Ես քու սէրն եմ,
Սիրուդ ջերն եմ,
Մենաւոր.

Ես եմ քո կին
Դու՝ իմ հոգին
Յենաւոր։

Ձայնդ հընչեց սիրոյ կայծակ շեշտակի,
Հոգիր շընչեց գարուն-փայլակ հեշտակի։

Շունչըդ առայ կուռ ծոցերով՝
Գըրիչ դառայ հուր բոցերով։

ամբողջ օրն աշխատում ես և ստանում ես 14 դոլլար, իսկ ես միայն երեք ժամ նստելով ստանում եմ 25 դոլլար:

--Երևի մինչև հիմա հեռախոսը չի զանգահարել:

--Այո:

Եղբայրս հեգնորեն ժպտաց, գլուխը երերցրեց:

Ես ոչինչ չհասկացա, կարծեցի թե դեռևս նա իր ատամներն է կրճտացնում, որ ես չափահաս դառնալով՝ ազատվեցի այն կապանքներից, որ ամերիկյան օրենքը սահմանում էր անչափահասների համար, տալով նրանց իրենց ծնողների, մեծ եղբայրների կամ հորեղբայրների խնամքին և բռնապետության:

Պատահեցի մի քանի բարեկամների:

--Ու՞ր ես ծառայում:

--Մեռելաթաղի գրասենյակում:

--Ոհո՜...

Ի՞նչ կա, ի՞նչ է պատահել, ինչ կարող է պատահել,-մտածում եմ:

Առավոտյան պատահում եմ մեռելաթաղի դիրեկտորին:

--Ինչպե՞ս է ձեր գործը,-հարց է տալիս:

--Չափազանց լավ,- պատասղանում եմ:

--Ուրախ եմ, շատ ուրախ եմ, խոստանում եմ եկող ամիս ավելացնել քո ռոճիկը,-ասում է դիրեկտորը:

Հրճվում եմ: Ման եմ գալիս ամբողջ քաղաքում գտնելու և պատմելու նրան իմ հաջողությունները:

Դիրեկտորն ամեն պատահելուն՝ ուսս ծեծում է և ասում.

-- Եթե ինձ մոտ մնաս՝ ես ամեն ամիս քո ռոճիկը կավելացնեմ:

Չորրորդ օրը, երբ զբաղված էի Դանտեով, ժամը տասին մոտ, հեռախոսը զանգահարեց.

--Հըլո՜...

--Հըլո՜...

--Լոյդի մեռելաթաղի գրասենյակն է:

--Այո:

--125-րդ փողոցի N600 տանը մեռավ պրն. Վիլյամ Հովրդ Ջոնսոնը, խնդրում եմ գալ տանել:

--Շատ լավ, շատ լավ, այս րոպեիս:

Ես հրահանգ ստացել էի, որ եթե այդպիսի հեռախոս լինի՝ անմիջապես լուր տամ Լոյդ մեռելաթաղի ընկերության ախոռը, որպեսզի տանեն հուղարկավոռական կառքը և բերեն մեռելը: Ամերիկայում մեռելը երբեք տանը չեն պահում: Մեռելաթաղի ընկերությունը բերում է նրանց սառցատուն, պահում մինչև հուղարկավորության օրը՝ տանելու մեռելատիրոջ նշանակած վայրը: Անմիջապես զանգահարեցի ախոռը, հայտնեցի մեռելի անունը և հասցեն ու շարունակեցի կարդալ Դանտեն, բայց մի քիչ կարդալուց հետո՝ ակամա մտածեցի մեռնողի մասին:

--Մենք բոլորս էլ պիտի մեռնեք,- տրամաբանեցի և շարունակեցի Դանտեի վերծանումը:

