Ոսկի աքաղաղ

Ե... քաղաքի մի ետ ընկած փողոցում գտնվում էր միհարկանի տուն, որ որոշվում էր բոլոր տներից իր մաշված պատերով, ցած դռնով և նեղ լուսամուտներով, որոնց նմանը կարելի է տեսնեք միայն բանտերի մեջ։ Երևի նա շինված է եղել այն դարերում, երբ դեռ եվրոպական ճարտարությունը մուտ չէր գործել այդ քաղաքում, և այժմ հարևան տները փոխել էին իրենց կերպարանքը, իսկ նա մնացել էր իր պարսկական հին ձևի մեջ։ Նեղ դուռը ներս էր տանում մի բավական ընդարձակ բակ, որ հովանավորված էր դարևոր թթենիներով, որոնց միջուկը բոլորովին փտել և դուրս էր թափվել, իսկ ծառերը իրանց պատռված փորով ստացել էին հրեշավոր կերպարանք։ Նրանց հետ խառն այստեղ ու այնտեղ, անկանոն կերպով, տնկած էին մի քանի ընկուզենիներ, ծերացած ուռիներ և կիսաչոր ծիրանիներ։ Խաղողի որթը, փաթաթվելով այս գոսացած ծառերի բունին և վեր բարձրանալով մինչև նրանց կատարը, իր սաղարթախիտ ոստերով թաքցրել էր նրանց մերկությունը, զարդարելով իր գեղեցիկ կանաչությամբ։ Չնայելով որ այս ծառատունկը մարդկային բնակության մեջ էր գտնվում, թայց կարծես ադամորդու ձեռքը նրան բնավ չէր դիպել, և ամեն ինչ բուսել, աճել, մեծացել էր իր վայրենի համարձակության մեջ։

Բակի զանազան կողմերում նույնպես անկանոն կերպով գտնվում էին, գետնից հազիվ բարձրացած, մի քանի ծածկոցներ, հնացած, ծխի մեջ սևացած, և ժամանակից քայքայված շինվածքով, որոնք իրանց ողորմելի կերպարանքով լրացնում էին ընդհանուր պատկերի տխրությունը։ Առհասարակ այդ տունը այն տպավորությունն էր գործում, որպես թե նրա մեջ բնակվում էր այն լեգենդային ոգիներից մեկը, որ ինքնահաճ համառությամբ չէ ներում ոչինչ նորոգություն, որ սիրում է անշարժ ավերակներ, ուր տիրում է փտությունը մշտական փլատակների վրա...

Այդ տան մեջ բնակվում էր քաղաքի ամենահարուստ մարդը, որին բոլոր գավառում «աղա» էին կոչում։ Այդ տան մեջ բնակվում էր Պետրոս Մասիսյանը, որի հետ ընթերցողը ծանոթացավ նախընթաց գլուխներում։

Մասիսյանը անհոգությունը իր տան վերանորոգության վերաբերությամբ չէր առաջ գալիս ժլատությունից. իսկապես նա ժլատ մարդ չէր, այլ մի նախապաշարմունքից, որ նրա համար ավանդական էր դարձել։ Նրա կարծիքով ամեն մի տուն ուներ իր խորհրդական ներգործությունը բնակիչների վիճակի վրա, այսինքն՝ տան գերբնական հատկությունիցն էր կախված նրանց թե՛ բախտավորությունը և թե՛ անբախտությունը։ Կան տներ, որոնց մեջ բնակիչների զավակները մեռնում են, տերերը շատ չեն ապրում, չքավորությունը միշտ կապված է լինում այն տան ճակատագրի հետ, և եթե հարուստ մեկը բնակվելու լինի այնտեղ, շուտով կաղքատանա։ Եվ ընդհակառակն, կան տներ, որ բարի ազդեցություն ունեն։ Մասիսյանի տունը վերջին տեսակներից էր։ Այսպիսի տների բախտը կապված է լինում մի աներևույթ էակի կյանքի հետ. ըստ մեծի մասին նա լինում է մի օձ, որ գլխին գոհարեղեն պսակ ուներ և հազիվ անգամ աչքի էր երևում։ Բայց Մասիսյանի տան բախտը մի «ոսկի աքաղաղ» էր իր ոսկի հավի հետ, որոնք շատ անգամ երևացել էին նրա պապերին իրանց ոսկի ճտերով։ Այդ մասին Մասիսյանի ընտանիքի մեջ մնացել էր առասպելական ավանդությունների մի ամբողջ շարք, որ անցել էր սերունդից֊սերունդ։

Մասիսյանի հոր ժամանակ «ոսկի աքաղաղը» անհետացավ, և այս պատճառով նրա «բախտը քնեց», նա աղքատացավ, իսկ իր օրերում կրկին նա սկսեց գործ դնել իր բարերար ազդեցությունը։ «Ոսկի աքաղաղը» կրկին հայտնվելով, կրկին նրա «օջախի» բախտը փոխվեցավ դեպի բարին, տունը «վրա եկավ» նրան, և դրա համար, այս տան ամեն մի մաշված աղյուսը, ամեն մի կտոր փտած փայտը ստացավ նրա համար նվիրական նշանակություն, որ պետք էր պահպանել իրանց անփոփոխ ձևի մեջ, որ պետք էր անշարժ թողնել, չիցե թե խանգարվեր տան խորհրդական գաղտնիքը։

