Hovhannes Tumanyan
Աղբյուր
Սարի լանջին, ժայռի տակ,
Ջուր էր բըխում սառնորակ
Ու ցրվելով խոտերում
Իզուր ճահիճ էր դառնում։
Նրա առջև մի խոր գուշ
Շինեց հովիվն ու անուշ
Խաղ ասելով նա տարավ
Ջրեց հոտը իր ծարավ։
Պախրեն անցավ էն սարից`
Շոգից հանած չոր լեզուն,
Կուշտ-կուշտ խմեց աղբյուրից,
Ապա նայեց աստծուն։
Անցվորն եկավ տոթակեզ,
Սառն աղբյուրին որ հասավ,
Գըլխարկն առավ ու չոքեց՝
Խմեց, սիրտը հովացավ։
Ու տվավ իր օրհնանքը
Անցվոր մարդը էն բարի.
«Քո շինողի օր-կյանքը
Ջրի նման երկարի՜...»
Yeghishe Charents
Հոգուս մեջ
Հոգուս մեջ իջել ու փռվել էր մի
Հիվանդոտ, հիվանդ տխրության հանգիստ:
Հաշտվել էի ու լռել էի:
Ու լուռ էր հոգիս՝ լուռ ու լռանիստ:
Եվ մեկը հանկարծ խնդաց խավարում
Դուրսը, դաշտերի մենակության մեջ:
Մեկը դաշտերում տագնապ էր փռում
Ու մութ սենյակում հսկում էի ես:
Դուրսը, դաշտերում, քրքջում էր քամին:
Ճչում էր հոգիս՝ հիվանդ ու տկար:
Ստվերները լուռ օրորվում էին:
Ու լուռ էի ես: Չկայիր: Չեկար:
Vahan Teryan
Դավաճան հուշեր
Անվերջ գիշերիս անամոքական մենակության մեջ.
Հետ կանչեցի քեզ, անդարձ օրերի ցնորոտ երկիր,
Ուզեցի, որ դու պայծառ ու մաքուր լույսերով անշեջ
Եվ խորհուրդներով դյութես վերստին սիրտըս տարագիր։
Եվ իմ հոգու մեջ ես խենթ կանչեցի, ճչացի վհատ,
Երբ տեսա, ինչպես մեռած օրերի խումբը դժնդակ
Սահեց իմ առաջ, որպես անիծված կյանքի մի հեքիաթ
Եվ երազածըս թվաց նենգալի, չար և այլանդակ։
Դառը մենության և անհուսության մթին վիհերում
Ես իմ թույլ սիրտը կամեցա քաղցր հուշով ամոքել,
Սակայն մթնել էր, դառն էր և դաժան անցյալի հեռուն.
Լուսեղեն հուշեր, դավաճանել եք ինձ դո՛ւք էլ, դո՛ւք էլ։
Anna Babujyan
Մարդու կյանքը աստեղացոլք
Տիեզերքը` հոգի դարձած, դեգերում է անհասցե
Արնածոր է սիրտն երկնքի, այն գրկել է բյու՜ր աստղեր
Մոլորակներն անտարբե՜ր, իրենց ծիրում լու՜ռ բազմած
Անհաղորդ են երկրի վշտին, որտեղ լույսեր կան խամրած։
Հարապտույտն երկրագնդի ասես հունից դուրս եկած
Մոլեգնել է չար հողմերից և սուլում է կատաղած .
Բնությունը մարդուն տվեց, ծառ ու ծաղիկ, լույս, արև
Մարդը ծառից նետ պատրաստեց, երկրի սիրտը նա խոցեց։
Անվերջության այս ճահիճից միայն լույսը փրկվեց
Ու տերը մեզ դարձի գալու ևս մի ճամփա հարթեց,
Բարությունը լույսի քողով մեր սրտերում բույն դրեց
Բարությունից քարը ճաքեց, ու ծաղիկը հույս ծնեց։
Լույսի կաթիլն` հույսի կանթեղ, թո'ղ առկայծի հուսավառ
Մենք էլ դառնանք անշեջ կերոն հոգիներում ծաղկավառ,
Չարին մերժած` բարուն փարվենք, անմահության ճամփեքով`
Արահետը մեր պատվաստենք միայն բարի գործերով։
28.08.2024
ԱԽՈՒՐՅԱՆ
Avetik Isahakyan
Մութը գրկած գետ ու գետին
Մութը գրկած գետ ու գետին
Հով ու ալիք կըշնչեն.
Երկինք գրկած աստղ ու լուսին,
Արտերն անդորր կըննջեն:
Սիրտս, սիրտտս թույլ կզարկե,
Սեր ու երգեր է՛լ չկան.
Նոր էր ծլել, արև սիրուց,
Արև - աչեր է՛լ չկան;
Վառ աստղերը երկնից ընկան,
Վարդ ու շուշան թառամեց.
Ա˜խ, իմ կյանքս, անուշ կյանքս,
Կտոր – կտոր փշրվեց …
Հովն ու ալիք կուգան, կերթան,
Ցաված սիրտս կշոյեն,
Ու իմ սիրուս մրմունջներից
Տխուր երգեր կհյուսեն …
1893
Յալթա
Gurgen Mahari
Երեք բարդի
Խորենին
1
Երեք բարդի ես գիտեմ,
Նրանք նազում են իմ դեմ,
Օ, երեք բարդի.
– Մանկությո՛ւն իմ դեղնածամ,
Մանկությո՛ւն իմ, որ անցար
Նոր ցանած արտից…
Զանգի ղողանջ եմ հիշում,
Նեղ արահետ, անտառ, շուն
Ու գառներ ճերմակ.
Անհուշ լեռան մի ուսից
Բարձրացող վանք ու լուսին
Եվ ինչ-որ վրան:
Այդ բարդին շա՛տ է հեռու,
Նա մշուշվեց օրերում,
Յոթ սարից անդին.
– Մանկությո՛ւն իմ դեղնածամ,
Մանկությո՛ւն իմ, որ անցար
Նոր ցանած արտից:
2
Երկրորդ բարդին, ահա՛ նա,
Բանուկ մի ճամփի վրա,
Երգուն ու խշշուն.
Շուրջը՝ գյուղեր, կանաչ ծով,
Առուն՝ անուշ զնգոցով,
Մարգեր թարմաշունչ:
Շուրջը երկիր մի զարթնող,
Անուշ բուրող հերկ ու հող,
Հազար կանչող ձեռք.
Դաշտի վրա լայնանիստ
Զարթնող ուժեր անհանգիստ,
Ակոսների երգ:
Լայնասաղա՛րթ իմ բարդի,
Զարթնող երկրի մեծ ճամփին,
Երա՛զ սպիտակ,
Դու շարժում ես ձեռքերդ
Ու երգում ես երգերդ
Բիլ երկնքի տակ…
3
…Երրորդ բարդի, երրո՛րդ ծառ,
Դեղնասաղարթ ու պայծառ,
Որ կռանում ես.
Նայում ես խոր ու բարի,
Հեռավո՜ր քո անտառից,
– Ի՞նչ է անունդ…
Դու ծերությունն ես անհուշ,
Շուրջդ մուժ ու աղջամուղջ,
Հողը՝ անհանդարտ,
Նա մռմռում Է խանդից,
Եռում եռուն եռանդից,
Սնում նոր անտառ:
Կկռանաս դու մի օր,
Սրտամեռ ու գլխի՚կոր,
Կանաչ արտի դեմ.
Շուրջըդ, շուրջըդ կշափեն,
Նորից խինդով կծափեն
Հազա՜ր բարդիներ:
Եվ օրերը հեռացած,
Ստվերների պես ծածան,
Կնստեն սրտիդ.