Կես ժամ անց այս անգամ դուռը զանգ տվին և ես բաց արի դուռը: Սև կառքը կանգնած էր դռանը և ինձ թվաց, որ նա այնքան խոշոր է ու բարձր, ինչպես մի հսկա ժայռ: Նախ՝ կարծեցի, որ կառապանը մեռելի կառքը կանգնեցրել է իմ գրասենյակի դռանը, որպեսզի արձանագրություն կազմեմ և ապա տանի սառցատունը, բայց կարծիքս մի րոպեում ջախջախվեց, երբ չորս հոգով սկսան մեռելը վար առնել և բերել իմ գրասենյակը:

--Գրասենյակումն եք պահելու, ինչ է, -- գոռացի:

--Սառցատունն ենք դնելու, -- ասաց կառտպանը:

Հիշեցի, որ իմ գրասենյակի մեջ բացվում էր մի դուռ, որ թաղիքով և խնամքով ծածկված էր և վրան ծաածկագրով բացվող մի մեծ կողպեք կար:

--Երևի դա է սառցատունը,-- մտածեցի, երբ արդեն մեռելը պառկեցրել էին թաղիքն դռան առաջ և կառտպանը հեգելով կողպեքը բաց էր անում:

Աչքս նետեցի մեռելի վրա և...ցնցվեցի, մի պառավ և նիհար մարդ, բերանը բաց, որի մեջ ցցված էր մի համառ և մաշած ատամ, ծնոտն աջի վրա ծռած, աչքերը կիսափակ և անկենդան. երբեք չէի տեսել մարդկային մարմինն այդքան այլակերպ, ոհ, նրա ձեռները, այնքան երկար և այնքան բարակ, կարծես ռենտգենյան ճառագայթներով հանված լուսանկար լինեին:

Կառտպանը, դուռը բանալուց հետո՝ ձեռքը երկարեց ներս, սեղմեց էլեկտրական կոճակը: Սառցատունն լուսավորվեց: Չորս հոգի էլի գրկեցին Վիյամ Հովըրդ Ջոնսոնը, տարին ներս և մերկացնելով նրան նետեցին մի սառույցե անկողնի մեջ: Այն ժամանակ տեսա, որ այնտեղ հանգչում էին հինգ-վեց հոգի ևս: Կառտպանը Ջոնսոնին տեղավորելուց հետո ցույց տալով մեռելներից մեկին՝ ասաց.

--Սրան վաղը պետք է տանենք գերեզման, արդեն երկար պառկեց այստեղ,--ու, բռռնելով նրա ձեռքը, հարգալիր բարևեց ր սկսեց խոսել նրա հետ.

--Դրսում շոգ է, բայց դու այստեղ երևի լավ ես զգում սառույցի մեջ, վաղը քեզ էլ կտանենք գերեզման, հա, չես ուզում, քո տերը երկար չի կարող վճարել, այստեղ նհյուրանոցից թանկ է, իմանում ես:

Կառտպանը դարձավ մեզ և՝

-- Սրա թորը բավական մեծ էր, բայց հիմա համեստցել է, խոտը քիչ էր, ինչ անենք:

Կառտպանը ցույց տալով մի պառավ կնոջ՝

--Սրա տերերը մոռացել են սրան, քավթառն սկսել է հոտել, սառույցն էլ չի օգնում:

Ապա կառապանը, ցույց տալով մի թոքրիկ մատղաշ երեխայի, ժպտաց և՝

--Դեռևս ծիծաղում է, իհարկե ոչ մի ցավ չտեսավ կյանքում:

--Անհամ կատակներ ես անում, Հերրի,- ասացի:

Կառապանն ուշադրություն չդարձրեց իմ խոսքին:

--Ես ասել եմ, որ մեռնելուց հետո ինձ այստեղ չպահեն,- հարեց կառտպանը:

--Ցուրտ է դրա համար, հարց տվեց իր օգնականներից մեկը:

--Չէ, ցուրտը ոչինչ, ծախսը շատ է, սրանց տերերն օրեկան 10 դոլլար են վճարում, ափսոս չէ փողը մեռնելուց հետո:

Բոլորը դուրս եկան: Կառապանը նոր ծածկագրով կողպեց դուռը, և բոլորը հեռացան: Ես մնացի մենակ: Նստասեղանի առաջ և քաշեցի Դանտեն առաջս, բայց զգացի, ոև ատամներս սղմվում են իրար: Մեռելների վախը պաշարեց ինձ, և ավելի ուժգին անդրադարձավ իմ վրա, երբ միվայրկյան հիշեցի, որ այդ մեռելների կողքին ամբողջ չորս գիշեր մնացել էի առանց գիտենալու: Գերագույն կամքով ես ինձ սիրտ տալով՝ սկսա կարդալ, բայց ականջիս ներսից ձայներ հասան, կարծեցի, որ սառույցների ձայն է:

--Երևի մեկն ու մեկը վրայից նետեց սառույցները և մոտենում է դռան,- արտասանեցի բարձրաձայն:

Դեռևս նստած եմ: Չեմ շարժվում: Ոչ գիրք է երևում աչքիս,ոչ սեղան, միայն լսում եմ չարագուշակ ոտնաձայն: Էլի կամքիմի կոչում: Սկսում եմ փիլիսոփայել -բոլորս էլ պետք է մեռնենք, այդ մեռելներն ուրիշ բան չեն, եթե ոչ քիմիական մի զանգված, ոչինչ, ես էլ պետք է մեռնեմ, հայրս էլ մեռավ, ես մեռելներ շատ եմ տեսել:-ինչ են իմանում մեռելները կեղպեքի ծածկագիրը: Չեն կարող բանալ դուռը:

Բայց դռան ճեղքից նշմարում են Վիլյամ Հովըրդ Ջոնսոնի աչքերը:

Միայն հույսս մնում է փիլիսոփայությունը: Դիմում եմ բոլոր փիլիսոփայական ֆրազներին-

«Գերեզմանից սկսում է լույսը»:

«Կյանքը ունայն է»:

«Մահը հավիտենական խաղաղություն է»:

«Երանի նրանց որոնք...»:

Վիլյամ Հովրըդ Ջոնսոնն ուզում է կողպեքը բանալ և դուրս գալ: Հիշում եմ այն փոքրիկ երեխային: Խղճում եմ այն նրան:Ով է բանտարկել այդ անմեղ մանուկը պառավների հետ:

--Եթե այդ երեխան չի վախենում, ես ինչու եմ վախենում,- մտածում եմ ինքս ինձ սիրտ եմ առնում, ոտներս խփում եմ գետնին, գնում եմ, նստում սեղանի առաջ: Հանկարծ մի գոռոց և ահռելի պայթյուն: Սրտիս բոլոր սյուները քանդվում են: Ատամներս սկսում են կափկափել: Շարժվում է տակիս աթորը: Մեկը հետս է խոսում: Սկսում է բղավել և տարերային կերպով շարժվել: Հանկարծ ինքս ինձ գտնում եմ փողոցում: Ահա Օպընհայմը: Ինչ գործ ունի Օպընհայմը մեռելների հետ: Միթե փողոցում չեմ:

--Պր-ն Օպընհայմ, բարև ձեզ:

--Բարև ձեզ:

--Ուր եք գնում: --Կաֆե: Գնանք միասին,-ասում է Օպընհայմը: Դժգունել եք Դուք:

Մտնում ենք կաֆե: Մարդիկ խոսում են, ծիծաղում: Վերագտնում եմ ինքս ինձ: Ամբողջ գիշերը ման եմ գալիս և չեմ գնում սենյակս մինչև արևի ծագումը:

Առավոտյան մտածեցի գնալ գրասենյակ, պաշտոնապես հրաժարվել պաշտոնից և ստանալ երեք օրվան աշխատավարձ: Քայլերս ուղղեցի դեպի գրասենյակ, բայց ոտներիս աշխույժը կամաց-կամաց նվազեց:

--Վաղը կգնամ,- մտածեցի և հետաձգեցի վաղվան:

Այդ վաղը մինչև հիմա շարունկվում է:

Ջինջ ճախրում են ղողանջները հորիզոնից-հորիզոն,
Ինչ տրտո՜ւմ է, կապո՜ւյտ աղջիկ, հավերժի երեկոն...