Մասիսյանը այն տեսակ հարուստներից չէր, որ մեր մեջ սովորաբար կոչվում են պարսկական բառովս «նովքիսա», այսինքն՝ նոր քսակի տեր, որ նշանակում է աղքատությունից բարձրացած և փողի տեր դարձած մարդ։ Այս տեսակ հարուստները զանազանվում են ժառանգական դրամատերերից մի քանի հատկություններով։ Դրանք, իբրև «չտեսներ», ամեն արժանավորություն, ամեն կատարելություն արծաթի մեջն են գտնում։ Դրանք երևակայում են, թե խելք, գիտություն, ազնվություն, պատիվ, մի խոսքով՝ ամեն բան ունեն, որովհետև փող ունեն և սիրում են այս վերջինը յուրաքանչյուր դեպքում երևան հանել, աչքի ձգել։

Դրանք մի տեսակ հրեշներ են, որ իրանց այլանդակությունը ծածկում են ոսկի դիմակով։

Բայց Մասիսյանը հիշյալ տեսակներից չէր։ Նա իր հարստությամբ ո՛չ պարծենում էր և ո՛չ հպարտանում, այլ ընդհակառակն, նա խիստ համեստ մարդ էր և աշխատում էր, որքան կարելի էր, սակավ ցույց տալ ժողովրդի աչքին այն, որքան ինքն ուներ։ «Ներսս ինձ է այրում, դուրսս՝ ուրիշին»։ «Գումբազ եք տեսնում, բայց մեջը զորություն չկա»։ «Լավ է մարդու աչքը դուրս գա, քան թե անունը»։ Ահա այսպիսի առածներով էր բացատրում նա իր վիճակը։

Մասիսյանը այլապես էր մտածում փողի վրա։ Ոչ ոք չէ պարծենում, ասում էր նա, օրինակ, այսպիսի հարստություններով, որ երկու աչք ունի, երկու ականջ ունի, երկու ձեռք ունի և այլն, որովհետև բոլորովին բնական է համարում։ Այնպես էլ պետք չէ պարծենալ փողի վրա, որովհետև դա մի կենսական անհրաժեշտություն է, առանց որի, նրա կարծիքով, մարդը ապրել կարող չէր, և առանց որի պակաս էր մարդու համար մի ամենագլխավոր գործիչ։

Բայց փող ձեռք բերելու և փող պահպանելու համար, բացի «ոսկի աքաղաղից», այսինքն՝ բացի բախտից, Մասիսյանը ուներ իր հատուկ օրենքները։ Նրա բարոյականության, նրա ամբողջ գործունեության նշանաբանը բովանդակում էր հետևյալ հայկական առածի մեջ, թե «աշխարհս դմակ է, իսկ մարդը դանակ»․ պետք է աշխատի այս յուղալի պատառից կտրել և ուտել, եթե ոչ քաղցած կմեռնի։ Իսկ միջոցների մեջ նա զանազանություն չէր դնում․ ամեն միջոց նրա համար սուրբ էր, երբ հասցնում էր նպատակին: Եվ այդ բոլորը անում էր նա ոչ թե գիտակցաբար, ոչ թե չարամտությամբ, այլ բոլորովին բնական էր համարում, և այս պատճառով նրա խիղճը միշտ հանգիստ էր։

Մասիսյանը մսավաճառի որդի էր։ Նա մանկության հասակում օգնում էր հորը իր արյունոտ գործի մեջ։ Մսավաճառը և դահիճը շատ չեն զանազանվում իրանց արհեստով։ Մեկը մարդիկ է մորթում, մյուսը՝ անասուններ։ Այստեղից Մասիսյանը ստացավ իր բնավորության խստությունը, որ երբեմն նրա մեջ բարբարոսության էր հասնում։ Բայց նրա խստասրտությունը ավելի տնային էր և ընտանեկան։ Նա այն տեսակ մարդիկներից էր, որոնց մասին ասում են «տանը՝ սատանա, դուրսը քահանա»։ Ընտանեկան շրջանում նա բռնակալ էր, որաես գազան, իսկ դրսումը գառն։ Նրա մարդահաճությունը օտարների հետ հասնում էր մինչև ստորաքարշ ցածության։ Նա ուներ սողունի բոլոր հատկությունները։ Օձի պես դյուրաթեք և առաձգական էր․ դեպի ամեն կողմ գալարվում էր, ծռվում և ծալվում էր։ Եվ նույնպես օձի նման իր թույնը թաքցրած ուներ խայթոցի մեջ...

Այսպիսի հատկություններով Մասիսյանը նպատակ չուներ ոչ ոքին խաբելու, ոչ ոքի առջև կեղծավորվելու և ոչ մտածում էր, թե մեղանչում է պատվի դեմ, այլ համոզված էր, թե ուրիշ կերպ լինել կարելի չէ, թե աշխարհը այդ է պահանջում, և իր վարմունքը արդարացնում էր այն սովորական խրատով․ «Եթե մտնելու լինիս մի քաղաք և տեսնես, որ մարդիկը միականի են, դու էլ աչքերիցդ մեկը դուրս հա՛ն, որ նրանց նմանես»։ «Սարթ (դյուրաբեկ) ամանը շուտով է կոտրվում», ասում էր նա, պետք է փափուկ լինել, ճկուն լինել, պետք է ամեն կողմ ծալվել, որ կարելի լինի պահպանել իր ամբողջությունը։ Մասիսյանի մեջ մտացածին, կեղծ ոչինչ չկար։ Ամեն ինչ բխում էր նրա մեջ հաստատ համոզմունքից։ Նա հետևում էր իրերի և կյանքի պահանջների ընթացքին, և եթե այդ ընթացքը ձգել էր նրան ծուռ ճանապարհի վրա, նա մեղավոր չէր, այլ մեղավոր էր այն հոսանքը, որ նրան իր հետ էր տանում...»

