անելու։ Այլեւս անհավատալի էր, թե բանտ է նստել։ Ոչ մոտիկ ծանոթներից շատերը կարծում էին, թե բանտ ես էի նստել․․․
Ու կրկին ինչ֊որ բան տեղի ունեցավ։ Այս անգամ ոչ թե կտրուկ, այլ աստիճանաբար։ Ինչ֊որ տարօրինակ ընդհատումներ ի հայտ եկան։ Կարծես սաքսաֆոնի խռպոտ ձայնը խախտում էր «Ապասիոնատայի» հանդիսավոր հնչյունների հերթականությունը։
Եղբայրս շարունակում էր կարիերա անել։ Ժողովներին ելույթներ էր ունենում։ Մեկնում էր գործուղումների։ Միաժամանակ, սակայն, երբեմն խմում էր։ Ու սիրահետում կանանց։ Այն էլ անակնկալ խանդավառությամբ։
Նրան սկսեցին տեսնել կասկածելի մարդկանց հետ։ Նրան շրջապատում էին հարբեցողներ, ֆարցովշչիկներ, Խալխին-Գոլի ինչ-որ անհայտ վետերաններ։
Սթափանալով, վազում էր ժողովների։ Հաջողությամբ ավարտելով ելույթը, շտապում էր ընկերների մոտ։
Սկզբում այդ ճանապարհները չէին հատվում։ Եղբայրս կարիերա էր անում ու միաժամանակ կործանում այն։
Օրերով տանը չէր երևում։ Անհետանում էր ինչ-որ վատշվեր կանանց հետ։
Այդ կանանց մեջ գերակշռում էին տգեղները։ Նրանցից մեկի անունը, հիշում եմ, Գրետա էր։ Այս Գրետան զոբ ուներ։
Եղբորս ասացի.
― Կարող էիր ավելի լավին գտնել։
― Գեղացի, ― վրդովվեց եղբայրս, ― իսկ գիտես, որ նա սպիրտ է ստանում աշխատանքի վայրում։ Անսահմանափակ քանակությամբ...
Հավանաբար եղբայրս դեռևս ղեկավարվում էր պատանեկան հայեցակարգով՝ «Կնոջ ու գրքի մեջ գլխավորը ոչ թե ձևն է, այլ բովանդակությունը»։
Հետո եղբայրս ծեծեց մատուցողին «Նարվա» ռեստորանում։ Պահանջել էր, որ մատուցողը «Սուլիկո» երգի...
Սկսեց միլիցիա ընկնել։ Ամեն անգամ նրան այնտեղից հանում էր «Լենֆիլմի» բյուրոն։ Բայց՝ ավելի ու ավելի դժկամությամբ։
Սպասում էին, թե դա ինչով է ավարտվելու...
Ամռանը եղբյարս մեկնեց Չիտա՝ «Դաուրիա» ֆիլմի նկարահանումներին։ Ու հանկարծ իմանում ենք, որ նա պետական մեքենայով մարդ է վրաերթի ենթարկել։ Այն էլ՝ Խորհրդային բանակի սպայի։ Այն էլ՝ մահացու ելքով...
Ենթադրությունների ու գուշակությունների սոսկալի ժամանակ էր։ Մեզ հասնող տեղեկությունները հակասական էին։ Ասում էին, թե Բորյան մեքենան հարբած է վարել։ Ասում էին միաժամանակ, որ սպան էլ սթափ չի եղել։ Թեև դա նշանակություն չուներ, քանի որ նա մահացել էր...
Մորաքրոջիցս այդ ամենը թաքցնում էինք։ Քեռիս ու մորքրայրերս մոտ չորս հարյուր ռուբլի հավաքեցին։ Չիտա պետք է գնայի ես՝ մանրամասներն իմանալու եւ խելամիտ գործողություններ ձեռնարկելու։ Բորյային ծանրոցներ ուղարկել, փաստաբան վարձել․․․
― Եվ եթե հնարավոր է՝ կաշառել քննիչին, ― անընդհատ հիշեցնում էր Ռոման քեռիս։
Սկսեցի պատրաստվել։
Գիշերն արթնացա հեռախոսի զանգից։ Լռության միջից լսվեց եղբորս ձայնը․
― Քնա՞ծ էիր։
― Բորյա, ― բացականչեցի։ ― Դու ո՞ղջ ես։ Քեզ չե՞ն գնդակահարի։ Հարբա՞ծ էիր․․․
― Ողջ եմ, ― պատասխանեց եղբայրս, ― ինձ չեն գնդակահարի․․․ Եվ հիշիր՝ դա դժբախտ պատահար էր։ Մեքենան վարում էի սթափ։ Ինձ կտան չորս տարի, ոչ ավելի։ Սիգարետները ստացա՞ր։
― Ի՞նչ սիգարետներ։
― Ճապոնական։ Չիտան սեպարատ առեւտրական պայմանագիր ունի Ճապոնիայի հետ։ Այստեղ գերազանց սիգարետներ են վաճառում՝ «Հայ լայթ»։ Մի բլոկ ծնունդիդ նվեր եմ ուղարկել։ Չե՞ս ստացել։
― Ոչ։ Դա կարեւր չէ․․․
― Ինչպե՞ս թե՝ կարեւոր չէ։ Սքանչելի սիգարետներ են՝ ամերիկյան լիցենզիայով արտադրված․․․
― Քեզ կալանե՞լ են, ― ընդհատեցի ես։
― Ոչ, ― ասաց, ― ինչի՞ համար։ Ապրում եմ հյուրանոցում։ Քննիչն ինձ մոտ է գալիս։ Անունը Լարիսա է․․․ Թմբլիկ է․․․ Քեզ, ի դեպ, բարեւում է․․․
Լսափողից լսվեց կանացի ձայն․
― Կու֊կու, ճուտիկս։
Հետո կրկին եղբորս ձայնը․
― Չիտա գալու կարիք չկա։ Դատը, կարծում եմ, Լենինգրադում լինի․․․ Մաման գիտի՞։
― Ոչ, ― ասացի։
― Լավ է․․․
― Բորյա, ― գոռում էի, ― ի՞նչ ուղարկեմ։ Դու, երեւի, սոսկալի վիճակում ես։ Մարդ ես, ախր, սպանել․․․
― Մի գոռա։ Սպաները նաեւ զոհվելու համար են ստեղծված․․․․ Կրկնում եմ՝ դա դժբախտ պատահար էր... Լավ, բայց սիգարետներն ինչո՞ւ տեղ չեն հասել...
Շուտով Չիտայից եկան իրադարձության անմիջական մասնակիցներից երկուսը։ Այդպես իմացանք գործի մանրամասները։ Տեղի էր ունեցել, պարզվեց, հետևյալը։
Ինչ-որ մեկի ծննդյան օրն է եղել։ Նշելիս են եղել բնության գրկում։ Բորյան եկել էր արդեն երեկոյան՝ պետական մեքենայով։ Ինչպես միշտ, խմիչքը պակասել է։ Հյուրերը տխրել են։ Խանութներն էլ արդեն փակ էին։
Բորյան հայտարարել է.
