Սեւ մարդը

Կիա գետից ոչ հեռու, դեպի հյուսիս֊արևելք, ոչ խիտ անտառներով շրջապատված ընդարձակ մի բացատի վրա փռվել է աշխատանքային ուղղիչ ճամբարը՝ շրջապատված տախտակե սրածայր ցանկապատով և փշալարերով։ Ապրում են ճամբարի բնակիչները իրենց մանր ու մեծ հոգսերով, մանր ու մեծ տխրություններով, մանր ու մեծ ուրախություններով։ Բարաքների մի մասը գետնափոր է, մի քանիսը գետնի վրա բարձրացած, բաղնիքը կիսագետնափոր է, դիարանը՝ կրկնակի գետնափոր, երկհարկանի շինություն՝ ոչ մի։ Ճամբարի շենքերից ավելի բարի տեսք ունեն իրար զուգահեռ կանգնած հիվանդանոցի երկու շենքերը և երրորդը, որի կեսը բուժարան է, կեսը հիվանդանոցի խոհանոցը։

Ամռանը գազոնների առաջ մշակվում են գազոններ, բարձրանում են խոտեր, ծաղկում են ծաղիկներ, իսկ հիմա, երբ ձմեռ է, անհրապույր է ճամբարի տեսքը, պաղ ու խստահայաց։ Բուն ճամբարից բարձր տախտակե ցանկապատով անջատված են երեք մեծ բարաքներ, իսկ այնտեղ ապրում է ճամբարային բնակչության իգական սեռը։ Բացի երեք բնակելի բարաքներից և տախտակաշեն զուգարանից, կանանց գոտում ուրիշ ոչ մի կենցաղային հարմարություն չկա, որովհետև կանայք օգտվում են տղամարդկանց գոտում գտնվող հարմարություններից։ Փոքրիկ հիվանդանոցներից մեկում առանձնացված է մի փոքրիկ սենյակ՝ չորս մահճակալով, կին հիվանդների համար։ Կանայք բրիգադ առ բրիգադ գալիս, լողանում են բաղնիքում, երբ տղամարդկանց գոտին երրորդ երազն է տեսում։ Բրիգադների մատակարարուհիները հաց, նախաճաշ, ճաշ և ընթրիք են ստանում տղամարդկանցից առաջ։ Ինչպես ազատ, այնպես էլ կալանավոր հսկիչներն աշխատում են, որպեսզի կանայք և տղամարդիկ հեռու լինեն իրարից, չհանդիպեն իրար, չգայթակղվեն, անկարգություններ թույլ չտան։ Մի դեպքում է միայն ճամբարի պահականին աչք փակում կանանց և տղամարդկանց հանդիպման վրա և այդ էլ, երբ նրանք հանդիպում են իրար կրկնակի գետնափորում, երբ նրանք ազատ ու համարձակ պառկում են կողք֊կողքի՝ քնած հավիտենական քնով, անզարթնելի նինջով։

Ճաշից հետո սկսեց ձյուն գալ։ Օդը տաքացավ, քնքշացավ, մեղմացավ, և ձյունը խոշոր փաթիլներով դանդաղ ու հանդիսավոր սկսեց իջնել բաց երկնքից։ Ճամբարի գոտուց դուրս կանգնած հրշեջ աշտարակը չի երևում, մշուշվել է մշուշում, բայց ահա լսվում է այնտեղից խուլ ու փափուկ՝ զանգի երեք հարված։ Ժամը երեքն է։

Ամբողջ ժամանակ ճաշի ընթացքում և նրանից հետո Աշոտ դային լուռ էր ու մտազբաղ։ Փորձեց երգել, բան դուրս չեկավ։ Վառեց մի ծխախոտ և կիսատ՝ սեղմեց իր ձեռքով ինձ համար բրուտանոցում պատրաստած և թրծված կավե մոխրամանում, հետո թե՝

― Գնա՛նք, գործ կա։

Մենք տաք հագնվեցինք ու դուրս եկանք։ Ձյուն։ Օդը տաք է, քնքուշ ու մեղմ, դանդաղ ու հանդիսավոր իջնում է ձյունը խոշոր փաթիլներով, բաց անտառների, դաշտերի, ճամբարի, բարաքների և բարաքների տանիքներից վեր թառած, ձողերի վրա ամրացված սարյակների բուն֊տնակների վրա, որոնք թափուր են հիմա։ Շուրջը տիրում է խուլ, ձյունե, բամբակե լռություն, մի տեսակ լուռ լռություն։ Աշոտ դային շնչում է ամբողջ կրծքով, ես հետևում եմ նրա օրինակին, փափուկ օդի հետ ևս ներս եմ քաշում խոհանոցի ծխնելույզից տարածվող ծխի սուր բուրմունքը և իմ սիրտը լցվում է ինչ֊որ անհուն կարոտով, անհուն անձկությամբ, անհուն սիրով՝ կայնքի, աշխարհի հանդեպ, ճամբարի գլխավոր ճանապարհի վրա շրջող հերթապահ ավագ տաջիկ Եունուսի և ընդհանուր խոհանոցից դեպի հիվանդանոցի խոհանոց սրարշավ վազող մոխրագույն սիբիրյան կատվի, լուռ ու մտախոհ Աշոտ դայու հանդեպ, որը, չգիտես ինչու, գնում է բաղնիքի ուղղությամբ։