Մասիսյանը իր ասպարեզը սկսեց «չոդարությունով», այսինքն՝ թողնելով հոր արհեստը, մսավաճառությունը, սկսեց այնուհետև եղջյուրավոր անասուններ գնել գյուղերից և բերել քաղաքը, ծախել մսավաճառներին։ Դա մի տեսակ գերեվաճառություն է։ Ով որ ճանաչում է «չոգարին»՝ անասնավաճառին, նա մեզ հետ կհամաձայնվի, որ չոգարը բնավորությամբ շատ չէ զանազանվում այն մարդիկներից, որ Աֆրիկայի ափերի վրա կատարում են ամոթալի առևտուր։

Փոքր ինչ հարստանալով, Մասիսյանը ձեռք առեց ուրիշ զանազան տեսակ առևտրական գործեր, և ամենի մեջ «ոսկի աքաղաղը» օգնում էր նրան, մինչև նա եղավ իր գավառի ամենահարուստ մարդը։

Բայց ստոր ծագումից բարձրացած մարդիկ, որպես էր Մասիսյանը, միշտ աշխատում են իրանց տոհմային անցյալը մոռանալ տալ և մի կերպով ազնվացնել նրան։ Մասիսյանը թեև հեռու էր ամեն տեսակ փառասիրությունից, բայց այդ ախտից ազատ մնալ չկարողացավ։ Ինչը դրդեց նրան, հայտնի չէ, միայն ցանկացավ ունենալ փոքր ինչ փայլուն տոհմանուն։ Եվ դրա համար մի մեծ դժվարություն չկար, բավական էր միայն նայել հայոց տարեգրությունների ցանկին և այնտեղից ընտրել մի պատմական անուն։ Նա ընտրեց Մասիս անունը, որովհետև մնացյալ բոլոր անունները բռնված էին։

Իր նախնիքների փառավոր անունները գողանալ և հեռու մնալ նրանց առաքինություններից, դա մեր, այժմյան հայերիս մեջ, նոր բան չէ։ Մենք ունինք այժմ Արշակունիներ, Բագրատունիներ, Մամիկոնյաններ, Ամատունիներ, Պահլավուիունիներ, Կամսարականներ, և ի՛նչ պետք է մի ըստ միոջե թվել, մեր լեռնեցի, դաշտերի և գետերի անուններն անգամ միացած են սինլքոր մարդկանց տոհմանունների հետ, այնպես որ, եթե հայոց պատմագիրները նորից աշխարհ գալու լինեին, շատ պիտի զարմանային, տեսնելով, որ մեր բոլոր սպառված նախարարական սերունդը կրկին հարություն էր առել։

Մասիսյանի ընտանիքը փոքր էր։ Նրա եղած որդիներից այժմ մնացել էին երկու աղջիկներ և մի տղա միայն։ Նրա առջինեկը, մեծ աղջիկը, մեռավ մի ցավալի մահով. նա իրան խեղդեց, պարանոցեն կախ ընկնելով փայտանոցի առաստաղից։ Պատճառը մի գաղտնիք էր, որը երևան հանելո՛վ, մենք չենք ուզում վիրավորել անբախտ զոհի հիշատակը... Մեծից փոքրը, երկար ժամանակ սպասելով, բավական պառավելով, երբ նկատեց, որ հայրը իրան մարդու տալու միտք չունի, ծածուկ փախավ հոր գործակատարներից մեկի հետ և գյուղումը պսակվեցավ։ Հայրը անիծեց նրան, բայց շուտով մոռացավ, միայն երբեմն մտաբերում էր այս նախատական բառերով. «այն անզգամը»... Այն օրից աղջիկը բոլորովին զրկված էր հոր տնից, մի քանի անգամ միայն բախտ ունեցավ ծածուկ մտնել հոր տունը մորը տեսնելու համար, որին շատ սիրում էր։ Որդին, Ստեփանը, ավարտել էր գիմնազիայում, հայրը արգելեց նրան համալսարան մտնել, մտածելով թե ուսումը վնասակար բան է, կարող է բոլորովին փչացնել նրան։ Վերադառնաւլով հոր տունը, որդին երկար տարիներ անգործ ման էր գալիս գիմնազիստի համազգեստով, և միշտ թախանձելով հորը, որ իրան կրկին ուղարկե ուսումը շարունակելու։ Հայրը լսել անգամ չէր ուզում և ստիպում էր, որ խանութը մտնե և այնտեղ առևտուր սովորե։ Այստեղից ծագեցան հոր և որդու մեջ անհամաձայնություններ, որ պատճառ տվեցին անվերջ դժգոհությունների։

Մասիսյանի մնացած աղջիկներից երեց քույրը կոչվում էր Գայանե, իսկ կրտսերը՝ Հռիփսիմե․ առաջինը տասն տարեկան էր, վերջինը՝ յոթն։ Այդ երկու քույրերի վրա բնությունը կարծես կամեցել էր գործ դնել իր բոլոր համառությունը, մեկին ստեղծելով որպես գեղեցկության օրինակ, իսկ մյուսին՝ նրա հակառակը։ Բնավորության կողմից նույնպես նման չէին։ Գայանեն, տգեղ, չափազանց մեղմիկ և բարեսիրտ էր։ Հռիփսիմեն, գեղեցիկը, նույնքան հպարտ և չար էր։ Տգեղի տգեղությունը լրացնում էր երկու ոտների ևս կաղությունը, որի պատճառով ման գալու ժամանակ սաստիկ օրորվում էր։ Մարմնով արատավորներր միշտ լեզվանի, հեգնող և երբեմն կծող են լինում։ Գայանեն իր բարեսրտության հետ զուրկ չէր և այդ հատկություններից։