― Գնում եմ սամոգոն բերելու։ Ո՞վ է գալիս հետս։
Քեֆը լավ է եղել։ Փորձել են ետ պահել։ Ի վերջո երեք հոգի հետը գնացել է։ Այդ թվում մեքենայի վարորդը՝ հետևի նստարանին քնած։
Կես ժամ հետո բախվում են սպայի մոտոցիկլետին։ Սպան մահանում է առանց գիտակցության գալու։
Ուղևորները խուճապի են մատնվում։ Եղբայրս, ընդհակառակը, սթափանում է։ Գործում է հստակ ու վճռական։ Այն է՝ սամոգոն առնելու, այդուհանդերձ, գնում են։ Բոլորին մի լավ խմեցնում է, այդ թվում փոքր-ինչ սթափված վարորդին։ Սա նորից քնում է։
Դրանից հետո միայն եղբայրս զանգում է միլիցիա։ Գալիս է օպերատիվ մեքենան։ Հայտնաբերում են մեկ դիակ, մեկ ջարդուխուրդ եղած մոտոցիկլետ և չորս հարբած մարդ։ Ամենասթափը սրանցից եղբայրս է լինում։
Լեյտենանտ Դուդկոն հարցնում է.
― Վարորդն ո՞վ է։
Եղբայրս ցույց է տալիս քնած վարորդին։ Սրան տանում են օպերատիվ մեքենայով։ Մյուսներին տուն են հասցնում ՝ գրելով հասցեները։
Եղբայրս երեք օր թաքնվում է։ Մինչև օրգանիզմը մաքրվում է ալկոհոլից։ Հետո մեղայականով գալիս է միլիցիա։
Վարորդը մինչ այդ, բնականաբար, նույնպես սթափվում է։ Նրան պահել էին նախնական կալանքի խցում։ Նա համոզված էր, թե հարբած ժամանակ մարդ է գցել մեքենայի տակ։
Այստեղ հայտնվում է եղբայրս ու ասում, որ ղեկին ինքն է եղել։
― Իսկ ինչո՞ւ ցույց տվեցիք Կրախմալնիկով Յուրի Պետոովիչին, ― բարկանում է լեյտենանտը։
― Դու հարցրիք, թե ով է վարորդը, ես էլ պատասխանեցի...
― Իսկ ո՞ւր էիք կորել այս երեք օրը։
― Ես վախեցել էի․․․ Ուշքի չէի գալիս․․․
Եղբորս դեմքի արտահայտությունն այդ պահին վկայում է իր փխրուն նյարդային համակարգի մասին։
― Դու վախեցող պտուղը չես, ― չի հավատում լեյտենանտը։
Հետո հարցնում է․
― Դուք խմա՞ծ էիք։
― Երբեք, ― անվարան պատասխանում է եղբայրս։
― Կասկածում եմ․․․
Որեւէ բան ապացուցել, սակայն, այլեւս անհնար էր։ Ուղեկիցները երդվում էին, որ Բորյան չէր խմել։ Վարորդն ընդամենը նկատողություն ստացավ աշխատավայրում։
Եղբայրս խելամիտ էր վարվել։ Արդեն պիտի դատեին որպես սթափ վիճակում ղեկին եղածի։ Ով պատճառ է դարձել դժբախտ պատահարի։
Քննիչ Լարիսան ասում էր նրան․
― Դու շարունակում ես խաբել հետաքննությանը անգամ անկողնում․․․
Մեկ շաբաթ անց Բորյան վերադարձավ Լենինգրադ։
Մորաքույրս արդեն տեղյակ էր։ Չէր լալիս։ Զանգում էր միլիցիայի հետ շփումներ ունեցող գրողներին։ Նույն Յուրի Գերմանին, Մետտերին, Սապարովին։
Եղբորս այդ զանգերի շնորհիվ չէին անհանգստացնում։ Մինչեւ դատը։ Ընդամենը քաղաքից չբացակայելու ստորագրություն էին վերցրել։
Վերադառնալուց մի քանի օր հետո եղբայրս եկավ ինձ մոտ։ Հարցրեց․
― Դու Լենինգրադի մերձակայքում ես ծառայել։ Տեղի ճամբարների ցանցը լա՞վ գիտես։
― Ընդհանուր առմամբ, այո։ Եղել եմ Օբուխովոյում, Գորելովոյում, Պիսկերյովկայում․․․
― Ինչ ես կարծում, ո՞ր ճամբարում նստեմ։
― Օբուխովոյում։ Այնտեղ, իմ կարծիքով, ռեժիմը համեմատաբար մեղմ է։
― Մի խոսքով, հարկավոր է գնալ այնտեղ, տեղում ծանոթանալ․․․
Գնացինք Օբուխովո։ Մտանք զորանոցը։ Խոսեցինք հերթապահի հետ։ Իմացանք ովքեր են մնացել գերժամկետ ծառայողներից։ Քիչ անց վազելով զորանոց մտան Գոդերիձեն և Օսիպենկոն։
Գրկախառնվեցինք։ Ծանոթացրի եղբորս հետ։ Հետո պարզեցի, թե ովքեր են մնացել ճամբարի հին ղեկավարությունից։
― Կապիտան Դերյաբինը, ― ասացին։
Կապիտան Դերյաբինին լավ հիշում էի։ Համեմատաբար բարեհոգի, անհեթեթ հարբեցող էր։ Կալանավորները թռցնում էին նրա սիգարետները։ Իմ ծառայության ժամանակ Դերյաբինը մայոր էր։
Զանգեցինք զոնա։ Գրեթե անմիջապես անցակետում երևաց Դերյաբինը։
― Օ-օ՜, ― բացականչեց նա։ ― Սերյոժան է ժամանել։ Տեսնեմ ի՞նչ ես դարձել։ Լսել եմ, գրո՞ղ ես։ Խնդրեմ, նկարագրիր կյանքից մի դեպք։ Արտագնա կետից կալանավորներիցս մեկը կատապուլտով թռավ։ Սանտեխնիկների բրիգադը տարել էի արտագնա կետում աշխատելու։ Պահակներին շարեցի։ Մի րոպեով հեռացա ջուր թափելու։ Վերադառնում եմ կալանավորներից մեկը չկա։ Թռել է... կեչին, հասկանում ես, ճկել են, մոնտաժային գոտիով կալանավորին կապել են ծայրին ու բաց են թողել։ Կալանավորը գոտին արձակել ու թռել է։ Մինչև համարյա երկաթուղային գծանցը։ Հաշվարկներում, սակայն, մի փոքր սխալվել էր։ Հուսով էր, թե ձյան վրա վայրէջք կկատարի գծանցի մոտերքում։ Ընկել էր, սակայն, զինկոմիսարիատի բակը... Հա, զուտ գրական մի մանրամասն։ Երբ բռնում էին՝ զինկոմիսարի քիթը կծել էր...
