
Raffi
Ղույլուբանի
(Առասպել)
Կար, չկար մի քաղաք՝ մեծ և փառավոր,
Այն կողմն աշխարհին, մեզնից հեռավոր,
Մեծ ծով էր պատել նորա բոլորքը,
Սուրի տեղ բահը կըրում էր զորքը:
Այնտեղի կյանքը ազատ էր, հարմար,
Իսկ բնակիչներին՝ ոչ թիվ, ոչ համար,
Գործում են նոքա գոհ աստծո փառքից,
Ոչ ոք վաստակը չէ խլում ձեռքից:
Ապրուստը առատ, բընավ հոգ չըկա,
Միշտ եղն ու մեղր ուտում են նոքա,
Այնտեղ աղքատն էլ սրտում դարդ չունի
Նա ջրի փոխարեն խըմում է գինի:
Այնտեղ ձմեռն էլ ծաղկում է նըշենին,
Չունի մուշտակի պետքը ծերունին,
Իսկ նոցա աշունն, որպես մեր գարուն,
Կանաչ են ծառեր, գեղեցիկ, սիրուն:
Տարին երկու գամ ծընվում է գառը,
Միշտ կաթն էր տալիս տիրոջն ոչխարը,
Ծնունդն էլ, գիտե՞ք, բոլորը ջուխտակ,
Չըկա ոչ մի սև, ամենը սպիտակ:
Ուր խանին երբեք չեն տալիս բեգար72:
Սուլսաթ73, ջարիմա74, այդպես բան չըկա:
Եվ նոցա սիրուն կին ու աղջիկը
Տընից չէ քաշում գազան պարսիկը...
Մարդին պետք չէր գընալ անտառը,
Վառելու համար կտրելու ծառը,
Փայտը գալիս էր ձըրի նրանց համար,
Վառե ՜ ու վառե ՜, չունի չափ, համար:
Այդ ո՞վ էր բերում: Միշտ Ղույլուբանին,
Տարին մի անգամ, բայց ամբողջ տարին
Վառելու համար էր նա բավական,
Այլև շինվածքին էր միշտ պետքական:
Ղույլուբանին էր մի «դէվ»75 զորավոր,
Մարմնով անճոռնի, դեմքով հրեշավոր,
Մի հատիկ աչք միայն ուներ ճակատին
Եվ շուխտ եղջյուրներ կրում էր գագաթին:
Ճանճ էր նորա մոտ Ադամա որդին,
Թեև նա ուներ կերպարանք մարդին.
Գերանի պես հաստ էր նորա բազուկ,
Հսկան նորա մոտ՝ կարճ, որպես թըզուկ:
Ամեն անգամին, երբ քայլ էր փոխում,
Բարձր լեռները խըճի պես կոխում,
Նորա ահագին ամեն մի ոտքը
Ամբողջ դաշտի վրա թողնում էր հետքը:
Նա շունչ էր քաշում՝ լինում էր մրրիկ,
Շարժվում են ծառեր՝ մեծ և փոքրիկ,
Նա ձայն էր հանում՝ գոռում էր սարը,
Եվ որոտալով թընդում անտառը:
Այն երկրում մի ծով կար պարզկապուտակ,
Ոչ սահման ուներ և ո՜չ էլ հատակ,
Չափել նորա խորքն՝ անհնարին էր, զուր,
Նորա մոտ մեր լիճն էր մի գավաթ ջուր:
Մտնում էր դէվն այն ծովի միջում՝
Որպես արագիլ ճահճի մեջ շըրջում,
Եվ ջուրը հազիվ-հազիվ հասնում էր,
Նորա ծընկները միայն ծածկում էր:
Մեծ-մեծ ձըկներն որսում էր դէվը,
Եվ բարձրանում էր մինչև արևը,
Այնտեղ երկնքում ձեռքով բռնում էր,
Արևի բոցով լավ խորովում էր:
Այդ նորա համար էր նախաճաշիկ,
Ընթրիքն ավելի ճոխ էր, անուշիկ,
Հարյուր կամ հիսուն գառն ու ոչխարը,
Հազիվ լեցնում են ահագին փորը:
Այդ դէվն էր, որ միշտ փայտը բերում էր,
Կարծո՞ւմ եք կացնով նա կըտրում էր,
Ո՜չ: Խլում էր ծառերը մին-մին արմատից,
Որպես քաղհանը76 խոտերը արտից:
Նորհաս ծառերից հյուսում էր չըվան,
Ինչպես կանեփից՝ մենք թոկ կամ պարան,
Կապում էր ահագին՝ յուր մեծ շալակը,
Թեթև բեռան պես՝ կրում էր քամակը:
Բայց ինչպե՞ս շալակ... սև սարի նման,
Ամբողջ կես անտառ յուր մեջքի վերան՝
Դիզված է այնպես՝ բարձր և ահագին,
Կարծես փոքրիկ ճանճ նստած է քամակին:
Բերում էր քաղաքը և նորա մոտին
Քըցում էր շալակը: Թընդում է գետին.
Հանկարծ երկրաշարժ: Մըթնում է օդը,
Եվ ահեղ ձայնով գոռում է որոտը:
Տերևի նման դողում է աշտարակ,
Թափվում են վախից մարդիկը հրապարակ,
Կործանվում են տըներ, գմբեթ և սեղան,
Եվ հղի կնիկը վիժում է յուր տղան...
Որպես աստուծո ահեղ պատուհաս,
Տալիս էր քաղքին՝ դէվն այդպես վնաս,
Իսկ նորա օգուտը դորա համեմատ,
Ճշմարիտն ասած, էր ավելի շատ:
Վերջին աղքատի օջախի մեջը
Ծըխում էր ծուխը մինչ տարվան վերջը,
Նա դորա համար բան չէր վճարում,
Փայտն առատ էր, վառում էր, վառում...
Հավաքվեց քաղքի բոլոր ժողովուրդ,
Խելոք ծերունիք կազմեցին խորհուրդ,
Ինչպե՞ս հեռացնել այդպիսի վտանգ,
Որ փայտը նրանց չընստեր շատ թանկ:
Մտածեցին նոքա շատ մտածմունքներ,
Հին մարդիկներից արին հարցմունքներ,
Եվ վերջ ի վերջո գըտան մի հընար՝
Քաղաքն անվնաս պահելու համար:
Ուղարկեցին նոքա քանի մի ալևոր
Սիպտակ մորուքով, ծեր և պատվավոր,
Գնացին նոքա դէվի մոտ դեսպան.
Քաղաքի կողմից հայտնել այդպես բան՝
«Ողջույն լինի քեզ, ո՜վ դէվ զորավոր,
Քաջ հսկաների տեր և թագավոր,
Ողջունում է քեզ մեր ողջ քաղաքը,
Թո՜ղ պայծառ լինի քո հարգն ու փառքը;
Այսքան տարի է մեր քաղքի համար
Դու փայտ ես տալիս առատ, անսպառ,
Եվ դորա մասին մեր ողջ բազմություն
Հայտնում է քեզ յուր շնորհակալություն:
Որպեսզի անմոռաց լինի այդ հիշատակ,
Քաղաքն այդ շապիկն ուղարկեց սպիտակ,
Որ հագնես նորան, տըկլոր չը շրջես,
Քո մերկությունը նորանով ծածկես:
Մի ամբողջ տարի քաղքի ջուլհակը
Սպառեց բոլոր՝ բուրդն ու բամբակը,
Մի ամբողջ տարի մեր ողջ կնանիք
Հազիվ կարացին կտրել այդ շապիկ:
Շա ՜տ թանկ է նստել մեզ այդ շապիկը,
Շա ՜տ մեծ է նորա գինն ու արժեքը,
Բայց կըտանք քեզի դորան մենք աժան,
Որպես քո պատվին վայել է, արժան:
Դորա կես փողը քեզ ընծա լինի,
Կեսին մեզ կը տաս մուրհակ ըստ օրինի,
Տարի ժամանակ, թեթև տոկոսով,
Մինչև լրացնես պարտքդ աստուծով»:
Դէվը շատ սիրով ընդունեց այդ պայման,
Ուրախությանը չըկար չափ, սահման.