– Մանկությո՛ւն իմ ոսկեծամ,
Մանկությո՛ւն իմ, որ անցար
Նո՜ր ծլած արտից…
Alexander Shirvanzadeh
Նորերից մեկը
Քամալյանը բարձրացավ աթոռից, որ դրած էր փոքրիկ, հնամաշ գրասեղանի քով։ Այդ սեղանի վրա դարսված էին անկանոն կերպով զանազան բովանդակության, մեծ ու պստիկ, կազմած ու անկազմ գրքեր, լրագրերի թերթեր, մի քանի գրչակոթեր, մի հայելի և ուրիշ հարկավոր ու անպետք իրեղեններ։ Իսկ սեղանի առաջի կողմում, աթոռի դեմ ընկած էր մի բաց ձեռատետր։
Այս Քամալյանի հիշատակարանն էր։
Փոքրիկ ապակյա հասարակ կանթեղն աղոտ կերպով լուսավորում էր նեղ և ցածր առաստաղով սենյակը։ Ձեռները դնելով վարտիքի գրպանները, գլուխը թեքելով դեպի կուրծքը, Քամալյանը սկսեց քայլել սենյակի մի անկյունից դեպի մյուսը, հետ ու առաջ։ Նրա դեմքը գունատ էր, նրա պայծառ ճակատը կորցրել էր յուր պարզությունը և ծածկվել այնպիսի կնճիռներով, որոնք երևում են միայն տարիքն առած մարդկանց ճակատի վրա։ Բարակ սևագույն հոնքերի տակից նայող մուգ աչքերը, զրկվելով իրանց նախկին կրակոտ փայլից, ընկել էին խոր խորշերի մեջ։ Երկու խոշոր գծեր այդ աչքերը բաժանում էին սփրթնած երեսի մյուս մասից։
Մի քանի րոպե լուռ ու մունջ շրջելուց հետո, Քամալյանը կրկին մոտեցավ սեղանին։ Նա սկսեց թերթել սեղանի վրա դրած ձեռատետրը, երբեմն ձեռը տանելով ճակատին և հետ դարսելով երկայն, փայլուն ու կակուղ մազերը, որոնք շուտ-շուտ ցրվում էին առաջ։
Հեռացի՛ր աչքիցս, գոչեց նա հանկարծ, հիշատակարանը ձգելով սեղանի մի անկյունը։
Այն ավելի կրկնապատկում էր նրա վշտերը, երբ աչքի առջև էր։ Այն հիշեցնում էր նրան յուր պախարակելի անցյալը, պատկերացնում էր նրա առջև մի դատարկ, մի հիմար կյանք, և ինքն իսկ քննադատում այդ կյանքը։ Պիտի չորանար այն ձեռը, որ գրելՄտաբերում է նա, երբ յուր պատանեկության օրերում, վարակված ընկերակիցների սովորությունից, ահա այդ սևացրած թերթերից մի կապ դրած առջևը, ժամերով կարդում էր, մայրը միշտ կրկնում էր․ «որդի, խնայի՛ր քեզ, սիրտդ մի՛ մաշիր այս գիր ու գրյանքով»։ Այն ժամանակ մոր այդ խոսքերը նրան ծիծաղեցնում էին։ Նա զվարճանում էր այդ կնոջ միամտությամբ, որ չգիտեր «Գիր ու գրյանքի» արժանավորությունը, նրանց օգտակարությունը։ Տասը տարի է անցել այդ ժամանակից, նրա մայրն արդեն մեռած է, և այժմ Քամալյանն ուրիշ կերպ է հասկանում նրա խոսքերը։ Նրա մայրը միամիտ չէր, ոչ, այլ ինքն էր հիմարը, որը նրա տգետ խոսքերի մեջ թաքնված խոր իմաստությունը չգիտեր։ Այո՛, չգիտեր, խորասուզված ընթերցանության մեջ, ոչինչ ուրիշ բան չէր ուզում հասկանալ, ոչնչի և ոչ ոքի չէր հավատում, բացի նրանից, ինչ որ ասում էին այս «գիր ու գրյանքը»։ Այսօր ամեն ինչ անցած է, այլևս մայրը նրա կողքին նստած չէ, և նա չի կարող, նրա խրատը կատարելով, մխիթարել նրան։ Այժմ ուշ է, ամեն բան վերջացած է, և նա․․․
Մի ուժգին ապտակ տալով ճակատին Քամալյանը վեր թռավ աթոռից և սեղանից վերցնելով մի ծխախոտ, վառեց ու սկսեց ծխելով հետ ու առաջ շրջել։ Նա ավելի ու ավելի գունատվում էր, մտաբերելովՆա ծխում էր անսովոր կերպով։ Վառելով ծխախոտը, նա մի քանի անգամ այնպիսի ագահությամբ քաշեց, որ պապիրոսի կեսը ծուխ դառնալով, անհետացավ։ Ինչպես մի մարդ, որ երկար շնչարգելությունից հետո, լիքը բերանով կլանում է թոքերը միանգամից օդի ահագին քանակություն, Քամալյանը ծխախոտի ծուխը յուր շնչի բոլոր զորությունով ծծում էր ներս։ Կարծես, կամենում էր այդ դառն ծխով թունավորել և սպանել այն վշտերը, որոնք դարսվել էին նրա ճնշված սրտի վրա, և արմատախիլ անել այն մտածմունքները, որոնցով ծանրաբեռնվել էր նրա ուղեղը։ Բայց չէր լինում, ծխախոտը չէր օգնում, նրա վշտերը և մտածմունքները մնում էին միևնույնը․ նրանք չէին թուլանում, չէին պակասում, միայն ավելի գրգռվում էին։ Եվ Քամալյանը հաղթված, ճնշված նրանց ներքո, չգիտեր ինչ աներ, ինչպես կրեր նրանց ծանրությունը։ Նա կրկին մոտեցավ սեղանին և կրկին սկսեց յուր անգութ դատաստանը յուր անցյալի և ներկայի վրա։
Համեմատե՞լ եմ, արդյոք, ինձ ուրիշ ինձ նման արարածների հետ, գտե՞լ եմ, արդյոք, իմ մեջ այն հատկությունները, որոնցով ես նմանվեի այժմյան մարդկանց, որոնք իմ կյանքը կապեին այդ մարդկանց հետ։ Կա՞ն, վերջապես, ինձ նման ուրիշ մարդիկ։ Այո՛ և ոչ։ Այո՛, որովհետև բոլոր իմ ճանաչած մարդիկ առանձնապես վերցրած ունին իմ հատկություններից որևէ մեկը։ Ո՛չ, որովհետև չկա մի մարդ, որ պարունակեր յուր մեջ այն բոլորը, ինչ որ ես եմ պարունակում իմ մեջ։ Ինձ նման չկա մի ուրիշը, և ի՞նչ եմ ես։ Ամենայն ինչ և ոչինչ։ Այդ հաստատում է այս անողորմ, անգութ վկան, իմ նախատելի անցյալի այս արհամարհելի նկարագիրը։