Դերյաբինին ծանոթացրի եղբորս հետ։
― Լյոխա, ― ասաց կապիտանը, մեկնելով ձեռքը։
― Բոբ։
― Դե ինչ, ― ասում եմ, ― մի-մի թա՞ս...
Որոշեցինք խմել մոտակա անտառակում։ Հրավիրեցինք նաև Գոդերիձեին ու Օսիպենկոյին։ Պորտֆելից չորս շիշ «Զվերոբոյ» հանեցինք։ Նստեցինք ընկած եղևնու բնին։
― Դե, թող բարին կատարվի, ― ասացին բանտապահները։ Հինգ րոպե անց եղբայրս արդեն գրկախառնվում էր Դերյաբինի հետ։ Արանքում էլ հարցեր էր տալիս, ջեռուցումն ինչպե՞ս է, պահակակետերում քանի՞ շուն կա, պահպանվո՞ւմ են արդյոք բանտախցերը։
― Չես կորչի, ― հավատացնում էին նրան Գոդերիձեն ու Օսիպենկոն։
― Լավ զոնա է, ― կրկնում էր Գոդերիձեն, ― կլցվես, կհանգստանաս, դյուցազն կդառնաս․․․
― Խանութն էլ մոտ է, ― ավելացնում էր Օսիպենկոն, ― գծանցի մոտ․․․ Կարմիր էլ կա, սպիտակ էլ, գարեջուր․․․
Կես ժամ անց Դերյաբինն ասում էր․
― Տղերք, նստեք, քանի դեռ ողջ եմ։ Թե չէ չի լինի Լյոխա Դերյաբինը, ու բոլորդ կքաշվեք․․․ Կգան տարբեր գործիչներ անավարտ բարձրագույն կրթությամբ․․․ Այն ժամանակ Լյոխա Դերյաբինին կհիշեք․․․
Բորյան գրեց նրա տան հեռախոսահամարը։
― Ինձ էլ քոնն ասա, ― ասաց Դերյաբինը։
― Իմաստ չունի, ― պատասխանեց եղբայրս, ― մի ամսից գալու եմ․․․
Հետդարձի ճանապարհին ասաց․
― Առայժմ կարծես թե վատ չէ։
Իսկ իմ լացը գալիս էր։ Երեւի «Զվերոբոյն» էր ազդել․․․․
Շուտով սկսվեց դատը։ Եղբորս պաշտպանում էր նույն փաստաբան Կիսելյովը։ Ներկաները բազմիցս նրա խոսքն ընդհատում էին ծափահարւթյուններով։
Ուշագրավ է, որ, ըստ Կիսելյովի, իրադարձությունների զոհը եղբայրս էր եւ ոչ թե հանգուցյալ Կորոբչենկոն։
Վերջում նա ասաց․
― Մարդկային կյանքը նման է ոլորապտույտ լեռնային ճանապարհի։ Այդ ոլորաններից մեկը ճակատագրական դարձավ պաշտպանյալիս համար։
Եղբորս նորից երեք տարի տվեցին։ Այս անգամ արդեն՝ խիստ ռեժիմի։
Դատի օրը Չիտայից ծանրոց ստացա՝ տասը տուփ ճապոնական «Հայ լայթ» սիգարետ․․․
Բորյային ուղարկեցի Օբուխովո։ Ինձ գրեց, թե ճամբարը լավ է, պահակները՝ բավականին մարդասեր։
Կապիտան Դերյաբինն իր խոսքի տերը եղավ։ Բորյային նշանակեց հաց կտրող։ Դա նախանձելի նոմենկլատուրային պաշտոն էր։
Այդ ընթացքում եղբորս կինը հասցրեց ծնել Նատաշային։ Մի օր Լիզան զանգեց ինձ․
― Մեզ ընդհանուր տեսակցություն են տվել։ Եթե ազատ ես, միասին գնանք։ Ծծկեր երեխայի հետ մենակ դժվար կլիներ։
Գնացինք չորսով՝ մորաքույրս, Լիզան, երկու ամսական Նատաշան և ես։
Օգոստոսյան շոգ օր էր։ Նատաշան ամբողջ ճանապարհին լալիս էր։ Լիզան նյարդայնանում էր։ Մորաքրոջս գլխացավը բռնեց...
Մոտեցանք անցակետին։ Հետո հայտնվեցինք տեսակցությունների սենյակում։ Մեզանից բացի վեց ուրիշ այցելու կար։ Կալանավորները բաժանված էին ապակե արգելապատով։
Եղբայրս չէր հայտնվում։ Մոտեցա հերթապահին.
― Իսկ ո՞ւր է Դովլաթովը, ― հարցրի։
Պատասխանը կոպիտ էր.
― Սպասեք։
Ասացի.
― Զանգիր ավագ հերթապահին ու եղբորս կանչիր։ Իսկ Լյոխա Դերյաբինին կասես, քեզ մի լավ չլի։
Հերթապահի փուքսը իջավ.
― Ես Դերյաբինին չեմ ենթարկվում։ Ես օպերին եմ ենթարկվում...
― Դու զանգիր,― ասում եմ, ― զանգիր...
Այդ պահին հայտնվեց եղբայրս։ Ճամբարային գորշ ռոբայով էր։ Խուզած մազերը մի քիչ աճել էին։ Թխացել էր ու, թերևս, ձգվել։
Մորաքույրս անցքի միջով նրան մեկնեց խնձորները, երշիկն ու շոկոլադը։
Լիզան ասում էր դստերը.
― Տատուսյա, սա քո պապան է։ Տեսնում ես՝ պապան է...
Իսկ եղբայրս անընդհատ ինձ էր նայում։ Հետո ասաց.
― Գարշելի տաբատ է հագիդ։ Գույնն էլ ոնց որ քաքի գույն լինի։ Ուզո՞ւմ ես մի հրեայի հետ կապեմ քեզ։ Այստեղ զոնայում մի հրեա կա, ցնցող տաբատներ է կարում։ Ազգանունն, ի դեպ, Պորանով է։ Ի՜նչ զուդիպություն է...
Գոռացի.
― Ի՞նչ ես խոսում։ Դա ի՞նչ կապ ունի։
― Մի անհանգստացիր, ― շարունակեց նա, ― ձրի է լինելու։ Ես քեզ փող կտամ, կտորը կառնես, իսկ նա կկարի... Հրեան ասում է՝ «Քամակը մարդու դեմքն է»։ Իսկ հիմա քոնին նայիր... Ինչ-որ ծալքեր...