Որքան նա մեծ էր մարմնի կազմվածքով,
Այնքան հիմար էր մտքով ու խելքով:
Եկավ ժամանակ: Լրացավ տարի:
Դէվը փող չունի պարտքը վճարի,
Եվ պարտատիրոջ ահից, երկյուղից
Զըրկվեցան նորա աչքերը քընից:
Թեև դէվ էր նա, եղավ երկչոտ սաստիկ,
Ինչե ՛ր չեն անում խորամանկ մարդիկ…
Հըզոր առյուծին շինում են կատու:
Եվ հսկաներին՝ յուրյանց հարկատու…
Դէվն այնուհետև, երբ բերում էր փայտ,
Բերում էր գաղտնի, գիշերով, անհայտ,
Որ քաղաքացիք նորան չը տանջեն,
Դատավորի մոտ պարտքը պահանջեն:
Նա յուր շալակը խիստ զգույշ կերպով
Դընում էր գետին, փախչում էր շտապով,
Ծառի տերևն էլ տեղից չէր շարժվում,
Մի խշշոց անգամ նրանից չէր լսվում:
Իսկ քաղաքացուն այդ էր հարկավ:
Բայց մարդն է ագահ և վտանգավոր…
Նրանք պարտքը թողին այնքան ծանրացավ
Մինչ դէվն իսպառ նրանց գերի դարձավ:
Եվ այնուհետև եղավ վւախստական,
Թափառում է միշտ այդ խեղճ պարտական...
Թափառում է նա աշխարից աշխար,
Երկյուղը նորան քըշում է անդադար:
Այն մեծ մարմինը հալվեց... մաշվեցավ…
Լոկ ուրվականի մի ձև ստացավ.
Նա ման է գալիս միշտ մութն գիշերով,
Կոտրած սրտով և վախվըխալով:
Երբ ադամորդու երես է տեսնում,
Իսկույն օդի մեջ չքանում է, կորչում,
Մի՜ վախիր նրանից, սիրելի Սառա,
Նա բարի մարդուն երբեք չէ վնասում...:
Եվ այժմս էլ մեզ հետ մեր քաղաքացիք
Վարվում են այդպես, սիրելի քույրիկ,
Մեզ վրա ծախում են յուրյանց լաթերը
Եվ բազմացնում են՝ տոկոս-պարտքերը…

Paruyr Sevak
Հայրենիքիս
14.XI.1950թ.
Երևան

Alexander Tsaturyan
Թղթախաղ
Թո՜ւղթ ու կավի՜ճ, սեղա՜ն կանաչ,
Անքո՜ւն գիշեր, կռի՜վ ու վե՜ճ
Ահա՛ նոր քայլ դեպի առաջ,
Նո՛ր գործի սեր ազգի մեջ…
Թուղթ են խաղում հարուստ, անփող,
Տերտեր, ուսյալ և անուս,
Նույնիսկ հայ կին, հայ ուսանող…
Ցնծա՜, հա՛յ ազգ, աչքըդ լո՜ւյս…

Vahan Totovents
Փոքրիկ էսքիզ մի մեծ վեպի
Խաղաղություն է այժմ Արարատյան դաշտում։ Աշխատանքն աճում է, դառնում է սպիտակ բամբակ և ցորենի ոսկեգույն հատիկ։ Արևը բարձրանում է հայրենի կապույտ սարերից և, իբրև մի վիթխարի ու հակինթյա սափոր, շրջում է իր բերանը և թափում կարմիր գինի մեր արտերի վրա։
Անհուն խաղաղության և ծաղկած աշխատանքի օրորում լսվում են դաժան մի մելոդիայի կոտրտված ակորդները։ Մանուկները, որ խաղում են արևագույն մի փխրուն հողի վրա, լսում են այդ ակորդները և ցնցվում։
Դա անցյալն է։
Եվ հիշում եմ այդ անցյալը...
* * *
Կանգնած եմ շոգենավի կամրջակի վրա և դիտում եմ Հյուսիսային սառցային օվկիանը, որի գորշ ալիքների դեմ պայքարելով, հսկայի պես հևալով, առաջ է ընթանում մեր շոգենավը։
Արևն այնքան մոտիկ է, լողում է դեպի ներքև, գալիս է դեպի երկրի ափը, վառվում է, ինչպես մի վիթխարի ծիրան հյուսիսի խտացած և ցուրտ օդում, գալիս֊հասնում է բարձրաբերձ սառցալեռներին և, առանց մայր մտնելու, նորից վեր է բարձրանում սպիտակած, կաթնամաքուր փրփուրով։
Հյուսիսի լուսաբացն է։
Ծիրանագույնին հաջորդում է շուշանագույնը, վերջալույսին անմիջապես հաջորդում է արշալույսը, առանց գիշերի։ Դրա համար է, որ հյուսիսում ծաղիկներ չեն բուսնում։
Հարավում արևը փոքր է, բայց կիզիչ, հյուսիսում մեծ է, բայց անկրակ։
Լայնացած բիբերով նայում եմ արևին շեշտակի, կարծես մոտիկից տեսնում եմ նրա հրեղեն ժայռերը։
Ցուրտ է, բայց իմ հոգին տաք է, հարավի վարդի նման հրավառ, պատել է ինձ մի անափ բերկրություն, հարավային ուրախություն։ Հրճվանքը կախվել է իմ հոգուց, ինչպես խեժը արմավից։
Ընկերներս պարում են, պարում են ոսկորները խայտանքով լցնող պար, պարում են ցուրտ արևի դիմաց հարավային ջերմությամբ։
Մենք գնում ենք հայրենիք։
Թողել ենք մեր ետին, օվկիանի մյուս կողմը, մեծ, ցնծուն, էլեկտրական աստղերով վառված քաղաքներ, քաղաքներ՝ երկաթյա ռիթմով, քաղաքներ՝ հաճույքով հղփացած և ցոփությամբ առլեցուն, քաղաքներ՝ աղքատությամբ տանջահոծ և հարստությամբ կորաքամակ, քաղաքներ՝ թավշյա լիրիզմով, քաղաքներ՝ ոսկեգույն կեղտով, քաղաքներ՝ շողերով և արցունքներով հորդահոս։
* * *
Պատերազմ։
Ողջ երկրագունդը թնդում է ռազմով։
Գոռում են թնդանոթները, բայց մեր ականջները խուլ են, մեր խրախճանքի աղաղակն ավելի բարձր է, քան թնդանոթների գոռոցը։
Հնչել է ժամը՝ ազատելով դարավոր, հին, ստրուկ հայրենիքը։
Մենք աղաղակում ենք խոլական ճիչերով, պարում ենք մահվան առաջ։
Աշխարհի բոլոր ջրերում շոգենավեր են ընկղմվում սուզանավերից և լողացող ականներից, բայց մեր փոքրիկ նավը սավառնում է հյուսիսի գորշ ալիքների փոթորիկում, մեր սիրտն ավելի ալեկոծ է և հզոր, քան թշնամու և օվկիանի կատաղությունը։
Արևը բարձրացավ։ Շողշողում են սառցալեռների գագաթները։
Մի ձեռք դիպավ իմ ուսին։ Չշարժվեցի։ Նայում եմ հյուսիսի արեգակին, հափշտակված նրա մաքուր կաթով։
Գնում ենք հայրենիք, շշնջաց Սեդրակն իմ ականջին։
Ես սթափվեցի, դարձա և իմ աչքերին հանդիպեցին զույգ պայծառ աչքեր։
Միայն քարտեզի վրա նայելով կարելի է զգալ, թե որտեղ ենք գտնվում, ասացի։
Մենք այժմ նավարկում ենք ուղիղ հյուսիս, ասաց Սեդրակը, պիտի շարունակենք նավարկել, մինչև ազատվենք սուզանավերի վտանգից։
Նայեցի հեռո՜ւն, հողի կարոտով։
* * *
Ահա հայրենի լեռները, կապույտ, ինչպես հարավի ծովերը։
Մեր հրականների և թնդանոթների գոռոցներից փախան բոլոր թռչունները պարտեզներից, դաշտերից և սարերից։
Ցորենի հասած արտերը ոսկուն են տալիս, բայց մնացել են անքաղ։ Ժողովրդական բարիքը կոխոտում են ձիերը և վայրենացած մարդիկ, մինչդեռ ջրաղացների ջրերը հոսում են, և աղորիքները դառնում են առանց հատիկների, մաշելով իրենք իրենց, անէացել է գյուղերի մանիշակագույն մշուշը, որովհետև ոչ մի թոնիր չի վառվում, փախել են բնակիչները երկու կողմի ատելությունից զարհուրած, ոչ մի կովի բառաչ չի ձգվում լայն դաշտերում, գիշերը լուսնի եղջյուրը հարցական կախվում է երկրի վրա։
Բայց մենք կռվում ենք ցնծությամբ։
Սրածությունը, արյան հոտը և դիակների այլանդակությունը բոցավառում են մեր ռազմական խանդը։
