1889, 1 փետրվարի

Այնքան խաղաղ է այսօր իմ հոգին,

Այնպես եմ լցվել քեզանով այսօր,

Ուզում եմ ճախրել ամպերից անդին,

Թող այս արբունքը մեզ ասի օրոր:

Եվ քո մետաքսե կրծքին նուրբ փարվեմ,

Բոլորից հեռու ու ամեն ինչից,

Իբրև լրացում` քեզանով տարվեմ,

Հայելենք իրար, ես քեզ, իսկ դու ինձ:

Գարուններ փնջեմ հոգուդ ծաղկումից

Ու զգամ սրտիդ բաբախը վսեմ,

Մեր հայացքներով` իբրև հոգեկից,

Քո լռությունը անդադար լսեմ:

Քեզանից անվերջ զորեղ ուժ առնեմ,

Հոգիդ շոյելով` բերեմ նրբություն,

Եվ հանապազօր քեզանով հառնեմ`

Դու իմ անհատակ կատարելություն:

Թող այս արբունքը մեզ ասի օրոր,

Ուզում եմ ճախրել ամպերից անդին,

Այնպես եմ լցվել քեզանով այսօր,

Այնքան խաղաղ է այսօր իմ հոգինհոգին...

Բասենի բարձրավանդակ բլուրների վրա դեռ գարնանային եղանակ էր, չնայելով որ հունիսյան շոգերն սկսել էին դաշտի մեջ։

Դեռ հեռավոր գագաթների և ստվերամած խորշերի հատակում սպիտակին էին տալիս ձյունի շերտեր, բաց տեղերում, գորշ թացության մեջ դալար կանաչությանը թավշանման քնքշությամբ գորգ էր կազմում՝ բծավորված և կտոր-կտոր եղած բաղմաթիվ վճիտ առվակներով ու ջրակույտերով։ Մանիշակագույն ծաղիկներ՝ զանգակաձև լուլան, շեփորաձև կանաչն ու փոքրիկ, գողտրիկ գիներբուկը խմբերով պսակ էին կազմել վտակների շուրջը: Այս-այն կողմ գարնանային դեղին ծաղիկները գլուխ էին դուրս պարզում քարոտ վայրերի և փոքրիկ խորքերի միջից: Հեռու, բավական բարձրացած ցորենի և գարու կանաչ արտերի մեջ բարձրագլուխ՝ կապույտ շերտեր էին դևում խիարուկները և կապույտ շուշանը ճախնուտ կողմերում բացվել, իր մեծ նուրբ թերթերը ցնցում էր մեղմիկ զեփյուռի տակ։

Ալեձև կանաչ բլրակներ՝ հետզհետե բարձր, գույնզգույն ծաղիկներով ու փողփողուն ջրերով շերտավորված, սարահարթեր՝ միմյանցից գեղածիծաղ, միմյանցից կենսապարար, շրջապատում էին այն մենավոր անկյունը, ուր գարնան սկզբից ի վեր իջել, բանակել-իջել էր հայ բոշաների մի ցեղ, գորշ վրանների տակ, մեղմիկ ցած սահող ջրվեժի կողքին, փոքրիկ, բայց շքեղ հարթության վրա:

Գյուղերը հեռու չէին. մի քանի բլուրներ, և ահա տարածվում էր Հասան-Ղալայի դաշտը՝ կտրված մեծ, պղտոր Երասխով. ամեն կողմ գյուղեր, հեռվում՝ հնացած խարխուլ քաղաքն ռւ իր ապառաժոտ կողերով բերդը, դեպի ձախ՝ ոլորապտույտ՝ Տևե-Պոյնուի կիրճը, դեպի աջ՝ Բասենի շքեղ դաշտը. ապա, հորիզոնը մշուշի մեջ՝ լեռներ ու լեռներ, բարձր, դաժան շղթաներ…

Բոշաների բանակած տեղը թե՛ գեղեցիկ էր և թե՛ ապահով: Մի քանի քայլից հետո մի արահետ, քսան րոպեի վազքով, կհասնի Հերթև, ձիով երկու ժամ՝ դեպի բերդաքաղաք: Բոշա կինն ուրեմն կարող էր առավոտ շուտով ելնել մտնել դաշտը, հինգ-վեց գյուղ թափառել և երեկոյան-վերջալույսին վրանները վերադառնալ։

Ցերեկները վրանների առաջ քիչ բազմություն կար և քիչ էր կենդանությունը։ Ահագին գամփռերր քնում էին արևի տակ. էշերը, եթե դաշտ չէին իջել, արածում էին բոշա մանուկների հսկողության տակ. մանուկները խոտերի մեջ, մեջքի վրա տարածված. երազում էին բաց երկնքի տակ կամ քնում, իսկ տղամարդիկ, վրանների հովանու ներքև, մաղ էին գործում կամ փսիաթ։ Մի քանի կանայք, դեռ ջահել հարսները, վրանի առաջ օջախ շինած, փշերից ու գյուղերից բերված փայտերից կրակ կազմել կամ կերակուր էին եփում կամ լվացք անում և կամ, խումբ աո խումբ քիչ հեռու, ծաղիկների և ջրվեժի կողքին, գուլպաները ձեռքերին գործում էին և խոսակցում։