Ինձ թվաց, որ կրկնահանցագործի համար չափազանց պահանջկոտ է...
― Փո՞ղ, ― անհանգստացավ մորաքույրս։ ― Որտեղի՞ց։ Ես գիտեմ, որ ճամբարում փող ունենալ չի կարելի։
― Փողը մանրէի պես է, ― ասաց Բորիսը, ― ամեն տեղ կա։ Կոմունիզը կկառցունեք՝ ամեն բան կփոխվի։
― Նայիր, վերջապես երեխայիդ, ― աղաչեց Լիզան։
― Նայել եմ, ― ասաց եղբայրս, ― սքանչելի աղջնակ է․․․
― Սնունդը, ― ասում եմ, ― այստեղ ինչպե՞ս է։
― Լավ չէ։ Ես ճիշտ է, ճաշարանում չեմ ուտում։ Արտաժամկետիկներից մեկին ուղարկում եմ խանութ․․․ Բայց երբեմն խանութում էլ ոչինչ չի լինում։ Ժամը մեկից հետո երշիկ ու ձու չես ճարի․․․ Այո․․․ Կործանեց Նիկիտան գյուղատնտեսությունը․․․ Իսկ ժամանակին ամբողջ Եվրոպան կերակրում էինք․․․ Միակ հույսը մասնավոր հատվածն է․․․ նէպի վերականգնումը․․․
― Ցածր խոսիր, ― ասաց մորաքույրս։
Եղբայրս կանչեց հերթապահին։ Կիսաձայն ինչ֊որ բան ասաց։ Հերթապահը սկսեց արդարանալ։ Երկխոսության սոսկ պատառիկներ էին հասնում մեզ։
― Խնդրեցի, չէ՞, ― ասում էր եղբայրս։
― Հիշում եմ, ― պատասխանում էր հերթապահը, ― մի անհանգստացիր։ Տոլիկը տասը րոպեից կգա։
― Բայց խնդրել էի, որ տասներկուսն անց կեսին լինի։
― Անհնար էր։
― Դիմա, կնեղանամ։
― Բորյա, դու ինձ գիտես։ Ես այնպիսի մարդ եմ, որ խորստացա՝ կանեմ․․․ Տոլիկը հինգ րոպեից այստեղ կլինի․․․
― Բայց մենք հիմա ենք ուզում խմել։
Ես հարցրի․
― Ի՞նչ կա։ Ի՞նչ է պատահել։
― Մի գործչի օղու եմ ուղարկել՝ գնացել֊կորել է․․․ Բարդակ է, ոչ թե զինվորական ստորաբաժանում։
― Քեզ կարցերում կնստեցնեն, ― ասաց Լիզան։
― Իսկ կարցերում նստողները, կարծում ես, մա՞րդ չեն։
Երեխան նորից սկսեց լալ։ Լիզան նեղացավ։ Եղբայրս նրան անուշադիր ու անտարբեր թվաց։ Մորաքույրս հաբը հաբի հետեւից էր կուլ տալիս։
Տեսակցության ժամանակն ավարտվել էր։ Կալանավորներից մեկին գրեթե ուժով տարան։ Նա դիմադրում էր ու գոռում․
― Նադկա, բոզություն արիր՝ կսպանեմ։ Կգտնեմ ու շանսատակ կանեմ... Չկասկածես... Ու հիշիր, Վովիկը սիրում է քեզ...
― Հարկավոր է գնալ, ― ասացի, ― ժամանակն է։
Մորաքույրս շրջվեց։ Լիզան երեխային էր օրորում։
― Բա օղի՞ն, ― ասաց եղբայրս։
― Ինքներդ, ― ասում եմ, ― հետո կխմեք։
― Ուզում էի քեզ հետ խմել։
― Չարժե, ― ասում եմ, ― խմելու տրամադրություն չկա։
― Ոնց ոզում ես... Այդ արտաժամկետիկի հոգին, այսպես թե այնպես, հանելու եմ։ Ինձ համար մարդու մեջ գլխավորը պատասխանատվությունն է...
Այդ պահին հայտնվեց Տոլիկը։ Երևում էր, որ վազել է։
― Ահա, ― ասաց, ― մանրն էլ՝ մեկ ու երեսուն։
― Լավ, էլ աչքիս չերևաս։ Տղերք, ― արդեն մեզ դիմեց հերթապահը, Բորյային մեկնելով մի էմալապատ բաժակ։
Եղբայրս անմիջապես լցրեց այն։ Բոլորս մի-մի կում խմեցինք։ Այդ թվում՝ մյուս կալանավորները, նրանց ազգականները, պահակներն ու արտաժամկետիկները։ Հերթապահն էլ...
Մի անթրաշ, դաջվածքներով ծածկված ձեռքերով կալանավոր, բարձրացնելով բաժակն, ասաց.
― Մեր մեծ հայրենիքի կենացը։ Անձամբ ընկեր Ստալինի կենացը։ Ֆաշիստական Գերմանիայի դեմ տարած հաղթանակի կենացը։ Բոլոր հրանոթներից՝ կրա՛կ...
― Կեցցե՜ Իմրե Նադի ռեակցիոն վարչախումբը, ― ձայնակցեց մեկ այլ կալանավոր...
Հերթապահը դիմեց եղբորս.
― Բոբ, կներես, գնալուդ ժամանակն է...
Միմյանց հրաժեշտ տվինք։ Անցքի միջով սեղմեցի եղբորս ձեռքը։ Մորաքույրս լուռ նայում էր որդուն։ Լիզան անսպասելիորեն հեկեկաց՝ արթնացնելով նոր քնած Նատաշային։ Վերջինս նորից սկսեց բարձրաձայն լալ...