Ծանրակշիռ ոչ մի խոհ չի չոքում մեր ուղեղի վրա։ Աշխարհի մեծ թագավորները և վարչապետները խոստացել են ազատել մեր հայրենիքը, եթե մենք՝ նրա զավակները, կռվենք խոլականությամբ։
Եվ կապույտ երազը օրորում է մեզ, կապույտը հայրենի լեռների և հարավի ծովերի։
Տառապանքի, պակուցումի, խողխողումի ոչ մի դիվային աղաղակ չի խռովում մեր արյունազանգ խրախճանքը, մինչև անգամ մայրերի աղաղակը, լացի ճիչը չի վրդովում մեր խելագարված հոգին։
Խմում ենք արյունն իբրև հին գինի։
* * *
Մանուկներ են քայլում հեռավոր ավազուտներում, մանուկներ՝ մերկ, սովալլուկ և ահաբեկված։ Նրանք քայլում են ավազահողմի դեմ, նրանք անզոր են դիմադրելու հողմին և ծածկվում են ավազների տակ խեղդված ճիչերով, բայց անդորրն իջնում է նրանց անմեղ և չարչարված հոգիների վրա։
Կրակում ենք։ Ամեն մի գնդակի պայթյունից բերկրում են մեր ոսկորները, ինչպես պարելիս, ատելությունից ցնծում են մեր ատամները։
Հորդառատ արյուն է հոսում հարավի անապատներում։ Արյան օազիս։
Հողմածեծ, արնածեծ և բրածեծ քայլում են մարդիկ դեպի մահը իբրև հույս, իբրև խաղաղություն։
* * *
Դիմացի կապույտ լեռնաշղթայի ետին, կանաչ դաշտում, բիբլիական գետի սաղարթախիտ ափին կա պարտեզների մեջ թաղված մի քաղաք, որտեղ վարդերը բացվում են դանակով վիրավոր սրտից հոսող արյան պես կարմիր, որտեղ գիշերները մանիշակ է թափվում երկնքից ծովերի առատությամբ, որտեղ, քաղաքի կողքին, բա՜րձր, բա՜րձր լեռնադաշտի վրա, ինչպես փիրուզյա ակը մատանու, կա մի լիճ զմրուխտյա ափերով գրկված։
Այդ քաղաքը, որն այնքան հին է, որքան քարերի վրա գրված պատմությունը, Սեդրակի հայրենի քաղաքն է, որտեղ առաջին անգամ բացվել են նրա մանկության թևերը։
Այդ քաղաքի կտուրներից նա հառել է երկնքի փիրուզի մեջ ժպտացող մարգարտածաղիկներին։ Այդ քաղաքում կարկաչում են աղբյուրները ադամանդյա զովությամբ։
Կռվում է Սեդրակը, նրա հոգին վառվում է աճապարանքի տենդով հասնելու այդ քաղաքը։
Զինադադար։
Լռություն։
Լռության խորությունից, լռության հատակից լսվում է միայն կիսամեռելների տնքոցը։
Մորմոքալից մի լռություն, կոծումից պարտասած մի անդորր, հրդեհված և մոխրացած անտառի լռին ողբ։
Արևի տակ ընկած գանգերի և բյուրավոր ոսկորների անլսելի աղաղակ։
Հեռավոր անապատներից հողմը գալիս է, փռվում դաշտերում և լռում։
Թող արևը պատմի, ինչ որ տեսավ իր հրեղեն աչքերով։
* * *
Իջնում ենք ձիերից, Սեդրակը և ես։ Ահա նրա հայրենի քաղաքը։
Նստում ենք բիբլիական գետի ափին։
Ալիքներ են գալիս և անց կենում։
Վեր ենք կենում և քայլում ենք դեպի քաղաքամեջ։ Տների լուսամուտները, կույր աչքերի նման, հառում են տարածության մեջ։
Սեդրակը կանգ է առնում մի տան շեմքին։ Նայում է ներս։ Ներսից, մութ և ամայի խորությունից, մանկությունը թափահարում է սպիտակ թևերով և կանչում նրան։ Սեդրակը լուռ ժպտում է։ Նրա ժպիտն առկայծում է, ինչպես մի հատիկ լուսատտիկի շողը խավար անդնդում։
Կանչում է մանկությունը սպիտակ, թիթեռնիկի փրփուր թևերով։
Քայլում ենք քաղաքի այն մասը, որտեղ հավաքվել են սարերում, քարայրներում, և անտառներում վայրենացած մարդկային բեկորներ։
Սեդրակը մոտենում է նրանց, ոմանց ճանաչում է։
Մերոնցից ի՞նչ լուր։
Ոչ ոք չի պատասխանում։ Սեդրակն անձկությամբ է սպասում պատասխանի, բայց ներքնապես ուրախ է, որ չեն պատասխանում։ Գլուխները բարձրացնում են, նայում Սեդրակին, ոմանք ցավագին ժպտում և նորից գլուխները կախում։
Գեթ մեկնումե՞կը, աղջիկների՞ց, երեխաների՞ց...
Լռություն։
Հեռանում ենք մարդկային այդ բեկորներից, գնում֊նստում մի ամայի տան դռան առաջ։ Երկուսս էլ նայում ենք գետնին։
Լռությունը խորանում է, երբ մի հեռավոր ոտնաձայն է լսվում։
Գլուխս բարձրացնում եմ և նայում ամայացած, տխրած փողոցի երկայնքով։ Հեռվում երևում է մի սև կետ, կարծես գալիս է, գնալով մոտենում է, գնալով արագանում։
Շուն է, մի սև և մեծ շուն։ Սեդրակը գլուխը չի բարձրացնում, նրա նայվածքը գամվել է հողին։ Տխրությունը թափվում է նրա վրա դեղին փոշու նման։ Շունը կարծես մեզ տեսավ, որովհետև կատաղությամբ վազում է ուղիղ դեպի մեզ, հարձակվողի նման է գալիս։
Թերևս դիակներ ուտելուց խենթացած մի գազա՞ն... մտածում եմ, բայց շունը չի թողնում, որ մտածումս խորանա, որովհետև վեր եմ ցատկում ահաբեկված։ Իմ հանկարծակի վեր ցատկելուց Սեդրակը սթափվում է իր խոհերից, ետև դառնում։ Մի ակնթարթում փոխվում է ամեն ինչ։ Սեդրակի թևերը բացվեցին մեկին ողջագուրելու պես։ Շունը ցատկեց Սեդրակի գիրկը, և մարդն ու շունը կարոտով փաթաթվեցին իրար։
Շռւնը գրկեց Սեդրակի վիզը առաջին երկու թաթերով, իսկ Սեդրակը գրկեց նրա մեջքը։ Համբուրում է մարդը անասունին և անասունը լիզում է մարդուն։
Բելլան է, մեր տան շունը, շշնջաց Սեդրակը՝ հառելով աչքերն ինձ վրա։
Ո՛չ մի մարդ իր սիրեկանին այնպես այրող կարոտով չի գրկել և համբուրել, ինչպես Սեդրակը՝ Բելլային։
Բելլան լիզում է, վնգստում, պոչը քսում Սեդրակին, մինչև անգամ թաթերի ճանկերով վիրավորում է Սեդրակի դեմքը, երեխայի նման հեկեկում, երբեմն այնպես մարդկային է նրա վնգստոցը, ինչ֊որ պատմում է աղեխարշ մի պատմություն։
Սեդրակը լսում է նրան և համբուրում, նա հասկանում է Բելլայի վնգստոցի խորագույն իմաստը, հասկանում է նրա պատմության ամեն մի փոքրիկ թելը։
Ո՞ւր գնացին, ո՞ր ճանապարհով, հարցնում է Սեդրակը, ինչպես մարդուն հարցնի։
Բելլան նայում է հեռուն, աղերսագին մի ձայն է ձգում, ողբացող մի ձայն, որից այդ ամայացած փողոցում վերակենդանանում է խաղացված տրագեդիան իր բոլոր մռայլությամբ և այդ մռայլությունը կտրատող բոցավառված սրերով։
Բելլա, ի՞նչ եղավ Յուղաբերը։
Յուղաբերի անունը լսելիս Բելլան գլուխը կոխում է Սեդրակի թևերի տակ և մարդու նման լաց լինում։
Ասում է Յուղաբերը գետն է գցել իրեն... ասում է ինձ Սեդրակը։
Ապա Սրբուհի՞ն, հարցնում է Սեդրակը Բելլային։
Բելլան գլուխը դուրս է հանում Սեդրակի թևերի տակից, նորից առաջի թաթերով գրկում է Սեդրակի վիզը և բարձրացնում մի տանջակոծ մորմոք։ Այդ մորմոքը, կարծես, բխում է մարդկային սրտից։
Ուրեմն նա՞ էլ, հա՞...