Գիշերն էր, որ սկսում էր մի եռուն, զվարթ կյանք վրանների առաջ։ Ամենքը տուն մտած վերչալոլյսին՝ տեղավորում էին իրենց բերածը, ապա ճաշում, հետո, աթոռակալի՝ իրենք ցեղապետի վրանի առաջ մի մեծ խարույկ վառում, և երբ մութն իջնում էր բլուրների վրա, երբ լուսինը կաթնագույն լույսով ողողում էր այդ սքանչելի բարձրությունը, պլպլացող խարույկի շուրջն էին կիտվում բոշաները, գսլիս էր հովվական տիկը կամ ջութակը, և օրվա անցքերի մասին խոսելուց հետո, գիշերային լռության մեջ, շների ընդհատ ոռնոցների, մանուկների զվարթ ճիչերի մեջ սկսում էր երաժշտությունը, բոշայական տխուր, մելամաղձոտ նվագը, որ արձագանք սփռելով՝ թրթռում էր ու իջնում ծործորների մեջ, կամ երերուն ու մեղմիկ՝ գնում մեռնելու դեպի բարձրոլթյուները։

Նվագում էր տիկը միաձայն, մի տխուր խազի երկար տևողության միջից, մեղմաձայն արտահայտելով երգի թախծոտ ելևէջները, որոնք ելնում էին, ելնում ոլորուն ու ճնշող, ապա հանդարտ ու գեղգեղ իջնում, կորսվում էին միաձայն խազի գրկում…

Եվ տխուր խազը մի վայրկյան հանդարտ օրորվելով, նորից բաժանում էր իրենից երգի ելևէջը և նորից նետում նրան դեպի տարածությունը։ 

Այդպես ժամանակ շներն իսկ դադարում էին հաչելուց և խարույկի սփռած լույսի հեռավոր աղտոտության մեջ, գլուխները թաթերի վրա առած, անշարժ, ուշադիր, աչքերը երաժշտի վրա, դեմքերը կծկած՝ լսում էին։ Մանուկները՝ ծնկները բարձր, գլուխները ծնկների վրա, կուչ եկած կամ թավալած խոտի մեջ, ակնարկները հորիզոնին, աշխատում էին ոչ մի խազ չկորցնլ մելամաղձոտ երամշտությունից,

Ամեն բոշա սիրում է երաժշտությունը, այնքան է սիրում, որքան իր ազատությունը, որքան իր բաց երկինքը։ Ամեն բոշա մանուկ բանաստեղծ է, սիրահար՝ երգի, սիրահար՝ լուսնկա պայծառ երկնքի, պսպղուն կապույտ երկնակամարի, դալար– ջրաշատ բարձրությունների ե մելամաղձոտ, երագել տվող երաժշտության։

Եվ ահա նստել են բոշա տղամարդիկ չիբուխները ձեռքերին, վառվող խարույկի լույսի մեջ ու գլուխները կախ՝ լսում, բոշա կանայք անդադար գուլպա գործելով կամ բուրդ մանելով խումբ առ խումբ տեղ են բռնել քիչ հեռու, և նվագողի դեմքն է միայն, որ ուռած թշերով մեծ տիկը բերնին դեմ տված, ոգևորված ու կարմրատակած, աչքերը դեպի բարձր՝ լուսավորվում է կատարելապես։

Հետո հանկարծ, միաձայն խաղի մի րոպեի տևողությունից հետո, նվագողը շարժվում է և սկսում մի պարերգ, մի կաքավող, թռչկոտուն, զվարթ պարերգ, որ շարժում է ձգում մանուկների մեջ, շարժում է շներին իսկ: Կանայք միմյանց երեսի են նայում, տղամարդիկ կանանց աչքերով պարի հրավիրում, մանուկները՝ սողալով ավելի մոտ գալիս, հետո մեկեն մի երիտասարդ ցատկում է մեջտեղ, ձեռքերը տարածում, մարմինը կոտրատում, նազանքներով սահում գետնի վրա և իր վրա պտույտներ գործելով՝ շրջաններ է գծում խարույկի շուրջը:

Ու բոշաները սկսում են մեղմիկ ծափահարել, մի քանիսը բթամատով և երրորդ մատով շրփացնում են, ուրիշները խուլ ձայնով շվշվացնում, իսկ ցեղապետը ուշադիր ժպտում է և գոչում.