Քամալյանն, այս ասելով, ձեռը դարձյալ մեկնեց հիշատակարանին, վերցրեց նրան և, դնելով յուր առջև, կրկին սկսեց թերթել։ Կանթեղի աղոտ լույսը ընկավ հիշատակարանի մանր տառերով գրված տողերի վրա։ Նա շարունակում էր թերթել, երբեմն կանգՀինգ տարի է, որ նա մտել է կյանքի մեջ։ Ի՞նչ է արել այդ հինգ տարվա ընթացքում հասարակության համար, ի՞նչ օգուտ է տվել նրան։ Ո՛չինչ, բացի վնասից։ Բայց չէ՞ որ նա կամենում էր օգտակար լինել և դեռ ուսումնարանի նստարանի վրա, յուր երևակայության մեջ ստեղծում էր յուր ապագա «հասարակական գործունեության» համար հարյուրավոր ծրագիրներ։ Ո՞ւր են այդ ծրագիրները։ Չկան նրանք, շոգիացել են։ Ինչո՞ւ։ Որովհետև․․․ այո՛, որովհետև նա այդպես չէր հասկանում կյանքը, որովհետև նա թափանցելի օդի մեջ կամենում էր ամրոց կառուցանել։ Նա կարծում էր, թե կարող է կյանքը ծառայեցնել յուր նպատակներին։ Պատանեկական երևակայություն, ի՛նչեր չես ստեղծում դու, ի՛նչ հսկայական խոչընդոտներ չեն փշրտվում, խորտակվում քո առջև։ Ա՛խ, տեր աստված, գլուխը պտտում է, աչքերը մթնում են, երբ նա մտածում է այդ մասին։ Ի՛նչ անի, գիշերն անցնում է․ լույսը մոտենում է, ամենքը քնած են անդորր հոգով, ամենքը ցերեկվա իրենց աշխատությունից հոգնած, հանգստանում են։ Իսկ նա ինչ է արել, որ այդքան հոգնել, թուլացել է, և ի՜նչ պիտի անի վաղը։ Դարձյալ պիտի նստի այստեղ, այս տաղտկալի, ձանձրացուցիչ սենյակում, կարդա, կարդա ու կարդա տակն ու վեր, մի հինգ տող այս գրքից, հինգը մյուսից։ Տեր աստված, համբերություն էլ չունի մի գիրք մինչև վերջը կարդալու․․․
Քամալյանը կրկին բարձրացավ տեղից և սկսեց շվարված շրջել հետ ու առաջ, ինքն իրեն անդադար կրկնելով․ «մի՞թե, մի՞թե չկա մի ելք»։ Հետո նա հուզված մոտեցավ վառարանին և մեջքըՀարկավոր է, հարկավոր է անպատճառ դուրս գալ այդ ծանր մտքերի լաբիրինթոսից, դարձյալ սկսեց խոսել նա ինքն իրան։ Այո՛, հեշտ է ասել, հարկավոր է ազատվել այդ ծանր մտքերից, բայց կատարել․․․ հըմ․․․ Թշվառ արարած, զգացի՛ր քո ոչնչությունը, անիծի՛ր ինքդ քեզ, ուրիշ մխիթարություն չունիս։ Չէ՞ որ դու ամեն ինչ փորձեցիր, և ի՞նչ հաջողություն գտար։ Գրականություն, ուսուցչություն և ուրիշ սույնանման շավիղներ դու ոտք ես կոխել, ինչո՞ւ ուրեմն չկարողացար այդ շավիղներից մեկի վրա երկար շարունակել քո ընթացքը։ Չէ՞ որ դու մինչև անգամ ուզում էիր արհեստավոր, նույնիսկ հասարակ բանվոր դառնալ, ինչո՞ւ այստեղ ևս չկարողացար երկար մնալ։ Ո՞վ էր քեզ արգելում, ի՞նչն էր խոչընդոտ դնում քո առջև։
Ո՞վ էր արգելում, ի՞նչն էր խոչընդոտ դնում իմ առջև, կրկնեց Քամալյանն ինքն իրան։
Ինքդ և ուրիշ ոչ ոք, քո խոչընդոտը պարունակվում է հենց քո մեջ, շշնջաց նրան նույն ներքին ձայնը։ Որոնիր և կգտնես, հարցրո՛ւ քո հիվանդ նյարդերից, քո դյուրագրգիռ զգացմունքներից, հարցրու քո թույլ կամքից, անհիմն ու անհաստատ բանականությունից, և նրանք կասեն քեզ։ Դու ամեն տեղ որոնում էիր այն, ինչ որ քեզ համար հնարավոր չէր գտնելու, և, որոնածդ չգտնելով, հուսահատվում էիր ու թողնում քո ընտրած ճանապարհը։ Դու դեռ գործը չսկսած, նրա վերջի, նրա հետևանքի մասին էիր դողում, և այդպես անում էիր դու ամեն անգամ, բոլոր ասպարեզներում։ Քո խելքի և զգացմունքների մեջ երբեք ներդաշնակություն չի եղել ահա՛ քո ցավը, քո խոչընդոտը, քո արգելքը։ Դու չգիտեիր և այժմ իսկ չգիտես այն նշանավոր իմաստասերի խոսքերը, թե «կյանքը կոմեդիա է մտածողի համար, իսկ դրամա զգացողի համար»։ Քեզ համար նա դրամա է եղել, ուրեմն թող կատարվի այդ դրաման մինչև վերջը։
Ճշմարիտ է։
Խմի՛ր, ուրեմն, քո դառնությունը մինչև բաժակի հատակը։
Խմե՞լ, այո՛, կխմեմ և մի կաթիլ անգամ չեմ թողնիլ նրա մեջ։Եվ Քամալյանը կրկին սկսեց շրջել։
Փոքրիկ սենյակը լցվել էր ծխախոտի ծխով։ Վառարանի մեջ այրվում էին փայտի վերջին կտորտանքը։
Հույս, ահա ի՞նչ է հարկավոր ինձ, ահա ինչի բացակայությունն է թունավորում իմ կյանքը։ Բայց ո՞րտեղից գտնել հույս, և ո՞ւր է նա, ի՞նչպես կարող է նա նորից վերադառնալ իմ մեջ, քանի որ նա միանգամայն, այո՛, միանգամայն մեռած է․․․
Այս խոսքերը Քամալյանն արտասանեց ավելի բարձր ձայնով։ Հետո նա յուր մռայլ, ցրված հայացքը ուղղեց դեպի վառարան և սկսեց անթարթ աչքերով նայել կրակին։ Մի տեսակ դառն ժպիտ էր խաղում նրա շրթունքների վրա այդ ժամանակ։
Ահա վառարանի մեջ այրվում է անտառից բերված փայտը։ Սրանք ևս, այդ անշունչ փայտի կտորտանքն ևս, անօգուտ չեն։ Քանի որ լուռ անտառի մեջ էին, այնտեղ նրանք կազմում էին ահագին կանաչազարդ ծառեր բազմաթիվ ճյուղերով և անհամար տերևներով։ Այդ մի բախտավորություն է։ Նրա ճյուղերի շվաքի տակ հանգստանում էր հոգնած հովիվն յուր փոքրիկ գառնուկների հետ, նրա գագաթում ուրախ-ուրախ թռչկոտում և զվարճանում էին անթիվ թռչնակներ։ Որքա՜ն, երևի, բախտավոր էր զգում իրան ծառն այդ ժամանակ, որչա՛փ նա հպարտանում էր, զգալով յուր օգտակարությունը թե՛ մարդուն և թե կենդանիներին։ Սակայն, ապերախտ է մարդը։ Ի՞նչ վճարեց նա բարեսիրտ և օգտավետ ծառին նրա վեհանձնության փոխարեն։ Նա, այդ երախտամոռ արարածը, կացնի սուր բերանն յուր կեղտոտ և զզվելի ձեռներով ուղղեց ծառի ամուր և հաստ բունին։ Տնքաց այդ վեհանձն մարդասերը, յուր սրտի խորքից անիծեց ապերախտ մարդուն, ճռճռաց և, մի դառն հառաչանք արձակելով, թավալվեց գետին։ Ծառը մեռավ, բայց մահից հետո ևս նա չկորցրեց յուր օգտակարությունը։ Նրա մարմնի փշրանքներն ահա այսօր ձմեռվա սառնությունից պաշտպանում են մի զզվելի մարմին։ Գյուղական խրճիթում նրանք տաքացնում են աղքատ շինականի և նրա փոքրիկ զավակների ձյունից ու բուքից քարացած մարմինները։ Հարուստի պալատում նրանք դուրեկան ջերմություն են պարգևում փարթամներին։ Իսկ նա, անբախտը, նա է միայն ավելորդ մարմին աշխարհի երեսին։ Որքա՜ն դժբախտություն,Քամալյանը մոտեցավ սեղանին և կրկին սկսեց թերթել հիշատակարանը։