Անցավ մոտ մեկ տարի։ Եղբայրս գրում էր, որ ամեն բան լավ է։ Հաց կտրող էր, իսկ երբ Դերյաբինը թոշակի անցավ՝ էլեկտրիկ էր։
Հետո եղբորս գտավ Ներքին գործերի վարչության ներկայացուցիչը։ Որոշվել էր վավերագրական ֆիլմ նկարել ճամբարների մասին։ Որ խորհրդային ճամբարները ամենամարդասիրական ճամբարներն են աշխարհում։ Ֆիլմը ներքին օգտագործման համար էր լինելու։ Վերնագիրը չորոտ էր. «Խիստ ռեժիմի ուղղիչ աշխատանքային ճամբարների պահպանության մեթոդները»։
Եղբայրս շրջում էր ամենահեռավոր ճամբարներով։ Նրան «ԳԱԶ֊61» էին տրամադրել։ Համապատասխան սարքավորում։ Նրան անփոփոխ ուղեկցում էին պահակներ Գոդերիձեն ու Օսիպենկոն։
Հաջողացնում էր հաճախ տուն գալ։ Մի քանի անգամ ինձ էլ այցելեց։
Ամռանը կինոնկարը պատրաստ էր։ Եղբայրս միաժամանակ դրա կինոօպերատորը, ռեժիսորը եւ հաղորդավարն էր։
Հունիսին տեղի ունեցավ անդրանիկ ցուցադրում։ Դահլիճում գեներալներ էին հավաքվել ու գնդապետներ։ Քննարկման ժամանակ գեներալ Շուրեպովը ասել էր․
― Լավ, պետքական կինոնկար է․․․ Նայվում է «Հազար ու մի գիշերի» պես․․․
Բորյան գովասանքի արժանացավ։ Սեպտեմբերին նրան պետք է ազատեին։
Վերջապես ես հասկացա, թե որն է եղբորս բնավորության գլխավոր գիծը։ Նա ակամա տարերային էկզիստենցիալիստ էր։ Գործելու ընդունակ էր միայն ծայրահեղ իրավիճակներում։ Կարիերա անել՝ միայն բանտում։ Կյանքի համար պայքարել՝ միայն անդունդի եզրին․․․
Եղբորս, վերջապես, ազատեցին։
Հետագան ներկայացնելիս ստիպված եմ կրկնվել։ Մորաքույրս զանգեց Յուրի Գերմանին։ Եղբորս ընդունեցին վավերագրական ֆիլմերի ստուդիա՝ որպես բանվոր։ Երկու ամսից հնչյունային օպերատոր էր։ Իսկ կես տարուց՝ մատակարարման բաժնի պետ։
Մոտավորապես նույն օրերին ինձ վերջնակապես հեռացրին աշխատանքից։ Պատմվածքներ էի գրում, ապրում էինք մորս թոշակով․․․
Մորաքրոջս պահից հետո իր թղթերում գտանք մոխրագույն աչքերով հմայիչ մի տղամարդու լուսանկար։ Դա Կիրովի տեղակալ Ալեքսանդր Ուգարովն էր։ Նման էր եղբորս։ Թեեւ զգալիորեն ավելի երիտասարդ էր։
Բորյան մինչ այդ էլ գիտեր, թե ով է իր հայրը։ Այժմ, սակայն, այդ մասին սկսեցին խոսել բարձրաձայն։
Եղբայրս կարող էր փորձել գտնել իր ազգականներին։ Բայց՝ չուզեց։ Ասաց․
― Քեզանից բացի ոչ մեկի կարիքը չունեմ...
Հետո լռեց ու ավելացրեց.
― Տարօրինակ է։ Ես կիսով չափ ռուս եմ, դու՝ կիսով չափ հրեա։ Բայց երկուսս էլ սիրում ենք օղին գարեջրով խմել...
Յոթանասունինը թվականին ես որոշեցի արտագաղթել։ Եղբայրս ասաց, որ չի գա։ Նորից սկսել էր խմել ու ռեստորաններում կռիվներ սարքել։ Նրան ամեն օր կարող էին հեռացնել աշխատանքից։
Իմ կարծիքով, նա կարող էի ապրել միայն կալանավայրում։ Ազատության մեջ մի տեսակ թափթփվում էր ու անգամ հիվանդանում։
Վերջին անգամ ասացի նրան.
― Միասին գնանք։
Պատասխանը անկիրք էր ու տխուր.
― Այդ ամենն ինձ համար չէ։ Հարկավոր է տարբեր հիմնարկներ գնալ։ Բոլորին հավատացնել, թե հրեա ես... Անհարմար եմ զգում... Այ, եթե խմես ու մեկեն հայտնվես Կապիտոլիումի մոտ...
Օդանավակայանում եղբայրս լաց եղավ։ Երևի ծերացել էր։ Եվ հետո՝ հեռանալը միշտ ավելի հեշտ է, քան մնալը...
Չորրորդ տարին է՝ ապրում եմ Նյու Յորքում։ Չորրորդ տարին է՝ ծանրոցներ եմ ուղարկում Լենինգրադ։ Եվ հանկարծ՝ փաթեթ այնտեղից։
Փոստատանն էլ բացեցի։ Երկնագույն ֆուֆայկա էր օլիմպիական խաղերի խորհրդանշանով։ Եվ ծանր մետաղե խցանահան։
Մտածեցի, թե այս կյանքում թարկարժեք ինչ եմ ունեցել։ Ու հասկացա, չորս կտոր ռաֆինադ, ճապոնական «Հայ լայթ» սիգարետներ, երկնագույն ֆուֆայկան ու այս խցանահանը...
ԳԼՈՒԽ ՏԱՍՆԵՐՈՐԴ
Տարեցտարի նա ավելի էր նմանվում մարդու։ (Ընկերներիցդ ոչ բոլորի մասին կարող ես նույնը ասել)։ Նրա ներկայությամբ արդեն ամաչում եմ հանվել։
Իմ ընկեր Սեւոստյանովն ասում է․
― Նա ձեր ընտանիքի միակ նորմալ անդամն է․․․
Նրան ափիս մեջ եմ տուն բերել։ Տասներկու տարի առաջ էր։ Գլաշա անունով ֆոքստերիերի լակոտին։ Գույնը կեչու կեղեւ է հիշեցնում։ Քիթը՝ բռնցքամարտիկի փոքրիկ ձեռնքոց․․․
Կարճ ասած՝ Գլաշան հմայիչ էր։
Մինչեւ մի տարեկանը նորմալ, շարքային շուն էր։ Կծոտում էր մեր կոշիկները։ Ուտելիք էր մուրում։
Նրա դաստիարակությամբ գրեթե չէինք զբաղվում։ Կերակրում էինք ինչով պատահի։ Առավոտյան ու երեկոյան տասը րոպեով դուրս էինք տանում։
Ոչ մի «Թաթդ տուր», ոչ մի «Տաբու», ոչ մի «Ֆաս»։
Փոխարենը հետը զրուցում էինք։ Ես էլ, մայրս էլ, կինս էլ։ Իսկ հետո նաեւ դուստրս, երբ ինքը խոսել սովորեց․․․
Գլաշան տասներեք ամսական էր, երբ հայտնվեց ոմն Բոբրով։
Բանասիրականում միասին էինք սովորել։ Ինձ վռնդել էին, իսկ Լյոշան բարեհաջող ավարտել էր համալսարանը։
Միանգամայն առողջ ու նույնիսկ լկտի պատանի էր։ Սիրահետում էր աղջիկներին, կռիվներ էր սարքում, խմում էր։
Հետո ամուսնացավ։ Կնոջը անվանում էր Ֆիլի (անգլերեն նշանակում է զաբմիկ)։
Մեկ տարի աշխատեց «Ինտուրիստ»֊ում։
Հետո համակվեց հոռետեսությամբ։ Բոբրովը անտառապահ դարձավ Պոդպորոժյեյի շրջանում։ Բնակվեց անտառում, ինչպես Հենրի Տորոն։ Որսորդություն էր անում, սունկ պահածոյացնում, կառուցել ու լարված շահագործում էր օղի թորելու սարքը։ Երբեմն երեւում էր Լենինգրադում։ Մի օր մտավ ինձ մոտ։ Տեսավ շանն ու ասաց․
― Ախր սա որսի շուն է։ Իսկ դու պուդել ես դարձրել․․․ Տուր ինձ, տանեմ որսորդական տնտեսություն։ Մեկ֊երկու ամսից կվերադարձնեմ։
Մտածիցինք՝ իսկ ինչո՞ւ ոչ։ Թող շունը զարգացնի իր բնազդները...