Տրտմություն ու լույս է իջել քո աչքերում, իմ հոգում
Օրհնե՛նք, օրհնե՛նք այս երկրային հրաժեշտի երեկոն...

Եվ թող ծալվե՛ն, ձուլվե՛ն, մարվե՛ն իրիկնային կապույտում
Մեր կույս հոգու իրիկնային սպասումները տրտում։

Եվ զանգերը անրջորեն, հորիզոնից-հորիզոն,
Օրհներգելով թող օրորեն հրաժեշտի երեկոն...

Երբ որ ես պըզտիկ էի,
կանչէին ինձ ոսկի տըղայ․
Մեծցա, սիրու տէր եղայ,
երեսիս գոյնըն կու գընայ․
― Մանկտի՛ք, ձեր արևն ասեմ,
որ սիրուն՝ քարըն չի դիմնայ․
Սիրուն՝ քար ւ'երկաթ պիտի,
պողպատէ դըռնակն ի վերայ։

Այս այն ժամն է` երբ կալին մեջ Աշխատանքն առած կանգ`
Արևուն տակ կը հևա:
Կը նընջե մեն մի մըշակ:
Քարայրին մեջ հեռակա
Հեծեծագին կը մեռնի զով Զեփյուռը ամրափակ:

Միջոցին սիրտն` հըրեղեն ցանցի մը մեջ սեղմված`
Կը բաբախե հազի՜վ հազ:
Լըռության մեջ շողարծարծ
Ի՜նչ հըծծյուններ, ի՜նչ երազ.
Եվ ի՜նչ բույրեր առտըվան եղեգներուն կըտըրված:

Կը քընանան անտառներ թուխ կողերուն վրա սարին`
Արծաթահյուս քողի տակ
Կապույտին մեջ, առանձին,
Կ'երթա ամպ մը կաթնորակ
Փափուկ բուրդեն ծըվեններ թողլով ժայռի կատարին:

Կ'ընդունի հողն իր սըրտին մեջ` իր սըրտեն ճեղքելով`
Լույսին նիզակն արյունոտ:
Աղբյուր մը հոն, ծառին քով,
Կը հեծեծե նըվաղկոտ`
Իր ոռոգած ծաղիկին վրա մեռնի՜լ չուզելով:

Գոմեշներ` լուծը լըքած` ճահիճին մեջ կը պառկին
Իրենց բերնեն հոսելով
Թելերն արծաթ շողիքին:
Սայլերն, անդին, դեզին քով,
Հըսկա ցռուկներ ցըցած` դատարկությա՛ն կը նային:

Այս այն ժամն է, ո՜վ հոգիս, որ ճըպուռին պես մինակ`
Կատարներուն վրա մընաս.
Անդորրին մեջ անապակ
Դուն քու երգով արբենաս`
Ինչպես արևն իր լույսով, իր լույսին հետ մի՜ն-մինակ:

Էս ղափիան չորս լեզվով է՝ վրացերեն, պարսկերեն, թաթարերեն է ադրբեջաներեն, հայերեն. Արութինի ասած է.

էս ի՞նչ Էլավ ինձ հիդ, տե՛ս, ի՞նչ իմ արի,
Դե վիզըդ ծուո. գնա, տանեն դուս արած,
Խիլքըս տանուլ տըված լիղնուրթ իմ դառի,
Գըժված ման իմ գալի, բանեն դուս արած։

Քաղցր թութըս դառը լիղի շինեցի.
Յիս մի միխկ իմ արի՝ նշտար քաշեցի,
Իմ էն արթար կաթիս արուն խառնեցի.
Բաս էնդու համա իմ նանեն դուս արած։

Յիս բլբուլ իմ, վարթըս փակից ալալը.
Տե՛ս ի՞նչ արից հուրիզադա ջալալը
Կորցրիլ իմ ջավահիրը ու լալը,
Մա՚դան չունիս, Բադեշխանեն դուս արած։