Նա հրում է բաղնիքի դուռը, բաղնիքի խոնավ, գոլ օդի գոլորշին շոյում է մեր դեմքը․ սանդուղքներից վեր է վազում չինացի Վանյան և ժպտում․

― Նե՛լզա, նե՛լզա, կարանտի՛ն․․․

― Էտապում մի հայ կա, դուրս կանչի մի րոպեով, ― հրամայելու պես խնդրում կամ խմդրելու պես հրամայում է Աշոտ դային։

― Արմանի՞ն, ― հարցնում է Վանյան և ցուցամատով ձախից աջ մի գիծ է քաշում իր ճակատի վրա և հարցական նայում Աշոտ դայուն․

― Այո՛, այո՛, ― հաստատում է Աշոտ դային։

Վանյան նայում է շուրջը։

― Չորտ եվո զնա՜յ, կարանտի՜ն, ― քրթմնաջում է նա և դուռը ծածկում։

Քիչ հետո դուռը բացվում է և դռների մեջ հայտնվում է Սանասարը․

― Ի՞նչ կա, ― հարցնում է նա՝ անհաջող անտարբերությամբ։

Աշոտ դային նայում է նրան անթարթ աչքերով և կամաց ասում․

― Տոպրակը բեր։

Սանասարը նայում է ինձ․

― Ի՞նչ է ասում, ― հարցնում է նա այն տոնով, երբ լեզուն չեն հասկանում և դիմում են թարգմանի օգնությանը։

― Տոպրակը տո՛ւր, անպետքի մեկը, ― ձայնը չի բարձրացնում Աշոտ դային։

― Դե՛․ դե՜, շառդ քեզ քաշի, ― ֆշշում է Սանասարը։

Ի՞նչ պատահեց․ ինչ որ պատահեց, պատահեց մի ակնթարթում․ ես միայն տեսա, որ Սանասարը երկու ձեռքով ծածկեց դեմքը, իսկ մատների արանքից արյունը ծորաց դուրս։

― Տոպրակը, ― պնդեց Աշոտ դային այս անգամ բարձրաձայն։

Նա թափ առավ հայտնի չէ, երկրորդ հարվածը հասցնելո՞ւ, թե՞ պարզապես վախեցնելու համար, բայց այդ միջոցին մեկը բռնեց երկու ձեռքով նրա բազուկը։ Կոմենդանտի օգնական Նոդարի Անջաբաձեն էր։ Բարձրահասակ, առնական, գեղեցկադեմ Անջաբաձեն գրկեց Աշոտ դայուն, երեսը քսեց նրա երեսին և հարցրեց․

― Վ չո՞մ դելո, կացո․․․

― В чем дело? А дело в том, что Աշոտ դայուն մեկուսարան տարան։ Ես պառկել եմ բարաքում, անկողնու վրա։ Չկա Աշոտ դային, և ես ինձ զգում եմ որբացածի նման։ Իջնում է երեկոն աշխարհի և ճամբարի վրա․ բարաքում, այստեղ֊այնտեղ վառվում են անհատական ճրագները։ Զամանովը գլխին է քաշել ծաղկազարդ, հայրենական կեղտուկուր վերմակը և քնել է։ Աշոտ դայուն մեկուսարան տարան․ այդ նշանակում է, որ նա օրական երեք հարյուր գրամ հաց պիտի ստանա և մի բաժակ ջուր․ ոչ ավել, ոչ պակաս։ Պետք էր մտածել նրան հաց հասցնելու մասին․ այդ մասին պետք է խոսել Անջաբաձեի հետ։ Մոտենում է բրիգադիր Աբլապը և հարցնում է ինձ․

― Նոր բան չգիտե՞ս։

― Աշոտին տարան պետի մոտ հարցաքննության։

Ես չեմ համբերում, հագնում եմ վալենկաներս, ականջավոր գլխարկս և ուզում եմ տախտակամածից վար իջնել, երբ հայտնվում է Սանասարը։ Նրա ծնոտը կապված է թարմ վիրակապով․ ըստ երևույթին Աշոտ դային հանաք չէր արել։ Բայց ինչո՞ւ եկավ նա։ Ի՞նչ գործ ունի այստեղ։