- Դե՛հ, աղջիկնե՛ր, ձե՛զ տեսնեմ…

Բայց կանայք դեռ չեն շարժվում, դեռ նազ են անում, միմյանց առաջ մղում, միմյանց հրավիրում։

Ու մեկեն մի հարս, մի համարձակ կին ոտքի է ելնում ու առաջ նետվում։ Երիտասարդը ետ է քաշվում ու նստում։ Այժմ կինն է պարողը:

Սրանում է կինը ձեռքերը շրփացնելով, մեջքն ու իրանը կոտրտելով։ Երբեմն այնպես կռանում է և շնորհալի՝ դեպի գետին հասնում, որ կարծես մտադիր է պառկել, այդպես կռացած նա սրանում է և հանկարծ զսպանակի պես վեր նետվում և նորից մեկ այս, մեկ այն կողմ ծովելով, ձեռքերն օրորելով, կոները պտտեցնելու ժպիտը դեմքին՝ սահում է, կարծես ոտքը գետնին չի կպչում…

Նրան քիչ հետո դեմ առ դեմ է գալիս մի ուրիշ կին, և ահա սկսում է զույգ պարը։ Երկու հանդիպակացները միևնույն շարժումներով խաչաձև նախ կտրում են իրար, միշտ խաչեր կազմում, կանոնավոր խաչեր՝ կենտրոնը խարույկը, և ոչ մեկի շարժումը մյուսից չի զանազանվամ. ծռվում են միասին, նույն նազանքներն անում, նույն ամանակով մատերը շրփացնում և նույն րոպեին խաչաձև գծերի ծայրերը հասած՝ միաժամանակ դառնում, դեպի կենտրոն են սրանում ու կենտրոնից դեպի խաչի թևերը սահում…

Այդ բոլորը կատարվում է այնքա՛ն արագ, այնքա՛ն ճշտությամբ, որ սքանչելի մի տեսարան է պատկերանում միաժամանակ միմյանց մեջք դարձնող կամ դեպի կենտրոնը եկող և ապա լայնության թևի երկու ճյուղերը գնացող զույգից։ Տասնհինգ րոպեաչափ երկու պարելուց հետո երկարության թևի ծայրերից դեպի կենտրոնն են գալիս, միմյանց կպցնում գլուխները և պարն այդպիսով վերջանում է:

Այնուհետև երաժտություը լռում է, և մի խոսակցություն:Ամեն ոք պատմում է իր տեսածն ու լսածը, դաշտից գյուղերից բերած համբավները: Մանուկները հեռվում խաղում են, և աթոռակալը մյուս կողմում՝ դատում է և խորհուրդներ տալիս. բոլորը պատկառանքով լսում են ծերունուն՝ այդ փորձված բոշային, որ գիտե բոլորի ցավերը, բոլորի ուրախությունները:

Հետո նվագողը նորից տիկը ձեռքն է առնում և ահա կանանց ու տղամարդկանց խումբը սկսում է երգել նախ մեղմ, ապա ուժգին և սարահարթը լցվում է մի անուշ երաժշտությամբ մանուկներն իսկ ընջողում…

Ահա այսպես էր կյանքը վարում Բասենի աըն թափառական հայ բոշաների մի խումբը, որոնց մեջ էր Մարգոն:

Այդ խումբը Փոքր Ասիայից, Պոյապատի կողմերից էր եկել Պոյապատի կողմերից էր եկել, փախչելով հալածանքներից, թափառելով մտել էր Էրզրումի նահանգը և ձմեռը քաղաքներում,իսկ այս ամառ գարնանից ի վեր եկել էր Բասենի դաշտը՝ մտադրելով մինչև ձյուների իջնելը մնալ այնտեղ:

Մարգոյին ամենքը ճանաչում էին և ամենքը հարգում այդտեղ: Նա իր օջաղը,իր վրանը չուներ. հյուր էր ազգակիցներից մեկի մոտ բայց իր աշխատանքովն էր ապրում: Ո՜չ ոք նրա պես ճարպիկ, շատ հավաքող և մեծ պաշար բերող չկար ամբողջ վրաններում: Ո՜չ ոք նրա պես երկրներ տեսած, ամեն անկյուն, ամեն ճանապարհ ճանաչող չէր, և՜ ոչ ոք սակայն՝ նրա պես մռայլ ու տխուր, լռիկ ու մտախոհ չէր ամբողջ ցեղի մեջ:

Բոլորը գիտեն Մարգոյի պատմությունը: Գիտեին, թե նա վաղուց թափառում էր՝ պղծված օջախի պատվը վերականգնելու համար:

Իր ծերունի հայր չէր կարողացել սպասել. մի տարուց հետո մեռել էր: Մարգոն ստիպված էր եղել միառժամանակ ընդհատել հետաղուզուպյունը, գալ՝ որդիներին առնել և տանել Էրզրում, իր քրոջ մոտ:

Այդ օրից Պոյապետի բոշաներն այլևս չէին տեսել նրան բայց գիտեին, որ կենդանի է և վրեժխնդրության ոգու պես քայլում է պաշտոնյաների մեջ՝ որոնելով իրեն անպատվողին ամեն տեղ:

Եվ ահա հանկարծ, երբ ընդհանուր ավերածություններից ստիպված: բոշաների այդ ցեղը Էրզրում էր գաղթել և մի ամառ լեռներում վրաններ էր խփել, մի գիշեր հայտնվել էր Մարգոն մռայլ և տխուր։ Ոչ ոք նրան բան չէր հարցրել, ամենքը նրան ընդունել էին մի առանձին խոնարհ հարգանքով և թողել, որ նա իր ուզածն աներ։

Ու Մարգոն այժմ ահա, երբ երեկոյան այդ լուսնկային պարում էին իր ցեղակից հարսները, նստած էր կանանց մեջ լուռ և խոնարհ, գլուխը ծնկան և աչքերը կրակին։

Եվ անցնում էր նա իր հին հիշողություններին։ Հիշում էր, թև ինչպես ինքն էլ մի ժամանակ պարում էր զվարթությամբ այդ պարը, և ոչ ոք չէր կարողանում նրա նման հիացում ազդել․ հիշում էր, որ տղամարդկանց խելքերը գնում էին, երբ նա կարմրած ու բոցափայլ աչքերով, իր վայելուչ, երկար ու ճկուն հասակը ոլորտելով, սեթևեթ և գրգռիչ շարժումներով սահում էր գետնի վրայով, նազանքներով աչքերը ոլորում, դյութիչ ժպիտով շուրջը կախարդում և ապա հպարտ՝ իր սփռած հիացումով, գնում էր նստելու կանանց մեջ՝ տղամարդկանց աչքը միշտ իր վրա։ Հիշում էր, թե ինչպես բոլորը նախանձում էին Արթենին, որ այդպես քաջ, գեղեցիկ և համեստ կին ունի…

Իսկ ա՞յժմ․ ի՞նչ էր նա։ Գեղեցկությունից միայն աչքերն էին մնացել, որ այլևս չէին բոցավառվում, այլ լի էին մռայլ ու տխրություն սփռող խոհերով․ հասակը նույնն էր, բայց այլևս ո՛չ գողտրիկ, ո՛չ այնքան վայելուչ, և դեմքի վրա, կիզացած, այրված կաշին խորշոմել էր, կնճիռներ կազմել, այտերը փոս ընկել, շրթունքները դառն արտահայտություն ստացել և սիրտը՝ մի ժամանակ այնքան զվարճություն, այնքան հրապույր սփռող սիրտը, այժմ ճնշված, դառնությամբ լի էր և վիրալից…

Օ՜հ, նա կկենդանանար նորից, կվերստանար իր գեղեցկությանը, իր հրապույրը․ հասակը անշուշտ կուղղվեր, դեմքը կփափկանար, աչքերը կբոցավառվեին նորից, եթե միայն գտներ իրեն այդ դրության մեջ ձգողին և վաղուցվանից պատրաստած սուր դաշույնը մխեր նրա կուրծքը, տեսներ նրա արյունի հոսելը, տեսներ նրա տանջվելը իր ոտքերի տակ և այդ բոլորով սրբեր իր հոր օջախը, իր զավակների անվան վրա ծանրացող անպատվությունը։ Ոչ ոք, իհարկե, նրան անպատիվ, արատավորված չէր համարում. ամենքը գիտեին, որ նա բռնության զոհ էր։

Բայց ի՞նքը ինքը՝ ոչ։ Ինքն իրեն անպատված էր զգում և անպատվողի արյունը միայն կարող էր սրբել արատը, մաքրել, նորից կյանք տալ զոհին…

…Եվ երբ սկսեցին երգել, Մարգոն հիշեց, որ ինքն էլ երգում էր այդ, մասնակցում նրան, որ ինքն էլ իր քաղցրիկ ձայնով հրապուրում էր բոլորին, և վաղուց, շատ վաղուց էր, որ մի խազ չէր հանել կոկորդից. մոռացել էր իսկ երգի խոսքերը… Ու դառնացած՝ սկսեց լսել:

Քիչ հետո խմբական երգը կանգ առավ։ Այժմ մի տղամարդ, ձայնը բարձրացրեց և սկսեց մի հնամյա երգ.

Դրան որպես պատասխան, կանանց խմբից լսվեց մի սիրուն ձայն, որ երգում էր.

Այս ընդդիմախոսական երգը պարբերաբար շարունակվեց, և ամեն անգամ երգում են տարբեր կանայք։ Եղանակը գողտրիկ ու կայտառ, բայց միատեսակ էր և նմանում էր վիճաբանության։ Մանուկները թողնում են ամեն բան և մոտենում. աթոռակալը ժպիտն երեսին դիտում է վեճը, տղամարդիկ տաքանալով՝ միմյանց են քաջալերում և կանայք միմյանց հորդորում՝ ավելի սուր պատասխաններ շարադրելու:

Եվ հովվական տիկն իր միաձայն խազով ձայն է բռնում երգելիս, իսկ ընդմիջումներին՝ մի թեթև նախերգանք հնչեցնում։ Ըստ երևույթին երգը մի հին, վաղածանոթ երգ էր. բայց վարպետությունը նրանում էր կայանում, որ երգողը պարտավոր էր նույն հանգերով և նույն եղանակի տակ ինքնուրույն, նոր բան արտադրել։ Որքան սրամիտ էին առաջարկները կամ պատասխանները, այնքան գովասանք և հրճվանք էին ստանում։

Ահա շարժվեց մեկը, ձայնը բարձրացրեց և հանպատրաստից սկսեց.

