Տիկնայք փափկասունք հայոց աշխարհին, որք գրգեալք և գզուեալք էին յիւրաքանչիւր բաստեոունս և ի գահաւորակս, ճանապազ բոկ և հետի երթային ի տուն աղօթից անձանձրոյթ խնդրել ուխտիք, զի համբերել կարասցեն մեծի նեղութեանն:
ԵՂԻՇԵ

Ա

Տիկնայք հայոց փափկասուն,
Մատաղ լինեմ ձեր հոգուն,
Ինչո՞ւ ձեր սև աչերեն
Դառն արտասուք եք հոսում:

Ա՛խ, մի՜ լացեք, նազելիք,
Մի՜ այրեք ձեր վարդ թշեր,
Զի ձեր աչեր չեն սորված
Թափել աղի կաթիլներ:

Բայց ինձ ասեք, թե ո ՞ւր են
Ձեր փառք, զարդը նախկին,
Ինչո՞ւ այդպես տխուր եք,
Որպես սգվոր այրի կին:

Տիկնայք հայոց փափկասուն,
Ձեր ձեռքը, դեմքը սիրուն`
Այլևս անուշահոտ
Օճառը չէ մաքրում:

Ո՜չ ձեր գանգուր խոպոպիք
Օծանվում են տոն օրին,
Յուրյանց ախորժ բուրմունքով
Ոգի շնորհեն հանդիսին:

Եվ վարդապսակ ձեր գլուխ,
Կուրք, պարանոց, բազուկներ,
Զարդարում չեն մարգարտով՝
Հյուսված ոսկի գոհարներ:

Եվ հագուստով խշխշուն,
Ուշիկաքայլ նազելով,
Չեք հրապուրում աչերը
Սիրելյաց ձեր կարոտով:

Իսկ հայ տիկնայք խմբովին`
Եղիշեի հարցերին
Այդպես տվին պատասխան
Եվ ճիչ բարձին լալագին:

Բ

Ծերունի դու մեր հայրիկ,
Դժվար է մեզ տալ համար,
Թե քանի՛ վիշտ և չարիք՝
Կրեցինք ազգի համար,

Երբ յուր կրոնք մոգական՝
Անհաշտ պարսիկը Սասան՝
Կամենում էր ներս բերել
Մեր հայրենիք սրբազան:

Երբ մեր արի ամուսինք,
Սուրբ հավատքի պաշտպան,
Հաճեցան սուրբ արյունով՝
Մարել Զենտի ատրուշան:

Նոքա Պարսից աշխարհի
Տանջվում են բանտումը,
Եվ կամ անկան քաջի պես
Ավարայրի դաշտումը:

Ուր քաղցր է մեր աչերուն
Ցողել կաթիլք մարգարտին,
Զի սիրելյաց մեր արյուն
Ծծեց անգութ այդ գետին:

Կար ժամանակ, որ մենք էլ
Այդ դաշտումը երգելով11,
Ծաղիկներ ենք հավաքել
Սիրելյաց ձոն փնջելով:

Այժմ այստեղ ցիրուցան
Նոցա ոսկերք սրբազան
Հավաքում ենք սափորում
Պաշտել նորանց հավիտյան:

Կար ժամանակ, որ մենք էլ
Շքեղաշուք, պճնազարդ,
Սիրելյաց հետ անարգել՝
Վայելեինք կյանք զվարթ:

Բայց մենք մեր աչքով տեսանք,
Երբ ավազակ թշնամին
Մեր գանձերը, զարդարանք,
Տարավ Պարսից արքունին:

Մենք մեր ականջով լսանք
Ճիչ սիրելյաց չարաչար,
Երբ շղթայած դեպ աքսոր
Տանեին Պարսից աշխարհ:

Իսկ մենք գերի, անտերունչ`
Մնացինք արտսուք հոսելով,
Բռնակալի ահ դառնաշունչ
Մեր կյանքը մաշելով:

Որո՞ համար զարդարվինք,
Որո՞ սիրտը ուրախացնենք,
Մի՞թե մեր գերիչների
Շնական աչեր հրապուրենք...

Մեր ամոթխած երեսեն
Երբեք չէր անկել շղարշ,
Եվ գլխի քող ծալեծալ
Գետնից գնում էր միշտ քարշ:

Արևի ոսկի շողքը
Կարոտ էր մեր երեսին,
Գուցե մի տաք համբույր տար
Ծածկված, համեստ թշերին:

Այժմ այնպես անխնա
Նորա շրթունք բոցավառ
Այրեցին թարմ վարդերը,
Մեր այտերի ալ, պայծառ:

Մեր առագաստ, սրսկապան՝
Մնացին անտեր և վերան
Փոշին դրեց յուր պատան,
Սարդը հինեց յուր ոստայն:

Մեր ապարանք կորուսին
Կահ-կարասիք փառավոր,
Մեր տաճարքը զրկվեցան
Յուրյանց զարդեն բյուրավոր:

Մեր շադրվան փողփողուն
Չէ ցայտում ցողը մարգարտին.
Ուսկից ջուրը հովասուն
Հովիկ շնչեր մեր սրտին:

Ծերունի հայր սրբազան,
Ո՞ւր բուրաստանք մեր սիրուն,
Ուր վարդ, նարգիզ և շուշան
Մեր գլուխն էր զարդարում:

Ո՞ւր պարտեզք մեր հովասուն
Ստվերախիտ որթերով,
Որոց ախորժ հովանին
Տալիս էր մեզ հանգիստ զով:

Ուր սիրելյաց մեր համբույր
Ծաղիկները բարեբույր
Նախանձվելով դիտեին
Եվ փառք տային աստծուն բյուր:

Ուր թփերի ոստերեն,
Գիշերային խոր պահուն,
Մեր երգերին դանշակից
Սիրուն սոխակն էր լինում:

Կորան ամենը չարաչար...
Ղադարեցան մեր երգ, պար,
Մեր բամբիռը չէ հնչում,
Լռե՛ց անուշ մեր քնար...

Այժմ լաց, սուգ, հառաչանք
Միշտ ախուվախ դառնաշունչ՝
Եվ սաղմոսի մեղեդիք՝
Են հոգևոր մեր մրմունջ:

Ի՞նչը մնաց մեր փառքից,
Ինչո՞վ այժմ պարծենանք,
Ո՞վ մեր վշտին կարեկից,
Ո՞ւմ ապավեն ունենանք...

Ո՞ւր մեր նաժիշտք ձեռնասուն,
Ո՞ւր մեր ծառայք, աղախին,
Մեր զավակունք սիրասուն
Զուրկ գգվանաց դաեկին:

Ո՞ւր մանուկ մանկլավիկներ,
Ո՞ւր մեր վարպետ խոհարար,
Անուշահամ խորտիկներ,
Որ պատրաստեր մեզ համար:

Ո՞ւր մեր հացթուխ տիրական,
Խմորեղենք համեմած
Մեր սեղանի ճոխության
Պատրաստում էր մաքուր հաց:

Ո՞ւր մեր դռան նվիրակ,
Ո՞ւր գինեբաշխ մատռվակ,
Որ փրփրուն և անուշ
Մատուցաներ մեզ բաժակ:

Կորան ամենը անդարձ…
Թողին տխո՜ւր հիշատակ,
Եղանք գերի, ստրուկ
Մենք օտարի լծի տակ:

Եվ աստուծո ողջ գիշեր
Քնից զուրկ են մեր աչեր,
Որպես սգվոր այրի կին
Մութ է մեզ լույս ցերեկին:

Մենք մոռացանք մեր նախկին
Քնքուշ կենաց ճոխություն,
Սովորեցանք վշտերի
Տանել դառն ծանրություն:

Հայրենյաց փառքի հույսը
Է մեր միակ մխիթար,
Մենք ատում ենք աշխարհի
Թույլ հեշտությունքը վատթար:

Մենք զոհեցինք մեր անձը
Սուրբ կրոնքի փրկության,
Եվ շահեցինք մեծ գանձը
Երկնքի արքայության:

Մենք մերկացանք մեր նախկին
Դիպակ, կերպաս և սամույր,
Եվ զգեցանք մեր հաքին
Մազե քուրձը սևաթույր:

Մենք թողեցինք մեր մանյակ.
Մարգրիտ, գոհար և ոսկի,
Եվ կրեցինք մեր վզին
Խաչն անմահ զինվորի:

Մենք թողեցինք մեր փափուկ,
Ճոխ և հանգիստ քնարան,
Ուր հրեշտակ սփռում էր
Անուշ քունը մեր վերան:

Եվ ըրնտրեցինք մահճակալ
Այն կոշտ և սառը գետին,
Ուր խոտեղեն փսիաթը
Է զինվորի անկողին:

Մենք տիկնայք ազատազգի,
Քնքուշ կյանքին սորված,
Մենք առանց պատգարակի
Չէինք գնում տնից բաց:

Այժմ բոբիկ, մեր ոտքով՝
Գնում ենք աղոթքի տուն,
Մեր հայրենյաց փրկության
Խնդրել տերից օգնություն:

Մի Ժամանակ մեր մեջքը
Սեղմեր փառավոր գոտին,
Այժմ կաշյա քամարից
Սուրը հասնում է գետին:

Մեր գլուխն էլ չունի
Յուր պսակը ծաղկազարդ,
Այժմ ամուր երկաթի
Ծածկե նորան սաղավարտ:

Եվ մեր կուրծքը մշտապահ՝
Մի սրբազան գեղեցիկ՝
Պատում է թանձր զրահ
Ոչ նուրբ շապիկ թափանցիկ:

Այլևս մեր դայիրան
Չէ պտտվում մեր ձեռքում,
Այժմ ծանր, լայն վահան
Մեր անձն է պաշտպանում:

Այլևս մեր մատները
Չեն կրում թանկ մատանի,
Ոչ ապարջան զարդարե
Մեր բազուկը հոլանի:

Նոցա տեղակ մեր ձեռքում
Սուր և նիզակ են շողում,
Գուցե մի օր պարսկին
Տանք մեր վրեժ դառնագին:

Գուցե մի օր ազատենք
Կրոն, լեզու, ազգություն
Ջրադաշտի կրակեն,
Եվ մեր շքեղ հաղթություն:

Սիրելյաց հետ միասին,
Այո՜, մի օր երկնքում,
Մեր քաջ Վարդանի հետը՝
Տոնենք մեր Հայկ հոր գրկում:

Այնժամ ծերուկ Եղիշեն,
Նոցա վշտին մխիթար,
Այդ խոսքերով տիկնայքը
Քաջալերեց մեղմաբար.

Տիկնայք հայոց փափկասուն,
Գողտրիկ ոգիք իմ սիրուն,
Այո՜, ձեզնից քերովբեք
Ստացան անմահություն:

Դո՜ւք, զինվորյալ սրբուհիք,
Ահա՜, անթառամ պսակ՝
Բերում է ձեզ երկնքից՝
Հայոց պահապան հրեշտակ:

Դուք կանգնեցիք մի արձան
Անմահության աստըծուն,
Որ դարերի մինչ վախճան
Պետք է պաշտե Հայաստուն:

Վկայուհիք դուք հայոց,
Միշտ օրհնյալ է ձեր անուն,
Քանի կապրե հայ ազգը,
Եվ քանի կա Հայաստուն:

Շատ, շատ ազգասեր էր բազազ Ստեփանը և շատ ալ հարուստ։

Ամեն անգամ, երբ քանի մը արշին ճոթ ծախած հաճախորդը ճամփու դնելով մնացյալ ապրանքը կծալլեր, կնկան ներկայությամբ ինձի կդառնար վճռական թոնով մը.

-Կտեսնա՞ս, Հովնաթա՛ն, աս բոլոր հարստությունս ազգին պիտի նվիրեմ, եթե օր մը անիկա ազատվելու ըլլա իր գերութենեն։

-Օ՜ֆ, աման, մա՛րդ. դուն ալ շարունակ մի կրկներ նույն բանը, Աստվածդ սիրես,- վրա կբերեր կինը վախեցած։

-Կնի՛կ, ոչ միայն հնչուն դրամներ, այլ նաև ողջ խանութս, - կառաջանար իր առատաձեռնության մեջ Ստեփանը` կրկնապատկելով կնկան սարսափը։

-Նվիրե, թող ընտանիքդ անոթի մեռնի...

-Ծո, խե՛նթ, ընտանիք ապրեցնելու ժամանա՞կ է, երբ հարցը ազգին փրկությանը կվերաբերի, ես կնվիրեմ նաև տունս... ոգևորված կկցեր ան։

-Նվիրե, ինչու կեցե՞ր ես,- սրդողած կըսեր կինը՝ երեսը շուռ տալով։

Ու կսպասեր կնոջ բարկանալուն... որ նվիրեր։

-Կնի՛կ, քեզի կըսեմ մի բարկացներ ինձի, չենե այգին ալ պիտի նվիրեմ, ջաղացն ալ հետը...

Կինը վախեցած կքրթմնջար միայն սովորաբար, ու կտիրեր լռություն։

Եվ այդ լռության մեջ բազազ Ստեփանին ազգասիրությունը նորանոր ճամփաններ կկտրեր։

-Տո՛ ինձի մտիկ. ես ոչ միայն կուտամ խանութս, տունս, այգիս ու ջաղացս, այլև բոլորը, նույնիսկ աս փալթոս վրայես կհանեմ կուտամ. բարով թող հասնի այդ օրը...

-Ա՜խ, Աստված... գեթ ամառ ըլլար այդ օրը, որ մարդս չպաղեր փալթոսուզ, - կմրմնջար խեղճ կինը ու կհեռանար խանութեն։

Այսպես համարյա շաբաթվան մեջ չորս օր բազազ Ստեփանը իր ունեցած-չունեցածը ազգին նվիրելով` մերկ ու տկլոր տուն կվերադառնար խանութեն` մեծ սարսափ ազդելով կնկան, որը կվախենար օր մը անոթի մնալ, և ինձ, որ անոր ստակովը համալսարան երթալ մտադրվեր էի։ Հետևաբար ես համաձայն չէի ազգին ազատությանը` առժամաբար, իսկ բազազ Ստեփանին կնիկը` ընդմիշտ։

Բարեբախտաբար թե դժբախտաբար` ըսեմ, այդ ատենները հայոց քաղաքական մթնոլորտը կմռայլեր ու կմռայլեր։ Ռուսական ցարը հեռուեն մատով հային գլուխը կցուցներ, սուլթանը իր տապարը կիջեցներ հոն ու այսպես հաջողությամբ մեր բնաջնջումը առաջ կտարվեր. իսկ ինչքան ազատության հույսը կաղոտեր, այնքան բազազ Ստեփանին խոստումները կպլպլային...