Բելլան կարծես «այո» է ասում։
Սրբուհին մեռել է անապատում, եզրակացնում է Սեդրակը։
Ակոբի՞կը...
Բելլան նվվում է և լիզում Սեդրակի երեսը, ձեռքերը, հագուստները։
Ինչո՞ւ չպահեցիր Ակոբիկին, կշտամբում է Սեդրակը Բելլային, չէ՞ որ դու և նա ծնվել էիք միևնույն տարում։
Բելլայի աչքերի վրա իջավ մի թանձր թախիծ, թանձր, ինչպես շաղախը։
Ասա՛, որտե՞ղ թողիր հաջի֊մայրին։
Բելլան նայում է երկնքին և հանկարծ ձգում մի զարհուրելի ոռնոց։ Մեր աչքի առաջ փռվում է մի ծեր և բարի կնոջ այլանդակված դիակը։ Ոռնում է Բելլան, ինչպես ողբացող հողմը դեկտեմբերյան գիշերներին։
* * *
Մորմոքը, որպես թանձր մշուշ, իջնում է երկնքից և բարձրանում է հողից։
Մաղվում է մեր գլուխների վրա վերջալույսի ոսկեգույն մոխիրը իբրև նյութացած թախիծ։
Արևը, դաշունահար սրտի նման, քամեց իր արյան վերջին կաթիլները և հեռացավ դեպի ուրիշ, ավելի ուրախ մի տիեզերք...
Գիշեր...
Վիթխարի մի դագաղ՝ խոր և լուռ...
Կապույտ է այդ մութ դագաղի կափարիչը՝ աստղաբևեռներով գամված։
Գալարվում է մահվան սիմֆոնիան։
Ո՞վ է երգում այդ լուռ և անգութ մելոդիան...

Hovhannes Tumanyan
Ամառվա գիշերը գյուղում
Լուսընկա գիշեր,
Երկինքը պայծառ,
Անհամար աստղեր
Ցոլցլում են վառ։
Քընած է արդեն
Հովտի մեջ գյուղը,
Մըթնած ու լուռ է
Գյուղացու հյուղը։
Հոգնած գյուղական
Ընտանիքն ահա
Սրահում, կալում,
Կամ կըտրի վրա։
Երկընքի դիմաց
Գրկված են քընած,
Վերևիցն, ասես,
Ժըպտում է աստված։

Mkrtich Armen
Իմ տառը
Նրանք հանդիպեցին ճամբարի առջեւի փոքրիկ հրապարակում, որտեղ տղամարդիկ եւ կանայք, քաղաքականներ եւ քրեականներ, խուռներամ կանգնած, սպասում էին ցուցակի ընթերցմանը։
Երեք օր շարունակ, զանազան ճամբարներից, կալանավորներին փոքր խմբերով բերում ու բերում էին այդտեղ, բաշխիչ կայան, ուղարկելու համար ուրիշ ճամբարներ։
Չորրորդ օրը նրանց դուրս հանեցին բարաքներից, բերեցին դարպասից դուրս։ Եվ այդտեղ, ճամբարի առջեւի փոքրիկ հրապարակում, առաջին անգամ, միախառնվեցին տղամարդիկ ու կանայք, որոնց բարաքները փշալարերի մի ներքին պարսպով անջատված էին միմյանցից։ Եվ այդ ժամանակ էլ հենց, նրանք հանդիպեցին իրար…
Տղամարդը, մոտ երեսուն տարեկան, մինչեւ իր ձերբակալության րոպեն ուսուցչություն էր արել Սիբիրի շատ փոքրիկ Կամեն քաղաքում, իսկ այժմ ֆրանսիական լրտես էր եւ անգլիական դիվերսանտ։
Աղջիկը, քսանչորս հազիվ անց, ուսանողուհի էր՝ Սարատով քաղաքից։ Ընդամենը երեք անգամ էր ծեծել նրան քննիչը, որից հետո պարզվել էր, որ նա տեռորիստուհի է եւ ուզեցել է սպանել այսինչի հավատարիմ աշակերտ այնինչին։
Սկզբում տղամարդկանց մեծաքանակ խումբը եւ կանանց փոքրաքանակ խումբը կանգնած էին առանձին֊առանձին, եւ պահակները հսկում էին, որ նրանք չմոտենան իրար։ Բայց արանքը երկու խմբերի միջեւ դառնում էր հետզհետե ավելի եւ ավելի նեղ։ Մոտենում էին, սակայն, միայն քրեականները, որոնք կազմում էին տղամարդկանց մոտ կեսը, իսկ կանանց՝ ամբողջ խումբը՝ բացառությամբ մի քանիսի։ Եվ դժվար էր ասել՝ տղամարդի՞կ էին ավելի մղվում առաջ, թե՞ կանայք։
Չանցած մի քանի րոպե, տղամարդկանց խմբի կենտրոնում քրեականները կազմեցին մի սեղմ շրջանակ՝ մեջքերը դեպի ներս արած, եւ սկսեցին հերթով մտնել այնտեղ ու դուրս գալ։ Կանանցից չհամաձայնեցին միայն քաղաքականները, որոնց սպառնացին դանակներով եւ կոտրեցին երկուսի դիմադրությունը։ Մնացածներին, որոնք սպառնում էին բղավել, խոստացան ձեռք չտալ, պայմանով, որ չմատնեն նրանց։
Դուրս գալով շրջանակից, հին ճամբարային Ճոճանովը՝ քսանութ տարեկան մի հաղթանդամ երիտասարդ, մոտեցավ ճրանսիական լրտես եւ անգլիական դիվերսանտ Կովալյովին, որի հետ մտերմացել էր այդ երեք օրվա ընթացքում, եւ ցույց տվեց գլխով․
Գնա։
Ես շուն չեմ։
Պատասխանը տարակուսանք պատճառեցց Ֆոճանովին, բայց նա հարգանքով նայեց այդ տարօրինակ մարդուն, որը բոլորովին նման չէր նրա ճանաչածներին։
Հիսունմեկ օր է մնացել քեզ ազատվելու եւ չես կարող համբերել գոնե այդքան, զզվանքով հանդիմանեց Կովալյովը եւ շուռ տվեց երեսը նրանից։ Եվ իսկապես, ի՞նչ ընդհանուր բան կա իր եւ այդ գողի, տասներկու տարի ճամբարներում թրծվածի միջեւ։ Պատահականության բերումով այդ երեք օրը նրանք պառկել էին կողք֊կողքի եւ ձանձրույթը փարատելու համար իրար պատմել էին իրենց կյանքի պատմությունները։
Ահա այդ պահին էր, որ քրեականների հետապնդումից սարսափած, քաղաքականների հովանավորությունը փնտրելու համար, մոտեցավ դեռ անփորձ աղջիկ եւ փորձված տեռորիստ, սարատովցի ուսանողուհին։
Իր չափսից ավելի մեծ բուշլատի մեջ նա թվում էր իրականից փոքր։ Սարսափով ու զզվանքով լի նրա աչքերի աղերսական հայացքը, որ թափառում էր դեսուդեն, կանգ առավ Կովալյովի վրա։
Կովալյովը մղվեց դեպի նա, թափով ձգեց նրան, առավ թեւի տակ՝ պատրաստվելով իր կյանքի գնով պաշտպանել նրան աշխարհի բոլոր չարիքներից ու վտանգներից։