Էհե՝, էհե՝, վատ չէր… գոչեց աթոռակալը, ապա տեսնենք, կանանց կողմից ինչ պատասխան կգա։

Եվ մինչ տիկը նախերգանքն է անում, կանայք իրար մեջ փսփսացին, հետո մեկը ժողովեց իրեն, ձայնը բարձրացրեց և պատասխանեց.

բա՝ բա , բա՞… կանչեց աթոռակալը, կերար, Գիյոր այս էլ քեզ պատասխան մարսեցի՞ր…

Ու բոշաները բոլորն էլ զվարթ ծիծաղ արձակեցին, բայց Հովական տիկը շարունակում էր․ կանայք սկսեցին տղամարդկանց ծաղրելով գրդոել. սրանք էլ ամաչած, դրդում էին իրենց միջի երիաասարդներին ամոթով չմնալ

Տո ի՞նչ եք մնջել, մարդիկ, կանչեց մի ծերունի,– ուր է լեզուներդ… վայ ես ձեզ ինչ ասեմ հայ…

Կանայք իրար անցան, այժմ ամենքն էին ուզում պատասխանել. ամենքը բորբոքվեցին: Բայց հանկարծ Մարգոն, որ լուռ լսում էր, շարժվեց, բուռն շարժմամբ դեն հրեց կանանց, և ի զարմանս բոլորի, խռպոտ ու խուլ ձայնով երգեց.

Ասաց և հրաբորբոք աչքերով ոտքի ելավ։

Բոլորն ապշել էին. տիկը լռևց և մի րոպեի խոր, անշշուկ լռության մեջ լսվեց նորից Մարգոյի խրոխտ, դողդոջուն ձայնը, որ այս անգամ առանց երգելու՝ գոչում էր.

Տեսնե՛նք, ո՞վ է այն կտրիճ տղամարդը, որ աղջկանս ու օջախիս արատը մաքրելու համար ցուպը ձեռք կառնի և կգա ետևիցս…

…Ու ճարճատում էր խարույկը, լուռ էին բոշաները։ Եվ բնության անորոշ, գիշերային տխուր շշուկն էր, որ սահելով լեռների կողից՝ գալիս խառնվում էր ջրվեժի մեղմիկ շառաչներին։ Լուսնկա տարածությունը մշուշի քողով աղոտացել էր շրջակայքում և խարույկի արնագույն կիսալույսի մեջ տեսնվում էին արևակեզ, կնճռալից, բայց հրաբորբոք դեմքեր…

1897-1909

Մութ գիշերին լռության մեջ խորասույզ,
Պատուհանիս առջև նստած կ՚երազեմ,
Լայնածավալ ծովն հոն փըռված է անհույզ.
Ալիքներու հեծյունն հազիվ կը լըսեմ.

Սակայն կ՚զգամ լուռ թավալումը ջուրին,
Դեպի անհուն, դեպի անծիր ափունքներ,
Անոր գաղտնի օրորումները խորին,
Խըռովքն անոր ալուցքին մեջ եռուզեռ:

Ու կը նայիմ իմ հոգվույս խորն հուսահատ
Որ անհատակ ծովուն այնքան կը նմանի.
Երանի՜ քեզ, կ՚ըսեմ, օ՛ ծով, որ ազատ
Կը հետևիս հովին որ զքեզ կը տանի:

1912

Սենյակն, ուր պիտի տանեմ ձեզ, ընթերցո՜ղ, բավականին ընդարձակ է և զարդարված եվրոպական ընտիր ճաշակով: Ավելորդ է նկարագրել ձեզ մի առ մի այդ սենյակի զարդարանքները և կահավորումը. դուք առանց այդ էլ, չկարծեմ, թե տեսած չլինեք այդպիսի սենյակներ, որոնցից ներկա ժամանակս շատ են գտնվում և՜ Թիֆլիսի գլխավոր փողոցների վերականգնած հոյակապ տներում և որոնց փայլը շլացնում է ամեն մի չքավորի աչքերը: Շատ կարելի է, որ դուք հենց այդպիսի սենյակներից մեկումն եք կարդում այս տողերը:

Առավոտ էր, ժամի տասը:

Սենյակի լուսամուտները բոլորովին բաց էին, և մայիսյան արևի կենսատու ճառագայթները, ներս թափանցելով սենյակը, նրա գեղեցիկ ներկած հատակի վրա նկարում էին լուսամուտների վայր թողած ասեղնագործ վարագույրների ծաղիկների ստվերները: Լուսամուտների առջև, ներքևը, բակի՝ մեջ գտնված կանաչազարդ պարտեզը յուր հազարավոր նորաբաց ծաղիկներով ու վարդերով, որոնք իրենց բազմագունով մի հրաշալի տեսարան էին ներկայացնում և որոնք լցրել էին օդը մի տեսակ թարմ ու անուշ բուրմունքով ծիծաղում, խնդում էր արևի ոսկեզօծ ճառագայթների տակ: Իսկ թռչունների գեղգեղանաց ուրախ ճռվողյունը ցույց էր տալիս, թե մինչև որ աստիճան սիրելի են նրանց մայիսյան այդպիսի օրերն և ազատ բնությունը:

Լուսամուտներից մեկի առջև, փափուկ բազկաթոռի մեջ նստած էր մի մանկահասակ կին: Նա կլիներ մոտ քսանևհինգ տարեկան, դեմքի ամենաճիշտ և գրավիչ գծագրությամբ, մի փոքր նիհար ու գունատ: Նրա ընտանեկան սպիտակ հանդերձն ու սև մազերը, որոնք գեղեցիկ սանրած և կարմիր ժապավենով թույլ կապված՝ ընկած էին նրա մեջքի վերա, ավելի գեղեցկություն էին տալիս նրա գունատ դեմքին: Բավական էր մի անգամ նայել այդ գեղեցկուհու վերա և իսկույն կասեիք, ահա մի գեղեցիկ, համեստ ու բարեսիրտ կին: Նա, գլուխը ձեռքի վերա կռթնած, տխուր նայում էր դեպի դուրս՝ ծառերի վերա ոստոստող թռչուններին և կարծես, նրա բոլոր ուշադրությունը լարված էր դեպի այդ անհոգ ու անվիշտ արարածների ուրախ ճռվողյունը: Եթե նրա կուրծքը նկատելի կերպով բարձրանում ու ցածրանում չլիներ, նայողը կասեր, որ սա հեթանոսական աստվածուհու մի հրաշալի անդրի է:

Բավական ժամանակ անցավ, և սակայն նա տակավին յուր տեղում անշարժ նստած էր: Մի անգամ միայն նրա կրծքից մի հառաչանք դուրս թռավ, այն հառաչանքներից մեկը, որ դուրս է գալիս ակամայից այն անբախտների սրտի խորքերից, որոնք կռվում են անդադար մի անընկճելի, սիրտը կեղեքող զգացմունքի դեմ: Բայց այն ի՞նչ անընկճելի, սիրտը կեղեքող զգացմունք էր, որ մաշում էր նրա սիրտը, ի՞նչ հոգս, ի՞նչ վիշտ պիտի ունենար այդ մանկահասակ կինը, որին բնության ճարտարագործ ձեռքը վարձատրել էր այնպիսի առանձնահատկություններով, որոնցով կարելի էր միշտ ուրախ ու երջանիկ ապրել, միշտ ծիծաղել ու խնդալ... Արդյոք յուր աչքերի առջև այժմ ճախրող թռչունների անհոգ կյանքը հիշեցնո՞ւմ էր նրան յուր վաղուց արդեն վատնած նույնպես անհոգ կյանքի շրջանը– մանկությունը, թե նրա սիրտը մաշում էր այն անթիվ վշտերից մեկը, որոնցով վարակված է հասակավորներին շրջապատող մթնոլորտը: Դժվար էր գուշակել:

Հանկարծ դուռը բացվեցավ, և ներս մտավ մի միջահասակ մարդ: Նրա չեչոտ դեմքը միշտ ժպտում էր, որ և նրա ներքին բարեսրտության ու միամտության բացարձակ արտահայտիչն էր: Ինչպես երևում էր, նա ավելի ուշադրություն էր դարձնում յուր բոլորովին սև մազերի վերա, որոնք այդ րոպեին խնամքով սանրված ու բաժանված էին գլխի ձախ կողմի վերա, քան շորերի, որոնք ոտից գլուխ, կարծես, բան ուզովի լինեին: Չնայելով որ նրա մեծ, հսկայական քիթը թամբած էր ակնոցներով, բայց նա գրեթե միշտ նրանց վերևից էր նայում, այդ հանգամանքը ստիպում էր նրան անդադար խոնարհեցնելու ու բարձրացնելու յուր գլուխը: Նրա համազգեստը և ուսադիրները ցույց էին տալիս, որ նա արքունական ծառայության մեջ էր: Դժվար էր մինչև անգամ մոտավորապես որոշել, թե նա քանի տարեկան էր, որովհետև առաջին հայացքից նա ծեր էր երևում, բայց երբ մի փոքր երկար էիր նայում, նա հետզհետե երիտասարդանում էր:

Մանկահասակ կինն այն աստիճան անձնատուր էր եղել յուր մտածությանը, որ ամենևին չլքեց նրա մտնելը: Պ. Գարասիմ Զաքարյանը (այդպես էր ներս մտած մարդու անունը) մոտեցավ նրան, կանգնեց նրա մոտ և, ձեռքերը դարսելով հետևը, սկսեց ժպտալով նայել նրան, որը դարձյալ նրան չէր տեսնում:

Լի՞զա, վերջապես նույն ժպիտը երեսին և մի տեսակ զարմացական ու հարցական եղանակով արտասանեց նա և այս անգամ գլուխը բոլորովին առաջ բերելով, որպեսզի լավ նայի կնոջը ակնոցների վերևից:

Ախ, այդ դո՞ւք եք... գրեթե ճչաց ուրախությամբ մանկահասակ կինն և մի ակնթարթում նրա դեմքը պայծառացավ, նա իսկույն վեր թռավ տեղից, բայց յուր առաջ տեսնելով Գարասիմին, նա դեռ ապշեց, հետո այլայլվեց, շառագունվեցավ և դարձյալ նստեց յուր տեղը: Նրա դեմքը նորից առաջվա արտահայտությունն ստացավ, և նա ավելացրեց թույլ ձայնով.

Այդ դո՞ւ ես, Գարասիմ...

Բացի ինձանից ուրիշ ո՞վ կարող է լինել, հոգիս, ասաց Գ. Զաքարյանը առանց մի որևէ կասկած տանելու կնոջ (մանկահասակ կինը նրա ամուսինն էր) անսովոր այլայլմունքի վերա: Հապա դու ո՞ւմն էիր կարծում:

Ե՞ս... ես ո՞ւմը պիտի կարծեի... Ես ընկղմված էի մտածության մեջ:

Մի՞թե կարելի է մայիսյան մի այսպիսի սքանչելի օրին նստել և մտածությանը անձնատուր լինել, անմիտ, ասաց Գ. Զաքարյանը կես հանդիմանական և կես կատակի եղանակով և կամաց մատով խփելով կնոջ այտին, որին այդ բավականին զզվելի թվաց: Այսպիսի սքանչելի օրերին կամ գնում են զբոսանքի, կամ ուղղակի նստում են դաշնամուրի առաջ և երգում ու նվագում են:

Մանկահասակ կինն, ըստ երևույթին, չէր լսում նրան, նա միայն նայում էր դեպի դուրս:

Բայց Լի՜զա, ինչո՞ւ դու այդպես տխուր ես, հարցրեց հանկարծ լրջորեն Գարասիմը:

Ի՞նչ ես կամենում, Գարասիմ, հարցրեց յուր կողմից մանկահասակ կինն, առանց նրան նայելու:

Ասում եմ ինչո՞ւ դու այդպես տխուր ես այսօր:

Ե՞ս... Գլուխս ցավում է:

Գլուխդ ցավո՞ւմ է... բայց այս առաջին օրը չէ, դու այս վերջին շաբաթս գրեթե միշտ այդպե՛ս տխուր ես և մի ինչ-որ բանի մասին խիստ ես մտածում, ասաց Գարասիմը անհանգստությամբ և բոլորովին կռանալով դեպի նա: Հոգի՞ս չլինի թե դու մի ուրիշ ցավ ունիս, որ աշխատում ես ինձնից ծածկել, հըա՞, ավելացրեց նա բռնելով կնոջ ձեռքերը:

Ոչ, ոչ, իմ ընկեր, ասացի, որ միայն գլուխս է ցավում, ասաց մանկահասակ կինը ձեռքերը ետ քաշելով: Բ՞այց մի՞թե արժե այդպիսի հիմար բաների մասին այդպես անհանգստանալ, Գարասիմ, ավելացրեց նա աշխատելով, որ ժպտա: Իսկույն կանցնի ցավը:

Ա՛խ, հոգի՛ս. դու չգիտես, թե որպես կտրատվում է իմ սիրտս, երբ քեզ այդպես տխուր եմ տեսնում... Աղաչում եմ, Լի՜զա, սիրելիս, շատ մի մտածիր... կամ ի՞նչ ունիս այդպես խոր մտածելու, ես զարմանում եմ... Խաղա՜ Տիգրանիկի հետ, եթե չես կամենում դուրս գնալ զբոսնելու: Ես այժմ գնում եմ ծառայության և այսօր շուտով կվերադառնամ: Ցտեսություն, հոգիս, ուրախ կաց:

Եվ Գ. Զաքարյանը մի համբույր դրոշմելով կնոջ ճակատին, գնաց դեպի դուռը, բայց դեռ դռանը չմոտեցած՝ նա նորից վերադարձավ և ավելացրեց.