Անցան շատ տարիներ։ Տասներեք տարի ետքը ես դարձյալ բազազ Ստեփանին խանութն էի։ Լուրեր կշրջեին, թե հայերը պիտի ազատվին վերջապես օտարին լուծեն, բայց ան որոշեր էր փալթոն չնվիրել ազգին, պատճառ բերելով, թե ոսկրացավ ունի ու, դժբախտաբար, չպիտի կրնա փալթոսուզ կենալ։

Եկան օրեր, երբ լուրերը սկսեցին առավել ևս համառ դառնալ ու մամուլն ալ արձագանքեց. ես դարձյալ իր քովն էի. ան որոշեր էր այգին պահել որպես իր ընտանիքին ապրուստ, իսկ ջաղացը տալ իբր օժիտ իր Արմինե դստեր, որը տգեղ ըլլալուն համար չպիտի տանեին։

Երրորդ այցիս, երբ լուրերը ստուգվեցան, որ հայկական գունդերը Հայաստան կփութային, անիկա համաձայն էր իր տան քանի մը սենյակները ազգին նվիրել, եթե վարձվորները համաձայնեին դուրս ելլել. իսկ խանութը, որ անապահովության երեսեն դատարկված էր, այնքան պարապ էր, որ կամչնար իրավցնե ազգին նվիրել։

Ու վերջ ի վերջո, բազազ Ստեփանը բան մը չտվավ ազգին։ Բայց ազգասեր մարդ էր։

Մեղավորը ազգն էր, որ այսպես անժամանակ ազատվեցավ։ Ամեն բան իր ժամանակն ունի...

Մինչև իր կյանքի վերջ, ես իբրև մոտիկ բազազ Ստեփանին, պիտի վկայեմ, որ մնալու է ազգասեր` միայն անցյալ անկատար տեսակի։

Ըսեմ, որ բազազը ինձի համալսարան չղրկեց. մերժում ստացա։ Հոգ չէ, չեմ ցավեր, միայն ափսոս, եթե առաջուց գիտնայի, թե մերժվելու էի, պիտի ցանկանայի, որ Հայաստանի ինքնավարությունը տրվեր ասկե տասներեք տարի առաջ...

1918թ.

Եթե Հենդոն երկու տարի էլ նստի նույն դասարանում, համադասարանցիներին հորեղբայր կգա։ Հիմա էլ գալիս է, բայց՝ կրտսեր հորեղբայր։ Այնպես որ, պարտուսը Հենդոյից սարքել է վեցերորդցու կենդանի հուշարձան։

Երբ ժողկրթբաժնից գալիս են դասալսման, Հենդոյին քշում են դպրոցի այգի՝ ծառ էտելու, ձյուն կուտակելու, ոռոգելու… նայած քառորդին։ Հենդոյի գոյությունը գաղտնիք չէ շրջկենտրոնի համար, բայց դպրոցի ղեկավարությունը տեսուչների հետ Հենդոյի հանդիպումը համարում է անցանկալի։ Մի փոքրիկ դասասենյակում երկու անգործ մարդու գոյությունը չափից է ավելի։ Եվ, իսկապես, դասարան մտած միամիտ մեկը առաջին պահ Հենդոյին դաս լսող կկարծի․ նստում է վերջին նստարանին, պատուհանի մոտ, երեխաներից մի գլուխ բարձր ու ձանձրույթով լի։

…Ահա թիթեռը վայրէջքի գնաց, և երփներանգ այդ շարժումը թարմություն էր ձանձրույթի գորշ ֆոնի վրա։ Թիթեռը իջավ ծաղկաթերթի ուղիղ եզրին, թևերը ծալելու էր՝ թերթիկը հակվեց։ Թիթեռը թևին տվեց ելավ, իջավ նորից, թերթիկը հակվեց, թիթեռը ելավ… Թիթեռի հիմար համառությունը Հենդոյին կալավ։ Իսկ դասասենյակի պատուհանները գարնան դեմ փակ են։ Ապակաց դենը երևացող թիթեռի ջանքը թվաց անիրական։ Ինչ որ իմաստ կար այդ խազի մեջ, որ չէր թափանցում ապակուց։ Ուժեղ բութ մատով Հենդոն առանցքի վրա պտտեց փեղկի վրա ծռած տասանոց մեխը և (իհարկե, փեղկը լրիվ հագած չէր շրջանակին) չորս մատով քաշեց տակից։ Անմեղ հայացքը գրատախտակին հառած՝ Հենդոն ուժ տվեց դաստակին (նա ուժեղ էր և դիմագծերը կարող էին չմասնակցել մարմնի ջանքին), ու այն պահին, երբ անճոռնի փեղկը ճռնչալու էր, ազատ ձեռքով կավիճը պստլիկ մի կտոր շպրտեց երկրորդ նստարանին նստած տղայի ծոծրակին։ Անակնկալից տղան ճչաց, աղմուկով վեր թռավ տեղից… Այդ աղմուկի տակ Հենդոն լուսամուտի ծածկող փեղկը մյուսից անջատեց։ Տղան, անշուշտ, զգաց Հենդոյի ուժը, բայց մեկ որ վեր էր թռել` կպավ ետևի նստածին։ Հենդոն քիչ֊քիչ բացում էր լուսամուտը։ Նրա թոքերը թարմ օդի համին ընկան և Հենդոն ակամա չափը անցկացրեց։ Ուսուցչուհին գրատախտակից շուռ եկել, սաստել էր դասարանը, բայց չէր կենտրոնանում, էլի ինչ֊որ բան տեղը չէր։ Մեկ էլ զգաց, որ դրսի շունչը խուժել է դասասենյակ։

Ծածկիր, այ տղա։

Հենդոն ծածկում է դժկամությամբ և երկու րոպե նստում է հուսահատ֊զգաստ։ Իսկ շրթունքները շարժվում են, հայացքը սահում է դասարանով մեկ։ Հենդոն համրում է 22 համադասարանցիներին։ Այդ կենտրոնացած տեսքով նա նման է արտեզրին կանգնած պատանի հորթարածի։ Նա այս տարվա հորթերի հետ կզբաղվի այնքան ժամանակ, մինչև սրանք փոխադրվեն հաջորդ դասարան, հետո կընդունի հինգերորդից եկած կաթնակերներին։
Այսպես, Հենդոն, ծնողները, ուսուցիչները, ժողկրթբաժինը, լուսավորության մինիստրությունը վերջապես՝ սպասում են, որ Հենդոյի պարտադիր ուսուցման տարիքը անցնի։ Իսկ մինչ այդ Հենդոն կնստի֊կլսի չի լսի՝ կընդարմանա։ Եթե եղանակը անձրևային է, գլուխը բռունցքներին դրած ննջում է քնաբեր դասաժխորի տակ (դիվոտում է միայն ուսուցչի գոռոցից), եթե արև է կամ պարզկա ցուրտ է, հինգ֊տասը րոպեն մեկ ոտքի է կանգնում ճմլկտալու և զորեղ հոդերը ճարճատում են… Կանայք ապշանքով կամ զզվանքով մտքներում հաշվում են հոդերի համազարկը, տղամարդիկ պարզապես հրավիրում են դուրս։ Հենդոն դռնից դուրս է գալիս, կանգնում է պատուհանի տակ և դա նշանակում է, որ ուսումնառությունն այսօր ավարտվեց, պայուսակը պիտի նետվի դուրս։ Հորթերը իրար են անցնում։ Թե՛ վախենում են ուսուցչի զայրալից ուշադրությունից, թե՛ ուրախ են, որ գործ բացվեց և պահը որսում, պայուսակը նետում են դուրս։ Այդ պայուսակից երեք հատ լիներ, կարելի կլիներ․ «Պարտուսը Հայաստանում» թանգարանի հիմքը դնել։ Հենդոն օդում չանչում է պայուսակը, ինչ մեջը մնաց՝ դրա տերն է և ծանրումեծ գնում է դպրոցի բակով։ Պայուսակը՝ երախը բաց, կախած ունի միջնամատի ծայրագույն հոդից, իբր՝ հետս է, բայց իմը չէ, իբր՝ զզվում ենք սատկած կատվից, բայց աղջիկ չենք, որ չկարենանք պոչը բռնած տանենք թաղենք… Վերջին հաշվով՝ կրում եմ մորս խաթեր։

Հենրիխ, եկ գրատախտակի մոտ։

Հազվադեպ կանչ է։ Սա նշանակում է, որ հայկական դպրոցի ռուսերենի գերմանուհի ուսուցչուհին էլի տխուր է, ընկճվածությունից նրան գուցե Հենդոյի անբիծ ուղեղը հանի։ Հենդոն ռանդած, լաքած տախտակ է, դու կավիճով վրան գրում անցնում ես առաջ, այնտեղ տառերը փոշիանում թափվում են ցած։ Ոչ գիր, ոչ էլ միտք է հանդուրժում… Իսկ գուցեև կավիճն է, պարզապես, հում կիր, որովհետև ահա Հենդոն տեղից ժպտալով եկավ կանգնեց և նրա ժպիտը բթամիտի չէ, այլ բացահայտ քամահրական։ Նա այնպես վերջնական է արհամարհում գիտելիքը, ասես մի անգամ արդեն տիրապետել է։

Հենրիխ անունը Հենդոյի վրա մոգական ազդեցություն ունի, այլապես նա մեկ անգամ ասելով չէր գա կանգնի․ կճմլկտար, ձեռքը թափ կտար, չլսելու կտար… Բայց Հենրիխը նրան կտրում է դասարանից ու առանձնացնում մի բոլորովին ուրիշ, ոչ ամենքին հայտնի կողմից։ Բացի այդ, սիրում է ուսուցչուհու առոգանությունը, թերաթուխ լավաշի գույնի մաշկը, աղջնակի քիթուբերանը, տիկնիկի ծամերի նման փափուկ ծամերը։

Հենրիխ, ասա րոդերը։

Հաջա՞ն…

Րոդերը, խնտրեմ։

Դասարանը թամաշի ակնկալիքով սսկվում է։ Հենդոն իբր մտասուզվեց։ Ձախ ձեռը կանթեց գոտկատեղին, աջ ափը խփեց ճակատին ու այդպես պահեց։ Գործողությունը լրիվացնելու համար մնում էր ափը զգույշ շուռ տար, տեսներ ճանճին կպա՞վ թե չէ։ Ուսուցչուհին մտացրիվ նայում է նրան և Հենդոն դասարանին նայելու փոխարեն նայում է առաստաղին։ Առաստաղին նայելով՝ գուցե թե մի բան սովորես եկեղեցում, բայց Հենդոյի կանգնած տեղից հարյուր կիլոմետր շառավղով չկա մի եկեղեցի, նույնիսկ հասարակ մատուռ չկա, որի որմին հայերեն մի տառ մնացած լինի։ Ինչը չեն ավերել թշնամիները, խնամքով քերել են «բարեկամները»։

Դասարանից մի օգնական շշուկ է գալիս, որից Հենդոն մի բառ է որսում․

Սրեդնի, ու շիտակ նայում է ուսուցչուհուն։

Ետո՞…

Սրեդնիիիի…

Նու չտո՝ սրեդնի, ջղայնությունը սիրում է ջղային լեզու։

Սրեդնի Ազիա…

Վա՜խ, նվաղեց դասարանի գերազանցիկը և դասարանը ձեռից գնաց։ Ինքնատիրապետման ջանքից ուսուցչուհու բերանը ծամածռվեց, դեմքը կարմրեց, պարանոցի երակները ուռան ու… նա էլ պայթեց։ Դասարանը կապը կտրեց։ Խռխռում են, վրնջում են, թառաչում են, դոփդոփում են, գալարվում են, առիթ էր եկել՝ մեկը հասցրեց մյուսի ծոծրակին, մեկը կողքինի թանաքամանի մեջ գրպանից հանած ավազ լցրեց, ոտքի վրա հռհոացողի տակը ինչ֊որ սուր բան դրին, սա նստեց ու ոռնոցով թռավ, իսկ ուսուցչուհու ծիծաղը վերածվել էր հիստերիայի։

Նստե՞մ, անմեղ հարցրեց Հենդոն։

Չասացին՝ նստի։ Հենդոն նստելուց կշտացած էր ու այնքան էլ դեմ չէր կանգնելուն, բայց դասարանը ձեռից գնում էր։ Եվ Հենդոյի դեմքը խոժոռվեց։ Հետո սպառնաց՝ ափի կողով կոկորդը սղոցելով։ Նրա վիզը կտրելու բան էր և այդ շարժումը տպավորություն թողեց։

Դասարանը տաշտը լցրած ջրի նման ճողփալով հանդարտվում էր։

Օ՜յ, նե մադու, ուսուցչուհին վերագտել էր խոսելու ընդունակությունը։

Ուրեմն նրան դաս են հարցնում՝ խնդալով լիցքաթափվելու, բոռալով հանդարտվելու կամ դասաժամը ձգելու համար և ապերախտներից մեկնումեկի մտքով չի անցնում հատուցել գոնե «միջակով»։ Քառորդը փակվում է, և դասղեկը անարտահայտիչ կարդում է․

Սեյրանյան Հենրիկ․ հայոց լեզու՝ երկու, հայ գրականություն՝ երկու, հանրահաշիվ՝ երկու… աշխարհագրություն՝ երկու… վարք՝ երկու…

Տանը նույն ոգով կարդում է հայրը, և մայրը արձագանքում է ամեն առարկային․

Երկրաչափություն՝ երկու…

Վա՜շ։

Պատմություն…

Վա՜խ։

Ռուսաց լեզու…

Վա՜շ, անլեզու տղես։

Բուսաբանություն…

Վա՜խ, բանվոր տղես։

Անգլերեն…

Վա՜շ, ռանչպար տղես…

Աշխատանք՝ հինգ։

Ա՜խ, մեռնեմ տուն պահող տղիս։

Հենդոն իրոք ոսկի ձեռքեր ունի։ Անհնար է մարզելով ու վարժելով այդպիսի ձեռքեր ունենալ, անհնար է նման ձեռք ստանալ որևէ եղանակով, դա, ոսկու նման, պիտի լինի ու գտնվի բնության մեջ։

Հենդոյին տեսնել է պետք փայտի գործ անելիս։ Իր գնդլիկ մատներով մանր֊մանր, ճշգրիտ, կլանված աշխատում է դպրոցի արհեստանոցում, և փայտերը կցմցելով զանգին սպասող ու իր դանդաղկոտությունը ծաղրող փինաչիներին մի պատասխան ունի․

Իմս մեկ է, հըմը բեկ է։

Զգում ես, որ մարդը հյուսն է ծնվել, որ փայտի զգացողությունը հետն է աշխարհ բերել։

Հենդոն շինում է աթոռը և փորձել֊ցուցադրելու մի եղանակ ունի, աթոռը դնում է հատակին, ինքը դազգահից ցատկում է վրան։ Եվ միայն հատակի տախտակներն են իրար գալիս։ Իսկ իր գնահատանքին ներկայացրած աթոռները փորձարկում է անհամեմատ ներողամիտ՝ բռունցքով իջնում է նստատեղին դիմացավ՝ լավ, չդիմացավ՝ սարքի նորից։