Երկու քույրերի մայրը կոչվում էր Մարիամ։ Շատ անգամ բախտը, ճակատագիրը, նախախնամությունը, վերջապես ինչ որ կուզեք անվանեցեք, բայց կա մի բան, որ զարմանալի կատակներ է խաղում ամուսնական զուգավորության մեջ։ Տեսնում ես, գեղեցիկ կնոջը տալիս է տգեղ ամուսին, իսկ սիրուն տղամարդին՝ տգեղ կին։ Տեսնում ես, խելացի կինը հիմար մարդ է ունենում, իսկ հիմար կինը՝ խելացի մարդ։ Տեսնում ես, կարճահասակ տղամարդը բարձրահասակ կին է ունենում, իսկ բարձրահասակ տղամարդը՝ կարճահասակ կին։ Կարծես, բախտը ամուսնության մեջ ներդաշնակություն չէ սիրում։ Այսպես էլ պատահել էր անբախտ Մարիամի հետ։ Որքան նրա ամուսին այրը ժանտ, դաժան և անտանելի էր, ինքն այնքան հեզ, բարի և համակրական էր։ Գայանեն մոր սիրտն ուներ, իսկ Հռիփսիմեն փոքր ինչ նման էր հորը։ Բայց Ստեփանը ոչ մեկին նման չէր։

Ահա այդ ընտանիքի մեջ ընկավ Կալոն, այն գյուղական ուրախ և անհոգ թռչնիկը, այդ ընտանիքի հետ կապվեցավ նրա ապագան, որ մեր վեպի գլխավոր նյութը պետք է լինի։

Մինչև Կալոյի հայտնվիլը, Մասիսյանի ընտանիքը երբեք ոչ մի ծառա կամ սպասավոր չէր ունեցել, մանավանդ այն խայտառակ անցքից հետո, որ նրա աղջիկներից մեկը փախավ գործակատարի հետ։ Մասիսյանը միշտ հեռու էր պահում իր տունը օտար տղամարդերից։ Ամեն ինչ, որ պետք էր տնտեսության համար, ինքն էր գնում բազարից, շատ անգամ կարելի էր տեսնել նրան, որ իր քթի աղլուխի մեջ միս, կանաչի, միրգ կամ մի ուրիշ բան դրած, տուն էր բերում։ Եվ եթե պատահում էր խանութի աշակերտներից մեկի ձեռով ուղարկել, նա պետք է դռնից տար բերած բանը և ետ դառնար, ներս մտնելու իրավունք չուներ։ Մասիսյանը խստությամբ էր պահպանում այն պայմանները, ինչ որ վերաբերում էր ընտանիքի անմատչելիությանը կամ կանանց սեռի հեռու պահելուն օտար տաղամարդի հասարակությունից։

Բայց «խանա֊բիչայները», այսինքն՝ տնային փոքրիկ տղա սպասավորները, ընդունված են մինչև անգամ պարսկական հարեմների մեջ։ Մինչև 12 15 տարեկան հասակը այդ անմեղ արարածները ընդունվում են կանանոցների մեջ։ Կալոյի տարիները բոլորովին համապատասխանում էին այդ վիճակին։

Առաջին օրը, մեծ պասի ավագ ուրբաթ երեկոյան, երբ նրան տուն բերեցին, ռամիկ գյուղացու օտարոտի կերպարանքը բարձրացրեց ընդհանուր ծիծաղ։

Դա՞ է նոր բռնած ծառան, հարցրեց տիկին Մարիամը հեգնական կերպով իր ամուսնից, ոտքից ցգլուխ չափելով Կալոյին, որ նույն ժամում զարմացած նայում էր իր շուրջը։

Ի՞նչպես է, չե՞ս հավանում, պատասխանեց նրա ամուսին այրը մի առանձին բավականությամբ. տեսնո՞ւմ ես, օխտը մարդու բան կբանի, ղոչաղ տղա է. դու մեկ նրա ձեռք ու ոտքին մտիկ տուր, կասես նոր խամից դուրս բերած եզը լինի։

Վերջին նկատողությունը դուր չեկավ Կալոյի ինքնասիրությանը և նա ասաց.

Ես եզն չեմ․․․

Երկու ամուսինները սուր կերպով նայեցան նրա վրա և ոչինչ չպատասխանեցին։

Կալոյին հրամայեցին տանել խոհանոցը և հաց տալ ուտելու։

Լեզուն երկար է երևում... նկատեց Մասիսյանը․ կոշտ֊կոպիտ է մեծացել... ջեր վարպետի ապտակ չի կերել... բայց լավ բանվոր է։

Բանելը յոլա կգնա, պատասխանեց տիկինը. աստված աա, գող չլինի։

Հիմա, իհարկե, չի լի՛նի, հալա նոր է ձվից դուրս թռել․ կամաց-կամաց կսորվի, հետո կգողանա։

Ես չեմ թողնի, որ սորվի, ասաց տիկինը։

Մասիսյանը անհավան կերպով գլուխը շարժեց և ծիծաղելով ասաց.

Դու չես թողնի, բայց նա էլի կսորվի. շատ բան կա, որ մենք արգելում ենք, բայց մարդիկ սովորում են առանց վարժապետի։ Ղազի ճտին որքան արգելես, որ գետը չմտնի, չես կարող, հենց որ ձվից դուրս եկավ, կվազե դեպի ջուրը։ Ո՞վ սովորացրեց նրան լեղ տալը։

Այս խոսակցությունը անց էր կենում բակումը, ուր այր և կին նստած էին մի քառանկյունի թախտի վրա, որ դրած էր նոր տերևները բացած ուռենու տակ և ծածկած էր կապերտով։ Նրանց որդին, Ստեփանը, ծնողներից փոքր ինչ հեռու, ածուի մոտ նստած, խոշորացույցով զննում էր մի փոքրիկ միջատ։ Լսելով հոր վերջին խոսքերը, նա մեջ մտավ, ասելով.