Նա նույնիսկ, ինչպես պետքն էր, չտեսավ նրա դեմքը․ գեղեցի՞կ էր աղջիկը, թե ոչ։ Եվ մի՞թե դա կարեւոր էր։ Նա կին էր, որը մտել էր տղամարդու պաշտպանության տակ։ Եվ դա առաջին անգամն էր թե մեկի կյանքում, թե մյուսի։
Ֆոֆանովն այդ ամենն ընդունեց յուրովի։ Տասնվեց տարեկան հասակից ի վեր ճամբարներում ապրած, նա չգիտեր սիրո մի ուրիշ տեսակ, քան այն, որով զբաղվում էին ինքն ու իր նմանները՝ առիթից առիթ։ Նա պատրաստվեց իր լայն թիկունքով պատնեշել զույգին ուրիշների աչքերից, իսկ վերջում շուռ գալ եւ ծիծաղել․
Դուրս եկավ, որ դու էլ շուն ես, եղբայրս…
Աղջիկը նրա ետեւում հեծկլտում էր։ Տղամարդն անկապ խոսքերով մխիթարում էր նրան։ Ֆոֆանովը գաղտագողի նայեց նրանց եւ տարակուսանքով նկատեց, որ նրանք չէին էլ պատրաստվում կատարելու մի այլ բան, քան կատարում էին այժմ․ աղջիկը լաց էր լինում՝ տղամարդու թեւի տակ կծկված, իսկ տղամարդը սեղմել էր նրան իր կողին եւ շշնջում էր հույսի սարսափելի, որովհետեւ դատարկ, խոսքեր։ Հույսի եւ սիրո…
Իսկ ի՞նչ է սերը՝ խա՞ղ, երջանկությո՞ւն… Ճամբարում չէր կարող լինել այլ սեր, քան տղամարդու հովանավորությունը կնոջը։ Եվ ճամբարում չէր կարող չփոխվել սիրո՝ տղամարդու հովանավորությունը կնոջը… Առանց անգամ նայելու աղջկան, Կովալյովն զգում էր, որ այդ նա է, որին սպասում էր իր ամբողջ կյանքում, բայց բախտը վիճակել էր, որ նրանք հանդիպեին այդտեղ…
Ախ, դուք, իժեր, հանկարծ որոտաց պահակներից մեկը՝ քրեական կանանց հասցեին։ Ապա, մարշ ձեր տեղերը, թե չէ կկրակեմ…
Ամեն ինչ ավարտված էր, կարելի էր եւ վերադառնալ։ Կանայք, քմծիծաղելով պահակի երեսին, անջատվեցին տղամարդկանցից։
Ֆոֆանովի լայն թիկունքի ետեւում պահակը չտեսավ տեռորիստուհուն։
Աբդուլաեւ… լսվեց հանկարծ մի ձայն։
Սկսվում էր ցուցակի ընթերցումը։
Ես եմ։
Անուն֊հայրանուն…
Հայդար Ալի Հուսեին, Ալի֊Հասան֊զադե։
Սեղանի մոտ նստածները ծիծաղեցին։
Հոդվածդ…
Ուզեցել եմ եմ գյուղի կամուրջը պայթեցնել։ Դիվերսանտ։
Ժամկետդ…
Տասնհինգ։
Ինչքա՞ն է մնացել, հիմար։
Համարյա բոլորը տեղն է, տասներկու տարի։
Անցիր աջ։
Կովալյովը տագնապով բաց թողեց աղջկան իր թեւի տակից եւ նայեց երեսին․
Ի՞նչպես է ազգանունդ…
Անունը կարեւոր չէր, դա չէր վճռում ոչինչ։
Պեսկովա… շշնջաց աղջիկը։ Իսկ քո՞նը…
Ինձ կանչելու են քեզանից առաջ, ես Կովալյով եմ…
Աղջիկը խլեց նրա ձեռքը, բռնեց իր ձեռքերի մեջ, աղերսանքով ու սիրով նայեց նրա երեսին։ «Մի գնա», կարծես ասում էր նա։
Ինչո՞ւ հանդիպեցինք, ինչո՞ւ այստեղ… տնքաց տղամարդը։ Չեմ կարող այլեւս բաժանվել քեզանից, Պեսկովա, ինչո՞ւ հանդիպեցինք…
Բայց գուցե մենք ընկնենք միեւնույն ճամբա՞րը, փայլատակեց հույսն աղջկա հոգում։
Ոչ, իմ տառն ու քոնը հեռու են իրարից, մեզ կտանեն տարբեր կողմեր…
Ալեքսանդրով…
Ես եմ։
Իսկ չի՞ կարելի խնդրել, աղերսել, որ գնանք միասին, Կովալյով։
Բայց այդ արդեն՝ հուսահատության ճիչն էր՝ բանականության հողից կտրված։ Ո՞վ կլսեր լրտես֊դիվերսանտի եւ տեռորիստուհու աղերսը, երբ կենակցությունը ճամբարներում արգելված էր նույնիսկ անմեղ քրեականների համար…
Բախրամեեւա…
Մի թողնիր ինձ մենակ, Կովալյով, խնդրում եմ քեզ, աղերսեց աղջիկը։ Ես լավ կին կլինեմ քեզ համար։ Ես էլ քեզ եմ սիրում, Կովալյով, դու տեսնո՞ւմ ես…
Աշխարհում ասեիր այդ խոսքերն ինձ, աշխարհում… աչքերը փակելով, գլուխը կսկիծով օրորեց Կովալյովը։ Ի՞նչ անեմ ես հիմա, ինչպե՞ս թողնեմ քեզ…
Գեննադիեւ…
Ես եմ։
Ե՞րբ հասան «Գ» տառին, սառեց Կովալյովը։ Շուտով կգա իմ տառը։ Այս ի՞նչ դժբախտություն է, շուտով կգա իմ տառը… Ժամանակ չկա, Պեսկովա, ի՞նչ անենք, ասա, ի՞նչ անենք… Պատմիր քո մասին, Պեսկովա…
Ես նստել եմ երեք եւ կես տարի, ունեմ վեց եւ կես։ Իսկ դո՞ւ։
Ես նույնպես։ Բայց պատմիր քո ազատության մասին, երբ դու աշխարհում էիր։ Ո՞րտեղացի էիր, ի՞նչ էիր անում դրսում, ո՞վ ունեիր…
Դավիդով…
Ես եմ։
Պատմիր, խնդրում եմ, Պեսկովա, արդեն կանչեցին «Դ» տառը։ Կհանդիպե՞նք երբեւէ կյանքում…
Երբեք… Երբեք… Ես կմեռնեմ։ Վեց եւ կես տարի…
Եվստիգենով…
Ես եմ։
Իմ տառը… Շուտով կլինի իմ տառը… Ասա գոնե քո տան հասցեն, Պեսկովա։ Ո՞վ գիտե, գուցե հանդիպենք աշխարհում…
Ես տուն չունեմ, թանկագին։ Մերոնց աքսորել են իմ պատճառով։ Ո՞ւր՝ չգիտեմ։
Ուրեմն լսիր իմ հասցեն։ Քաղաք Կամեն…
Ելագին…
Լսիր իմ հասցեն, լսիր… Քաղաք Կամեն, փողոց… Սպասիր, մոռացել եմ մեր փողոցը… Ասում են՝ դա ավիտամինոզից է։ Մեր փողոցը… Մեր փողոցը…
Զախարով…
Իմ տառը… Մեր փողոցը… Շուտով կլինի իմ տառը… Ի՞նչպես էր մեր փողոցը…
Մի փնտրիր, Կովալյով, ինձ պետք չի գա ձեր փողոցը, ես կմեռնեմ…
Ես չեմ թողնի, Պեսկովա, չեմ թողնի։ Ես հրաշք կգործեմ, ես սիրում եմ քեզ։ Բայց ի՞նչ հրաշք գործեմ, ի՞նչ, ի՞նչ…
Զուեւ…
Զուեւ… Քա՞նի տառ մնաց մինչեւ իմ տառը… Պեսկովա, լսիր, ես սիրում եմ քեզ։ Որքա՛ն երջանիկ կլինեինք մենք միասին։ Լսիր, պատմեմ քեզ իմ մասին, ուզո՞ւմ ես։
Պատմիր, շուտ, շուտ, արդեն կանչեցին «Ի» տառը…