Հա լաց էլա, վա՛յ կանչիցի անհաշիվ,
էլ ի՞նչ օքուտ, ջան տուր, կինքըդ հա՜ մաշի,
էս իմ դարդից թոխ վուր օչ օվ չը քաշի,
Օչ օվ չըլի սիրեկանեն դուս արած։

Ա՛րի, մի՚խկ իս, Սա՚յաթ Նովա միղանչող.
Ախպոր ճանփին կինքըս մատադ ըլի թող.
Սըրան դաբուլ իմ արարիչ-ստիղծող,
Հոքիս չանիս դրախտիջանեն դուս արած։

Առաւօտուն արթնցայ որ
Քովս պզտիկ լուն անկողնիս մէջ
Մինչեւ առաւօտ արիւն է ծծեր
Ուռած թմբուկի պէս ուռեր թմրեր

Լու
Պզտիկ լու
Ինչ պէտք կար այդքան ծծելու

Մատովս կամաց մը դպայ իրեն
Ու պայթեցաւ լուն անձայն անշշուկ
Լուն այդ պզտիկ լուն առաւօտ կանուխ
Անկողինիս մէջ պայթելով մեռաւ

Լու
Անխոհեմ լու
Ինչ պէտք կար այդպէս ուռելու

Մինչդեռ կրնայիր հիմա պզտիկ լու
Ուրիշ լուերու հետ ոստոստել խումբ խումբ
Փոշիին արծաթն հողերուն ոսկին
Խմբովին ճանչնալ պատմել իրարու

Լու
Անփորձ լու
Ինչ պէտք կար այդքան խմելու

Կրնայիր դիտել երկինքը կապոյտ
Անուշ երգերը լսել հովերուն
Կամ սիրաբանիլ արեւներու տակ
Հաճոյքին թափով ցատկել ցատկռտել

Լու
Պատանի լու
Ինչ պէտք կար այդպէս ճաթելու

Եկար բանաստեղծի արիւն է ըսիր
Ծծեցիր ամբողջ գիշեր մը ծծեցիր
Գինովցա՞ր ըսէ լու իմ արիւնի հետ
Իմ երազներս ալ երեւցա՞ն քեզի

Լու
Բանաստեղծ լու
Ինչ պէտք կար այդքան գինովնալու

Կրնայիր հիմա դեղին կատուի մը
Մետաքս մազերուն մէջ ծոյլ մրափել
Գորգին թաւիշին մէջ ընկողմանած
Սպասել գալիք աղուոր օրերու

Լու
Վաղամեռ լու
Ինչ պէտք կար այդպէս շտապելու

Առաւօտ մʼալ հիմա պիտի արթննամ
Որ լուն պզտիկ լուն անկողնիս մէջ չէ
Պիտի յիշեմ զինք տեսակ մը կարօտով
Ու պիտի խորհիմ

Անփառունակ լու
Ինչ պէտք կար այդպէս մեռնելու

Հո՛գ չէ, տանջվի՛ր, չարքա՛շ մշակ, քրտինք թափիր դու անվերջ,
Թո՛ղ քրտինքովդ մայր-երկիրը կշտանա.
Զուր չի անցնիլ քո տանջանքը. այնտեղ երկրի կրծքի մեջ
Քո քրտինքը նոր ուժ, նոր կյանք կստանա։

Տանջվի՛ր, եղբա՛յր, ուրախ սրտով. քո տանջանքում քրտնալից
Կա սուրբ վաստակ. երկնքիցն է նա օրհնված.
Թափի՛ր քրտինք, երկրի մշա՛կ, մայր-երկիրը յուր կրծքից
Քեզ լիառատ կը պարգևե արդար հաց։
1890, 6 հուլիսի

Լուսինն ի սարէն փըրթաւ,
ի՛նքն ու իւր աստըղըն ի հիտրաց․
Զաղուորն ի գիրկըս առի,
պագ առի երկուքս ի հիտրաց․
Ըստեղծողն իր բերնովն ասաց․
«Մի՛ թողուր զատ եարդ ի ձեռաց․
Հընցկուն պէլըման աղուոր
չե՛մ ստեղծեր երկուքն ի հիտրաց»։