Այնտեղ նկարագրված է նրա կյանքը 187․․․ թվականից մինչև այսօր․ այսինքն սկսած այն օրից, երբ ավարտեց գիմնազիայում յուր ուսման ընթացքը։ Նա արհամարհեց բարձր կրթությունը և ինչո՞ւ։ Նրա համար, որ ավելի շուտ մտնի հասարակական գործունեության ասպարեզը։ Այն ժամանակ շտապում էր և, կարծելով, թե բավական է յուր ստացած մտավոր պաշարն այդ ասպարեզում յուր համար հարմար տեղ բռնելու։ Նա մտածում էր, որ կարող է ընթերցանությամբ լրացնել այն պակասը, որ պիտի լրացներ համալսարանն, և սկսեց այդ օրվանից անդադար և անընդհատ կարդալ, կարդալ ու կարդալ։ Ահա այստեղ գրված է նրա կարդացած գրքերի անունները։ Տեր աստված, ո՜րչափ անկանոն և անկապ ընթերցանություն։ Բայց նա մինչև այսօր էլ շարունակում է։ Օ՛հ ցնորք, մի ժամանակ նա հավատացած էր, թե մեծ բանաստեղծական ձիրք ունի, և այդ ցնորքով ոգևորված ուսումնասիրում էր Շեքսպիրին, Շիլլերին, Բայրոնին, Գյոթեին։ Լա՜վ ուսումնասիրեց․ համբերություն չունեցավ սրանց գրվածքներից գեթ մեկը կանոնավոր կերպով կարդալու։ Ինչ ծաղրելի միտք էր այն, որ այդ ժամանակ նրան պաշարել էր։ Նա հավատացած էր, թե յուր մեջ կա թաքնված ընդարձակ տաղանդ և կարծում էր, որ ընթերցանությունը կսպանի այդ տաղանդի ինքնուրույնությունը։ Բայց ահա՛ նրա բանաստեղծական տաղանդի պտուղը, ահա այն հիմար, անհամ ոտանավորները, որոնք նույնիսկ Թառումյանի նման տխմարին էլ ծիծաղ էին պատճառում։ Փորձեց մի դրամատիքական պիես գրել․ կարծում էր, որ պրոզան ավելի կհաջողվի։ Բայց, դեռ առաջին երկու երեսը չավարտած, թողեց։ Այն արդեն չափից դուրս անհաւմ էր։ Փորձեք վեպիկներ գրել․․․ թյո՛ւ, ի՛նչ անտանելի էին այդ օրերը։ Ուղիղ երկու շաբաթ մտածել միայն մի վեպիկի վերնագրի մասին և վերջ ի վերջո հորինել «Դանդաղության», վերնագիր այդ արդեն չափից դուրս է, խելագարություն է։ Եվ ո՞ր մեկը թվի,Նա հանեց ժիլետի գրպանից ժամացույցն և նայեց։
Արդեն գիշերվա երկու ժամն է, քունս չի տանում, գլուխս ցավում է․․․ ականջներումս, կարծես, թմբուկներ են ածում, գլխիս գանգը ուզում է տրաքվել։ Ի՞նչպես տաք է ճակատս․ աչքերս մթնում են․․․ այդ ինչի՞ցն է․․․ Անքնությունից կլինի, երեկ, գիշեր էլ մինչև լույս չեմ քնել։ Բայց ի՞նչ անեմ, որ քունս չի տանում։ Զարմանալի բան․․․ այսօր չեմ ճաշել, երեկոյան էլ թեյ չեմ խմել, բայց քաղց ամենևին չեմ զգում, ախորժակս մեռել է․․․
Նա կրկին բարձրացավ տեղից և կրկին սկսեց քայլել։ Այս անգամ նրա երեսին բոլորովին գույն չէր մնացել, աչքերը վառվել էին, ցամաքած շրթունքները ցնցողաբար դողդողում էին։ Նա մտածում էր, բայց ինչ էր մտածում այդ ինքն էլ չգիտեր։ Նրա գլխում տիրում էր կատարյալ քաոս։ Սակայն մտքերի այդ խառնաշփոթության մեջ որոշվում էին հետևյալ գծերը։
Հոգու անդորրությունը մարդկային կյանքի երջանկությունն է։ Երանելի է այն մարդը, որ վայելում է այդ երջանկությունը։ Ես մինչև այսօր զուրկ եմ եղել նրանից, նամանավանդ այժմ։ Իմ անցյալը լիքն է վշտերով, ապագան պաակերանոմ է իմ առջև սև գույներով, իսկ ներկան անտանելի է։ Անտանելի՜ է, հեշտ է ասել, թե կյանքն անտանելի է, բայց զգա՞լ այդ անտանելիությունը, օօ՛օ՛․․․ Մուրացկանի, անդամալույծի դառն, դժնդակ կյանքի հարվածների ներքո թշվառացած արարածների ողբալի դրությունը կարող է հասկանալի լինել ամենի համար։ Բայց թե որքան ծանր է այս դրությունը, որքան վշտալի է այդ զգալի է միմիայն իրան, միմիայն թշվառին։ Ամենազորեղ երևակայությունը,Քամալյանը կրկին թաղվեց մտածողության մեջ։ Անցան մի քանի րոպեներ և կրկին սկսեց խոսել բարձր ձայնով։
Այո՛, անտանելի է կյանքը, այս աշխարհում ինձ համար տեղ չկա։ Անօգուտ եմ եղել մինչև օրս․․․ անօգուտ եմ այժմ․․․ անօգուտ կլինի և իմ ապագան։ Անօգուտ ինձ համար, վնասակար ուրիշների համար։ Եվ ով կարող է ասել, որ ես հասարակության ավելորդ անդամ չեմ։ Ա՜խ, կյանքի բեմի վրա ես դեր չունիմ։ Իսկ մի մարդ, որ դեր չունի, նա պիտի հեռանա բեմից, որպեսզի չխանգարի խաղացողներին։ Այդ պարզ է, և ոչ ոք չի կարող հակառակել։ Ի՞նչ միտք ունի, ուրեմն, իմ գոյությունը։ Ոչինչ։ Չկա մի բան, որի հետ կապված լիներ իմ կյանքը։ Ես ավելորդ մարմին եմ, որ սխալմամբ ընկել եմ այս աշխարհ։ Ես իսկի մարմին էլ չեմ․․․ թափանցելի օդ․․․ Այդ էլ չեմ․․․ օդը օգտավետ է․․․ Բաս ի՛նչ եմ․․․ ո՛չինչ։ Սխալվում են ֆիզիկոսները, ասելով թե աշխարհում «ոչինչ» ասված բան չկա։ Ի՜նչպես թե չկա, բաս ես ի՛նչ եմ։ Սխալվում են․ երևի, նրանք ինձ չեն ճանաչում, ապա թող ինձ իրանց գիտնական հետազոտության ենթարկեն, այն ժամանակ կտեսնեն, թե ինչպես կոչնչանա իրանց թեորիան։
Դրսում սաստիկ ձյուն էր գալիս։ Քամալյանը բարձրացավ տեղից և, պատուհանի վարագույրը մի կողմ ծալելով, սկսեց նայել դեպի փողոց։ Երկար ժամանակ նա անշարժ դրության մեջ նայում էր քրտնած ապակիների միջով ձյունալի մթնոլորտին։ Հանկարծ նա, կարծես մի բան մտաբերելով, աջ ձեռը խփեց ճակատին և պատուհանի վարագույրը շտապով ծածկեց։
Վճռված է, վճռված է, արտասանեց նա բարձր ձայնով և կրկին դիմեց սեղանին։