― Տեսա՞ր ինչ արավ, ― հարցնում է նա կոտրված։

― Տեսա, ― ասում եմ ես։

― Ես նրան կսպանեմ, ― ասում է նա և ինքն էլ չի հավատում իր ասածին։

Ես ասելիք չունեմ․ պարզ է, որ նա այդ նպատակով չի եկել։

― Ես նրան կսպանեմ, ― կրկնում է նա բռնելով սյունից, ըստ երևույթին կարծելով, որ ես չլսեցի։

― Լսեցի, ― ասում եմ ես, ― դու նրան կսպանես։

― Կարծում ես չե՞մ սպանի, ― ասում է նա խեղճացած աքլորի նման։

― Կարծում եմ չես սպանի, ― համաձայնում եմ ես։

Նա մտածում է։ Պարզ է, որ նա ասելիք ունի։

― Զեմլյակը զեմլյակին բեդամաղ չպիտի անի։

― Իսկ դո՞ւ, ― հարցնում եմ ես։

― Ես ի՞նչ։ Ես հաշիվ չեմ։

― Իսկ ինչո՞ւ հաշիվ չես։

― Ես կորած մարդ եմ, ― լինում է պատասխանը։

Ես նայում եմ նրա դեմքի երևացող մասերին․ վիրակապերի մեջ նա թվում է բոլորովին երիտասարդ, համարյա պատանի, համարյա, ինչպես ինքն է ասում՝ կորած մարդ։

Բարաքը կարծես լուսավորվում է։ Առույգ քայլերով, ժպտադեմ, ներս է մտնում Աշոտ դային։ Նա տեսնում է Սանասարին և ամենևին չի զարմանում։ Նա հանում է իր կիսամաշ քուրքը և թեթև բարձրանում է տախտակամածին։

― Էսպես, ― ասում է նա, հետո նայում է Սանասարի վրա։ ― Բարձրացի՛ր, նստի՛ր, հերո՛ս, ― ասում է նա։

Հերոսը բարձրանում է ու նստում։ Ինձ զարմանք է պատճառում այն հանգամանքը, որ Աշոտ դային ոչ մի խոսքով կամ ակնարկով չի անդրադառնում այն պատճառին, որի արդյունքը եղավ այն, որ նստած է մեր դեմ Տայշետից ժամանած ասպետը, վիրակապով փաթաթված դեմքով։ Խոսակցությունը գնում է, ավելի շուտ, Աշոտ դային տանում է կենցաղային մանրուքի, եղանակի, ծանրոցների, բրուտանոցի և հարակից խնդիրների մասին։ Իսկապես որ զարմանալի մարդ է այս Աշոտ դային, խփեց, արնաշաղախ արավ մարդուն․ վիրակապերի մեջ կորցրեց դեմքը, իսկ հիմա նստել փիլիսոփայում է․

― Բոլոր նշաններից երևում է, որ այս տարի գարունը շուտ է բացվելու։

«Իսկ ճամբարի պետը ինչո՞ւ էր կանչել քեզ, ― ուզում եմ հարցնել ես, ― ի՞նչ պատահեց, որ ազատվեցիր մեկուսարանից, ինչի՞ մասին խոսեց ճամբարի պետը, գուցե այն մասին, որ այս տարի գարունը շո՞ւտ է բացվելու։ Իսկ Տայշետի հերոսն իր հերթին․․․ ինչո՞ւ չի ասում, Աշոտ դայի, ես եկել եմ քեզ սպանելու․․․»։

Զամանովը շարժվեց․ այդ երեքս էլ նկատեցինք և երեքս էլ ցույց տվինք, որ չնկատեցինք։ Նա չզարթնեց, շուռ եկավ մի կողքի, և նրա չափավոր խռմփոցը լռեց։

Ես չգիտեմ, թե ինչի՞ մասին չխոսվեց այդ օրը, սակայն ըստ էության ոչ մի խոսք, եթե չհաշվենք այն, որ մի անգամ, երբ խոսքը գնում էր աշխատանքի մասին, Աշոտ դային թռուցիկ հարցրեց Սանասարին, ― որտե՞ղ ես աշխատելու, ― և առանց սպասելու նրա պատասխանին, խոսեց բրուտանոցի ընդարձակման անհրաժեշտության մասին և որ ներկա բրուտանոցը չափազանց նեղվածք է, ― կգաս, կտեսնես, ― նորից նա խոսքը կարծես պատահաբար նետեց Սանասարին։