Ղազի ճուտը բնազդում ունի, և դրա համար վազում է դեպի ջուրը, բայց մարդը մի այնպիսի բնազդում չունի, որ դրդեր նրան դեպի գողություն, այդ ախտին սովորում է նա վատ օրինակից, անկրթությունից, և վերջապես կյանքի ուրիշ պայմաններից։

Հայրը, իհարկե, չհասկացավ որդու խոսքերը, և մի խոժոռ հայացք ձգելով նրա երեսին, ասաց.

Դա քո խելքի բան չէ, սուս կա՛ց...

Կալոյին թեև սկզբում դառն երևեցավ գյուղական ազատությունից զրկվելը, թեև նրան շատ դժվար էր իր սիրելի ընկերներից բաժանվելը, թեև նա շուտով չէր կարող մոռանալ իր սիրելի գառները, բայց այսուամենայնիվ, այդ կիսավայրենի «արջի քոթոթը», որպես առաջին տեսնելիս կոչեց նրան աղան, հետզհետե սովորեց քաղաքին և մանավանդ Մասիսյանի տանը։ Նա հայտնվեցավ այս տանը, որպես հիշում է ընթերցողը, զատկի տոների օրերում։ Շատ հասկանալի է, որ տոն օրերում տան շներն և կատուներն անգամ ուրախ և երջանիկ են լինում, որովհետև անմասն չեն մնում այն բարիքներից, որ վայելում է ուրախ գերդաստանը։ Մասիսյանի ընտանիքը, որքան և չափավոր լիներ իր տնտեսության մեջ, դարձյալ մի գյուղական աղքատ խրճիթի զավակի համար կներկայացներ ամեն բարիքներով լի առատություն։

Սկզբում նրա վրա նայում էին և խոսացնում էին միմիայն հետաքրքրության համար, կոպիտ գյուղացու ամեն մի շարժմունքը ծիծաղ էր պատճառում։ Բայց հետո կամեցան փոքր-առ-փոքր կրթել և տաշել նրան։ Այդ հոգածությունը հանձն առավ գլխավորապես տիկին Մարիամը։

Մի քանի օրից հետո Կալոյին դժվար էր ճանաչել, գոնյա արտաքին կերպարանքից։ Ահագին մոթալ-փափախի տեղ կրում էր Ստեփանի գիմնազիստի հին կեպին, տրեխների տեղ հագել էր աղայի քրքրված քոշերը, որոնք իրանց մեծությամբ դժվարացնում էին նրան ազատ ման գալ։ Իր քաղաքե արխալուղի վրա հագել էր նույնպես աղայի թերմաշ կաբան, որի փեշերը անցնում էին ոտների կրունկներից, և որովհետև իր հասակից ավելի երկար էր, այս պատճառով մեջքը պնդել էր սև փոկով և կաբայի ավելորդ մասը թողել էր գոտիից վերև, և այսպիսով այս պարսկական վերնազգեստը ստացել էր մի ահագին տոպրակի ձև, որի մեջ ձգած էր խեղճ տղան։

Մի խոսքով, նա ոտքից ցգլուխ փոխված էր։ Նրա անունն անգամ փոխել էին. ռամկական կրճատված Կալո անվան տեղ այժմ կոչում էին Միքայել։ Նա փոխված էր դրսից միայն, բայց սրտով մնացել էր դարձյալ նույն ուրախ և միամիտ Կալոն իր գյուղական կոշտության մեջ, որպես մի անտաշ քար, որ հմուտ արհեստագետի ձեռքի տակ կարող էր գեղեցիկ փայլ ստանալ։

Զատկի տոների հետ անցան և նրա ուրախ օրերը։

Ավետ ապորը թեև խոստացել էին խանութում պահել փոքրիկ Կալոյին, առևտուր սովորեցնել և «մարգ շինել», բայց այդ խոստմունքները անկատար մնացին հենց սկզբից։ Նրան պահեցին տանը ծառայելու համար։ Փոքրիկ ծառայությունների մեջ նա շատ անշնորհք էր. ամեն մի առարկա նրա ձեռքից թռչում էր, ընկնում էր, կոտրվում էր և ամեն բանի դիպչելիս ցած էր գցում։ Օրինակ, մի բաժակ թեյ նա չէր կարող առանց վիթելու տեղ հասցնել, բայց եթե տայիր նրան մի փոքրիկ տակառ լիքը ջրով, կտաներ, և որտեղ ասես, կհասցներ։ Նա մանր բաների համար գլուխ չուներ, կարծես ստեղծված էր խոշոր գործերի համար։

Միքայելի մենք էլ այսպես պիտի կոչենք այսուհետև այս տեսակ անընդունակությունները սակավ ցավեր չպատճառեցին նրան։ Ամեն մի բան կոտրելիս, ամեն մի բան վիթելիս, խիստ հազիվ էր պատահում, որ մի ամբողջ օրով քաղցած չթողնեին։ Սկսյալ աղայից, մինչև վերջին աղախինը, բոլորը նրան հանդիմանում էին, անդադար կրկնելով, «արջի քոթոթ», «էշ գյուղացի» և այլն։ Եվ այսպես, օր չէր անցնում, որ նա մի լավ «շնաթակ» չուտեր։ թայց Մասիսյանի ընտանիքի մեջ նա ուներ մի պաշտպան միայն, դա էր տիկին Մարիամը, որ ներում էր նրան որպես մի անփորձ երեխայի և պատվիրում էր նրա անմեղ հանցանքները չհայտնել աղային, որ չծեծվի։