Նա ջարդված սրտով, թուլացած մարմնով ընկավ աթոռի վրա և երկու ձեռներով պինդ սեղմելով գլուխը, սկսեց անթարթ աչքերով նայել հիշատակարանին։ Նրա հայացքն անմիտ էր, նրա շրթունքներըՎառարանը հանգչելու վրա էր, կրակի երեսն արդեն ծածկված էր մոխրով։ Քամալյանը, հիշատակարանը կրծոտելով և վայրենաբար բղավելով, մոտեցավ վառարանին, վերցրեց ունելիքը և կրակը խառնեց։ Անցան մի քանի վայրկյաններ, հանկարծ կրակը վառվեց, և վառարանի մեջ բարձրացավ պայծառ բոց։
Հա՛ հա՛ հա՛, քսանուհինգ տարվա կյանք․․․ ահա՛ ինչ է քո վարձը, ահա ինչի ես արժանի դու, գոռաց նա վայրենի զվարճությամբ․ նայելով հիշատակարանի բոցավառված թերթերին։
Մի րոպեում կրակը լափեց երեսուն թերթերից բաղկացած ձեռատետրը։ Բոցը դադարեց, և կրկին մոխիրը ծածկեց կրակի երեսը։
Վերջացավ, վերջացավ ամենայն ինչ, քսանուհինգ տարվա կյանքս մոխիր դարձավ, մոխիր դարձավ իմ բոլոր անցյալը․․․ Ազատվեցի, ուֆ, ազատվեցի․․․ գնա կորիր հին կյանք, էլ քեզ հետ ես գործ չունիմ։
Ամեն ինչ կորավ կորավ, ամբողջ կյանքս, անհետացավ։ Չկա այն։ Իսկ ապագա՞ն, հը՛մ, երեխա եմ, նորից պիտի մեծանամ, հա՛, հա՛, հա՛, քսան ու հինգ տարեկան երեխա, ինչ ասել կուզի, շատ փոքր եմ դեռ։ Սպասիր, կրակ, ես քեզ համար դեռ կերակուր շատ ունիմ պատրաստած, տեսնում եմ խիստ ես քաղցած․․․ սպասի՛ր։ Դա ի՞նչ է, հա՛․․․․
Նա սեղանի վրայից վերցրեց մի մեծ հաստակազմ գիրք։
Առաջ, առաջ այս ցնորամիտին, հետո, ասաց նա ձգելով գիրքը վառարանը։ Բարձրացավ մի թանձր ծուխ, որից հետո գիրքը բոցավառվեց, և նրա կազմի վրա փայլեց ոսկեզօծ տառերով տպված «Философия безсознательнаго» վերնագիրը։ Բոցը չդադարած,Հիմարներ, ամբողջ ձեր դատարկ կյանքը նվիրել եք այդ թերթերը սևացնելուն, տեսեք կրակը ինչ շուտ է լափում ձեր խելքը․․․ Ի՞նչպես է, լա՞վ է, կռվեցեք իրարու հետ, բայց տեսեք, ես ձեզ ինչպես հաշտեցրի․․․
Բոցը կրկին դադարեց, և մոխիրը ծածկեց կրակի երեսը։ Քամալյանը հեռացավ վառարանից, կանգնեց սեղանի առջև, մտիկ տվավ այրված գրքերի դատարկված տեղին, հետո հայացքը դարձրեց վառարանին և ձեռները բարձրացնելով, մի ուժգին հարված տվավ գլխին։
Ի՛նչ արի ես, ի՛նչ արի, ի՛նչ արի այդ, գոռաց նա այնպիսի զորեղ ձայնով, որ հարևան սենյակում քնից զարթնեց նրա տանտիրուհին, պառավ Քեթևանը։
Այժմ ես նոր մարդ եմ, հա, հա, հա, կրկնեց Քամալյանը, կատաղաբար ծիծաղելով։ Շեմքի մեջ երևեցավ Քեթևանի սարսափած դեմքը։
Քամալյանը, ինքն էլ չգիտեր թե ինչու, հարձակվեց պառավի վրա և, բռնելով նրա թևերից, ներս քաշեց։
Ե՛կ այստեղ, ցանցառ պառավ։
Պառավը սարսափած, դողդողալով, մեջքից ծռված, ակամա հետևեց նրան։
Քանի՞ տարեկան ես։
Խելքդ դրուստ տիղը չէ, երազ ես տեհի։
Ասիր տեսնեմ, յոթանասուն տարեկան կենդանի, ի՞նչպես ես ապրել այդքան ժամանակ, հըմ, չե՞ս զզվել կյանքից, հը՛մ, ասի՛ր, կրկնեց Քամայլանը, բոլոր ուժով թափահարելով պառավին։
Իծանիրդ․․․
Սուս, սուս, դուրս եկ, գնա, քունս տանում է, դո՛ւրս։
Նա պառավին հրեց սենյակից դուրս և դուռը փակելով, պառկեց երեսի վրա անկողնում։
Ի՞նչ եմ անում, ի՛նչ եմ անում, կրկնում էր նա անդադար։Առավոտյան պառավ Քեթևանը, վախվխելով դուռը բաց արավ և մի ոտը սենյակի ներսումը, մյուսը դրսում, հարցրեց․
Վո՞ւնց իս։
Գլուխս ցավում է, տաքացրել եմ, դեդի, մի հաքիմ կանչել տուր, պատասխանեց Քամալյանը, վերմակով ծածկելով իր գունաթափ դեմքը և երեսը շուռ տալով պատին․․․
1884 թ․, Թիֆլիս։
Paruyr Sevak
Անորոշություն
11.VII.1961թ. 01.XI.1965թ.
Մոսկվա Չանախչի
Paruyr Sevak
Իմ կտակը 3
19. XII.1959թ.
Թիֆլիս
Ruben Sevak
Սիրո մրմունջ
Անոնք գացի՜ն խորհուրդով ու գաղտնիքով բեռնաւոր,
Գացի՜ն նաւերը սիրոյս իմ աչքերուս առջևէն,
Ցըռուկնին վեր, դէպի մո՜ւթ եզերքները հեռաւոր,
Առագաստնե՛րը գինով մայրամուտի գաղջ հովէն։
Ու տեսայ որ, հինաւուրց դիցուհիի պէս աղուոր,
Իրենց ձիւնի անարատ սրբութեան մէջ համօրէն,
Թևերնին վեր, անծանօ՜թ ափունքներու ուխտաւո՜ր,
Անրջանքիս կարապնե՛րը սահեցան յամրօրէն․․․
Իրիկուն է: Կը դիտեմ ես լո՜յծ անհունը ջուրի.
Հովը լըռիկ կը պատմէ ինծի յուշքեր երջանիկ,
Ու անպատո՜ւմ խորհուրդով անսահման ջո՛ւրը կ`ուռի։
Քար ու փրփուր ափին վրայ կը համբուրուին իմ առջիս․․․
Ես կը դիտեմ հեռաւոր հորիզոններն ուր լըռի՜կ
Գացին նաւե՛րը սիրոյս ու կարապներն անուրջիս:
Անոնք գացին խորհուրդո՛վ ու գաղտնիքով բեռնաւոր․․․
Hrant Matevosyan
Արջը
Իսկ պատահե՞լ է, հարցրեց Ալանը, որ դուք մեն-մենակ արջի հանդիպեք։
Ինչպե՛ս չէ, պատասխանեց անտառահատը։ Նա երկար նայում էր ինձ իր կանաչ աչքերով, հետո մենք աչքով արեցինք իրար և բաժանվեցինք։ Մենք անտառի բնակիչներ ենք, իրար հետ կռվելու հարկ չունենք։
ՊԱՈԻՍՏՈՎՍԿԻ
Ձյունածածկ հարթավայրը
Իրիկունն արջը ձորից դուրս եկավ, իրեն տվեց ուրթի մեջտեղ։ Շուն, կով, կաթ, կթվոր, ձի, խոճկոր իրար խառնեց ու՝ էլի ձորը՝ հետը տանելով դասատու Գևորգ Աբովյանի տատի էնիքը, ասելն ամոթ է, էն էլի՜ , որ տատերը հագնում են տակից։ Այդտեղ, վրանի մոտ, հրացանը ձեռքին, կանգնած էր դասատուն։ Իրար տեսան, կանգնեցին, իրար երեսի նայեցին, հետո արջն աչքով արեց, վարտիքը վերցրեց ու՝ ձորը։ Հրացանը ձեռքին՝ դասատուն ընկել էր ու ծիծաղից գալարվում էր։
Կրակիր, ի՜նչ ես բերանդ բաց արել... Գնա՛, ետևից իջիր, բերանդ բաց ի՜նչ ես ծիծաղում...