Անցավ երկու ամիս, երեք, չորս... Բոբրովը չէր երեում։ Նամակ գրեցի։ Չպատասխանեց։ Մայրս անդադար կրկնում էր.
― Տխուր է առանց Գլաշայի։
Դուստրս մի քանի անգամ լաց եղավ։
Ի վերջո, կինս ասաց.
― Գնա շանը հետ բեր։
Հետս եկավ մեր բարեկամ Վալերի Գրուբինը։
Երեկոյան յոթին Պոդպորոժյեյում էինք։ Մինչև Ռովսկոյե կոչվող որսորդական տնտեսությունը երեսուն կիլոմետր էր։ Փոխադրամիջոց չկար։ Ճանապարհ էլ չկար, հարկավոր էր գնալ Ավիր գետի սառած հունով։
Չգիտեինք ինչ անենք։
Մի հարբեցող խորհուրդ տվեց.
― Երեք ռուբլով սահնակ վարձեք։
Այդպես էլ արեցինք։ Երկու տղա համածայնեցին տեղ հասցնել։ Ամբողջ ճանապարհին լուռ էինք։ Ձին զգուշությամբ առաջ էր շարժվում սառույցի վրայով։ Տղաներին խոսեցնելու փորձերը ապարդյուն անցան։
Գրուբինը նրանցից մեկին հարցրեց.
― Հայրիկն ու մայրիկը կոլխոզո՞ւմ են աշխատում։
Տղան երկար լռեց։ Հետո բազմանշանակ ու մշուշոտ պատասխանեց.
― Է՛խ... Լողացին պղտոր ջրերը խորքերում...
Վերջապես ձին կանգ առավ։
― Այս բլրակի վրա էլ կլինի Ռովսկոյեն...
Վճարեցինք ու քայլեցինք բլրակն ի վեր։ Մթության միջից հեռվից լսվում էր.
― Դե-հա, անտեր, ո՞ւմ եմ ասում...
Արդեն բոլորովին մութ էր։ Ոչ լույս էր երևում շուրջը, ոչ ձայն լսվում։ Քայլեցինք գետի երկայնքով։ Հանկարծ Գրուբինն անհետացավ։
― Ո՞ւր ես։
Պատասխանը գետնի տակից եկավ.
― Այստեղ․․․ Ջրհորն ընկա։
Գնացի ձայնի ուղղությամբ։ Հասա մի քառակուսի սեւ անցքի։ Պառկեցի ձյան վրա ու զգուշությամբ ցած նայեցի։
Փոսի հատակում լույս էր առկայծում։ Գրուբինը սիգարետ էր վառում։
― Այստեղ խոնավ է, ― բողոքեց։
Հետ սողացի։ Մի երեք մետրանոց ճյուղ ընտրեցի։ Մի քանի ժամի չափ կացնով քրքրեցի։ Ստացվեց ձողի պես մի բան։ Դուրս հանեցի ընկերոջս։
Գրուբինը շնորհակալություն հայտնեց ու ասաց․
― Լուցկին այստեղ թողեցի․․․
Ռովսկոյե հասանք արդեն առավոտյան։ Պարզվեց, լակոտները չորս կիլոմետր հեռու էինք իջեցրել մեզ․․․
Օ՜, Նեկրասովի գովերգած գեղջուկ երեխաներ։ Ինչպե՜ս եք փոխվել։ Այսօրվանից ու առհավետ կոչում եմ ձեզ կոլխոզի զավակներ․․․
Լյոշա Բոբրովը երկչոտ ժպիտը դեմքին կանգնած էր շեմին։ Նիհարած Գլաշան կլանչոցով դեպի ինձ վազեց։
― Սառե՞լ եք, ― հարցրեց Բոբրովը, ― Խմել ուզո՞ւմ եք․․․․
Որքան էլ չարացած լինի ռուս մարդը, խմել առաջարկիր՝ անմիջապես կբարիանա․․․
Սեղանի շուրջ Լյոշան պատմեց․
― Երկու անգամ եկել եմ Լենինգրադ։ Ուզում էի վերադարձնել Գլաշային՝ չկարողացա։ Կապվել եմ․․․
Իմացանք, որ Գլաշան մի քանի սխրանքներ է գործել։ Նախ՝ փրկել է խեղդվող շան լակոտի։ Դուրս է քաշել ջրափոսից։ Բացի դրանից՝ առաջինն է գտել արջի հետքը։ Եվ վերջապես՝ աղվես է խեղդել։
Ինձ համար տհաճ էր, որ Գլաշան կենդանի էակ է սպանել։ Բայց ինչ արած՝ բնազդ է․․․
Այստեղ հիշեցի մի հին պատմություն։ Ընկերոջս հետ ճաշում էինք «Բալթիկա» ռեստորանում։ Զրույցի բռնվեցինք մատուցողուհու հետ։ Կոնյակ հյուրասիրեցինք։ Զուտ ընկերական՝ առանց հետին մտքերի։ Իսկ նա շատ տարօրինակ պահեց իրեն։ Վեց ռուբլի ավելի հաշվեց։
Անկեղծ ասած, մի փոքր շփոթվեցի։ Բնականաբար, փողը չէի ափսոսում, վիրավորական էր պարզապես։ Իսկ ընկերս ասաց.
― Զարմանալու ի՞նչ կա։ Սոխակը որ կլկլացնում է, հո ուրախությունից չէ՞։ Այլ կերպ չի կարող... Սոխակը երգում է, մատուցողը գողանում է... Այլ կերպ պարզապես չի կարող... Բնույթն է այդպիսին, բնազդ է...
― Ծախիր շանը, ― ասաց Բոբրովը։
― Չես ամաչո՞ւմ։
― Ուրեմն նվիրիր։ Նրա համար այստեղ ավելի լավ է։
― Շան համար՝ գուցե։ Բա մե՞նք...
Մի քիչ էլ խմեցինք ու պառկեցինք քնելու։
Արթնացանք ճաշին։ Սենյակում չորս անծանոթ տղամարդ կար։
Լյոշան ինձ մի կողմ տարավ.