Միքայելը, որպես մեզ հայտնի է, լավ ձայն ուներ, քաղցր երգում էր, երբ դեռ գյուղումն էր, բայց այդ ուրախ թոչնիկը իսպառ լռեց, երբ մի չար բախտով ընկավ երկաթի վանդակի մեջ։ Մի քանի անգամ այն աստիճան հուսահատվեցավ նա, որ փորձ փորձեց փախչել և կրկին գյուղ գնալ. գնալ իր սիրելի ընկերների և տատի մոտ, այնտեղ ոչ ոք չէր ծեծում նրան։ Բայց տիկին Մարիամը կես ճանապարհից ետ բերել տվեց, մխիթարեց և կրկին համոզեց մնալ։ Մասիսյանի ընտանիքի մնացյալ անդամներից Գայանեն նույնպես լավ էր Միքայելի հետ, թեև երբեմն ծաղրում էր, բայց պատահած ժամանակ իր ստացած մրգեղենից նրան բաժին էր հանում։ Իսկ Հռիփսիմեին բոլորովի՜ն անտանելի էր նա. այդ գեղեցիկ և հպարտ արարածը մի առանձին ատելություն ուներ դեպի գյուղացի տղան, որին ստիպում էր երբեմն գանգատով դիմել տիկին Մարիամին։ Ստեփանը, աղայի որդին, իր եղբոր պես սիրում էր նրան, նա գնեց Միքայելի համար մի ընթերցարան և պարապ ժամերում դաս էր տալիս, բայց մի օր այդ նկատեց աղան և գիրքը առնելով տղայի ձեռքից, մի կողմ ձգեց և դառնալով դեպի որդին ասաց. «Ուզում ես դրան էլ փչացնես քեզ նման...»։

Միքայելի մեծ մխիթարությունը նրանումն էր, որ երբեմն բազարում տեսնում էր իրանց գյուղացիներից մի քանիսին, երբ քաղաքը բան էին բերում ծախելու։ Մի անգամ մեյդանի միջով անցնում էր նա, հանկարծ տեսավ իր ընկերներից մեկին։

Ա՛ Թո՜ւն, ա՛ Թո՜ւն, կոչեց նա, իր վաղեմի ընկերի մոտ վազելով։

Ընկերը չճանաչեց։ Միքայելը քարշ ընկավ նրա վզից և սկսեց համբուրել։

Խաչը վկա, չճանաչեցի, խոսեց գյուղացին։ էդ ի՞նչ ես դառել, Կալո, դրուստ, որ, «չամչի խաթունի» նման ես...

Ի՞նչ անեմ, Թուն ջան, քաղաքումը էդպես են հագցնում, պատասխանեց Միքայելը, անունս էլ փոխեցին... էլ Կալո չեն կանչում... Դու էն ասա՛, Թունի ջան, մեր տունը գնո՞ւմ էիր, տատս ո՞նց է, ի՞նչ էին անում երեխեքը, Կիճին մեծացե՞լ է, Պապին հիմա ման գալիս կլինի...։ (Վերջին անունները իր հորեղբոր փոքրիկ երեխաների անուններն էին)։

Նա առանց պատասխան սպասելու խոսքը փոխեց։

Դուն ի՜նչ էիր շինում, Թունի ջան, ամեն օր լեղանո՞ւմ էիր գետումը. ա՜խ, էստեղ չեն թողնում, որ մարդ ջրի երես տեսնի... Հիմա խոտը հնձո՛ւմ կլինեն, էնպես չէ՞, ո՞վ էր հավաքում մեր խուրձերը։ Ես եկել եմ բազարիցը կանաչի տանելու, հացն էլ ինձ են առնել տալիս, ասում են, առուտուր սորվիր։ (Նա կրկին խոսքը փոխեց)։ Մեր շլորենիքը հասե՞լ են։ Մեր շունը տեսա՞ր։ Ո՞վ էր արածացնում մեր գառները։ Էստեղ լավ չէ, Թունի ջան, սիրտս տրաքում է, չեմ իմանում, թե ինչ անեմ... Տատիս ասա՛, թե Կալոյին տեսա։ Ո՞ւմ հետ եկար։ Ե՞րբ ես գնալու։ Էստեղ շատ վատ է, Թունի ջան... Միքայելը իր բազմաթիվ, և անկապ հարցերով բոլորովին շվարեցրեց ընկերին, և նա չգիտեր, թե որ մեկին պետք է պատասխանել։

Հորս հետ եմ եկել, ասաց նա, պանիր էինք բերել, ծախեցինք, էսօր պիտի գնանք։

Ի՞նչ ես կերել, առ քեզ քաղաքի յուղով հաց տամ. առավոտյան խանումս (տիկինը) տվեց, չկերա, պահեցի, լավ էր որ քեզ նասիբ եղավ։

Այս ասելով, Միքայելը գրպանից հանեց մի կտոր նազուկ և տվեց ընկերին։ Նա համեղ հացի մի ահագին կտորը ամբողջապես կոխելով բերանը, կիսախեղդ ձայնով ասաց․

Ի՞նչ լավ հաց է, ամեն օր դրան՞ց ես ուտում, Կալո։

Ո՞վ կտար, որ ուտեի. էս էլ խանումը թաքուն տվեց, որ աղան չտեսնի, ասաց Միքայելը վշտալի ձայնով։ Լավ կլիներ, որ ցամաք հացով կշտացնեին, էն էլ չեն տալիս։ Միքայելի աչքերը լցվեցան արտասուքով, բայց նա թաքցրուց իր սրտի ցավը։ Նրա գյուղացի ընկերը հարցրուց.