Ժամանակը եկավ և Հենդոյի կարիքը զգացին։ Դպրոցի կահույքը շերտ֊շերտ ներկի տակ փտել էր։ Մատակարարները առաջարկել էին` կամ֊երրորդով պատրաստի գույք, կամ լրիվի հաշվով` փայտանյութ։ Անտառից հեռու, աչքերից հեռու տեղ` ամենքն էլ փայտեղենի կարիք ունեին ու որոշվեց` տախտակ ու գերան։ Կկցմցեն ներքին ուժերով։ Իհարկե, նկատի ունեին նաև Հենդոյին։ Հենդոն ոգևորությամբ հանձն առավ դասասենյակում արվելիք գործը։ Դասերից հետո մնում, աշխատում էր։ Եվ ամեն առավոտ կաթնակերներից մեկը իր ճոճվող նստարանի կայունությունը զգալով, իր փեղկի բացվել֊փակվելը տեսնելով` ղժժում էին հրճվանքից։ Հենդոյի համար այդ անասնական հրճվանքն էլ մեծ պարգև էր, բայց գործի դիմաց, համենայն դեպս, նստարանի տիրոջ ճակատին մի կենտ կտոց էր տրաքացնում։

Որ ձրիակերությունից հանկարծ չուռեք, բացատրում էր։

Այդ չարաբաստիկ քառորդը արագ անցավ։ Դասղեկը ըստ ցուցակի կարդաց Հենդոյի անունը։ Հենդոն, կիսանստած, խուլ ականջ էր դնում միապաղաղ «երկու»֊ներին, մեկ էլ…

Ի՞նչ, հարցրեց Հենդոն։

Աշխատանք՝ երկու, մեքենայորեն կարդաց դասղեկը։

Ո՞նց թե, չհասկացավ Հենդոն։

Դասղեկը բարձրացրեց գլուխը, հետո նայեց թերթիկին, կասկածեց, բայց սաստող ձայնով կրկնեց՝

Երկու։ Դասարանը ապշած էր։

Հա֊ա՞, անարդարությունը Հենդոյին թաղել էր։ Ուրեմն՝ երկու…֊ Եվ անդյուրաշարժ, բարեհոգի, ժպտերես Հենդոն այլայլված դուրս թռավ տեղից՝ ձեռքի հետ փեղկը պոկելով, հեսա մյուս ձեռքով պոկեց մյուս փեղկը, միասին խփեց հատակին, առեք ձեզ՝ երկու, առաջ գնաց, աքացիով տեղահան արեց երկու նստարան (երեխաները ճղճղացին), երկու շարքի փեղկերը պոկռտելով գնաց դեպի ուսուցչուհին, ուսուցչուհին վեր թռավ տեղից։ Հենդոն իր նորոգած աթոռը փշրեց հատակին, առեք ձեզ՝ երկու, նայեց շուրջը՝ ջարդելու էլի բաներ կային, բայց արհամարհական ձեռքը թափ տվեց, դռան մոտ էր, բայց իր արարքին վճռական իմաստ տալու համար գնաց դեպի լուսամուտը, մի վերջին անգամ կտացրեց դասարանի գերազանցիկի շեկլիկ գլխին ու դուրս թռավ պատուհանից։ Պայուսակը նրա ետևից նետող չեղավ։ Նա չսպասեց էլ։

Հուրհրում էր արևն ուրախ,
Գետն էր գնում քաղցրակարկաչ.
Չորս դիս` գարնան կարմիր ծիծաղ,
Վարդեր կարմիր, կարմիր կակաչ:

Արտույտն երգով ճախրում էր վեր.
Արոտներում` խրխինջ ու կանչ.
Չորս դիս` գարնան կանանչ թևեր,
Կանանչ հովեր, ծո˜վեր կանանչ:

Մեր մանկական ճիչն էր թնդում
Դաշտերի մեջ ցողաթաթախ.
Խայտում էինք զմրուխտ գետում, -
Եվ զնգում էր արևն ուրախ …

1930, Փարիզ

Վարդի շրթունքըդ, աղջի՛կ աչագեղ,
Համբույրի համար հասել է ահա.
Օ, մի՛ արձակիր մազերըդ շքեղ
Հոգնած, ջարդված իմ կըրծքի վրա:

Գարունը վաղուց գնաց իմ սրտեն,
Եվ սիրտըս հիմա` ծանըր, վըշտահար, -
Վարդի շրթունքըդ հասել է արդեն
Հնչուն համբույրի, բայց ոչ ինձ համար…

1904
Նոր Նախիջևան

Հարյուրամյա վաղեմության ազգային մեր անցյալը կրկնվեց մեր օրերում, և անցյալի այդ վերադարձը թվում է պիտի որ նվազեցներ և շատ դեպքերում իսկապես էլ նվազեցրեց գրական, այլև հասարակական լայն շրջանների բուռն, շահագրգիռ հետաքրքրությունը բուն այդ անցյալի ու նրա գրականության, անգամ վավերագրության նկատմամբ. նոր ու նորոգյալ անցյալը հարկ չուներ միջնորդավորված ներկայանալ անցյալը այսօր վերապրողներիս, և շատ անուններ ու դեմքեր՝ որ կոչված էին օրվա պատմության գլխավոր հերոսները լինել՝ մերօրյա պատմության լուսանցք անցան: Թվում է լուսանցքն էր տեղը նաև Խաչիկ Դաշտենցի, բայց այդպես չեղավ: Նրա «Խոդեդանը», նրա «Ռանչպարների կանչը»,- որ 1890-1920 թվականների մեր ազգային կյանքի գեղարվեստականից ավելի վավերական ու վավերականից ավելի գեղարվեստական համապատկերն էին,- հին զինվորի իրենց գործը թվում է արած և մարտադաշտից այլևս քաշված էին լինելու: Բայց ահա - չեն քաշվել, բայց ահա - իրենց շողքուփայլից ոչինչ չեն կորցրել:
Նշանակում է՝ Դաշտենցը ժամանակի մեր ազգային իրականությունից ստեղծել է իր գեղարվեստական իրականությունը՝ հանդիպումը ինչի հետ միայն խինդ ու հրճվանք է պարգևում, ինչը չէիր ասի մեր նորօրյա հանդիպման մասին հարյուրամյա վաղեմության իրականության հետ:
Այդ մարդու հետ ամեն առիթով ամեն մի հանդիպում,- լինեն դրանք նրա շեքսպիրյան հիանալի վերարթնացումները, իր բանաստեղծությունը թե վերոհիշյալ վիպասքերը,- քեզ ողողել են միայն ուրախությամբ ու հպարտությամբ՝ քո իսկ հայոց լեզվի, քո իսկ պատմության, քո իսկ շիտակ կեցվածքի համար քո իրականության և քո ազգային կյանքի առջև: Եվ բնական է, որ այսօրվա շփոթահար մարդը ցանկանում է իր կողքին ունենալ անցյալի իր բազումներից առավել ազնիվներին, առավել շքեղներին, առավել շիտակներին, որպիսին Խաչիկ Դաշտենցն էր:

Քաղաքական ներքին հակասությունները, ընդվզումներն ու պառակտումները, կուսակցական գզվռտուքները կրկին «լափում են» մարդկային ու բնական աշխարհակործան աղետներից բազմիցս փրկված-հառնած-գոյատևած ու հազարամյակների խորքից եկած մեզ բաժին հասած մեր էս մի բուռ-բռաչափ, էս մի փոքրիկ, էս մի վերջին, էս մի... հայահողակտորը:
Ի՞նչ է, մեր գենե՞րն են մեր թշնամիները, Աստծո կողմից, Աստծո կամքով էս խենթ ու խեղճ ազգին շնորհված-պարգևած հայահալած ճակատագի՞րը, անցյալի փորձություններից դասեր չառնե՞լը, տարվող քաղաքականությո՞ւնը... ո՞րը...
Բավ է... Դժվարին ու ծանր, դժգույն ու օրհասական այս պահին անսանք գոնե մեր մտքին, մեզնից խելոք մեծերին, ունկն դնենք, թե ի՞նչ է ասում Հրանտ Մաթևոսյան հայը, հայ-նահապետը:

– Այսօր, երբ հայոց հողը կրկին ծանր տնքում է, երբ կրկին հարցականի տակ է դրված ազգի լինել-չլինելու հարցը, ի՞նչն է այս պահին հուզում Ձեզ, Նահապետ:
– Մեր անպատասխանատվությունը մեր իսկ հանրապետության նկատմամբ, յուրաքանչյուր հայ քաղաքացու անպատասխանատվությունը երեկ՝ Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հան-րապետության, այսօր՝ Անկախ Հայաստանի Հանրապետության նկատմամբ: Մենք, մեր ներսի անպատասխանատու ալարկոտի հետ դաշնակցած, մեր գործն ու վարքը կապում ենք՝ որպես թե դե-մոկրատական շարժման, որպես թե բռնակալության տապալման, որպես թե Անկախ պետությունների համագործակցության անհեռանկարայնության հետ, և որպես թե ահա մենք ինչ-որ մի բանի առաջամարտիկներ ենք: Մինչդեռ ինքներս պիտի լինեինք մեր գլխի տերը, երեկ՝ նախկին հանրապետության, այսօր՝ այս նոր հանրապետության առջև մեր պարտականությունները կատարեինք բծախնդրությամբ... Երեկ բանակը չենք լիցքավորել հայկական ուժերով, երեկ առաջադրված բարեփոխումները չենք լցրել հայկական մտքի և ուժի կարողությամբ, չենք ենթարկվել երեկվա մեխանիզմին և չենք ենթարկվում այսօրվա մեխանիզմին... շատ անպատասխանատու ենք... Իսկապես, անիշխանություն է, անարխիստներ կան մեջներս. այս անիշխանությունը մենք հակադրում ենք որպես թե ազատամարտիկի մեր կեցվածքին, որպես թե ազատություն սիրողի, բանակային կարգի մեջ չմտնողի մեր ինչ-որ մի կեցվածքին, և փաստորեն դա փախստականություն է ինքներս մեզանից, փախստականություն՝ ազգային պարտականությունից... Պետությունը միայն բանակով է կայանում... Եվ խորհրդարանն էլ խուսանավել է այդ հարցերին պատասխանելուց, և յուրաքանչյուր հայ պատանի՝ աղջիկ, տղա, լավ դաշնակցել են ահա. որպես թե բռնակալական երկրի քայքայման ժամանակներին, դաշնակցել՝ որպես թե ազգայնաբար, որպես թե հանուն համաշխարհային դեմոկրատիայի հաղթանակի մի բան ենք անում... Բայց իրականում ոչ մի բան չենք անում, իրականում մենք դավաճանում ենք մեր ազգին:
– Դեռ ինչքան պետք է մենք մեզանից փախչենք: Ղարաբաղցուն չորս տարի հարկավոր եղավ, որ նա հասկանա, որ պատերազմ է...
– Այո: Երևանցուն էլ դեռ երևի մի քիչ ավելի շատ պետք կլինի, չնայած պետություն դառնալու համար սերմերը ոնց որ թե լավն են: Պարզապես «գուրգուրանքով» պիտի բարձրացվեին... Պիտի սահմանները պահպանվեին... Պիտի մի քիչ այլ լիներ, քան թե կա...
Պատերազմը բռնություն է, բայց իրողություն: Պիտի իրողությանը ենթարկվես, պիտի մթի իրականության թելադրանքին ենթարկվես: Ոչ իրողությունը, ոչ կուրությունը քեզ այդ իրականու-թյունից, միևնույն է, խուսանավել, խուսափել չի տալու: Իրականությունը իրենը պարտադրում է. դու պարտավոր ես բաց լինել նրա առաջ և տղամարդու պես բանաձևել, քո պատասխանը տալ դրան... Բայց էլի վազում ենք Տիզբոն, էլի վազում ենք Մոսկվա, էլի վազում ենք... Մենք մեզ պիտի կարգավորենք, մեր գնդերը կարգավորենք, մեզ իրականության առջև կանգնեցնենք, հետո, մեր ներսում անձնավորված, մեր հանրապետության ներսում պատրաստ լինելուց հետո, դիմենք հարևան և մյուս հանրապետություններին... Խնդրեմ, պիտի կանխենք՝ ահա սրանով... Մենք իսկապես պիտի պատրաստ լինենք:
– Պատմությունը հուշում է, որ պատրաստ լինելու համար մեզ ամուր ձեռք է պետք, որովհետև «իշխանասեր» չենք կամ «ազատասեր» ենք, որովհետև այսօր ունևորն իր ունեցվածքով է փորձում երեխային բանակ չթողնել («երեխա» ասածդ 18-35 տարեկան է), չունևորն էլ՝ այլ պատճառներով, բայց մի փաստ կա, որ ազգ պահելու համար պիտի քրտնես, պիտի արյուն տաս, պիտի քեզ զոհես... այլ ճշմարտություն չկա...
– Մեր իրականությանը պիտի տեր կանգնենք: Աղավնու պես թևածելով արևմտյան դեմոկրատիայի արտահայտությունները ռադիոհեռուստատեսային ալիքներով գալիս – էստեղ, մեր գլխին հովանի են դառնում և մեր ասվող խոսքը անընդհատ մեր բերնից խլում են: Երբեմն սթափեցնող «ծղրտոցներ» լինում են, երբեմն արյան դաժան հոտը զգում ենք, բայց մեր բերանները երբ բացում ենք այդ ասելու, դարձյալ տեսնում ենք, որ ուրիշ երկրի խոսք ասացինք, ուրիշ երկրների քաղաքական առաջնորդների խոսքեր եկան-թռան մեր բերանից... Մենք ուղղակի պիտի փակվենք և մեր խոսքը գտնենք, մեր խոսքին համապատասխան մեր վարքն ունենանք իրողության առաջ:
...Իսկ իրողությունը... Պատերազմի նոր կերպ է պարտադրվել մեզ: Սա Հայաստանի՝ Կովկասում մնալ-չմնալու հարցն է: Հարցն այսպես է դրված: Եթե մենք ուզում ենք լինել Կովկասի իրա-վահավասար ազգերից մեկը, մենք պարտավոր ենք չպարտվել, պարտվելու իրավունք չունենք և պիտի չպարտվենք: Բայց ամեն օր պարտություն է, ամեն օր փախուստ է: Մի կողմից հանրապետու-թյան դարպասները բացել ենք դրախտի, Արևմուտքի առջև, որն էլ ամենևին դրախտ չէ, որովհետև դա քո երկիրը չէ, մյուս կողմից էլ սկսել են մեզ վերացնել: Սա թուրքական նացիոնալիզմի լայն ծրագրերն են, և եթե կոտորվելու ենք, էստեղ պիտի կոտորվենք, ուրիշ բան չունեմ ես ասելու՝ էս է... Բայց եթե «եթե»-ով ենք խոսում: Եթե-եթե... Եթե ԱՊՀ-ն պահպանվելու է, եթե ԱՊՀ-ն չի պահպանվելու: Եթե ԱՊՀ-ն պահպանվելու է, Հայաստանը Ադրբեջանին սահման չի լինելու, չնայած այդ սահմանների չգոյության պայմաններում էլ այն տարածքներից, որոնք Ադրբեջան էին կոչվում, դարերով բնակվող հայությունը բռնագաղթեցվում էր, քաղաքակրթորեն վտարվում էր իր պապենական հողից, և այդ թուրքը, թուրք գեղջուկ տարրը փառահեղորեն այդ հողի վրա դիմանում էր, քո հայը չէր դիմանում, փախչում էր, և բոլորս գիտենք, թե ինչ կատարվեց...
Բայց եթե ԱՊՀ-ն չի պահպանվելու: Առաջանում են թուրքական և մահմեդական ազդեցության ոլորտներ: Այս դեպքում ի՞նչ... Եթե հաշտեցման փրկիչ խոսքը Մոսկվայից էր գալու, թե Անկարայից էր գալու, երկու դեպքերում էլ նույնն էր լինելու: Անկարան բացարձակապես չէր կռվելու, այլ Ադրբեջանին՝ իր օժանդակությամբ արձակելու էր Հայաստանի վրա: Մոսկվան էլ կացուկամ իր խոս-տումներով ժողովուրդներին կռվեցնելու էր: Այս պայմաններում ի՞նչ ենք անելու: Երկու դեպքում էլ ուրիշ ընտրություն չկա: Ինչ-որ մի ժամանակ մենք խաբվեցինք, թե թուրքերի ախորժակը բավա-րարված կլինի Արևմտյան Հայաստանը կլլելով, որ նոր ժամանակներ են եկել, և պետությունների միջև առաջանում են նոր հարաբերություններ, բայց չէ... Էնքան խաբված մնացինք, մինչև որ էնտեղի դեմոկրատները, մտավորականներն իրենց խոսքն ասացին, թե Ղարաբաղն Ադրբեջանինն է: Մենք դա համարեցինք, որ ֆաշիստական կուսակցությունների ճնշման տակ են ասել, բայց պետք է մտածենք, որ ֆաշիստական կուսակցություններն էլ, վերջին հաշվով, իրենք են ստեղծել, իրենց ժողովուրդն է ստեղծել, իրենց կառավարությունը: Այստեղ ուղղակի դրված է ազգ և ազգ հարցը:

– Պակիստանի և Հնդկաստանի սահմանում, Փենջաբում սինկխերն են ապրում: Դա այն ցեղն է, որ չթողեց, որ մահմեդականությունը մտնի Հնդկաստան: Դրանց մասին ասում են, որ դաշույնը կամ հետո արդեն հրացանը կողքն են քնել գիշեր-ցերեկ, որպեսզի մահմեդականությունն այդ հատվածով չանցնի: Հիմա նույն բանը, արդեն որերորդ անգամ մեզ նույն բանն է թելադրվում: Հիմա, քան երբևէ, մեր պետության ուղեղը պիտի աշխատի, զինվորն էլ պետք է կանգնի ու իր սահմանը պաշտպանի:
– Կամ, կամ... Կամ Կովկասում կմնանք, կամ չենք մնա: Կամ Կովկասում կմնանք որպես իրավահավասար մի պետություն... Էն էլ ռեսուրս չունենք, հազար ու մի բան չունենք, ու մնացած բոլոր բաները բոլորս էլ գիտենք, կամ չենք մնա: Ինչ ասեմ, է, բոլոր իշխող բարձունքները թշնամու ձեռքին են, ուղղակի լցրել են էս պուճուր հովիտն ու բոլոր կողմերից փորձում են կոտորել... Մենք էլ պիտի չկոտորվենք...
– Մի կողմից պետք է կռվենք, մյուս կողմից մեր դիվանագիտությունն աշխատեցնենք: Բայց այս պահին, եթե մեր շուրջն ենք նայում, տեսնում ենք, որ դաշնակից չունենք...
– Եթե լինենք, ազգը, պետությունը եթե լինեն, դաշնակից անպայման կհայտնվի:
– Դաշնակից այն առումով, որ սրանք քաղաքական խաղեր են, որ մի անգամ մեր խաղաքարտը կարող է բռնել, մյուս անգամ՝ կարող է չբռնել: Մեզանից շատ քիչ բան է կախված, ցավոք... Հռոմում մեր գործերը վատ ընթացան: Դրանից հետո ո՞ւմ կարող ենք տեսնել մեզ դաշնակից՝ այնտեղ մեր ոչ նախանձելի վիճակը բացահայտվելուց հետո...
– Շատ կներես, բայց նույնիսկ թուրքին (եթե դու քո ինքնությանը տեր ես կանգնում), նույնիսկ թուրքին եմ ինձ դաշնակից տեսնում: Եթե գործ ես արել, աշխատել ես, պատերազմի և խաղաղության քաղաքականությունը միասնորեն ես տանում: Բոլորը իմ թշնամիները կդառնան, եթե ինքս ինձ ինքնասպանության դատապարտեմ, և բոլորը իմ բարեկամները կդառնան, եթե ես դիմացել-դիմանամ ու ապրեմ: Այդ պատճառով էլ Արցախի հարցում հենց սկզբում էլ այդ երկդիմի քաղաքականությունն ինձ շատ կասկածելի էր թվում: Բայց ինձ չէի հանձնում այդ մտածողությանը, որովհետև որպես թե «գիտակ» մարդկանց էի թողնում, որոնք խորհրդարանին և առհասարակ հայ հասարակական մտքին էին հանձնում Արցախի վերաբերյալ այդ երկդիմի քաղաքականության տարբերակը, ինչ որ մենք ընտրել ենք: Բայց այդ երկակի խաղերը շիտակ քայլեր չէին, և մենք էլ ուղղակի ընկնելու ենք մեր սարքած թակարդը: Ռիկաշետը ինչպե՞ս է կոչվում, ռիկաշետը ի՞նչ է... Մեզ վրա արձակած այդ գնդակը ռիկաշետով պիտի դիպչեր թուրքին: Այդ արձակածը նույն երանգով արձակողին էր դառնալու՝ խուսափեցինք: Գիտես, ճշմարտությունը փիլիսոփային և մարտիկին, վերջին հաշվով, բերում է հասարակ թվացող մի մտքի, այն ճշմարտության, որ հայրենիքը չի կարելի տալ: Պիտի բոլորս մեկ լինենք, և այստեղ այլևս փիլիսոփայություն կամ այլ վարժանքներ պետք չեն:
– Ինձ թվում է, դեռ գոտիներս պնդացնելու տեղ ունենք, դեռ ստիպված պիտի վերադառնանք Սարդարապատ: Նորից վատ վիճակ էր այն ժամանակ, բայց կարողացանք պահպանել մեր գոյու-թյունը...
– Ասացիր՝ հիշեցի: Ակսել Բակունցն այնտեղ կռվում էր, այն երեխան՝ Նաիրի Զարյանն այն կռվում կար, այլ երեխաներ էլ կային: Արդեն վաստակավոր Դերենիկ Դեմիրճյանը զենք էր բաժանում: Գրիգոր Ղափանցյանն այնտեղ էր, որբանոցի երեխեքը, ավագ դասարանի տղաները այնտեղ էին: Սարդարապատը ապագա բանաստեղծներին, ներկա բանաստեղծներին, օրվա բանաստեղծներին, գիտնականներին՝ բոլորին, տարել էր այնտեղ:
– Այսինքն, այսօր չկա Արցախի համաժողովրդական պայքարը:
– Չկա, չկա և մեղքը խորհրդարանինն է, բոլորինս է... ամբողջ ազգինն է...
– Իսկ մեղքը քավելու ճանապա՞րհը:
– Արցախը պիտի ետ բերենք: Նրանք մեզ ասում են՝ Արցախն ինքնավարություն կստանա այն դեպքում, երբ Հայաստանից փախած ադրբեջանցիները ետ գան: Ինչպես որ 60-ական թվականներին էին ասում նրանք. «Եթե դուք ձեր շրջանների ադրբեջանցիներին ինքնավարություն կտաք, կմիացնեք մեզ իրենց տարածությամբ, ունեցվածքով...»: Հիմա նրանց՝ այստեղի ադրբեջանցիների տեղն զբաղեցրել են 300 հազար հայեր՝ Բաքվի փախստականներ, իսկ Բաքվի այդ հայ բնակիչների ունեցվածքը՝ Ադրբեջանի հողային իրավունքներով՝ անցել է Ադրբեջանին: Հիմա այդ հարցը չկա: Այն քաղաքացիները, այն մարդիկ, որոնք Ադրբեջանի լիիրավ քաղաքացիներն էին, Ադրբեջանի տերերն էին, այժմ տնանկ, զուրկ, տկլոր, հայտնվել են Հայաստանում, և դա փոխանակության պես ինչ-որ մի բան էր: Արցախի հարցը մնացել է հողային հարց, հողի և իրավունքների հարց: Արցախը մարդիկ դիտում էին որպես «անտեր բաղի» հարց: Արցախում ապրող հայը հաշվի մեջ չէր, մինչև հիմա էլ «տերիտորիալ պահանջներ են» ներկայացվում ամբողջ աշխարհին: Հենց այսպես՝ «Տերիտորիալ պահանջ դրացի մարդուց»:
...Եվ ինձ համար նշանակություն չունի, թե իմ պատվիրակությանը դրսում ինչպես կընդունեն, կսուլեն, կսադրեն, մերոնք կգնան կտեսնեն հյուրանոցում համար չունեն, մութ միջանցքներում դանակով կվախեցնեն, կապտակեն, բացարձակապես ոչ մի նշանակություն չունի: Այս թվարկածներս բոլորն էլ սպասելի են, և այդ ամբողջը կոչվում է միջազգային հանրության կարծիք: Բայց հայ մարդու և այստեղի քաղաքացու քո կարծիքը այն է, ինչ որ կա: Նրանք արդյո՞ք կարող են համոզել, որ Ղարաբաղն իմ ու քո հողը չէ, որ Ղարաբաղն իմ կեսը չէ: Ղարաբաղը նաև իմ պրոբլեմն է, իմ՝ Հայաստանի քաղաքացու պրոբլեմը, որովհետև երբ այնտեղից վռնդում են, գալիս են իմ դուռը, գալիս են իմ օրապահիկը կիսելու, իմ սուղ միջոցները խժռելու-ոչնչացնելու... սա փախստականության ոճն է... Ղարաբաղն իմ պրոբլեմն է, Ղարաբաղն իմ հողն է, Ղարաբաղից չի կարելի հրաժարվել, եթե նույնիսկ թուրքի ետևում ով ասես կանգնած լինի, եթե նույնիսկ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները: Այսպես, մնացածը ինձ համար բացարձակապես անընդունելի տարբերակներ են:
– Ես էլ այդպես գիտեմ: Գիտեմ նաև, որ պիտի լինենք, որ մեր լինելիության մասին է խոսքը: Բայց այսօր այնպիսի իրականության առջև ենք կանգնել, որ այս անվերջանալի, պաշտպանողական պատերազմում զոհվելու կամ փրկվելու հարցն է դրված: Ապավինման ի՞նչ եզրեր կարող են լինել, Նահապետ:
– Հայաստանում տանկեր չկա՞ն...
– Այնտեղ տանկով ջարդում են, Երևանում կամ Կիրովականում տանկ, երևի թե, ունենք, որը չենք օգտագործում կամ չենք ուզում զոհաբերել, և կամ էլ ինչպես է՝ մեր մեջ ստրուկն է նստած, թող տասը հոգի էլ զոհվեն, ի՞նչ է պատահել... սրա մասին է թերևս խոսքը:
– Պատմությունից երևի կհիշես, թե ինչպես 1918-20 թվականներին ադրբեջանցիները (մուսավաթները մենշևիկների աջակցությամբ) զինաթափեցին-կոտորեցին նահանջող ռուսական դիվիզիաները: Ճիշտ արեցին... Չէ՜, եկել թշնամանքը, պատերազմը գցել ես այս երկրի մեջը, հիմա էլ վեր ես կացել ու հանգիստ գնում ես, հա՞, դե տուր էդ զենքը մեզ: Ճիշտ բան էր սա:
Մենք նախկին Միությունից մեր բաժինը ունենք, ինչպես նվերների, այնպես էլ պահանջների բաժինը ունենք: Սա ռազմական հզոր մի երկիր էր, ուրեմն մեր բաժինը մենք պիտի խլենք-ուզենք-ետ վերցնենք: Թուրքն իր կռվի, իր ուզելու ձևն ունի, տեսնում ես չէ՞. մորով-մանկով շրջապատի, ինքը ետևից քշի... Բայց եթե սա իմպերիայի ունեցվածքն է, ես էլ իմ բաժինը ունեմ, իմ բաժինը ինձ տվեք...
– Մոր ու մանկով չենք արել, իհարկե, բայց եթե արվեր էլ, եթե իսկապես հրահանգ լիներ՝ մեր ու մանուկ չէին հարցնելու: Պարզապես, սա մի քիչ ավելի խորը և գուցե Ձեզ՝ պատգամավորիդ հասու քաղաքականություն է, որովհետև վարագույրներից այն կողմ բաներ կան, որոնք հասարակ մահկանացուներին տեսանելի չեն լինում... Բացի դրանից կառավարության անդամներին ու խորհրդարանի պատգամավորներին կարող ենք ծեծել, բայց չենք կարող ասել՝ թող էս զենքն ու գնա այստեղից...
– Ճիշտ է: Հիշո՞ւմ ես Ցիցիանովի գլուխն ով կտրեց: Բաքվի խանը: Կտրեց, ուղարկեց: «Հաջի Մուրադը» հիշո՞ւմ ես: Հաջի Մուրադն էլ դավաճան էր: Էսպես էր: Մի անգամ թուրք ոսկեպարցի մի գրողի հետ էի խոսում, ասաց՝ Ադրբեջանում անգլուխ երկու լեշ կա թաղված: Մեկը՝ Հաջի Մուրադն է, մյուսը՝ Ցիցիանովը: Նրանցից մեկին դիտել են որպես դավաճանի, մյուսին՝ որպես նվաճողի: Էլի մեր հավատարմությունն է պատժվում ռուսի կողմից, իսկ ադրբեջանցին դավաճանել է, դավաճանում է ու նորից է դավաճանում...
– Բայց մեր հավատարմությունը տեղ չի հասնում: Սա հավատարմություն չի՛ և այս ոգին որ կա, շատ վատ է: Ուրիշի բանակում մենք և՛ քաջարի զինվոր ենք, և՛ պանծալի գեներալ, իսկ մեզ մոտ՝ խեղ-ճուկրակ մարդիկ:
– Ադմիրալ Իսակովը ղարաբաղցի էր, Նախիջևանիկ գյուղից: 1918 թվականին ծովակալ Բագրատունի կար, ժամանակավոր կառավարությունից հետո փախել-եկել էր այստեղ՝ Հայաստան (ընդհանրապես այդ ժամանակ շատ մտավորականներ վերադարձան Հայաստան), Իսակովին էլ ճանաչում էր: Ահա թե ինչ է ասել Բագրատունին. մեկ էլ տեսնեմ Իսակովն ինձ կանչել ու թե՝ քեզ նշանակում եմ Վանի նավատորմների պետ, ինձ՝ նախկին ադմիրալիս՝ նման բան է ասում, հլա դրա՜ն նայիր... Տեսնո՞ւմ ես՝ ո՞ւր է տանում քո ողորմելի ինտերնացիոնալիզմը... Ցավալիորեն, այո՛, քո գեներալներն այլ բանակների զորավարներ են եղել, քո բարձր չինովնիկները եղել են ուրիշ, բարձր դռների, Մոսկվայի, Պարսկաստանի կամ ամերիկյան արքունիքներում ծառացած սքանչելի տղերք, ուրիշ պլատֆորմի վրա ծաղկած տղերք, քաղաքական գործիչներ կամ ինչպես մի պիեսում է ասվում՝ Պետրոս Մեծի ուսին նստել ու պարծենում է, թե ինչ բարձրահասակ է: Տեղում աճած տղա է մեզ պետք:
– Բոլոր մեծ պատերազմներում մարշալների ու գեներալների շարքերն արժանապատվորեն համալրած ազգն այսօր իր հրամանատարն ու իր զինվորը չունի: Այսօր համատարած փախուստ է, փախուստ է զինվորությունից, սահմանից: Զինվորագրվում են լոկ նրանք, շատ քիչ թվով, որոնք իրենց էության մեջ պատմություն են կրում և արյան հիշողություն ունեն: Մի խոսքով, կամավորների հերթական ծաղկաքաղ է:
– Պատերազմը, բանակը՝ երկուսն էլ բռնություն են, աշխատանք և բռնություն, և եթե այսօր մենք ձևավորված բանակ չունենք, դա խորհրդարանի, իշխանությունների, նախագահի մեծ թերությունն է: Այո, տղամարդավարի պետք է խոստովանենք, որ չենք ստեղծել բանակ և իրավունք չունենք արդարանալու, թե՝ այսինչը կամ այնինչը խանգարեց: Բանակը, պատերազմը ծանր ու կոպիտ աշխատանք է...
– Այս դեպքում պետք է հուսալ, որ եթե ոչ մենք, ապա գոնե պատմությունը մեզ կստիպի, որ բռնության գնանք՝ գերագույն նպատակը տեսնելով պետության ստեղծումն ու կայացումը:
– Առայժմ մեր սիրելի գրողներն էլ մեզ հետ ֆիդայական շարժման պատերազմական, արկածախնդրական կերպարն են մարմնավորել: Այնուհանդերձ, կրկնում եմ, որ դա չէ բանակը... Շարք մտնելը, իր կամքն ուրիշի կամքին ենթարկելը շատ դժվարին բան է...
– Եվ այնուամենայնիվ, ո՞րն եք համարում մեր կատարելիք առաջին դաժան, բայց կենսատու քայլը:
– Զոհվելու քաջություն ունենալը: Շատ բաներ ենք շրջանցել: Եվ եթե շատ բաներում առաջնորդվեինք նույնիսկ սահմանադրորեն, նախկին Միությունից անջատվելու գորբաչովյան ծրագրերով, այսքան վնաս չէր լինի, ինչպես որ եղավ սեփական, ամբոխավարական, անիշխանական մեր վարվելակերպի ժամանակ: Բանակը մինչև հիմա 75 տոկոսով պիտի հայացած լիներ: Խուսափել ենք և այդ նվիրական գործը ձախողողներին մեր մեջ պիտի փնտրենք:
– Այո, մեր մեջ և ՀՀ Գերագույն խորհրդի պատգամավորների կողքին: Մինչև այսօր խորհրդարանը նույնիսկ Հայրիկյանին պատասխանատվության չի կանչել, մինչդեռ «տոտալիտար», «բռնա-կալական», «զավթողական» ռուսական բանակում մեր զավակներին չընդգրկելու համար նա ջանք չխնայեց և համոթ խորհրդարանի և ինչու ոչ՝ շատ-շատերիս, դա նրան հաջողվեց: Հետաքրքիր է, ո՞ւմ ջրաղացին էր ջուր լցնում իր սադրանքներով: Մինչդեռ այդ նույն «զավթողականի» հիմքի վրա կայացավ մեր հարևանի բանակը, դրան ավելացրած նրանց վարձկանները, էլ չեմ ասում ֆինանսավորման եղանակը:
– Նրանք պատերազմի լրիվ օրենքներով են գործում, իսկ մենք միայն անճարակ, միամտորեն գանգատվում ենք, բողոքում, ասում՝ սխալ խփեց: Պատերազմը չունի սրբություն, ունի կանոններ՝ խաբեության, կաշառքի, մնացած իր բոլոր ատրիբուտներով: Վկան՝ հարևան հանրապետության վարած քաղաքականությունն ու գործունեությունը Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ:
Իսկ մե՞զ մոտ... Փաստորեն էլի «ղաչաղի», կամավորի կերպարն է հրապարակում և ոչ թե չարքաշ, աշխատավոր զինվորի կերպարը: Բանակի կերպարը դեռ չի եկել հրապարակ: Խփիր՝ փախիր, պար-տիզանական կռվի կերպարն է եկել...
– ...Եվ ոչ մի պատասխանատվություն: Պատասխանատվությունը կրելու է պաշտպանության նախարարը:
– Ցավում եմ, որ այդպես է: Վազգեն Սարգսյանին ես սիրում եմ, կապված է սիրտս այդ տղայի հետ:
– Նա գրող է և, թերևս, Ձեր երկու հոգեորդիները՝ Վազգենը և Վանոն այսօր ամենակարևոր ու պատասխանատու պաշտոններն են զբաղեցնում, ամենածանր բեռն են տանում հանրապետության նախագահի հետ:
– Ասեմ, որ երկուսն էլ (և ովքեր էլ որ լինեին այդ պաշտոններում, իմ սիրելիներն էին լինելու, և ես պաշտամունքով և խղճահարությամբ էի մոտենալու) չեն կարող դավաճանել, երկուսն էլ բավական անկեղծ են, երկուսն էլ բավական անպաշտպան, խորամանկություն չունեն: Այսօրվա հայոց պայքարի ամենաանպաշտպան, ամենաանթիկունք և ամենաազնիվ գոյություններն են այնտեղ: Երկուսի արարքն էլ ես ուղղակի մարդկային բարձր սխրանք եմ համարում, որ ստանձնեցին, և մյուս հատկանիշը, որ նույնպես երկուսինն է՝ խիզախությունն ու անկեղծությունն եմ համարում: Այդուհանդերձ (խոսքս ոչ այնքան իրենց, որքան այլոց է վերաբերում) հրապարակը նրանց վատ բանի սովորեցրեց... Պետական այրի վարք չի դա: Չի կարելի: Չի կարելի առանց փողկապի, չսափրված հայտնվել էկրանին, չի կարելի կոտրած ատամներով պետական պաշտոնյա լինել, չի կարելի 15 րոպե աշխատանքից ուշանալ, չի կարելի դեպքը պատահելուց 5 րոպե հետո այնտեղ չլինել, չի կարելի անառողջ լինել: Շատ բաներ չի կարելի: Մեզ հիանալի պետական չինովնիկներ են պետք, հոյակապ կատարողներ են պետք, լավ, հստակ ծառայողներ են պետք...
– Բայց ծառայողներին աճեցնել է պետք, սովորեցնել է պետք, կրթել է պետք, հագցնել է պետք, պետական, հայրական վարվեցողություն է պետք: Մեր միջից են դուրս գալու այդ մարդիկ:
– Ճիշտ է, և դրա օրինակը նախագահն ինքը պետք է տա:
– Եթե այդ օրինակը նախագահը տա, կուսակցությունները եթե իսկապես սրտացավ են, և նրանց պայքարը իսկապես աթոռի համար չէ (չեմ ասում, թե մեծ սխալը պետք է կուլ տան, բայց միշտ էլ մեր գլխին կարող են կոտրել Վրաստանի կամ Ադրբեջանի տարբերակը, և վերջին օրերի քաղաքական սուր իրադարձություններից հենց վատ, շատ վատ հոտ էր փչում), կարող են իրենց գործելակերպը ծառայեցնել միայն և միայն ազգի շահերին: Ով չի հասկանում, թող հասկանա, որ յուրաքանչյուր հեղաշրջում կամ թե նախագահի ու խորհրդարանի փոփոխում նշանակում է նորից ետ գնալ, վերածվել քաոսի, իսկ դրանում մեր կողքի հարևանները շատ են շահագրգռված, և նրանցից ոչ ոք չի ցանկանա, որ Հայաստանն արագ հզորանա:
– Դե էս մեր չակերտավոր ազատության պայմաններում ամեն մի հեռացող իր հետ շատ բան է գողանալու-տանելու: Ունեցվածք, բացվող հնարավորություններ, գաղափարներ: Տանելու է առաջին հերթին իշխանությունից, հետո էլ հայրենիքից: Հիշո՞ւմ ես, 1898-99 թվականներին Տոմակի և Գափոյի ջարդերի ժամանակ Սուլթանը ծնկները ծեծում էր, հայրերին անիծում, թե՝ ոսկիներս տարան, կարողությունս տարան: Նրա պես պիտի դատենք-մտածենք: Ոսկիներս տանում են, կարողություններս տանում են ու կտանեն: Իրենք մեր կարողությունն են, մեզանից հեռանում են, մեզ թուլացնում են: Խղճին դեմ կլինի, եթե ասես՝ մնացեք էստեղ, ինձ հետ, թշվառությունն ինձ հետ կիսեք: Բայց մենք ձեզ ունեցել ենք չէ՞, այ որդիք, մենք ձեզ զրկանքով-բանով դպրոց ենք տվել: Ճիշտ չէ՞... Իմ երեխեն սպորտդպրոց չի գնացել, դու ես գնացել, պետությունը հագցրել է, կրթել: Ազգային բան չէ՞ սա, ու հիմա դու փախչում ես, դասալիք ես, որտեղից էլ որ փախչես՝ սահմանից, կռվի դաշտից, պաշտոնից, թե իշխանությունից, թե հայրենիքից...
Չէ, սա ձև չէ: Էս ձևը լավ չէ: Թայֆա է...
– Այնպիսի ժամանակներ են, որ թայֆաները, խմբերն են ասպարեզ ընկնում: Եվ իրենք իրար միացած, ախորժակները սրած ասում են՝ էս տունը վերցնում ենք, և իշխում են կենվորների վրա՝ թե թքած կենվորների վրա, որովհետև նրանք առանձին-առանձին են:
– Առայժմ մութ գործող ուժը հրապարակ է գցել իր հիմարներին ու սարսաղներին, որ է՝ պառլամենտը և կուսակցությունները, «գեղամիջում հաչող շներ» որպես (թող վիրավորական չլինի), իսկ ինքը կողոպտում է երկիրը:
– Այսինքն՝ դարձել է կրկես, ծաղրածուների միջավայր, ժողովրդին զբաղեցնում են...
– Հա, ռադիոն էլ ամբողջ օրը միացրած, թատրոն-թամաշա է ասես: Իսկ ինքը ոչինչ չի անում: Մեկն իր խանութպանի մռութին չի խփում (ում հետ արաղ է խմել), ուժն էն խեղճ վարժապետներին է պատում...
– Իսկ հնարավոր է, որ պատմության քառուղիներում կորցրել ենք մեր... կառավարվելու կոդը, գոյատևման բնազդը:
– Կորցրել ենք, չենք կորցրել, այդ մասին չխոսենք, որովհետև եթե ասենք կորցրել ենք, էլի ենք կորցնելու: Մարդը հակված է կառավարվելու, հակված է պաշտպանվելու, լավ պաշտպանվելու, ազգ դառնալու, ազգն էլ պետության վերաճեցնելու: Այդ հուսահատական բաները չեմ սիրում, թե՝ ազգը պառավել է՝ էս էլ թշնամու կողմից պարտադրված կոդ է: Սուլթանը, թուրքը մեզ անիշխան է որակել, որ մենք անիշխանների ազգ ենք: Ես էլ պատասխանում եմ. անիշխանների ազգ ենք, որովհետև իշխանությունը իմը չէ և դրա համար էլ իշխանություններին ըմբոստնել եմ: Իսկապես անիշխաններ չենք, և մենք մեր իշխանությունը կունենանք: Դրա պատասխանը ես կտամ, երբ մենք մեր իշխանությունը կունենանք և այդ իշխանությամբ կպատասխանենք թշնամու սարքած խարանին: Վերևում Աստված կա, պիտի մեր վարքն այնպիսին լինի, որ նույնիսկ թշնամին զարմանա, հիանա, թե էս ինչ գեղեցիկ զոհ էր, էս ինչ ճիշտ բան էր:
– Եվ մնալու համար մեզ նորից ու նորից պետական կառուցվածք է պետք, և ոչ թե այսպես, ամբոխավարի, թալանչիական հոգեբանությամբ, գողանալու, խփելու, սպանելու մտայնությամբ շարունակենք դոփել տեղում: Եթե երեկ ձեր ասած «ռուս սալդաթից» վախենում էինք, ապա այսօր մեր իսկ ոստիկաններին կարող ենք խփել, պաշտոնյաների վրա հարձակվել, կրակ բացել:
– Մինչև հիմա ոչ մեկը մատ չի բարձրացրել էս երկիրը ոտք դրած ռուս չինովնիկի, որևէ պարսիկ պաշտոնյայի վրա... մինչև հիմա մեծարում ենք Աղասուն, որից հետո 150 տարի է անցել, նրան աստվածների շարքն ենք դասում, որ համարձակվել է իր հորաքրոջ աղջկան առևանգող ֆարրաշին սպանել: Այստեղ Աբովյանի տաղանդն է, նրա հանճարը՝ ետին թվով:
– Իսկ դրա փոխարեն պատրաստ ենք իրար կոկորդ պատռել, միմյանց փորոտիք թափել (և ցավոք, խորհրդարանն էլ արդեն ետին թատերաբեմի է վերածվել)...
– Իմ ու քո սիրելի Վանոն (ես արդեն քիչ առաջ նրա մասին ասացի), պարտվում է փողոցում, քաղաքում սանձարձակություն է, և Վանոյի պարտությունը իր բարությունից է գալիս: Հիշում եմ, երկրաշարժից հետո էր: Ես ու Ռազմիկ Դավոյանը Մեծ Պարնիում էինք, լսեցինք, որ Երևանում դեպքեր են տեղի ունեցել, ընդհարումներ, որոնք ավարտվել են պետավտոտեսչության աշխատող-ների պարտությամբ: Շատ ցավալի էր: Խուժանը հաղթել էր պետական կառույցներին: Կառո՜ւյցը պարտվել էր խուժանին, սա սարսափելի էր, շատ... Այդ ժամանակ դեռ Հայաստանի Սոցիալիստական Հանրապետություն էր, իր համար կիսաանկախ պետություն էր, ինչևէ, ինչ որ էր, ինչպես դա կարելի էր անել: Երբ պետությունը կուժեղանա, կտեսնենք, որ իշխանությունները զորեղանում են, արագ, արագ ժողովրդի կապերը կբացենք և կթողնենք ժողովրդին, որ պետությանը խփի, չթողնի, որ իշխանությունները լկտիանան:
– Եվ եթե որևէ քայլ է կատարվում կամ գործողություն է սպասվում ոստիկանների կողմից, ապա որևէ կուսակցություն իր անդամներին դուրս է թափում և իշխանության հրաժարականն է պահանջում: Հիմա ի՞նչ պիտի անենք: Կամ պիտի թվացյալ դեմոկրատիա լինի, այսինքն՝ ամբոխն ինչ ուզենա անի, կամ պետությունը կայանալու համար պիտի վերադառնանք ուժեղ ձեռքին: Մեր անելանելի վիճակն այսօր դա է թելադրում:
– Քուվեյթի պատերազմի ժամանակ էր, Իրաքը ռմբակոծվում էր: ԱՄՆ-ի քաղաքներից մեկում ժողովրդական նախաձեռնությամբ հարձակվել էին արաբների թաղամասի վրա, ջարդուփշուր արել ամեն ինչ... Եվ պրեզիդենտական գվարդիան, անմիջապես, շատ արագ պարաշյուտով դեսանտ իջեցրեց դեպքի վայր ու կարգուկանոն հաստատեց: Ահա այդպիսի արագ կողմնորոշում է պետք, կողմնորոշման այդպիսի արագություն է պետք և ոչ թե բռնությունից պետք է վախենալ:
– Նման դեպքեր եղել են, բայց տարբերություն մինչև հիմա նախկին ու այսօրվա պետությունների միջև չենք կարողացել դնել: Շահարկողներն են միայն շատացել, և նորից պետության մասին մտածող չկա: Ներքին թշնամուն հաղթելու դեղատոմսի մասին պետք է մտածել: Չնայած այս դեպքում էլ երկմտում ես, թե ներսի թշնամին էլ դրսից բերովի է ու պատվերով թշնամանք է առա-ջացնում:
– Այո, կարող է: Ուրեմն աշխատել են մեզ վրա, լավ էլ աշխատել են, կոդավորել, գցել են մեքենայի վրա, և ընդունակներս պարծենում ենք, թե որքան բան գիտենք: Ամեն անգամ, ամեն ֆրազից հետո ետ նայելով, ակամա նաև զարմանում ենք, թե ինչքան ճիշտ խոսեցինք...
– Որերորդ օրն է Թատերական (Ազատության) հրապարակում ընդդիմության, այսպես կոչված, «Ազգային դաշինքի» միտինգներն են տեղի ունենում: Եթե այնտեղ լինեիք, եթե խոսափողի մոտ լի-նեիք, ի՞նչ կասեիք մեր ժողովրդին: Իհարկե, ես դրա հարկը չեմ տեսնում, որ Հրանտ Մաթևոսյանը հանրահավաքին պիտի խոսի, չեմ տեսնում և կոչի հարկը, որովհետև վերջին մի քանի տարում շատ սրբություններ ջնջվեցին, մեր ունեցած քիչ թե շատ հեղինակությունները վարկաբեկվեցին, և այսօր չկա այն այրը, ով կարող է իսկապես խելացի ճանապարհ ցույց տալ, ճշմարիտը ցույց տալ, որովհետև ճշմարիտը միայն մեկն է լինում (իսկ մենք այնքան ճշմարտություն ունենք, որքան կուսակցություն կամ թե որքան բնակիչ կա Հայաստանում), բայց, համենայն դեպս՝ Ձեր խոսքը գոնե նրանց, ովքեր կարող են, ովքեր ունկ ունեն լսելու:
– Սա չպիտի լիներ: Սա Աթիլլայի կերպարն է հրապարակում, սա Աթիլլայի կերպարն է բարձրացրած, կործանումը, կործանումի կերպարը... Սա չպիտի լիներ... Լավ-վատ չպիտի խառնվեին: Գլխավորը՝ քանդելը չպիտի լիներ, լավը վատին խառնելը: Էստեղ գուցե իրենց որդուն էլ, իրենց ծնողին էլ, մեծին-փոքրին չհարգելն էլ է, ոտի տակ թշնամու հետ կորցնելը, բայց չպիտի լիներ, բայց լինելուց էլ հարկ է լավ խելագարվել: Դ. Դեմիրճյանի խոսքը տեղին է չէ՞՝ «Խելագարությունը խելագարվեց», կամ «Կռիվը կռվում է»: Այդ տեսակ արտահայտություն ունի: Պիտի խելագարվես, եթե պատերազմը խելագար է, պիտի լավ խելագարվես, որպեսզի հաղթես...
– Բայց այսօր էլի մեր պատմությունն է ջրի երես դուրս գալիս, և եթե մինչև հիմա դասեր քաղած լինեինք, այս օրին չէինք հասնի. ահա սրա տխրահռչակ օրինակը՝ ինչպես հունիս-հուլիսյան, այնպես էլ վերջին օրերի քաղաքական իրավիճակը:
– Ցավով պիտի համաձայնեմ: Մի երկու անգամ խորհրդարանում այդ մասին կոչ է եղել՝ խոսքի պես, համոզիչ ու տպավորիչ կոչ, բայց ուղղակի կոչ է եղել, որովհետև այդ անողները լինելիքի առջև պատասխանատվությունից խուսափելու համար են կոչն արել: Բայց իսկապես, այդ անկեղծ խոսքի կարիքը, կլոր սեղանի և անկախ խոսքի կարիքը կար. ես շատ եմ զգացել: Հրապարակում կարող և պետական դատողության տեր մարդիկ մի կլոր սեղանի շուրջ նստեն և առարկան, խնդիրը ներկայացնեն: Յուրաքանչյուրն ունի իր վերաբերմունքը, իր միտքը, իր տպավորությունը, և բոլորի խոսքից կամբողջանա առարկայի նկարագրությունը, և դրանից կարելի կլինի ելնել ու գործել ըստ նկարագրված առարկայի պատկերի: Ահա գործողությունների օբյեկտիվ ընթացքին համաքայլ գնալու ձևն է սա, կերպը և ոչ թե երեկվա որդիների պես դարձյալ մեր սուբյեկտիվ կարծիքները, մեր միակողմանի տպավորությունները որպես առարկայի ամբողջական նկարագրություն ընկալելով՝ հարձակվել այլ կարծիքների վրա, չհանդուրժելով այլ կարծիքներ: Իսկապես ոչ պետական այրերի վարք է դա: Եթե կարճ ասեմ, ուղղակի մեր Աստծուն մեզ հայհոյել են տվել, մեր կուռքերը խլել են, և այս արանքում որոշ թշնամանքով Լենինի արձանը կփլեինք, բայց այդ արձանը դեմոնտաժելու, քանդման հետ քանդելու կերպարն է հրապարակ ներխուժում: Արդեն գործող ուժ է դառնում քանդելը, և դրանից հետո Լենինից մինչև Շահումյան, Շահումյանից էլ մինչև Անդրանիկ ուղղակի մեկ քայլ է: Անդրանիկին արձան չկանգնեցնելը, մեկ ուրիշին քանդելը դրան է տանում ու մինչև դա է գնում: Եվ տես, թե ոնց սկսեցին դիկտատորին հայհոյել ու դամբարանից հանելով թքեցին ու վերջ: Մենք ուրախությամբ դրան ընդառաջ գնացինք՝ նախկին Միության բոլոր ժողովրդավարների հետ: Դրանից հետո էլ ահա գնաց-գնաց ու սահման չդրվեց և դեռ գնում ու գնալու է... Եվ էս արանքում կգնան քո Ավետիք Իսահակյանն ու մյուս կենդանի հեղինակությունները, որոնցից կպահանջեն այն, ինչ որ նրանք ի զորու չեն: Համո Սահյանից դու ոնց ես ուզում, որ նա սուրը ձեռքին կողքիդ կանգնած լինի: Չի կարող Համոն, որովհետև 75 տարեկան մարդ է:
– Բայց կարծեմ համաձայնեցիք այն դահլիճին կամ կլոր սեղանին, որն այսօր հացից ու օդից առավել պարտադիր է: Կուզենայի թվարկեք այդ մարդկանց, ինքս իմ մեջ չուզենալով, որ նրանք լինեին որևէ կուսակցության ղեկավար կամ որևէ կուսակցության հարող մարդիկ, որովհետև կուսակցությունները խորհրդարանում այսօր շահարկում են կուսակցական շահը և անձնական ամբի-ցիաները:
– Չհամաձայնելով քեզ հետ, պիտի թվարկեմ առաջին հերթին հենց կուսակցության լիդերներին և հանրապետության նախագահին՝ որպես մեկ այլ կուսակցության լիդեր: Եվ պարտավոր էին ու են կլոր սեղանի շուրջ նստել ու իրենք իրենց մեջ խոսել, հնարավորինս անկեղծ՝ վեր մնալով կուսակցական շահերից:
– Լավ, այդ դեպքում համաձայնեք, որ Ձեզ նման մարդիկ պիտի լինեին նրանց կողքին:
– Փաստ է, շատ էլ ճնշիչ փաստ է, որ թեկուզև նույն Հովհաննես Թումանյանն էլ խորհրդարանում լիներ, նա նույնպես վերածվելու էր ընդամենը մեկ կոճակի, նրա ետևը կուսակցություն չէր լինելու: Փաստորեն կուսակցությունները խորհրդարանական աշխատանքների ճշգրիտ ձևեր են: Մարդկությունը կառավարման ուրիշ ձև չի գտել, սրանից ելնելով, փրկարար կոչը ոչ թե ժողովրդին պետք է հղել, այլ կուսակցություններին, որպեսզի նրանք իսկապես կարողանան վեր մնալ իրենց նեղ շահերից:
– Անհեռանկար բան է: Ոչինչ չի ազդի: Իմ կարծիքով, խորհրդարանն իսկապես փակուղի է մտել ու ժամանակն է, որ կամ կուսակցությունները լուծարվեն, կամ խորհրդարանը ցրվի, որը մեր սահմանադրությամբ չի նախատեսվում:
– Դասական կապիտալիստական երկրներում, Եվրոպայում և առհասարակ քաղաքակիրթ երկրներում, որոնք որպես տերություններ կայացած են, օրինակ՝ Իսպանիայում, ոչ հեռավոր անցյալում քաղաքացիական կռիվների վերջը Ֆրանկոն դրեց, որն իր ժողովրդի պաշտամունքն է այսօր: Այդպիսին Չիլիում Պինոչետն էր, Թուրքիայում Օզալը եղավ: Այս մարդկանց դիկտատոր էին կոչում, բայց դա ընդամենը ռազմական ուժ է, որը գալիս է հաստատելու իշխանություն: Ցավալիորեն մենք այդ բանակը չունենք, որի գեներալը գար, բոլորի լեզուներին կապ դներ, ժամանակավոր լռություն պահանջեր, ասենք՝ երեք տարվա: Եվ գործող չինովնիկների համար ապահովեր նորմալ գործունեության վիճակ ու պայմաններ: Մենք այդ ուժը չունենք... Իսկ դիկտատոր ասած բառը տարբեր մեկնություններ ունի: Նրանք, ուրեմն, դրսից դարձյալ պարտադրում են, որ դիկտատոր ասածը մեզանում Ստալինն է, Չինգիզ խանն է, բայց չէ՞ որ այդ մասին չէ խոսքն ընդհանրապես: Բացարձակապես: Ուղղակի քաղաքական կյանքի դիկտատը ի՞նչ է պահանջում, ի՞նչ է թելադրում այս երկրի կյանքի պահանջը: Ասենք՝ Երևան քաղաքի պահանջների դիկտատը ո՞րն է: Մի երկաթյա բռունցք, մի երկաթյա ցախավել, չեմ իմանում, կատակով եմ ասում թե շիտակ, որ այս երկրի, այս Երևանի փողոցները մաքրվեն կեղտից ու խաժամուժից: Ո՞վ է այդ դեպքում Համբարձում Գալստյանին դիկտատոր կոչելու: Եթե փողոցները դիկտատորի բռնությամբ պիտի մաքրել տան, կարգուկանոն հաստատեն ու պահեն, ուրեմն թող այդպես լինի: Այս մասին է խոսքը: Լևոն Տեր-Պետրոսյանը չպետք է վախենա Արևմուտքի հովանավորներից: Այո, այո, կերպարն Ամերիկան է, Եվրոպան, քաղաքակիրթ երկրները: Մտել են այստեղ ու թելադրում են՝ դիկտատորից հեռու մնացեք, բայց նրանք ուրիշ մտավախություն ունեն, ուրիշ նպատակներով են ուզում հեռու մնալ, որովհետև մտածում են, որ դիկտատորը դարձյալ պիտի բարձրանա Մոսկվայից, միասնական երկրի միասնա-կան դիկտատորով, որն ահռելի սպառնալիք ունի ամբողջ աշխարհի վրա: Այդ դեպքում, իհարկե, կեցցեն ազգային-ազատագրական շարժումները, գուցե և՝ անկախ հանրապետությունները, թող կորչի դիկտատուրան: Ահա այս պահանջներով են ասում և ահա դրանից արտածելով առհասարակ դիկտատորներին է վերաբերում, նաև՝ տեղական: Թոդոր Ժիվկով լինի, Ռաշիդո՞վ, Սնեգո՞ւր, Լանդսբերգի՞ս, թե՞ Տեր-Պետրոսյան. նրանց են նաև գցում, գահընկեց անում, նետում առհասարակ դիկտատորին, բայց մեր դեպքում, երբ երկիրդ է կործանվում, ոտքիդ տակից փախչում, մարդկային ողբերգությունների այս բեմում ինչ դիկտատուրայի մասին կարող է խոսք լինել: Հետախուզությունդ պիտի որ այնպես անի, որ նրանց կոդերը չաշխատեն կամ քո կոդերն առաջանան քո երկրի պահանջներից: Քո օրենքները բխեն քո երկրից, վարվելակերպը՝ քո երկրի, ամենօրյա պահանջների արձագանքը լինի:
– Մեր պատմության ոչ հեռավոր էջերից մեկում, մոտավորապես նման մի իրավիճակում, Արամ Մանուկյան հայը շատ կարճ ժամանակահատվածում շտկեց դրությունը:
– Նա երկիրը հարմարեցրեց թշնամու առաջադրած պահանջներին, դիմակայելու պահանջներին: Հետո նաև մի ուրիշը եղավ: Մայիսմեկյան բոլշևիկյան-քեմալական կարգերը խարխլելուց հետո Դաշնակցությունը երկիրը վերցրեց իր ձեռքը, մի քիչ դաշնակցական տեռոր եղավ, բայց դա էլ մեծ բան չտվեց ու դա էլ նույնպես օրվա պահանջ էր:
– Այս առումով ումի՞ց պետք է պահանջենք: Մեր ժողովրդի հայելին խորհրդարանն է, այնտեղ ժողովրդի ընտրյալներն են նստած և նա էլ ի զորու չէ: Եվ ընդհանրապես, կարծում եմ, ընթեր-ցողներին շատ կհետաքրքրի Նահապետի կարծիքը նաև որպես պատգամավորի:
– Իմ բնածին հակումներով հիմարությունները չեմ լսում: Չեմ կարողանում լսել: Զայրանում և տեղնուտեղը խլանում եմ հիմարությունների առաջ, և ականջներս բացվում են խելոք-հավասարակշիռ ելույթներից և ըստ այդմ էլ իմ մեջ, իմ ներսում գեներացվում է այն խելացին, որ խորհրդարանն է ասում: Բայց ցավալիորեն խորհրդարանային աշխատանքի կերպը այն կերպը չէ (իմ անձնական փորձից եմ ասում), որտեղ մեր իրականությունը, մեր խոսքը իր հստակ պարզությամբ կանգներ մեր դեմ: Ես չգիտեմ՝ այդ ինչ կախարդանքով ամեն անգամ ամենաշիտակ վիճակները աղա-վաղվում, և հատուկ բանաձևի փոխարեն ինչ-որ աղքատացած, աղճատված, աղավաղված, կարծես թե պատասխանատվությունը այլ ուժերի վրա գցած ինչ-որ բաներ են ստացվում. ոնց որ թե հանձնում ենք դարերին (դարերը մարդիկ չեն), հանձնում ենք գրքերին (գրքերը մարդիկ չեն)... Խուսափում ենք ամեն անգամ... Պարզապես խորհրդարանում երևի չի լինելու, դա մի տասը մարդու որոշելու բան է: Մեկ-մեկ մտածում եմ, թե ահա ուր է, թագավոր ունենայինք, և այդ թագավորը իր խորհրդականներին շուրջը հավաքեր: Միմյանց նկատմամբ այնպիսի փոխադարձ եղբայրական սեր ու եղբայրական հանդուրժում ունենայինք, որ իսկապես կարողներս կարողներին ընտրեինք և խորհրդարանին ասեինք՝ ցտեսություն, զատվեինք – քաշվեինք մի կողմ և Հայաստանի Հանրապետության քաղաքականություն վճռեինք-որոշեինք:
– Ճշմարտությունից չենք կարող խուսափել. թագավորություն ունեցած ժամանակ էլ մեզանում գզվռտոցն անպակաս է եղել:
– Դա լեգենդների, առասպելների ժամանակ է, այն պատմությանն է պատկանում:
– Բայց պատմությունից դասեր չքաղեցինք, գոնե նրա համար, որ սխալները չկրկնվեն...
– Դե, դա արդեն բանաձևած, շաբլոն իմացություն է: Ես գիտեմ միայն, որ այսօր արդեն ապացուցվում է՝ Վահան Մամիկոնյան զորավարը հայ է եղել, թե հայ չի եղել: Բագրատունիները հայ են եղել, թե հայ չեն եղել, Գրիգոր Նարեկացին...
...Հռիփսիմեի տաճարը հայերն են կառուցել, թե հայերը չեն կառուցել: Այսօրվա մեր նահանջը դեպի այդ անցյալը մեզանից հեռացնում և խորթացնում է: Ալեքսանդր Թամանյանը 600 տարվա ընդմիջումից հետո կամարվեց ու կապվեց Անիի հին վարպետների հետ... Հովհաննես Թումանյանը 1000 տարի հետո ապացուցեց, ասաց, որ Նարեկացին հայ է: Ճի՞շտ է, թե ոչ...
– Դե, մեր երակներում էլ նույն արյունն է, նույն գեներն են, ուրեմն...
– Ուրեմն, եթե անցյալի մասին ենք խոսում՝ անցյալի առաջ պարտականություններ ունենք, իսկ անցյալը Տիգրան Մեծն է և Խորենացին է, և որպեսզի երևա, որ Խորենացին հայ է, և դու նրա թոռն ես...
– Դուք, Նահապետ, հանրապետության նախագահի վստահված անձ եք եղել նախագահական ընտրությունների ժամանակ, վերջին անգամ ե՞րբ եք Դուք նրա հետ հանդիպել:
– Գիտես, ես բաց մարդ եմ և այդպես էլ կասեմ, թե երբ՝ վաղուց:
– Իսկ վերջերս ցանկություն ունեցե՞լ եք նրա հետ մոտիկից խոսելու-խորհրդակցելու, կիսվելու:
– Գիտես, եթե նախագահը նույնիսկ ես լինեի, կողմնակիցների այդքան միջամտությունը ինձ պիտի գրգռեր և չարացներ, ու չգիտեմ դա առհասարակ ճի՞շտ վարվելակերպ է քաղաքական կյանքին մոտիկ կանգնած մարդկանց համար: Ճի՞շտ վարվելակերպ է՝ մոտենալ, խորհուրդ տալ, չգիտեմ: Կամ գուցե դա իմ անձնական թերությունն է, կամ գուցե ես այն լիարժեք, իրականությունը կռահող, հասկացող անձնավորությունը չեմ, որպեսզի մոտենամ և նախագահին «բարեկամաբար» պարտադրեմ գնացքը դեպի այն երթը, այն ելքը, որն իսկապես փրկություն կլինի... Նախագահին ես վստահել եմ, սա կարելի է ստուգապես, հենց այդպես էլ գրել. Նախագահին ես վստահել եմ: Նախագահների մյուս թեկնածուների, այսպես կոչված, հավաքականի մեջ ինքն է ինձ թվացել ամենաարժանավորը: Նա ոչ փակ, ոչ կուսակցական է թվացել, որն իր չորս կողմի վրա դռները բաց է թողել հանրապետության հոգսերի առաջ: Կուսակցություններին ես վերագրել եմ ճիչի, իսկ հանրապետության համահայկական կյանքի որևէ մարզի ճշգրիտ, կենդանի ընկալումները հանրապետության նախագահին, որն այդ բոլորի վկայությունն է իր մեջ:
Ընդդիմությունը, քաղաքական կուսակցությունները իրենց մեղքն ունեն հանրապետության նախագահի առջև: Եթե նախագահը պետականություն է նշանավորում իրենով, և կուսակցությունները պարտավոր են կուսակցական իրենց էգոիզմը այդուհանդերձ մի քիչ մարել, միայն խոսել այն դեպքում, երբ իրենք իրենց մեջ ունենային պատասխանը, թե տվյալ վիճակում նախագահի փոխարեն իրենք ինչ կանեն, անպատասխան հարցերով հրապարակ չմտնեին, հեղա-փոխական չլինեին՝ հանուն հեղափոխության. դա սարսափելի է: Դա կործանեց մեր առաջին հանրապետությունը, այո, այո, կուսակցականությունը կործանել է Հայաստանի առաջին հանրապե-տությունը և կկործանի նաև այս հանրապետությունը, եթե ուշքի չգանք:
Հանրապետության նախագահին ես երևի պիտի ցանկանայի, որ հանրապետությունը պատերազմի եզրով տաներ, բայց երկիրը պատերազմի մեջ չքաշեր: Բայց, այդուհանդերձ, պատերազմի մեջ ենք, Արցախի կորուստը Հայաստանի կորուստն է: Եվ տղամարդկություն ունենանք ասելու՝ թուրքի բացարձակած լոզունգի տակ, որ Հայաստանի գոյությունը Կովկասում, առհասարակ, կասկածի տակ է: Իսկ թե ամբողջ աշխարհի, սփյուռքի, աշխարհում փռված հայության համար դա ինչ նշանակություն ունի, կարիք չկա ոչ մեկին բացատրելու: Հայաստանը լինի՝ հայությունն աշխարհում լինելու է, Հայաստանը չլինի, հայ չի լինի ու... Քո ոչ մի Դոքմեջյան, քո ոչ մի Ֆիլպեջյան, քո ոչ մի վաստակ աշխարհի առաջ, քո ոչ մի բարձրանուն չի կարող փոխարինել այն հասկացությանը, որ է՝ Հայաստանի Հանրապետություն:
Սա հայության օրրանն է, օրորոցն է, վերջին հայրենիքն է, վերջին հողակտորն է: Հայաստանը որ վտանգվեց, վտանգվելու է ամբողջ հայերիս, ողջ հայերի ճակատագիրն աշխարհում բացարձակապես: Համարի գնչուների խմբեր՝ էստեղ-էնտեղ թափառող, ըստ Գարսիա Մարկեսի վեպի: Յուրաքանչյուր հայ քաղաքական գործչի, ում խոսքը և գործը արձագանք է գտնում, շարժում, նյութականանում է այս երկրում, նա պարտավոր է այս երկրի մասին մտածել որպես նախագահի, թեկուզ իր վիճակով չոբան լինի...
– Բայց մեր անճարակությունից է, որ դրսի թշնամուն ոչինչ չենք կարողանում անել, ներսում ենք իրար ուտում: Չնայած, ցավոք, պիտի խոստովանեմ, որ բոլորս էլ տեսնում ենք, որ ներսի գզվռտոցը ընդամենը աթոռի ակնկալիք է: Կընկնի Շահումյանը, չի ընկնի, Ղարաբաղը կընկնի, թե չի ընկնի...
– Չեմ ուզում հավատալ...
– Բայց այդպես է: Այն մարդիկ, ովքեր 1-2 տարի առաջ միասին են եղել, այսօր զուտ կուսակցական համոզումների պատճառով բաժանվել են մասերի, և նրանց այսօրվա չկիսածը մեր վաղվա կորսված հայրենիքն է լինելու... Եվ ինչպես եղել է դարեր շարունակ, էսօր էլ նույնը կա: Մենք ղեկավար չենք սիրում, մենք թագավոր չենք սիրում, մենք նախագահ չենք սիրում: Չենք ընդունում, որ նա եթե երեկ մեզ հետ ուսանող է եղել կամ գործընկեր, էլ չեմ ասում պայքարի ընկեր, այսօր ահա, նախագահ է դարձել: Մեր երեկվա պրոֆեսորին չենք ընդունում պրեզիդենտի պաշտոնում:
– Ճիշտ չէի՞ն անում մեր հին թագավորները, որոնք իրենց արմատները կապում էին հին Ճենաց, առասպելական աշխարհի հետ: Արշակունիները իրենց ինչ-որ միֆական աշխարհի հետ էին կապում, երևի Ուրարտուից էին գալիս: Բագրատունիները իրենց եբրայեցիներ էին համարում, որովհետև քրիստոնեական երկրում էին արդեն հայտնվել և իրենց ակունքները բխեցնում էին քրիստոնեական ակունքներից: Եթե իրենցից, իրենց միջից որևէ մեկը լիներ, ո՞վ կթողներ:
– Այսինքն տանու տերերին «օրհնեա տեր» չկա՞...
– Այո, ժողովուրդները միշտ այդպես են անում: Սուլթանին վերցնենք, ասենք նրա արմատները գալիս էին 1200–1300-ական թվականներից, լեգենդների միջոցով երկրով ու ժամանակով իրենց արմատները հեռացնում էին: Բայց ինչ սքանչելի տղերք են լինում, չէ՞, որ այդպես է լինում: Օրինակ, ԱՄՆ-ում, մեկը, մի սքանչելի, մի հիանալի տղա, որը ռմբակոծիչի օդաչու է եղել, պատերազմի է մասնակցել, վերքեր է կրել, ինքնաթիռը ծովն է ընկել, պատահականորեն է փրկվել... Թե չէ այսպես ճախրելով արանքից դուրս է գալիս, թե ես ձեզանից մեկն եմ ու թե ես պրեզիդենտ եմ... Հրաշալի չէ՞, հոյակապ չէ՞... Մեզանից մեկն էնտեղ: Հետո էլ, որ պետք է լինում ու տեսնում է, որ բերաններ բացվեցին, թե պիտի խոսեն, թե՝ պառավ, քյոփակ, դու մեզ ո՞նց ես կառավարելու, ասում է՝ բժշկից տեղեկանք կբերեմ, որ կինս ինձանից դժգոհ չէ...
– Դա ԱՄՆ-ի տարբերակն է:
Հիմա մեզ մոտ էդ պոռթկումն անցել-գնացել է, պահպանել է պետք, ամրացնել է պետք՝ բոլորով, ամեն ինչով հանդերձ, և չէի ցանկանա մտածել՝ սա ընդամենը աթոռակռիվ է, բայց...
– Մեր բոլորիս բարեկամ Անդրանիկ Ծառուկյանից ապրողներին դաժանության հասնող մի բան է մնացել: Նա ասում է՝ երբ 1915-ին թուրքը յաթաղանը բարձրացրեց, չհարցրեց կաթոլի՞կ ես, թե՞ առաքելական, հարո՞ւստ ես, թե՞ աղքատ, պատգամավո՞ր ես, թե՞ հասարակ շարքային, վանեցի՞ ես, այնթապեցի՞, թե՞ կիլիկեցի: Ոչինչ չհարցրեց: Հավասարապես ամբողջ ազգին կոտորեց: Նույն սպառնալիքն է այսօր կախված բոլորիս վրա, և ամենաքիչը պիտի հիմար լինել, իսկ ամենաշատը՝ ստոր դավաճան, որ հաշտության եզրը չգտնվի: Թշնամին սա է օգտագործում և դեռ ավելին է սպասում: Դեռ վերևում ասացի, որ շատերն անկեղծ չեն, որովհետև շատ-շատերը իզուր են խոսում: Հին կոմունիստական ժամանակներում, մի 10-15 տարի առաջ, իմ գործից, իմ վիճակից, իմ տպավորություններից ասեմ. համալսարանում կամ այլ տեղերում հանդիպումների ժամանակ մեկ-մեկ ինձ բռնում էի նրանում, որ խոսում եմ ի լուր ՊԱԿ-ի, որպեսզի երկրի քաղաքացու իմ խոսքը նրանք հասցնեն ուր որ պետք է: Եվ նրանք էլ իրենց հերթին հաշվի առնեն, որ այդքան միամիտ չի կարելի լինել, այլապես երկիրը կործանվում է: Մոտավորապես ի լուր խոսում էի ռուսների հետ, ի լուր Աստծու, թե ինչ... Հիմա շատերը մեր խորհրդարանում երեսներին մեռոն են անում, խոսում են ի լուր, չհասկանալով արդեն, որ այսօր ռուսը չկա, որ իրենք են երկրի պատասխանատուն, և յուրաքանչյուրի վարքը պիտի պարտադրված լինի հոր իրենց վիճակից, երկրի նահապետի, երկրի տիրոջ վիճակից: Շատ եմ ցավում ու վախենում, որ շատերի մեջ դեռ կա ուղղակի փախստականը: Վերջերս մի հարցազրույցում ասել էի, որ, այդուհանդերձ, մի քսան լիտր վառելիք պահած է փախուստի համար. վախենամ, որ շատ-շատերի ոտքը փախուստի լինի: Վախենամ, որ էս հողի վրա կանգնած տղամարդ չեն ապրելու և մեռնելու եզրով գնալու, շատ ավելի՝ որպես քաղաքագետների զգաստանալու, չնահանջելու դիրքերում կանգնելու՝ եթե սպանելու են՝ սպանեն: Եվ երիցս համոզված եղիր, որ չեն սպանելու: Շահումյանն իզուր ենք տվել: Արծվաշենն իզուր ենք տվել: Դաժան և մեր ականջների համար, ցավոք, անսովոր բան եմ ասելու, շահումյանցիները պիտի կանգնեին ու կոտորվեին, սա պատերազմի տակտիկայի մեջ, մարտավարության մեջ լավ պարտություն է: Թշնամու ստրատեգիան հենց դրա վրա է կառուցված. նեղել, փախցնել, փախցնել էստեղից, Կովկասից, Կովկասը դատարկել: Իրենց դրոշի վրա հստակ դա է գրված: Ծերենցը դեռ 1879 թվականին Բեռլինի վեհաժողովից առաջ դա գրել է, իսկ «Փորձ» ամսագիրը տպագրել:
– Մենք բազմաթիվ հարցեր շոշափեցինք, Նահապետ: Այնուհանդերձ չեմ կարող Ձեզ այս հարցը ևս չուղղել. այսօր ո՞ր հարցն է մտահոգում, անհանգստացնում Հրանտ Մաթևոսյան արձակագրին:
– Ղարաբաղի հարցը, Հայաստանի Հանրապետության, առհասարակ հայ ժողովրդի՝ այստեղ մնալու հարցը, Հայաստանի ապագայի հարցը, այսօրվա հարցը... Այստեղ այսօրվա հարցին չպատասխանելով, այսօր այստեղ մի քայլ նահանջելով՝ ես դավաճանում եմ վաղվա Հայաստանին... Վաղն արդեն ուշ է լինելու, վաղը ես Կալիֆորնիայից ու այլ հեռուներից, իմ ապահով կամ անապահով վիճակի միջից արդեն հաչելու եմ երեկվա օրվա վրա, որ այսօրվա օրն է... Իսկ դա շատ ուշ է լինելու արդեն. հեռվից շատ ենք հաչել. հեռվից հաչել ենք երեկվա համար, ոռնացել ու ոռնացել ենք երեկվա օրը: Դրանք արդեն պատմության հարցեր են դարձել. պատմություններ են գրվել... Այսօր իրականության առջև ենք կանգնել ու...
– Հրանտ Մաթևոսյանը ի՞նչ կուզենար անել գրականության մեջ:
– Կուզենայի էսօրվա էս մութ հեղեղի մեջ, կանոնավոր, կարգին, հավասարակշռված տեքստ գցել հրապարակ, ոնց որ ասենք՝ Սարյանի «Ծաղիկները» (եղեռնի ժամանակ) առանց ծաղիկների. էսպիսի տեքստ եմ ուզում գցել հրապարակ: Դա չգիտեմ, ինքնագոհություն կլինի, երևի, որ ասեմ՝ հայրենասիրությունը դա է. դա գուցե հայրենասիրություն չէ, բայց հայրենասիրություն է, պիտի ասենք էն՝ ինչն արժանի լինի պաշտպանելու...
– Այսինքն, նորից վերադառնանք այն խոսքին, որ ամեն մարդ պետք է անի այն, ինչ կարող է, որպեսզի կայանա երկիրը:
– Այո, փանջունիներին պիտի դուրս գցել հրապարակից: Ինչպես որ շարժման սկզբում էին ասում՝ ուղղակի գռի համար կռվողներին: Լափի մոտ գզվռտոց, և շատ դեպքերում ինչ նյարդեր էին պետք, որպեսզի ասենք՝ ոչինչ, էդ էլ կլինի: Հետո լավը վատից կզատենք: Թե ասում ենք՝ էս գործը մարդու անձնազոհության գործն է, էս տականքն ի՞նչ գործ ունի այստեղ...
– Ձեր սեղանին մեր գեղանկարչության դասականներն են՝ երեկն ու այսօրը, պատմությունը ինքն է նյութ եղել, էս մարդիկ մեզ են հասել, և նորից մնացողը մեր մշակույթն է լինելու. լավ կլինի, իհարկե, սահմաններով, հողով հանդերձ մնար...
– Մեր մշակույթը, այն, ինչ որ կա, իրական Հայաստանն է, իրենք իրական Հայաստանի ձայներն են... Էսօրվա մեր գործիչները՝ մշակութային, քաղաքական, պարտավոր են իրենց էս նախնիների և ժամանակակիցների օրինակով խոսել մեր խոսքը, ասել մեր բառը, ոնց որ մեր մեծերը կարողացել են զատել. մեր Սարյանը, մեր Հակոբը (Հակոբյան), մեր Սուրենյանցը կարողացել են, էնպես էլ մենք պարտավոր ենք մեր խոսքը զատել և ուրիշի դուդուկի տակ չպարել. էդ չպարելու տակ նույնիսկ թշնամին մեզ բարեկամ կհամարի, երբ տեսնի, որ մենք մեր խոսքն ասում ենք, երբ տեսնի, որ մենք ամուր կանգնած ենք մեր հողին, ամուր՝ մռութն ու միտքը ջարդելու համոզմունքով:
...Փողոցում ողբերգություն է ծավալվում, պատմական վեպ է ծավալվում, երանի նրանց, ովքեր առողջ աչքեր ունեն և կարողանում են կարդալ: Իհարկե, վիրավորված ենք բոլորս էլ, բոլորիս կյանքն է վտանգված, բայց թե կարող ենք, պիտի նախ էս տղերքին, էս երեխեքին փրկենք: ...Իսկապես գրականության ժամանակ չէ...
– Եկեք, էլի հասեք սկզբին, Նահապետ, այսինքն ամեն մեկն իր գործը պետք է անի, հողի մշակ ես՝ հողդ մշակիր, գրի մշակ ես՝ գիրդ մշակիր, քո գործն արա, որպեսզի, ասել Հրանտ Մաթևոսյան հային՝ «...Էս երկիրը երկիր դառնա...»:

Զրույցը վարեց Վանուշ ՇԵՐՄԱԶԱՆՅԱՆԸ
«Հայաստանի Հանրապետություն», 20–21.08.1992 թ.

Իր թաքստից` մթին ու խոր,
Մկան մեկը ելավ մի օր,
Գանգատ գնաց բնության մոտ.
Քո դեմ, ասաց, գանգատ ունիմ,
Ով բնություն.
Այս ի՞նչ բախտ ես վիճակել ինձ.
Առջևս` մահ,
Սրտիս մեջ` ահ,
Հանգիստ չունիմ
Դաժան ու չար
Կատուներից:
Կամ հոգիս առ
Եվ կամ դարձրու
Ինձ էլ կատու:

Դաժան ու չար կատու դառած`
Մուկը վազեց մտավ մառան,
Շուրջը սփռեց այնքան երկյուղ, Որ մկները թավագլուխ,
Ծակ ու ծերպեր շունչներն առան:

Բայց շներից հալածական
Փախավ, եկավ բնության մոտ:
Կամ հոգիս առ,
Կամ ինձ դարձրու Շուն ահարկու:

Եվ ահարկու գամփռ դաոած`
Մուկը վազեց, մտավ փարախ,
Գայլերի հետ կռվեց անվախ.
Բայց երբ լսեց զարհուրելի
Մռնչյունը վես առյուծի,
Լեղապատառ
Իրեն ձգեց բնության մոտ.
- Կամ հոգիս աո,
Կամ ինձ դարձրու
Ահեղ առյուծ,
Որ վախ չունի
Ուրիշ և ոչ մի կենդանուց:
Առյուծ դառած` խրոխտ ու սեգ,
Մուկը գնաց, մտավ անտառ,
Անցավ դաշտեր և առապար,
Մահ տարածեց ամենուրեք:
Սակայն մի օր մարդը հանկարծ
Առյուծի դեմ հպարտ ցըցվեց.
Առյուծն ահեղ` կռվի պատրաստ` Բաշը ցնցեց:
Սակայն մարդը կայծակնաթափ
Հուր արձակեց ամպ ու որոտ:
Եվ առյուծը մահախուճապ,
Շունչը առավ բնության մոտ.
Միայն, միայն մարդ դարձրու ինձ.
Նա է հզոր մեր բոլորից,
Նա է տերը մեր բոլորիս:

Եվ մարդ դառած մուկը զինվեց
Հրով-սրով սպառնալից.
Ամեն մի շունչ ու կենդանի
Փախչում էին նրա շուքից:
Բայց ավելի մեծ սարսափով
Վախում էր նա հիմա սաստիկ
Իր նմանից:
Տեսավ` մարդիկ
Իրար ահից
Չեն երկնչում, կարծես, մահից,
Օդն են ելնում ամպերից վեր
Եվ սուզվում են ծովերի տակ:
Թնդանոթով և ռումբերով
Եվ թույներով հազար տեսակ
Զինվում են ու զինավառվում:
Եվ օրից օր զենքերով նոր
Զինվում են ու նորից զինվում:
Եվ բյուրավոր
Բանակներով
Հարձակվում են իրար վրա,
Եվ խելագար,
Անհագաբար,
Կոտորում են,
Կոտորում են
Մարդիկ իրար…
Եվ ահաբեկ խորհում էր նա.
-Լավ չի՞ արդյոք,
Որ վերստին
Մուկիկ դառնա…

Ծնվեց նա ի զուր, ապրեց անօգուտ,
Թշնամի դարձավ սուրբ ճշմարտության,
Պաշտեց նա խավար, խոսեցավ միշտ սուտ,
Խեղդելով յուր մեջ խղճի արդար ձայն։

Ի՛նչ է բարություն, խընամք, գութ, փրկանք,
Սեր դեպի աղքատն այդ նա չըգիտեր.
Նորա չար սիրտը զգում էր հրճվանք,
Տեսնելիս տանջվող բյուր անմեղ զոհեր…

Եվ կնքեց նա յուր կյանքը երկրավոր,
Ամբարշտության դրոշմը ճակատին.
Նա մեռավ որպես խարդախ, նենգավոր.
Որպես հալածիչ ազնիվն ու բարին…

Բայց մի ամբողջ ազգ հոգով ստրկացած
Խորին կըսկիծով սգաց այդ վախճան.
Եվ դարուս ոգով իսպառ կուրացած,
Նվիրեց նորան փառաշուք արձան…
1889, 18 փետրվարի

Մի տարի առաջ էլի օգոստոս էր։ Շոգն էլի վրա էր տվել։ Հուլիսի վերջին դուրս շպրտեցին մի վարձով տնից: Լավ եղավ։ Տեղադիրքը սրտովս չէր։ Իրերի տեղափոխման համար բեռնատար կանչեցինք։ Վարորդը մկանուտ, բայց դեմքին կնճիռ ունեցողներից էր։ Սիրահարվելը բացառեցինք, բայց մահճակալն ու ընկերներիս պահարանն իսկական նրա բռնելու բանն էր։ Հրաժարվեց։ Այս օրն անասելի բանվորացանք։

Մի օրվա մեջ տուն գտանք, թաղի ջահելությանն ու ննջասենյակները բաժանեցինք «իմ ու քո»-ի, սրբեցինք նախորդ տնվորների թողած փոշին ու փռեցինք մերը։ Առաջին շաբաթում տուն չէինք մտնում։ Գիշերվա հազարին գալիս էինք գործից, կանգնում դարպասի մոտ, մերժողաբար նայում աստիճաններին ու մթության մեջ հաստատում հոգիների գոյությունը։ Երկրորդ շաբաթում օգնության եկան տղա ընկերներս։ Գալիս-հսկում էին հյուրասենյակում, որ գլուխներս հանգիստ բարձին դնենք։

Մի տարի առաջ էլի օգոստոս էր։ Նկուղից հասցրել էի ճանկել մի կարմիր ներկ ու մխտռել սենյակիս պատուհանները։ Ու մի տարի առաջ էր, որ հարսնաքուր էի։ Փակված էի մնացել տանն ու առաջին անգամ ԱԻՆ-ի կարիքն ունեի։ Բաղնիքի սառը ջուրը մարմին ապտակելու հակում ուներ։ Սթափեցնող կաթլների մրցավազքի մեկնարկը կողտոտ գլխից էր մինչև քրտնաթոր ոտնաթաթի ավարտը։ Ստիպված ծիծաղելով էինք լողանում։ Անցած օգոստոսին մեր նոր տան բակում հարակից շենքից շպրտված բիչոկներ էին վխտում։ Սառնարանը դեռ չէի լվացել, ու տանը, ստիպված, ֆասթ ֆուդ էինք ուտում։

Մի տարի առաջ էլի օգոստոս էր։ Օրերով հարբում էի ու շփվում մի հայուգեն շանտղու հետ։ Անտանելի բնավորություն ուներ ու վրայից թանձր քրտնահոտ էր բուրում։ Շոգին էջերով գրում էի ու հետո՝ հովին, փոշմանում։ Շոգ էր ու մոծակոտ։ Շեղվել էր պետք։

Մի տարի առաջ էլի օգոստոս էր։ Անհայտ ծագումնաբանությամբ մի խալի գցում էինք բակում՝ կես մետրանոց հայաթի վրա, ոտքներս խաչում ու խմում առիթներից տանը կուտակված շշերից։ Թաղի երեխաներին զոռով էինք բերում տանը սիրելու։ Լաց էին լինում ու վազում դուրս։

Հիմա օգոստոս է։ Մի տարի հետո։ Շոգը թեթև է գնում։ Տնից գրեթե դուրս չենք գալիս։ Հարևանի երեխաներն առանց թույլտվության մտնում են տուն։ Դժվարությամբ ենք դուրս անում։ Մի տարի է՝ բակում բիչոկների պակաս կա․ շենքի բնակիչներն ինձ լավ գիտեն։ Բաղնիքում ջուրը եռռում է շոգից, լողանալ չի լինում։ Հյուրասենյակի լույսը երկու ամիս է՝ վառվել է։ Չենք դժգոհում մթից։ Մեր ելումուտն անկաշկանդ է։ Սառնարանում ասեղ գցելու տեղ չկա։ Չի ուտվում։

Հիմա էլ պակաս հարբեցող չենք։ Դրսում խալու փոխարեն բարձ ենք դնում և պարզապես փոխում խմելու շարժառիթը։ Հիմա ամեն բան կենացոտ է թվում։ Օրերով խմում ենք մորուքավոր մի տղայի հետ։ Իրեն էլ առիթ չունեցանք բաժանելու «իմ ու քո»-ի։ Միանգամից ինձ բաժին հասավ։

Բայց սա ընդամենն օգոստոսն է։