Չի կարող պատահել, մի՞թե Զուեւը չէր վերջինը…
Իվանովա Ալեքսանդրա Պետրովնա…
Հետեւյալն իմ տառն է…
Ոչինչ, Կովալյով, ոչինչ, դեռ ժամանակ կա, Իվանովները շատ են։ Պատմիր։ Բայց ոչ, ասա մի քանի լավ քոսքեր, որ տանեմ ինձ հետ…
Իվանով Ալեքսեյ Պավլովիչ…
Քրեականներից մեկը, տեսնելով գեղեցիկ աղջկան այդ «ֆրաերի» հետ, մոտեցավ խլելու։ Բայց այդ պահին լայն ձեռքով տված մի շառաչուն ապտակ փակեց նրա քիթն ու բերանը։
Ես դարձիր, իժ, ֆշշաց Ֆոֆանովը։
Զույգը ոչինչ չնկատեց։
Իվանով…
Մոտենում է իմ տառը, Պեսկովա, ես ոչինչ չեմ կարող պատմել։ Պատմիր գոնե դու մի բան… Խոսիր, ասա ինչ որ ուզում ես…
Եկ լուռ կանգնենք այսպես, ես նույնպես ուժ չունեմ խոսելու…
Ֆոֆանովը, լայն թիկունքը նրանց արած, մոռացել էր ամեն ինչ շրջապատում, լսում էր միայն նրանց՝ հազիվ զսպելով իր հուզմունքը։ Նրանց յուրաքանչյուր հառաչանքը, ձայների յուրաքանչյուր ելեւէջը արտահայտում էին նրա համար բոլորովին անծանոթ մի զգացմունք, որից թունդ էր ելնում նրա հոգին, պտտվում էր գլուխը։ Տասնվեց տարեկան հասակից, ինչ նա ապրել էր ճամբարներում, եւ մինչեւ հիմա, երբ տղամարդ էր՝ քսանութ տարեկան, ոչ մի կին այդպիսի ձայնով չէր արտասանել նրա ազգանունը, եւ ոչ մի կնոջ նա չէր անվանել այդպիսի քնքշությամբ…
Իվանով…
Եկ հրաժեշտ տանք միմյանց, Պեսկովա, իմ հարազատ, մոտենում է իմ տառը…
Իվանով…
Մնաս բարով ընդմիշտ, Կովալյով, իմ սեր, իմ ապավեն…
Իվանով…
Դանդաղ կարդացեք, իժեր, դղրդաձայն որոտաց հանկարծ Ֆոֆանովը։
Ո՞վ էր… զայրույթից խզված ձայնով ծղրտաց պետը սեղանի մոտ, ցատկելով ոտքի։
Շտապում եք՝ կարծես մեղրաճանճ է ընկել ձեր ետեւից, շարունակեց Ֆոֆանովը՝ անցնելով զույգի առաջ եւ այժմ սեղանի կողմից պատնեշելով նրանց։ Կխառնեք բոլոր Իվանովներին իրար հետ, սատանան չի ջոկի։
Ազգանունդ, պահանջեց պետը։
Հերթը կհասնի՝ կիմանաս։
Հոդվածդ…
Իմ ֆորմուլյարը սեղանիդ վրա է, ինչո՞ւ ես ինձ հարցնում։
Լավ, մենք հետո կխոսենք քեզ հետ, սպառնաց պետը՝ նորից նստելով։
Իվանով…
Երկու «Իվանով»֊ից հետո, սակայն, նա ընդհատեց ընթերցումը։ Առաջին խումբը լրիվ էր։ Ուղեպահակների պետն ստորագրեց ստացականը, վերցրեց կանչվածների ֆորմուլյարները։ Ուղեպահակներն ու շները շրջապատեցին կալանավորներին, եւ խումբը, քայլելով դեպի աջ, ընկավ մի նեղ կածան եւ շուտով անհետացավ մեծ տայգայում։
Ժամանակի մի անսպասելի կաթիլ էր դա, որ ընկավ Կովալյովի ու Պեսկովայի պապակ հոգիների վրա։ Երեք րոպե հետո վերսկսվեց ցուցակի ընթերցումը․
Իվանչենկո…
Երբ ես գնամ՝ չարտասվես, Պեսկովա, ամուր կաց, իմ անգին… Ամուր կաց միշտ, միշտ, որ ապրես։ Հիմա կկարդան իմ տառը…
Իվանչուկ…
Ես քեզ չեմ մոռանա երբեք, Կավալյով, մինչեւ մահ…
Եվ ես քեզ չեմ մոռանա, Պեսկովա…
Կասատկինա…
Իմ տառը… խեղդված ձայնով արտասանեց Կովալյուվը։
Համբուրիր ինձ, Կովալյով, վերջին անգամ…
Ես դեռ առաջին անգամ էլ չեմ համբուրել քեզ…
Կովալյովը համբուրեց աղջկա այտը՝ արցունքից թրվջած։ Ուրիշ արցունքներ, ավելի խոշոր ու տաք, կաթեցին աղջկա այտի վրա։
Գոնե հինգ րոպե եւս, կծկված կոկորդից հազիվ արտաբերեց Կովալյովը։ Գոնե հինգ րոպե։ Ո՞ւմ խնդրել՝ աստծո՞ւն, սատանայի՞ն՝ եթե անկարելի է խնդրել մարդկանց…
Կաշինցեւ…
Կովալյովն ու Պեսկովան լռեցին կես խոսքի վրա, սարսափով սեղմվեցին իրար եւ նույնիսկ ընկրկեցին մի քայլ՝ կարծես գրոհող վտանգից։
Սեղանի կողմից, դաժան հանգստությամբ, ցուցակը մոտենում էր Կովալյովին…
Կելլեր…
Կովալյովը տագնապից դողացող մատներով շոշափեց֊գտավ աղջկա ձեռքերը՝ շոյելու եւ նրան հանգստացնելու համար։ Բայց նույն բանի համար Պեսկովայի մատները փնտրում էին տղամարդու ձեռքերը։ Նրանց մատներն անկանոն խճճվեցին իրար՝ ավելի խտացնելով նրանց տագնապը։
Կիչիգին…
Կովալյովը լեզվով խոնավացրեց իր չորացած ու գունատ շրթունքները, արեց կուլ տալու մի անզոր շարժում՝ պատրաստվելով արտասանել «ես եմ» բառերը, բայց զգալով, որ անկարող է արտասանել ոչ մի հնչյուն։
«Ձեռքս կբարձրացնեմ», մտածեց նա։
Կնորին…
Եվս մի ազգանուն… Ե՞րբ պիտի վերջանա այս տառապանքը…
Կնյազեւ…
Եվս մի ազգանուն…
Կովալյով…
Ես եմ, բարձր ու հստակ հնչեց Ֆոֆանովի ձայնը։
Խենթ, կիսաձայն բղավեց Կովալյովը եւ քաշեց նրա թեւքը։ Ֆոֆանովը կոպիտ ցնցումով ազատեց իր թեւը։
Այդ դո՞ւ էիր քիչ առաջ բղավողը, սրիկա, կիսատ բարձրանալով սեղանի ետեւում, ասաց պետը։ Անուն հայրանուն…
Գլեբ Իվանովիչ։
Հոդվածդ…
Ֆրանսիական լրտես եւ անգլիական դիվերսանտ։
Պարծենո՞ւմ ես, իժի ծնունդ, ինչո՞ւ չես անվանում հոդվածիդ համարը։
Մոռացել եմ։
Ժամկետ…
Վեց եւ կես տարի։
Անցիր ձախ։
Քաղաքացի պետ… ուզեց բղավել Կովալյովը, բայց հաղթանդամ երիտասարդն իր կատաղի աչքերը ոլորեց նրա վրա։ Ապա, մի աննկատելի շարժումով շոյեց նրա ձեռքը։
Մնաս բարով, մարդ… շշնջաց նա։
Շոյեց նաեւ աղջկա ձեռքը։
Եղեք երջանիկ… գոնե էլի հինգ րոպե… Ուրիշ ոչնչով չեմ կարող ձեզ օգնել…

Paruyr Sevak
Իմ կտակը 1
19.XII.1959թ.