Մաճկալ ես, բեզարած ես,
Առը շուռ տո՛ւր, շո՛ւտ արի.
Ծովի պես քրտնած ես,
Եզներն արձկի՛, տուն արի՛:

Կաթի սերը քաշել եմ,
Դրել եմ հովին` սառի.
Ալ գոգնոցս կապել եմ,
Արի թառլան, թը˜ռռ, արի:

Տեղ եմ գըցել շվաքում,
Քամին կուգա, զով կանի.
Լուսնի շողքն է մեր ծոցում,
Չափ տո՛ւր, չափ ա՛ռ – շուտ արի՛:

Դադրած, բեզարած յա՛ր ջան.
Ամպերն ելան, դեհ արի.
Բեզարած ջանիդ ղուրբան,
Ծըտից թև առ, թե՛զ արի …

1893
Օբեր-Հոլց

Ահա՛ գերեզման մոռացվա՜ծ, անտե՜ր,
Ուր հանգչում է այն հերոսն անվեհեր,
Որ հայրենիքի սուրբ սիրով վառված,
Նորա՛ն էր մատաղ կյանքը նվիրած։
Նա թաղվեց յուր չար ոսոխի ձեռքով,
Անլաց, անդագաղ, խեղճ, անտիրական.
Ո՛չ խաչ է կանգնած, ո՛չ էլ քար դրված
Անմահ հերոսի սուրբ շիրմի վերան։

Միայն դեռաբույս համեստ ուռենին
Կանգնած է մենակ լայն դաշտի միջին.
Նա գիշեր ցերեկ ողբում է, սըգում,
Կատարը թեքած դեպի գերեզման,
Եվ այնտեղ նիրհող հերոսին պատմում
Հայրենի երկրի վիճակն անպաշտպան.

«Դեռ չար ոսոխի ճնշող լուծի տակ
Տնքում, հեծում է քո խեղճ հայրենիք,
Եվ ազատության փայլուն արեգակ
Դեռ նա չի տեսնիլ… Կանցնեն շա՜տ տարիք,
Քո հայրենիքում սակավ են քաջեր,
Եվ դեռ զորեղ է թշնամին դաժան,
Ամեն տեղ ճնշում, ամեն տեղ ավեր,
Դեռ չեն դադարել լաց, կոծ ու շիվան…»

Ուռին լռում է… Բայց վայրկյան չանցած,
Նորից թեքվում է դեպի մոռացված
Ցուրտ գերեզմանը և նորից սըգում.
Նա ողբ է կարդում այն անբախտ, թշվառ,
Հարստահարված, ըստրուկ աշխարհին,
Ուր խոնարհվում է ամեն մի անճար
Անարգ, բռնակալ ուժի առաջին…

Շուշան աղջի՛կ, քու գերին եմ,
Կալ ու կապված անշղթա.
Սիրտըս վառվավ սիրուդ բոցեն,
Պապաք-ծարավ էրվեցա:
Իսկ Շուշանը գավը ուսին
Դեպի ձորն է թռչկոտում,
Աչք չի քըցում խեղճ տըղին:

Ծով-աչերիդ ծով-կարոտով
Շվաք եղա, ման եկա.
Օրերս անցան ախ ու վախով,
Ես հալ ու մաշ թել դարձա:
Իսկ Շուշանը աղբրազովին
Կուրծքը` արձակ, հուսքն` արձակ
Վարդ երեսն է լվանում:

Էս քարի պես ժեռ է հոգիդ,
Էս այրի պես` լուռ ու մութ.
Էրվեց, մոխիր դառավ գերիդ,
Ա˜խ, Շուշա՛ն ջան, ա˜խ, անգու՛թ…
Իսկ Շուշանը գավը ուսին`
Զուլալ ջուրն է տուն տանում,
Աչք չի քըցում խեղճ տըղին:

1892
Կարս