― Այս տղաները ՊԱԿ-ից են։ Վաղը եղջերուի որսի են գնալու։
― Եղջերուն ի՞նչ մեղք ունի, ― ասում եմ։ ― Մենք իրենց այլևս չե՞նք բավարարում։
― Նորմալ տղերք են, ― շշուկով ասաց Բոբրովը, ― աշխատանքից հետո շատ են փոխվում։
― Ո՞ր ուղղությամբ։
Օրգանները ներկայացնող տղաները կուռ տեսք ունեին։ Ինչ-որ ընդհանուր, տիպական բան կար։ Սերիական, ողորկ դեմք, կոկիկ սանրվածք, բրդե հագուստ։ Մեկը նստեց իմ կողքին։ Խոսքը հստակ էր ու հատու.
― Ձե՞ր շունն է... Լավ է... Անունն ի՞նչ է... Գլաֆի՞րա։ Կատակո՞ւմ եք։ Գնահատում եմ... Կտղուցը ե՞րբ է եղել։ Չգիտե՞ք։ Իսկ ո՞վ պիտի իմանա... Ականջները թարախակալո՞ւմ են։ Ո՞չ... Շատ լավ է...
― Եկեք ճաշելու, ― հրավիրեց Բոբրովը։
Ճաշեցինք անշտապ։ Օրգանի տղաները օղի հանեցին։ Զրույցը հաճախ նուրբ ու վտանգավոր բնույթ էր ստանում։
― Ազատությո՞ւն, ― ասում էր նրանցից մեկը։ ― Ռուս մարդուն ազատություն տվեցիր՝ առաջին հերթին զոքանչին կմորթի...
Հարցրի.
― Միշա Խեյֆիցին ինչո՞ւ նստեցրին։ Ուրիշներն արտասահմանում անգամ տպագրվում են։ Իսկ Խեյֆիցը իր գործը չի էլ հրատարակել։
― Եվ իզուր չի հրատարակել, ― պատասխանեց երկրորդը, ― Այդ դեպքում չէին նստեցնի։ Իսկ այսպես՝ ո՞ւմ է պետք ձեր Խեյֆիցը․․․
― Սախարովը միամիտ երեխայի պես է դատում, ― ասում էր երրորդը, ― նրա գաղափարները չբեր են։ Թվում է թե գրագետ են շարադրված, սակայն՝ մի մեծ վերապահությամբ։ Սախարովի առաջարկածը հնարավոր է միայն մի պայմանով։ Եթե ձերբակալվի Կենտկոմի քաղբյուրոն․․․
― Հարց չկա, ― ասաց Վալերի Գրուբինը։
― Մենք պետք է գնանք, ― ասացի, ― շնորհակալություն։
Հավաքեցինք իրերը։ Բոբրովը հրաժեշտ տվեց Գլաշային։ Նրա կինը՝ Ֆիլինը (իսկական անունը մոռացել եմ) նույնիսկ անձայն արտասվեց։
Արդեն շարժվում էինք։ Օրգանի տղաները կանգնած էին դռան մոտ։
― Ժամանակ ունենաք՝ եկեք մեզ մոտ, ― ասաց նրանցից մեկը, ― սքանչելի թանգարան ունենք։ Նեղ շրջանակի համար, իհարկե։ Բայց ես կդասավորեմ։ հասցեն, հեռախոսահամարը թողել եմ։
― Դուք էլ եկեք, ― ասացի։
― Միայն թե՝ օրդերով, ― ավելացրեց Գրուբինը։
Չեկիստը սեւեռուն նայեց ընկերոջս ու ասաց․
― Օրդերը խնդիր չէ․․․
Հրաժեշտ տվինք ու քայլեցինք գետի երկայնքով։ Գլաշան վազում էր առանց հետ նայելու։
― Հետաքրքիր է, ― ասում եմ, ― դրանք թանգարանում ի՞նչ կա։
― Սատանան գիտի, ― պատասխանեց Գրուբինը։ ― Երեւի Բուխարինի եղունգները․․․․
Երկու տարուց տեղափոխվեցի Տալլին։ Գլաշային հետս տարա։ Շուտով նա հերթական սխրանքը գործեց։
Գործուղման էի մեկնել կղզիներ։ Այդ ընթացքում շանը ընկերներիս մոտ էի թողել։ Նրանց բնակարանում վառարան կար։ Մի օր վառում են վառարանը։ Ծխնելույզը ժամանակից շուտ են փակում։ Ամբողջ ընտանիքով պառկում֊քնում են։
Բնակարանը լսվում է հեղձուցիչ ծխով։ Բոլորն արդեն քնած են լինում։
Գլաշան, սակայն, արթնանում է ու գործում է շատ խելամիտ։
Մոտենում է տանտիրոջ մահճակալին ու քաշում վերմակը։ Տանտերը հողաթափը շպրտում է Գլաշայի վրա, նորից ծածկվում։ Գլաշան կրկին քաշում է վերմակը ու այս անգամ հաչում։
Վերջապես երկոտանիները հասկանում են, թե ինչ է կատարվում։ Բացում են դռները, դուրս վազում փողոց... Գլաշան երկար ժամանակ փսխում է։
Հաջորդ օրը նրա համար Կենտկոմի բուֆետից չորս հարյուր գրամ ֆիլե են բերում։ Եզակի դեպք էր։ Թերևս առաջին անգամ կուսակցական արտոնությունները հասնում են արժանավորին։
Տալլինում սկսեցի մտածել Գլաշայի ամուսնության մասին։ Զանգեցի ծանոթ կինոլոգի։ Մի քանի հասցե ու հեռախոս տվեց։
Շանս ազնվական ծագումը որոշակի բծախնդրություն էր պահանջում։ Ընտրեցի Ռեզո անունով որձի։ Վրացական անունը մարմնական զորություն ու զգացմունքների փոթորիկ էր խոստանում։ Առավել ևս, որ Ռեզոյի տիրուհին մեր հարևանությամբ գտնվող էստոնական թերթի խմբագրությունից էր՝ սիրունատես Անեչկա Պայուն։
Սիրո գործողությունը տեղի պիտի ունենար ձիարշավարանի հարևանությամբ ընկած ամայի տարածքում։
Ռեզոն հրաշալի տեսք ուներ։ Շիկամազ մկանոտ շուն էր՝ լկտի աչքերով։ Նյարդայնացած դողդողում էր ու կլանչում։
Անյան կարճ վերարկուով էր ու լաքե երկարաճիտ կոշիկներով։ Շանս անմիջապես սիրեց.
― Հրաշք է, ― բացականչեց նա, ավելացնելով սակայն. ― Շատ նիհար է...