Ե՞րբ պիտի գաս գյուղը. գիտե՞ս, Կալո ջան, մեր դութմաները հասել են, էնքան ուտում եմ, էնքան ուտում եմ, էնքան ուտում եմ, հերս ոչինչ չէ ասում։ Քո բաժինը կպահեմ, ե՞րբ ես գալու։

Չեն թողնում, Թունի ջան, պատասխանեց Միքայելը տխուր ձայնով. շատ եմ ուզում գալ, տատիս տեսնել, մեր տանը մնալ, բայց չեն թողնում. ասում են՝ «արջի քոթոթ, ձեր ծմակները չե՞ս մոռանում»․․․ Դե ո՞նց մոռանամ, Թունի ջան, ախար էստեղ ի՞նչ կա․․․ հենց տներ են ու տներ... մարդիկը, խո, գյուղացուն էշի տեղ են դնում... թե բերանդ բաց ես անում, խոսում ես, մի լավ ծեծում են...

Թունին հասակով մի քանի տարով մեծ էր Միքայելից, լսելով իր ընկերի խոսքերը, խղճաց նրա դրության վրա և մտածեց օգնել նրան։

Եկ, ես քեզ կտանեմ գյուղը, ասաց նա։

Ի՞նչպես գամ, էնտեղ էլ ապերը (հորեղբայրը) գլխիս կտա, կասի՝ ինչո՞ւ եկար։ Չէ, Թունի ջան, խոսքը փոխեց նա, լավն էն է, գնամ, ջուրը ընկնեմ, միանգամով պրծնեմ...

Թունին մխիթարեց նրան, սիրտ տվեց և խոստացավ, թե Ավետ ապորը կասե, որ նրան գյուղը տանե։ Միքայելը ուրախացավ, մանկական բարեսրտությամբ ուզեց իր ընկերին մի բանով վարձատրել։ Գիտե՞ս, Թունի ջան, ասաց նա, լավ միտս եկավ, ես ճաներս (վեգ) խորել էի մեր մարագի դռան տակին, այնտեղ, որ մի քոթուկ (կոճղ) է դրած, կգնաս, կհանես, հարյուր հատից ավել է, ինչքան կուզես, դու վեր առ, մնացածը բաժանիր մեր ընկերներին։ Ես որ չեմ կարողանում խաղալ, դուք էլա խաղացեք։

Թոմասին բաժին չեմ տա, ասաց ուրախացած Թունին, նա լավ տղա չէ, անցյալ օր ինձ հետ կռվեց։

Նրան էլ տուր, մեր ընկերն է, բարիշեցեք, խոսեց խրատական կերպով Միքայելը։ Ի՞նչ կա, ընկերը ընկերի հետ կկռվի ու էլի կբարիշի, անցյալ գիշեր ես էլ Պողոսի հետ կռվեցա՝ մահակով խփեցի, գլխիցը արյուն գնաց։

Պողոսի հե՞տ, հարցրեց Թունին զարմանալով, Պողոսը էստեղ ի՞նչ էր շինում։

Երազումս կռվեցա, Թունի ջան. հենց որ զարթեցի, էնքան լաց էլա, էնքան լաց էլա, որ նրա գլուխը պատռեցի։ Դրուստն ասա, Թունի ջան, նրան խո մի բան չի՞ էլել։

Ոչինչ չի էլել, երեկ չէ մեկել օրը ինձ հետ խոսում էր, հետո միասին գնացինք իրանց բաղը, ծիրան կերանք։

Երկու փոքրիկ գյուղացիների խոսակցությունը ընդհատեց Թունիի հայրը, որ հեռվից հայտնվելով, կանչեց նրան.

Էն ո՞ւմ հետ ես խոսում, ե՛կ, գնում ենք։

Թունի ջան, հիմա որ գնում ես, ասաց Միքայելը նրա փեշից բռնելով, տատիս, ապորը, ամենին շատ բարև տար, ասա, որ տեսա Կալոյին։

Կասեմ, պատասխանեց Թունին և հեռացավ։

Միքայելը երկար կանգնած նայում էր իր ընկերի ետևից, հանկարծ մտաբերեց, թե բավական ուշացել է, և սկսեց վազել դեպի աղայի տունը։