Թիֆլիս

Misak Metsarents
Խոնջ իրիկունն արագորեն
Խոնջ իրիկունն արագորեն կը խոնարհի դեպի խավար
բուրմունքներու հաշիշն հոգվույս մեջ կը ցանե հեշտանք մը թույլ,
երգի խազեր կը կրքոտին տակավ տենդոտ հուզումնավար:
Անօրինակ մըրափի մը մեջ կիսազգած կը թափառիմ,
ցնցված ձայնեն ճոկաններուն` որոնք կուլան դուրսը անդուլ.
պատուհանեն կը խրկե ինձ հովիկն համբույրն իր մտերիմ:
Մութ սենյակիս մեջ կը շրջիմ առջի համբույրն անրջելեն,
ու շրթունքներս են բոցավառ` ջերմութենեն երազային.
փակ են աչքերս, և կամ հանկարծ մերթ անձկությամբ դուրս կը նային.
ա՜հ, լըռությունն որ կը տևե՜, և ըստվերներն ու կը քալե՜ն…
Շուրջիս անփույթ իրեն համակ հարցումերուս հանդեպ խուլ են,
հանդիսատես կ’ըլլամ մտքիս պատկերներուն քայքայումին
դուն չե՜ս գիտեր թե ի՛նչ կը զգամ գուրգուրանքես երբոր իմին`
քեզի համար տենդով հյուսած երազանքնե՜րս իսկ կը խըլեն…

Ler Kamsar
Նամակ Հակոբ Պարոնյանին
Երկինքեն Պարոնյանը նամակ մըն է ուղղեր ինձի, որը սակայն 18 տարվա գիր է։ Ինչպես կերևի յոթներորդ երկինքեն եկած նամակները վարի վեց երկինքներու մեջ խստիվ քննության կառնվին։ Իրավ է 18 տարի առաջ երկինքին ու երկրին միջև ուղիղ գծով հարաբերություն չկար. այդ գիծը բացվեցավ Սուեզի ջրանցքին բացվելեն քիչ առաջ խումբ մը հոգևորական-կապիտալիստներու ձեռամբ։ Հիմա կարելի է արդեն նամակ ստանալ ուղիղ գծով։ Նամակը Վերին Երուսաղեմեն ձգվելով` կիյնա Վարի Երուսաղեմ` իրենց տերերուն։
Պարոնյանին նամակ թեև հին, բայց անանկ նյութի մը մասին է գրված, որը միշտ նոր է հայ ազգին համար ու բնավ չի հիննար. այդ պատճառով բարձր կարդամ, դուք ալ լսեցեք։
Մեծապատիվ պարոն անունս ազգանունս
Կենդանի բարեկամս.
Հայտնի է, կարծեմ ձեզ, որ ես տարիներ առաջ մեռա... անոթի. սակայն ինձմե հետո մեռնողներուն պատմելուն նայելով, ես բոլորովին զուր տեղն եմ մեռեր և մահս եղեր է ազգին ցանկության հակառակ բան մը։
Կպատմեն, օրինակ, որպես թե Ազգը սկսեր է կշտամբել ինքզինքը շատ ծանր խոսքերով, որ ինձի օգնության չէ փութացեր ու թողեր, որ մեռնիմ անոթի։ Եղեր են բուռն հարձակումներ ինձի պաշտոնե զրկողներուն դեմ և դագաղիս վրա թովիչ խոսքեր մըն են ըսեր որպես թե ես հանճար մըն եմ, եղեր է լաց ու ավաղանք։ Չեմ գիտեր... եկողները անանկ կպատմեն, որ եթե ես չմեռնեի ու շաբաթ մըն ալ դիմանայի, Ազգը որոշել էր արդեն և օգնության պիտի փութար ինձի։ Ասիկա այն ցավալի հանգամանքը կցուցադրե, որ ես գուր տեղ, թյուրիմացությամբ եմ մեռեր, զոհ անհամբերությանս։ Ու դարձյալ նույն պատմողներուն նայելով՝ եթե շաբաթ մըն ալ տոկայի, օ՜, անկե ետքը Ազգը ամեն կողմե այնքան ուտելիք թափեր, որու սպառման համար պետք պիտի ըլլար գեթ 200 տարի ապրիլ։
Ուրեմն եթե ես երկու օր մըն ալ զսպեի ինձի, առտուներ հացի հետ պանիր ալ պիտի ուտեի ու ճաշին լուբիա։ Ի՜նչ երջանկություն։ Չգիտեմ, գուցե երևակայությունս քիչ մը սանձարձակ է, սակայն եթե նույնիսկ ատոր կեսը ենթադրենք, դարձյալ ահագին բան է։ Ափսոսանքս ու զղջումս մանավանդ անոր համար կայրե ինձի, որ ախր ես շաբաթվա մը հաց ունեի, ու չկերա անոր համար, որ ընտանիքս ինձմե ետք քանի մը օր ալ ավելի ապրի։ Եթե գիտնայի, որ Ազգը այդքան սրտացավ է հանդեպ ինձ և պատրաստ է... մեռնելես ետքը օգնության փութալ ինձի, իհարկե կուտեի։ Բայց զարմանալի բան. ինչպե՞ս Ազգը դեպի ինձ ունեցած այդ բուռն սերը կրցած էր թաքցնել անտարբերության քողով, ինչպե՞ս իր շարժումները չէին դավաճաներ իրեն, չնայած որ ես միշտ կխուզարկեի անոր սրտին ծալքերը, թե արդյոք իմ մասին որևէ համակրանք չունի՞ թաքցուցած։ Կկրկնեմ, որո՞ւ միտքեն կանցներ, որ այդքան անտարբեր երևացող Ազգը, այսքան սիրեր է ինձի... Իսկ ես իմ դառնության րոպեներուն անիծեր եմ ան, Ա՛զգ իմ, ներողություն, հազար ներողություն, սիրելիդ իմ, ներե՛ ինձի իմ այն մեկ քանի դառն խոսքերուն, որ ըրի քեզի, ներե՛...
Ինչևէ, մենք զիրար չհասկցանք, բայց սխալն անուղղելի չէ. թողունք զգացմունքի խոսքերն ու անցնինք սույն նամակ գրելուս պատճառին։
Հիմա, ես, տեսնելով որ սխալմամբ եմ մեռեր, կուզեմ վերադառանալ երկիր ու նորեն ապրիլ։ Միայն թե այս բանի համար հարկավոր է գործը որոշ հաստատության տակ դնել։ Այս առթիվ ձեզմե խոնարհաբար կխնդրեմ նամակս ստանալուդ պես, անգամ մը գնա Ազգին մոտ և հարցուր. ըսե Հակոբ Պարոնյանը կըսե` եթե նորեն երկիր գամ, պիտի սիրե՞ս ինձի. ըսե, շուտափույթ պատասխանի կսպասե։ Եթե ըսավ «այո», ան ատեն խնդրեմ վազեվազ մեռիր ու ինձի լուր մը բեր։ Անհամբեր կսպասեմ։
Մնամ` քո Հակոբ Պարոնյան։
Հ.Գ. Նամակս արդեն վերջացուցեր էի, երբ քանի մը ննջեցյալներ, որոնց դագաղին վրա նույնպես աղու խոսքեր մըն են եղած, իմանալով, որ երկիր նամակ կգրեմ, խնդրեցին իրենց մասին ալ հարցնել Ազգին, բայց դուն գործիդ նայե, եթե ամեն գովված մեռել ուզենա վերապրիլ, ո՞ւր կհասնի. անոնք դագաղին վրա ըսված քաղցր խոսքերուն կնային, մինչդեռ եթե այդպես ըլլա, երկնքի բնակիչները բոլորն ալ պիտի իջնեն կյանք. վասնզի, ան ո՞ր մեռելն է, որուն դագաղին վրա գնահատական խոսքեր չի եղեր...