Կարծես կասկած հայտնելով, թե նման հարսից հազիվ թե օգուտ լինի։
― Հիմա մոդայիկ է նիհար լինելը, ― ասացի։
Անյան իր կլորիկ հետույքի շարժումով վիճարկեց պնդումս։
Փոխանակեցինք փաստաթղթերը։ Գլաշայի տոհմածառը, կրկնում եմ, շատ ավելի պատկառելի էր, քան իմ ընկեր Վոլոդյա Տրուբեցկոյինը։ Ռեզոյի փաստաթղթերն էլ կարգին էին։
― Դե լավ, ― հոգոցով ասաց Անյան ու արձակեց շանը։ Ես էլ Գլաֆիրային բաց թողեցի։
Արևոտ ձմեռային օր էր։ Ձյան վրա ստվերները վարդագույն երանգ ունեին։ Ազատություն ստացած Ռեզոն գլուխը կորցրեց։
Հաչալով երեք մեծ շրջան կատարեց։ Գլաշան հազիվ նշմարվող հետաքրքրությամբ հետեւում էր։
Վազելուց հետո Ռեզոն թավալվեց ձյան մեջ։ Երեւի՝ կրքի բռնկումը մի փոքր սառեցնելու։ Կամ՝ ցուցադրելու, թե ինչ գնով է իրեն ետ պահում անխելամիտ արարքից։
Հետո իրեն թափ տվեց ու վազեց մեր ուղղությամբ։ Գլաշայի շուրջը։ Թվում էր, թե Ռեզոն մեր աչքի առաջ մեծանում է։ Ու ինչ֊որ բան է գռմռում ինքն իրեն։ Ինձ թվաց, թե լսեցի․
― Վայ, էս ի՜նչ աղջիկ է։ Չինար բոյով․․․ Լուսաբացի պես անարատ․․․ Ռեստորան կգնանք։ Խորոված կուտենք։ Խվանչկարա կխմենք․․․
Գլաշայի պոչիկը սեթեւեթ ցնցվեց։ Նա մի քայլ արեց դեպի Ռեզոն, դիպչելով վերջինիս ուսին։
Եվ այստեղ տեղի ունեցավ անսպասելին։ Ռեզոն կլանչելով փախավ։ Իսկ հետո հպվեց տիրուհու լաքած երկարաճիշտ կոշիկներին։
Գլաշան արհամարհանքով շրջվեց։
Ռեզոն դողդողում ու կլանչում էր։
― Դե, ի՞նչ եղավ քեզ։ Ի՞նչ եղավ, ― հանգստացնում էր նրան Անյան։ ― Քեզ տղամարդու պես պահիր։
Ռեզոն, սակայն, սոսկ դողում ու կլանչում էր։
Կրքոտ շարժուձեւով իմպոտենտ էր այդ սանձարձակ կացոն։ Այդ տեսակը բավական տարածված է հասուն տարիքի կովկասցիների շրջանում։
Անեչկան անհարմար էր զգում իր շան համար։ Անգամ ուզեց ինչ֊որ կերպ փոխհատուցել Ռեզոյի անհաջողությունը։ Հրաժեշտ տալիս շշնջաց․
― Կալյուն Մինսկ է գնալու՝ սեմինարի։ Ես քեզ կզանգեմ շաբաթվա վերջին։
Անյան, իրոք, զանգեց, սակայն անզուսպ Տատյանան ամենավերջին խոսքերով հայհոյեց նրան․․․
Երբ ինձ վռնդում էին խմբագրությունից, Անյան պատրաստակամություն էր հայտնել ֆելիետոն գրել էստոնական թերթի համար։ Արդեն վերնագիր էր հորինել՝ «Սեւ ակնոցով»։ Այն առումով, որ ես զրպարտիչ եմ ու ամեն լուսավոր բան սևացնող։
Կենտկոմի ծանոթ մի հրահանգչի բավական մեծ ջանքերի գնով հաջողվեց խոչընդոտել դրան։
Վերադառնանք, սակայն, շանս։ Երեք անգամ փորձեցի ամուսնացնել։ Երեք անգամն էլ անհաջող։
Երկրորդ փեսացուն մուժիկի պես ջլոտ էր ու ուժեղ։ Գավառական ֆիզկուլտուրայի ուսուցչի էր հիշեցնում։ Ինչ-որ բանով նման էր Արկադի Լվովին։
Որոշեց ժամանակ չվատնել սիրախաղի վրա։ Անմիջապես, ինչպես անում են, գործի անցնել։
Գլաշան մի լավ կծոտեց նրան։
Այդպես էլ հեռացավ ձեռնունայն։ Ուրախ ու բարդույթներից զերծ արարած էր...
Ինչո՞ւ Գլաշան մերժեց նրան...
Մի քիչ ռոմանտիկան, հավանաբար, բոլոր դեպքերում անհրաժեշտ է...
Երրորդ փեսացուն անդադար քորում էր իրեն։ Բացի այդ, հիվանդ միզապարկ ուներ։ Բուրդն էլ կեղտոտ էր ու տեղ-տեղ թափած։ Իսկ տոհմածառը, նայել էի՝ բացառիկ էր։ Ուրեմն այլասերման ծնունդ էր։ Ինչպես Վոլոդյա Տրուբեցկոյը։
Գլաշան նրան պարզապես բանի տեղ չդրեց։
Այդպես էլ կույս մնաց։ Հետո արդեն ուշ էր։ Ծանոթ կինոլոգը ասաց.
― Իսկ եթե չկարողանա ծննդաբերե՞լ... Մենք կարող ենք վտանգել մեր սեփական կայնքը։ Պարկեշտ մարդիկ ուրիշի կյանքը չեն վտանգում...
Հիմա Գլաֆիրան տասներկու տարեկան է։
Մենք ծանոթ ենք տասներկու տարի։
Տասներկու տարի մեր ընտանիքը ցնցում են պառակտումներն ու ամեն կարգի արհավիրքները։
Անվերջ կռվում ու բաժանվում էինք։ Ընտանիքն, ինչպես ասում են, փլուզվում էր։ Եվ անգամ կողքից նոր ընտանիքներ էին գոյանում։ Միայն Գլաշան էր շարունակում մոտ ու հարազատ մնալ։ Եվ բոլորիս սիրում էր հավասարապես։
Հիմա Գլաշան քնած է ոտքերիս մոտ։ Երբեմն հազիվ լսելի տնքում է։ Գուցե երազում հայրենիքն է տեսնում։ Օրինակ, էժանագին ձկան պահածո։ Կամ Շչերբակովի նրբանցքի պուրակը․․․
Մի տխրիր, ամեն բան կկարգավորվի։
Ու ներիր, որ պոչ չունեմ։ (Սովետում ունեի, այն էլ՝ մի քանիսը)։ Ներիր, որ ունեմ կոշիկներ, ծխախոտ ու Ֆոլքների պատմվածքները։
Մնացած ամեն ինչով նման ենք իրար։ Հասուն տարիքի նյարդային օտարերկացիներ՝ բարդույթներով․․․ Միասին երշիկ ենք թռցնում սառնարանից․․․
Другие части "Մերոնք"
Арам Хачатрян
Sobre Dance