Անցավ երեք տարի։

Միքայելի վիճակի մեջ այս երեք տարվա ընթացքում բավական փոփոխություն էր եղել։ Այժմ նա տան հասարակ սպասավորից դառել էր «դուքնի աշակերտ» դա մեծ առաջադիմություն է, բայց ո՞րպես հաջողվեցավ։ Զարմանալի նախապաշարմունքներ կան այն կարգի մարզիկների մեջ, որոնք պատկանում էր Մասիսյանը։ Շատ անգամ մեկը մի նոր ձի է գնել, մի նոր շուն կամ կատու է բերել տունը, պատահում է, որ նույն միջոցում նրա գործերը լավ են գնում, «շան, կատվի կամ ձիու ոտը խերով է», ասում է նա և այն անասուններին չէ հեռացնում իր տնից։ Այսպիսի անասունը դառնում է մի նվիրական արարած այն տան համար, այնտեղ ծերանում է, այնտեղ մինչև մահը ծառայում է, և մեռնելուց հետո նրա գլուխը թաղում են նույն տան գլխավոր մուտքի դռան շեմքի տակ։ Նույնը նկատվում է մարդկանց վերաբերությամբ։ Տեսնում ես, մեկը ամուսնանում է, պատահում է, որ կնոջ ոտը նույնպես «խերով» է լինում, տղամարդի գործերը լավ են գնում, և կինը սիրվում է։ Շատ անգամ ընդհակառակն է պատահում։ Կինը իր հետ դժբախտություն է բերում, նրա ոտը «շառոտ» է լինում, ամեն բան «նասացնում» է և նա ատելի է դառնում... Նույնը պատահում է նոր ծնված երեխաների հայտնվելով. ոմանք բախտավորություն, իսկ ոմանք դժբախտություն են բերում։ Տան այն անդամը, որ իր հետ բախտավորություն է բերում, նրա համար ասում են՝ «տան դովլաթը (հարստությունը) նրա գլխին է կապած»... Դա էլ մի տեսակ «ոսկի աքաղաղ» է, որ իր ազդեցությամբ բարիքներ է արտադրում։

Մի կողմ թողնելով այս տեսակ նախապաշարմունքների քննությունը, այսքանը միայն կասենք, որ այն օրից, երբ Միքայելը մտավ Մասիսյանի տունը, նրա գործերը սկսեցին անսպասելի կերպով լավանալ։ Եվ սնահավատ Մասիսյանը չէր կարող չնկատել այդ և դրա համար սկսեց նա հետզհետե լավ աչքով նայել մանուկ գյուղացու վրա։ Եվ այդ էր պատճառը, որ տարավ նրան իր առևտրական խանութը։

Միքայելի դրությունը այժմ մի աստիճան բարձրացել էր. նա տնային ստոր ծառայից դարձել էր «դուքնի աշակերտ»։ Բայց նա այժմ այն չէր, ինչ որ երեք տարի առաջ, այժմ բավական տաշվել և կոփվել էր նա. այժմ նրա մոտ չէին երևում գյուղացու կոպտությունները։ Նրա դեմքն անգամ փոխվել էր. գյուղական լիքը և կարմիր թշերը մաշվել էին, նուրբ և գեղեցիկ գծագրություն էին ստացել, և առաջվա զվարթ գույնը տեղի էր տվել խիստ ախորժ գունատության։ Անփոփոխ մնացել էին միայն կրակոտ աչքերը։

Խանութի բոլոր հաճախորդները ճանաչում էին Միքայելին։ Նա այն տեսակ տղերքից չէր, որ անհայտ մնար, որ նրա վրա ուշադրություն չդարձնեին։ Ամեն մարդ ախորժում էր խոսեցնել նրան և լսել նրանից մի քանի խոսքեր։ Միքայելը չափազանց կամակատար տղա էր. դեռ մեկը իր ծխախոտի գլանակը չշինած, նա արդեն լուցկին ձեռքում պատրաստ ուներ, որ պարոնին մի ծառայություն անե, և մեկը մի բան գնելիս, շուտով առնում էր, շնորհքով փաթաթում էր, շատ անգամ առանց նրանից խնդրելու, տանում, հասցնում էր գնողի տունը։

Բայց երբեմն ծագում էին փոքրիկ անհամաձայնություններ Միքայելի և աղայի՝ Մասիսյանի մեջ։ Պատճառները առաջ էին գալիս վարպետի և աշակերտի հասկացողության անմիաբանությունից։ Օրինակ, խանութը մտել է մի տիկին և կամենում է գնել մի քանի արշին չիթ կամ մի քանի ֆունտ թեյ։ Մասիսյանը սկսում է տիկնոջ հետ մի ամբողջ պատմություն, թե նրա հանգուցյալ այրը իր լավ բարեկամն էր, թե ինքը նրա հիշատակը պատվելու համար պետք է զիջումներ անե և ապրանքի լավը տա, և այլն։ Հետո նա դառնում է Միքայելին, ասում է.

Ա՛յ տղա, այն լավ տեսակիցը բեր։

Միքայելը բերում է ամենալավ տեսակիցը, բայց աղան մի խոժոռ հայացք ձգելով անփորձ աշակերտի երեսին, ասում է.

Հիմար, ա՞յդ է լավը, դու ե՞րբ պետք է ճանաչես ապրանքները։

Դրանից լավը չունենք, աղա, պատասխանում է աշակերտը միամտությամբ։

Ո՞նց թե չունենք, լակոտ, բարկանում է աղան և ինքն է գնում բերելու խնդրած ապրանքը։

Էդ խո վատիցն է..․ նկատում է աշակերտը։

Աղան ուշադրություն չէ դարձնում, չափում է, կշռում իր ընտրած ապրանքիցը «մուշտարուն» ճանապարհ է դնում։ Հետո նա դառնում է դեպի անփորձ աշակերտը.

Անպիտան, դու ե՞րբ պետք է մարդ դառնալս, դու ե՞րբ պետք է բան սովրես։ Երբ քեզ ասում են «լավիցը» բեր, դու պետք է «վատը» հասկանաս... Իմանում ե՞ս... Ի՞նչպես իմանամ։ Լավը լավ է, վատը վատ է։ Ես բոլոր ապրանքները ճանաչում եմ։

Սարսա՛ղ, մուշտարուն առաջ լավը ցույց կտան, հետո վատը կտան... Հասկացա՞ր...

Էդ ես չէի իմացել... խոսում է ինքն իրան Միքայելը։- Հետո մարդու հոգին ո՞ւր կգնա, խո կկորչի՛...

Աղան սկսում է կարդալ նրա գլխին մի ամբողջ շարական.