Սանասարը գնաց ինչպես եկել էր, առանց հետք թողնելու իր ետևից։ Ասել առանց հետք թողնելու իր ետևից՝ այնքան էլ ճիշտ չէր լինի, որովհետև քիչ հետո, երբ զարթնեց Զամանովը, վերմակը մի կողմ նետեց և կարգի բերեց բարձը, բարձի տակից դուրս քաշեց ծխախոտով լեցուն իր տոպրակը․

― Թութո՜ւնս, գտա՜ թութունս, քյահըրբարի ՜ պես թութունս, ― հրճվանքով գոռաց նա բարաքով մեկ։

․․․ Բարաք մտավ վերակարգիչ Սիդորովը՝ անբաժան ֆաներան ձեռքին։ Կարճահասակ էր նա, կլոր, փոքր աչքերի վրա շեկ հոնքեր․ նա խոժոռում է դեմքը և գոռում բարաքի ավագի և օրապահի վրա․

― Ես քեզ Կոլոկոլնիկով, քո Նուրանբաևի հետ կուղարկեմ այնտեղ, ուր խեցգետիններն են ձմեռում։ Սրանց մի տես, ճարպակալել են, բարաքը վերածել են խոզանոցի, իրենք էլ խոզերի պես․․․ Ես ձեզ․․․ ես․․․ ձեր․․․

Բոլորն էլ գիտեն, որ եթե վերակարգիչի մուտքի ժամանակ Նուրանբաևը բարաքով մեկ ազդարարեր «ուշադրություն», նա չէր հարձակվի ո՛չ ավագի, ո՛չ օրապահի վրա։ Ընդհանրապես այդ «ուշադրությունը», երբ հնչում է բարաքներում, խիստ տպավորիչ ազդեցություն է թողնում մարդկանց վրա, նրան հաջորդում են քար լռություն ու լարվածություն։ Ըստ օրենքի, «ուշադրություն» ազդարարվում է, երբ ազատ աստիճանավորներն են բարաք մտնում․ այդ չի խանգարում, որ կալանավոր պաշտոնյաներն իրենց շոյված զգան։ Եթե ավելի խոհեմ օրապահները, խախտելով օրենքը, իրենց մուտքը նույնպես զգացնել տան բարաքին՝ եթե ոչ առաջին կարգի, գոնե երկրորդ, երրորդ կարգի հանդիսավորության ազդարարությամբ․․․

Սիդորովը մոտեցավ Աշոտ դայուն․

― Դու խնդրել ես պետից, որ այդ Տայշետից եկած հայը քո բրուտանոցո՞ւմ աշխատի։

― Այո, ընկեր Սիդորով։

― Լավ, ես կհայտնեմ նրան, որ վաղը աշխատանքի դուրս գա, բայց շատ եմ վախենում, որ բան դուրս չի գա։

― Փորձը փորձանք չէ, ընկեր Սիդորով։

― Փորձիր, ― ասում է նա, ֆաներայի վրա մի բան է նշանակում և դուրս է գալիս բարաքից գործնական քայլերով։ Նրա դուրս գալուց հետո բարաքի ավագ Կոլոկոլնիկովը հարձակվում է Նուրանվաևի վրա․

― Շուն֊շան որդի, հազար անգամ ասել եմ, գոռա՛ «внимание», երբ այդ շունը ներս է մտնում․․․

Մի թանկագին բան գտած մարդու երջանիկ ժպիտով, սև աչքերը շողացնելով, բուշլատի մեջ փաթաթված, բարաքից դուրս է սահում Իմամ Ալի Բադիրբեգովը։ Բոլորը գիտեն, որ նա գնաց վերակարգիչ Սիդորովին զեկուցելու, որ բարաքի ավագ Կոլոկոլնիկովը նրան «շուն» անվանեց։ Վաղուց նա համառ աշխատանք է տանում ավագին գահընկեց անելու ուղղությամբ ― նրա տեղը բռնելու համար։ Իսկ դա հեշտ գործ չէ, Կոլոկոլնիկովը կոմենդանտի մարդն է․ բարաքի բնակիչներից որևէ մեկը ծանրոց է ստանում, նա իր ստացած բաժինը կիսում է կոմենդանտի հետ, ի՞նչ կարող է անել Իմամ Ալին այդ ամեհի դաշնակիցների դեմ։ Բայց նա չի հուսահատվում, հետևում է ավագի ամեն քայլին և երազում է այն օրը, երբ կկանչեն նրան գրասենյակ և կհրամայեն․

― Ընդունիր համար յոթ բարաքը․․․