Կոտո... հա՜-հա-հա-հա... կոտորակ է, կոտո-հա՜-հա-հա-հա...
Ձեռքը տվեցին կարաբին, տակը ձի քաշեցին. Գնա՛, իջի՛ր։
Նանի,էն որ լվացել էիր՝ ո՞ւր է...Որ լվացել էիր, էդտեղ Փռած էր... ծիծաղից խեղդվելով ասում էր նա, բայց կթվորուհիները բան չէին հասկանում։
Իջի՛ր, կհասցնե՛ս, գնա՜:
Ձին քշեց որ գնա՝ ձի՛ն էր քուռակ, փորքաշներն էին թու֊յլ՝ ընկավ։
Վա՜յ ծաղրածու, ծաղրածու...
Վարտիքի մասին այստեղ սուտ էր. արջը վարտիք չէր տարել։ Մնացածը ճիշտ է։ Արջը գիշերը խոզանոցները մտավ, մյուս օրը մոռուտում վախեցրեց աղջիկներին, հետո վերաձևեց հովվի յափնջին ու շանը։ Խոզերի ականջներից էր կսմթել, աղջիկներից մեկի դույլն էր իրեն պահել, պոկել էր շան ականջն ու պոչը։ Գյուղում կարգին ծիծաղում էին։ Հետո համը հանեց, մի տասը խոզ էր սպանել։ Գյուղում վճռեցին, որ կսպանվի։
Ուրեմն Գևորգը՝ դասատուն, եկավ հին որսորդ՝ Գիրիշի մոտ, որ գնան սպանեն։
Ասում ես վնաս է տվել, հա՞... քմծիծաղը բեղի տակ՝ հարցրեց Գիրիշ քեռին։
Ասում են տվել է։
Եղա՜վ։ Կսպանենք։ Վնաս է տվել, շատ է տվել՝ կսպանենք։ Ասում ես սպանե՛նք, հա՞:
Ասում են Գիրիշ քեռու հետ սպանեցեք։
Եղա՛վ։ Ասել են սպանեցեք՝ կսպանենք։ Խոսեցնում էր ու պղնձալարով հրացանի փողն ամրացնում խզակոթին։ Ասում ես դու ուրթում էիր, որ ինքն եկավ, ինչու՞ չկրակեցիր:
Կոտորակ էր, արջի գնդակ չունեի։
Կոտորակ էր, արջի գնդակ չունեիր, հասկանալի է։ Բա որ ձի նստեցիր, կարաբինն էլ ձեռքիդ էր, ինչո՞ւ չգնացիր:
Ձիուց ընկա։
Ձիուց ընկար... խոսում էր ու թաքուն ծիծաղում։ Հավատում եմ, կոտորակ էր, կարաբինն ուշ բերին, ձին խամ էր, ձիուց ընկար՝ չսպանեցիր։ Հավատում եմ, հավատում։ Խոսում էր, հետն էլ կամաց-կամաց փաթաթում պղնձալարը։
Փաթաթեց, փաթաթե՜ց, մինչև լարը վերջացավ։
Գնացինք։
Բա քեզ հրացա՞ն... էդ հրացանո՞վ։
Գիրիշ քեռին, ուրեմն, որսորդ է, որս է անում։ Ամբողջ օրը հանդերում է լինում, պիտի որ շատ բաներ սպանելիս լինի և պիտի որ արգելված որս էլ որսալիս լինի, և գյուղխորհրդի նախագահ Նիկոլը իրիկունները գալիս է նրա տուն, կաքավի միս ուտում, նստում ու մնում։ «Թվանքը բեր տուր իրեն» ասում է Գիրիշ քեռին կնոջը։ Գյուղխորհրդի Նիկոլը, արգելված որսի համար, հրացանն առնում տանում է, մյուս իրիկուն նորից գալիս։ Նորից կաքավ ուտում, նորից հրացան տանում։ Այդպես, գրասենյակում մի տասր հրացան է հավաքվում։ Դրանք բոլորը մի իսկական հրացան են։ Մի իսկական հրացանը ցրված է այդ տասի մեջ ու դեռ մի տասի մեջ էլ կցրվի, մեկի փողն է իսկական, երկրորդի խզակոթը, տասներորդի փակաղակը, և իսկական կլինի քսաներորդի նշահատիկը, մնացածը Գիրիշ քեռին ուրագով-բանով տաշում, սարքում է։ Հա, որսորդի էն կիրքը որ նա ունի, թեկուզ էդ մի մասն էլ չլինի՝ էլի՛ կսարքի, մաս-մաս կսարքի ու լարով կկապի, էնքան որ՝ տանը միշտ կաքավ լինի։ Կամ արջի միս։ Կամ եզնիկի։
Իսկ եթե ճիշտը կուզեք իմանալ, Նիկոլր ոչ մի անդամ էլ նրա տանը աղավնու միս չի կերել։ Այդ՝ հավի է եղել։ Կամ խոզի։ Կամ մոզու: Եթե կուզեք իմանալ, նա ոչ մի որս էլ չի անում։ Հանդերը մարդուն ուղղակի քաշում են, և ինքը, իր և ուրիշների համար, իմաստ է դնում դրա մեջ՝ ուսից հրացանի պես մի բան կախելով. «Որսորդ եմ, հանդերում որս եմ անում։ էս էլ հրացանս»:
Դրանով արջ սպանել կլինի՞, ասաց Գևորգը՝ դասատուն, էդ մահակով։
Քոնը կարաբին է, սպանում է. լավ հրացան է:
Որջի տեղը գիտեին, գնացին կանգնեցին գլխին։
Խելառը մեջն է, ասաց Գևորգը։ Կարծես երեկ հար¬բած ու գժություններ արած ընկերոջ մասին էր խոսում։
Մեջն է՝ կսպանենք։ Թող վնաս չտար, չսպանեինք... Ու ծերունին տնավարի, կարծես եղբոր տուն էր մտնում, ներս նայեց։ Հը՛-֊հը՜... Կարելի՞ է, ու մտավ ներս։
Արթնացավ, իրար երեսի նայեցին, ու արջը սուսուփուս դուրս եկավ: Ծերունին ճամփա տվեց, կողքից անցնելիս ականջին ասաց. «Մեղավոր ես, չէ՞»:
Գևորգը կրակեց բավական ուշ։
Արջի տան ղռանը նստած ծիծաղեցին փախչող տանտիրոջ ետևից, թութուն փստացրին և հնարեցին հաշվետվությունը։ «Կրակեցինք՝ չկպավ, դուք հո կրակոցը լսեցի՛ք»:
Հետո վնասներ արջն էլի էր տալիս, և Գիրիշ քեռին ու Գևորգը գնում կրակում էին, մինչև որ «Անշեղ դեպի սոցիալիզմ» թերթի՝ ինքնակամ թղթակիցն իմացավ, որ արջի որսն արգելված է և գրեց թերթին, թե արջի որսն արգելված է, իսկ Գիրիշ քեռին ու Գևորգ Աբովյանը կրակում են։ Շրջկենտրոնից ի գիտություն հայտնեցին արգելքի մասին և ի միջի այլոց՝ տուգանքի չափը։
Ծիծաղը վերջացավ։
Արջը, ախար, էդ ո՞ր օրվա անվնաս անասունն է։ Մենք կսպանենք, դուք տուգանեցեք, մի տեսնենք էդ ինչպե՞ս եք տուգանելու։
Շրջկենտրոնից ի գիտություն հայտնեցին, որ զգուշացումից հետո տուգանքը լինում է կրկնակի։ «Զգուշացնո՛ւմ ենք»:
Վախեցան։
Իսկ արջը շարունակում էր վնաս տալ։ Տնտեսությունից մի կով սպանեց։ Հեռախոսով հանգիստ-հանգիստ հայտնեցին շրջկենտրոնին, որ մի կով է սպանել և առաջարկեցին մնալ հեռախոսի մոտ. «նոր զեկույցր չենք ուշացնի»: Եվ մյուս օրը ներկայացրին. «Ոչի՛նչ, մի երինջ՝ մի պոզը կոտրած, իսկի տոհմային էլ չէր,.,»: Շրջկենտրոնից առաջարկեցին սպանել. «Թույլատրվում է ա՛յդ արջին, լսու՞մ եք՝ ա՛յդ, սպանել և միսն ու մորթին ուղարկել շրջկենտրոն, որպես պետական սեփականություն»:
Արջը բնության զարդն է, ասացին հեռախոսի այս ծայրից, մենք բնության զարդ փչացնողը չենք:
Որսորդների բրիգադ եկավ։ Որջին ետևից մոտեցավ օլիմպիական խազերի հաղթող Վասիկո Ղողոբերիձեն, ձախ կողմից՝ Անդրկովկասի քառակի չեմպիոն Հակոբ Մեղրունին, աջ կողմից՝ գրող-որսորդ Վախթանգ Անանյանը, դեմից, տաքսու վարորդ Կարապետ Հարությունյանն ու կուսակցության շրջանային կոմիտեի հրահանգիչ Վիլեն Խաչատրյանը։ Մի կրակոցով փշուր-փշուր արեցին նրա անհասկացող գանգը, փորոտիքը թողեցին այստեղ, միսն ու մորթին տարան մայրաքաղաք։
Ծերունի Գիրիշը հիմա միայն մի հրացան ունի, իսկական։ Հանդերը ձգում, տանում են ծերունուն, և, ուրիշների և իր համար իմաստ դնելով դրա մեջ, ծերունին ուսովն այղ հրացանն է գցում, իբր՝ արգելված որս եմ անում։ Արջի, իհարկե, հանդիպում է։ Հաճախ իրար չտեսնելու են դնում, երբեմն կանգնում, նայում են իրար։ Ծերունին չի կրակում՝ որովհետև տուգանք կա, արջը չի հարձակվում՝ որովհետև հրացանն իսկական է։ Այդքան։ Իսկ աչքով անել՝ էլ չի պատահում, որ իրար աչքով անեն:
Vahan Teryan
Անանուն սեր
Իմաստուն խոսքեր սովորեցի ես,
Որ հրապուրեմ զորությամբ մթին,
Հոգիդ կախարդեմ ու հմայեմ քեզ,
Ինձ այրող հուրը նետեմ քո սրտին։
Բայց բոլոր խոսքերն իզուր են արդեն,
Թալիսմանները՝ մեռած և անուժ,
Հըմայք և դյութանք անզոր են քո դեմ...
Արդյոք ո՞վ գիտե անունըդ անուշ...
Vahan Teryan
Դու քնած ես քո տաքուկ անկողնում
Դու քնած ես քո տաքուկ անկողնում
Եվ արև բախտի երազ ես տեսնում
Դուրսը բքաբեր քամին է տոնում,
Դուռ ու լուսամուտ ձյունով է լցնում...
Դու քնած ես քո տաքուկ սենյակում,
Իսկ ես ցուրտ ձմռան բուք ու հողմի մեջ
Խենթ հեկեկանքով դռներն եմ թակում,
Քո փակ դռները անվերջ ու անվերջ։
Դու ինձ չես տեսնում լուսե երազում,
Դու ինձ չես լսում ձմռան փոթորկում,
Ես մութ գիշերում քե՛զ եմ երազում,
Բուք ու հողմերում ես քե՛զ եմ երգում...
Hrant Matevosyan
Վիլյամ Սարոյան
Ողջերի մեր երթը մեր նախնու օրհնանքի ներքո է կամ, եթե մենք նրանց լքել ենք, նրանց ծանր անեծքի տակ: Ահա.
Եթէ դու յորս հեծցիս
յԱզատն ի վեր ի Մասիս,
Զքեզ կալցին քաջք,
Տարցին յԱզատն ի վեր ի Մասիս,
Անդ կայցես:
Սա Արտաշես կարծր արքայի անեծքն է նկուն ու գանգատավոր Արտավազդ արքայի վրա. սա հոր անեծքն է ժառանգի վրա. սա հայրենիքի խարան է ուրացող որդիների վրա:
Այս Արտավազդ արքան հորից ուրախ ու շեն երկիր էր ակնկալում՝ ավերակ է ժառանգել. «Մինչ դու գնացիր,- ասում է ,- զերկիրս ամենայն ընդ քեզ տարար, ես ավերակացս ո՞ւմ թագավորեմ»: Եվ հոր դամբարանից առնում է գանգատավորին արժանի միակ պատասխանը.
Երբ հեծյալդ որսի ելնի
Ազատ Մասիսն ի վեր՝
Քաջքը քեզ կալանի,
Եվ մնաս կաշկանդված:
Այսինքն՝ Մասիսն ի վեր առ Աստված քո գնացքը թող բեկվի, քո չարությունը թող քեզ կալանի, և չարժանանաս դու քո Աստծո տեսքին, քանի որ ստացվածքիդ վրա քո խոսքը տիրակալ թագավորի չեղավ, այլ՝ գանգատավոր ստրուկի:
Ապա գալիս է.
Զարկեցե՛ք, դարբիննե՛ր, կըռանը սալին,
Զարկեցե՛ք կըռանը - շղթայքն ամրանան,
Անիծյալ արքային կապանքն ամրանան...
և այլն:
Ողջերի մեր երթը կամ օրհնանքի ներքո է և կամ անեծքի տակ:
Այս գրաբար բաներից Վիլյամ Սարոյանի լեզուն շատ էր հեռու:
Հորաքուրներից ու մորաքուրներից, հորեղբայրներից ու մորեղբայրներից, ծվատված ժողովրդի ծվեններից ժողովված հայերենի սարոյանական չորսհինգ հարյուր բառնոց բառգիրքը շատ էր հեռու այս գրաբար, այս հին, եղած-չեղած իրողությունները ներառելուց. առասպելական արքաների այս դյուցազներգությունից ավելի հեռուն որբանոցային մանչի նրա կյանքն էր, հեռու ավելի, քան խաղաղօվկիանոսյան Կալիֆոռնիան Հայոց լեռնաշխարհի Բիթլիս խեղճ ու անհարմար գյուղաքաղաքից, հեռու՝ որպես ժամանակներն են միայն միմյանցից հեռու, իրարու անծանոթ, մեկմեկու խորթ, այլև թշնամի լինում:
Բայց ստույգ մի բան, որ հեռու ժամանակներն ու հակադիր վիճակները մերձեցնում, հարազատացնում, կրկնության չափ նմանեցնում է միմյանց, ճշմարիտ մի զորություն որբանոցի ու փողոցի այդ տղեկին, որ անգետ խիզախությունից զատ ոչինչ ուներ հոգում, աշխարհի ու ժամանակի չափ անսպառ մի զորություն հանդուգն այդ պատանուն կանգնեցրեց ճիշտ այն տեղը, ուր ճշմարիտ արքաներն ու ճշմարիտ պոետներն են միայն կանգնում՝ խոսքի արքաները և գործի արքաները,- բանը և՛ խոսքն է, և՛ գործը,- մեծագիր Բանի արքաները: Խոսքը խոսք չէ՝ եթե գործի պատկեր չի առնում, գործը գործ չէ՝ եթե չի տրվում խոսքի, չի պսակվում խոսքով:
Դա երդումով աշխարհ հանձնառնելու տեղն ու պահն է: Դա խորհուրդով ու սարսուռով լեցուն ժամ է: Այդպես երդվում են թագավորություն ժառանգելիս, այդպես սարսռում են անհայտի ճանապարհին քայլ դնելիս: «Գնացի՞ր»,- հարցնում են: «Գնացի»: «Գիտե՞ս, որ ուղեկից չունես»,- ասում են:
«Գիտեմ. եթե ունենայի՝ ճամփա չէի ելնելու. կորչողը միայն ես եմ լինելու, ամբողջ գտածի վրա լինելու է միայն իմ անունը՝ Վիլյամ Սարոյան»:
«Տե՞ր ես»,- լսվում է:
Տեղահան ու բնավեր ժողովուրդ, շփոթված քահանաներ, կոտրված զորավարներ, հայեր, արաբներ, ասորիներ, խունացած ագարակներ, անմարդամոտ հող, խեղճ ծառեր, հարբեցողներ, ձիեր, մկներ, իրենց դերասանուհի տեսնող լրբեր, իրենց կառավարիչ տեսնող զրահավոր կանայք, հուշերի ծվեններից հավաքած մարդիկ, հուշերից անգամ պարպվածներ, ձայնակորույս երգիչներ, լռած շեփորներ, մեղքից անտեղյակ մեղավորներ, իրավունքին անգետ իրավաբաններ, քրիստոնյաներ, ճապոններ, մեքսիկացիներ, մահմեդականներ, մշակներ... և բոլորը՝ վախեցած, վախից բոլորը պատենավորված, պատյանները՝ փխրուն, բոլորը՝ անպաշտպան, բոլորը՝ բանաստեղծ և բոլորի առջև կյանք ասված նույն շքեղ հրեշը...