Իմ կողմանե.- Ես եթե մեռնելու ըլլամ, շատ-շատ երկու ամիսեն հազիվ վասնզի հուլիս և օգոստոս ամիսներու նպաստը ստացված է։ Անանկ որ, անկե առաջ լուր տալ անկարող եմ ինձմե անկախ սույն պատճառով։ Իսկ գալով նամակին պատասխանին, իմ կարծիքով սա բանին մեջ մեղավորը ինքը` Պարոնյանն է։ Անիկա ինքնագլուխ մեռնելեն առաջ պարտավոր էր բաց նամակ մը ուղղել Ազգին թե` Ա՛զգ, ահավասիկ ես անոթի եմ ու կմեռնիմ. կամք կուտա՞ք այս բանին, թե ոչ։ Բնական է, Ազգ մը չի կրնար մարգարե ըլլալ իր մեկ գործչին կարոտ վիճակը հասկնալու համար. հեռու չերթանք. դեռ անցյալներ Բաքուեն Ռ. Հովհանջանյանը տիար Ավետիս Ահարոնյանին օգնության ճիչը բարձրացուց «Արևին» մեջ. բայց տեսա՞ք ինտոր վերջինս ձեռքը անոր բերնին դրավ, որ չպոռա, առարկելով, որ իրեն չի վայելեր կուշտ ըլլալ, երբ Ազգը անոթի է։ Այս տեսնելով, իհարկե, այսուհետև Ազգն ալ պիտի քաշվի օգնության ձեռք երկարել իր մեկ կարևոր անդամին՝ մերժումեն վախնալով։
Մինչ մեր մեջ սովորություն մը դարձեր է ցավալի կերպով, որ կարևոր ազգային մը մեռնելուն պես իսկույն Ազգին օձիքը կճանկենք, թե ինչո՞ւ թողիր, որ մեռաներ, օգնեիր թող, սանկ-նանկ...
Մինչև այսօր գեթ ես տեսած չեմ, որ գործիչ մը Ազգեն հաց ուզած ըլլա, ան քար տա, կամ ձուկ ուզած ըլլա, ան օձ տա. ինչ-որ ճշմարիտն է ան ըսենք։
Եթե երկինք հանդիպեցա, այսպես ալ կըսեմ Պարոնյանին։
Դուք ի՞նչ կարծիքի եք... այսպես ալ ըսեմ, չ՞է։
1917թ.

Paruyr Sevak
Միոտանին
,
Երևան, Չանախչ

Alexander Tsaturyan
Երկու գետ
Ահա՛ երկու գետ։ Մեկն հուժկու ու խոր,
Հոսում է զորեղ, բայց ձայն չի հանում.
Մեկելը ծանծաղ, հոսանքն էլ անզոր,
Բայց իր աղմուկով ականջ է տանում։
Խորամիտ մարդն էլ ամեն ազգի մեջ
Գործում է քաջուժ, բայց լուռ ու անտես.
Եվ միայն ցանցառ գործիչն է անվերջ
Բոռում, աղմըկում, ծանծաղ գետի պես…

Shushanik Kurghinyan
Նամակ Աղասի Շահինյանին 2
Ն. Նախիջևան
- Սիրելի հոգեբան․
Հույժ ուրախ եմ ազատվելուդ համար։ Լավ է որ վերջնականապես հրաժարվեցիր հրապարակային ահ ու դողից ու «անպետք» գտնվեցար հայրենիքիդ համար․․․
Գրում ես, որ սկսել ես կասկածանքով վերաբերվել դեպի բելետրիստիկան ընդհանրապես, այսինքն նրա գրական հասարակական դրդիչ ուժը, ծառայելու ընդունակ լինելուն և առհասարակ չես կարդում ո՛չ պրոզա, ո՛չ էլ քնարական երկ։
Համաձայն չեմ, բելետրիստիկան, ավելի լավ է ասել գեղեցիկ գրականությունն առհասարակ, եղել է և կմնա կարդացող հասարակության համար դրդիչ ուժ, խթան, իսկ այս ուժն ունենալու համար նա լինելու է կյանքին, ժամանակին, ձգտումներին, որոնումներին, ապրումներին մոտ ու մտերիմ, անաչառ թարգման, թե չէ առանց գեղարվեստական, գեղեցիկ կարդացող գրականության մարդու ականջները կթառամեն, հավատա։
Ասում ես, որ Գեղամ Արմենն ինձ և Հ. Հակոբյանին բանաստեղծ անվանելուց հրաժարվեց։ Չգիտեմ թե ինչ կասե Հ. Հակոբյանը, ես չեմ համարձկավում նրան պաշտապնելու, այդ կարող է ինքն անել․ վասնզի այդ գործով նա վաղուց է որ հայտնի է հրապարակում։ Հիշու՞մ ես, «Մշակում» ինքնապաշտապնությամբ պարապող «Credo»-ին․ իսկ ես, որովհետև ինձ շատ եմ սիրում և երբեք չեմ պաշտապնում, իսկ ես կասեմ, որ ո՛չ բանաստեղծուհի եմ, ո՛չ էլ հրապարակախոս, ո՛չ տենդենցիոզ, ո՛չ մենդենցիոզ այլ մի հասարակ, սովորական «просто приятная дама», ճիշտ չե՞մ ասում․ պրծավ գնաց. թե ո՞ւր, ո՞ր ճամփով, չգիտեմ․․․
Մանիկիս նկարը ստացա․ իհարկե, չճանաչեցի, մինչև որ նամակդ կարդացի․ շնորհակալություն։
Այստեղ ձմեռն սկսվել է, երկու օր է ձյուն է գալիս։
Ջերմագին սեղմելով իմ ձեռքը, մնամ

Avetik Isahakyan
Սիրեցի, յարըս տարան
Սիրեցի, յարըս տարան.
Յարա տըվին ու տարան.
- էս ի՞նչ զուլում աշխարհ է,
Սիրտւ պոկեցին, տարան:
Ցավըս խորն է, ճար չըկա,
Ճար կա, ճար անող չըկա.
- Էս ի՞նչ զուլում աշխարհ է,
Սրտացավ ընկեր չըկա:
Լա՛վ օրերըս գնացի˜ն,
Ափսո˜ս ասին, գնացի˜ն.
- Էս ի՞նչ զուլում աշխարհ է,
Սև դարդերս մնացին…
1898
Նոր Նախիջևան

Avetik Isahakyan
Հասկդ` սոս, քայլվածքդ` սեգ
Հասկդ` սոս, քայլվածքդ` սեգ,
Քեզ սիրումեմ բյուր անգամ.
Թող համբուրեմ մազերդ մեկ – մեկ,
Մեջքիդ բոլոր փաթութ գամ:
Կարոտըդ ինձ խենթ դարձրեց,
Փոթորկի չափ խելագար.
Խենթ բոցերում ես ծով – ծարավ`
Թափառում եմ սար ու քար:
Այրվում եմ ես արևի պես,
Հուր ու կրակ եմ անշեջ,
Թող գրկիդ մեջ հոգիս տամ ես,
Սերըս քամեմ հոգուդ մեջ …
1904
Թիֆլիս

Alexander Tsaturyan
Մայր
Ծաղիկ մանկության շա՜տ հիշատակներ.
Որ դեռ եռում եք իմ մատաղ կրծքում,
Եվ հաճախ այնքան խաղաղ րոպեներ
Ինձ պարգևում եք կյանքի փոթորկում.
Որ երբեմն այնպես խուռըն երամով
Հանդես եք բերում ուրախ անցյալից
Գողտրիկ պատկերներ և վառ թռիչքով
Միտքըս անջատում տխուր ներկայից,
Ո՛վ գիտե, գուցե, ժամանակն յուր հետ
Ձեզ մի օր տանե՜, ավերե՜ անհետ…
Բայց այն օրերը, այն նվիրական
Հիշատակները մանկական կյանքիս,
Երբ մորս գրկում առատ, անսահման
Սեր էր վայելում անարատ հոգիս,
Այն օրերն, օ՜ մայր, որպես սրբություն,
Անջինջ կըպահվին սրտիս խորանում,
Անջինջ կըպահվի և՛ քո սուրբ անուն
Իմ վառ շրթունքին, իմ ջերմ երգերում.
Եվ ինձ կյանք տվող քո սերը, մա՛յր իմ,
Սրտիս հետ միայն կըմտնի շիրիմ…
1891
Great Authors
15 most read works
Art websites from Yatuk
We have designed a few art websites where you can enjoy Armenian art
The best paintings of the most popular Armenian classic and modern artists made online puzzles.
Visit Website
The best of the most popular Armenian classic and modern composers playlist with instrumental performances.
Visit Website
Popular art products like jigsaw puzzles, postcard and magnetic bookmark sets.
Visit Website