- Տե՞ր ես:
- Տե՛ր եմ:
Տերը քիչ է - ես նրանք եմ, նրանք բոլորը Սարոյան են, նրանք ես եմ՝ Վիլյամ Սարոյանս. նրանք բոլորը վկայելու են, որ ես իրենց հետ եմ: Ես անցնելու եմ նրանց միջով, և անապատը ծաղկելու, նռնենին կարմրելու, շեփորները ղողանջելու, պարապները հուշերով են լցվելու, հուշավորները՝ զնգուն, իրական, արդար ու անարդար կյանքով, խաբելու և խաբվելու, ընկնելու և ելնելու, զարմանալու և հիանալու են և շրխկոցով խփելու են իրենց ծնկներին՝ հա՜յ աշխարհ-աշխարհ: Ոչ ոք ոչ մեկից չպետք է վախենա: Նրանք բոլորը թոթափելու են իրենց պատյանները - անապատը՝ չորությունը, ծառը՝ ամլությունը, ժամանակը՝ իր ձմեռը, մարդիկ՝ իրենց հազարատեսք ու հազարանուն զրահները, բոլորն ու ամեն ինչ հանելու են իրենց իսկությունը իրենց ամրոցներից, և նրանց իսկությունը մանկորեն մաքուր, մանկորեն խիզախ ու հազար անգամ գեղեցիկ է լինելու նրանց փուչ պատյաններից, որ հազար կերպ ու անուն են առել - լեզու, ոսկի, կրոն, գույն, բեղումորուք, կուսակցություն, բանակ. պետություն , պաշտոն... և գաղափար, գաղափար, հավակնոտ, խեղճ՝ որպես մեր կարճ թևերը մեր կյանքի առաջ, կայուն ու ավարտուն՝ որպես ինքը մահը, վերջնական ու կատարյալ՝ որպես ինքը վերջը՝ գաղափարնե՜ր ու բռնակալ հսկիչներ այդ գաղափարների վրա:
Միայն խիզախներին է տրված բանաստեղծ և արքա, արքա և բանաստեղծ լինել:
Սարոյանը իր խոսքի տերը չեղավ - եղավ զինվորաբար խիզախ և արքայորեն կարգադիր: Ո՛չ նախնիների իր անցյալից, ո՛չ իր ժամանակից ոչինչ չանտեսեց, ոչինչ չուրացավ, ոչ ոքի չլքեց: Նա աշխարհ ստեղծեց և այդ աշխարհում ամեն ինչի ու բոլորի մեջ ինքն է՝ իր համապարփակ միտքը, իր մեծ սիրտը, իր կենարար ոգին:
Իր աշխարհը նա ստեղծեց այնքան մաքուր ու զնգուն, գեղջկորեն այնքան միամիտ, մանկորեն այնքան նորոգ գույներից ու ձայներից, զուտ Վիլյամ Սարոյանի իր աշխարհը նա բնակեցրեց մաքուր երկնագույն հոգիների այնպիսի փոքրերով ու մեծերով, որ այդ աշխարհի առաջ անտիաշխարհ ու անտիմարդ են դառնում ոչ միայն բռնակալներն ու ճնշումը, արատն ու արատավորը, այլև մենք բոլորս՝ մեր խեղճ, մեր առտնին գորշությամբ: Նա այդպե՛ս մասնակցեց մեր կյանքին, և նա կարող էր ասել, թե մինչև արևային իր հայտնությունը մարդիկ ու երևույթները մեր հայացքներում լիովին այլ պատկեր ունեին, քան իր հայտնությունից հետո:
Նա հաղթեց: Կոդակ, շարժուն, համարձակ տղաների ու աղջիկների նրա ցեղը Եղեռնից հետո պետք է որ մարած ու լռած լիներ, բայց ահա նա հաղթեց ու կանգնեց նույնպես հաղթած իր եղբայրների կողքին՝ Սարյանի, Չարենցի, Խաչատրյանի, Թամանյանի...
Նրա կենդանի ներկայությունն ու գործը եթե չզորեցին քարի պես ծանրանալ ու խեղդել իրենց տակ այս աշխարհում ոչինչ ու ոչ մեկին, դա այդուհանդերձ նրա պարտությունը չէր - նրանց պարտությունն էր՝ այդ գաղափարագարների, այդ հավատաքննիչների, այդ բռնակալների, այդ մարդակերների... որովհետև Վիլյամ Սարոյանի նրա շիտակ ու բարձր ներկայությունն էր դարձնում նրանց վերելքը անկում, նրանց գրոհը նահանջ, նրանց ողբերգությունը ծիծաղելի, նրանց հսկաներին թզուկ և նրանց գոյությունը վրիպանք:
Եվ թեպետ մարդկության երթը այսօր բռնակալների ու խաբեբաների, անճարակների ու հավակնոտների,գծուծների ու ոխակալների, պատենավորների ու անպաշտպանների, հաղթողների ու պարտվողների նույն ծանր թափորն է՝ ինչ էր արևային իր ջերմ ու տևական կենդանությամբ,- բայց մոցարտյան մի սիմֆոնիա, խաղաղ արև-անձրևի մի տարի այդ թափորի վրա, մի Վիլյամ Սարոյան մեկ և նույն այդ թափորի մեջ՝ բավական են, որ մայր բնության խորհուրդը բարի և մարդկության երթը շքերթ կոչվեն:
Hamo Sahyan
Մասրենի
Պտուղդ քաղող չկա,
Մասրենի, սարի մասրենի,
Պատիվդ պահող չկա,
Մասրենի, բարի մասրենի։
Ասում են՝ էլ մարդ չկա,
Որ փնտրի քնքշանքդ փշոտ,
Քեզ գրկի ու տաքանա,
Մասրենի, ժայռի մասրենի։
Երեսիդ նայող չկա,
Մասրենի, վայրի մասրենի,
Կրքերիդ կրակը քեզ
Թող այդպես այրի, մասրենի…
Կանգնել ես քո բարձունքին,
Մեկուսի, մենակ, մենավոր…
Իմ երես առած դարում
Դու լքված այրի, մասրենի։
Great Authors
15 most read works
Art websites from Yatuk
We have designed a few art websites where you can enjoy Armenian art
The best paintings of the most popular Armenian classic and modern artists made online puzzles.
The best of the most popular Armenian classic and modern composers playlist with instrumental performances.
Popular art products like jigsaw puzzles, postcard and magnetic bookmark sets.