Հա՛, Լիզա, դու այսօր մենակ չես մնալու, ես այժմ՝ փողոցից տուն դառնալիս պատահեցա պ. Սուրեն Արևելյանին (վերջին խոսքերը լսելուն պես մանկահասակ կինը դեմքն իսկույն դեպի նա դարձրեց), նա ուր որ շտապում էր, այդ պատճառով ես ժամանակ չունեցա նրանից իմանալու, թե ինչու այս ամբողջ մի շաբաթը նա մեզ չէր այցելում: Նա միայն ասաց, որ այսօր ժամի տասնևմեկին մեզ մոտ կլինի:

Իրա՞վ, հարցրեց մանկահասակ կինը շուտ և մի տեսակ ուրախ ձայնով ու հանգիստ շարժումով, որոնք սակայն աննկատելի մնացին Գ. Զաքարյանից:

Այո: Այսօր նա մեզ մոտ կճաշե:

Մանկահասակ կնոջ դեմքը պայծառացավ, բայց, որպեսզի ամուսինը չնկատի այդ հանկարծակի փոփոխությունը, նա դեմքը դարձրեց դեպի՝ դուրս:

Հուսով եմ, որ դու նրան լավ կընդունես, Լիզա, ավելացրեց Գ. Զաքարյանը, պատրաստվելով գնալու:

Ես այժմ գնամ: Մինչև իմ գալս կխոսեք, թուղթ կխաղաք, կամ դաշնամուրը կածես, կերգես և գլխիդ ցավն էլ կմոռանաս: Ուղիղ ժամի մեկին ես կվերադառնամ: Ցտեսություն, հոգիս, ուրախ կաց:

Եվ Գ. Զաքարյանը դուրս գնաց:

Հենց դուռը փակվեցավ նրա հետևից, մանկահասակ կինն իսկույն գժվածի նման վեր թռավ տեղից և, ձեռքերը տարածելով դեպի՝ վեր բացականչեց շնչասպառ ձայնով.

Օ՛, ես այսօր կտեսնեմ նրան... կտեսնեմ նրան... Այն անսահման ուրախության արտահայտությունը, որ այդ րոպեին փայլում էր նրա գեղեցիկ դեմքի վերա, անշուշտ կզարմացներ մի փոքր առաջ նրան նայողին: Նրա մեծ աչքերի մեջ նկատվում էր մի ինչ-որ անհամբերության փայլ, մի փոքր առաջ նրա գունատ դեմքն այժմ շառագունվել էր, իսկ կուրծքը սաստիկ բաբախումից, կարծես, ուզում էր պատռվել:

Նույն րոպեին նախասենյակում երեխայի վազելու ոտի ձայն լսվեցավ և, դուռը բացվելով, մոտ չորս տարեկան մի կարմրաթշիկ երեխա շնչասպառ ներս վազեց սենյակը:

Մայրի՛կ, մայրի՛կ, կանչեց նա յուր մանկական ծվող ձայնով և փաթաթվեցավ մոր ծնկներովը:

Տիգրանիկս… կանչեց յուր կողմից մայրն և, երկու ձեռքով բռնելով երեխայի գլուխը, սկսեց անհամար ջերմ համբույրներ թափել նրա վառվող լիք թշերին: Ո՞րտեղ էիր դու վազվզում, որ այդպես կարմրել ես:

Ես մեր պարտեզումն էի, մայրիկ, ես ուզում էի թիթեռնիկներ բռնել, բայց չէի կարողանում... Այնքան վազեցի, այնքան վազեցի նրանց հետևից, մայրիկ, որ հոգնեցա... նրանք չար են, մայրիկ, շատ չար. նրանք չեն ուզում, որ ես բռնեմ և խաղամ նրանց հետ. նրանք կարծում են, երևի, որ ես նրանց կսպանեմ, չէ , մայրիկ:

Իհարկե, նրանք ի՞նչ են հասկանում, որ դու ուրիշների նման չար չես:

Ա՜խ, մայրիկ, եթե նրանք այդ հասկանային... ես շատ, շատ եմ ցանկանում նրանց հետ խաղալ... Մայրի՜կ դու կբռնե՞ս ինձ համար թիթեռնիկ:

Այո՛, Տիգրանիկս, այո ...

Ա՛խ, որքան բարի ես, մայրիկ, ո՛րքան ես քեզ սիրում եմ, կանչեց ուրախությամբ երեխան և ավելի պինդ փաթաթվեցավ մոր ծնկներովը: Ես հայրիկին էլ շատ եմ սիրում, նա էլ կբռնի ինձ համար թիթեռնիկ... բայց, մայրիկ: Գիտե՞ս ինչու համար ես վազեցի այժմ քեզ մոտ, հանկարծ երեխային վայել լուրջ կերպարանք ստանալով և մի փոքր հեռանալով ավելացրեց նա:

Ինչո՞ւ համար, հարցրեց ժպտալով մայրը:

Հայրիկն այժմ գնալիս ինձ ասաց, որ դու տխուր ես, և որ ես գամ քեզ ուրախացնելու, ասաց երեխան ուղղակի նայելով մոր աչքերին, կարծես թե, կամենալով ստուգել հոր ասածը: Բայց դու տխուր չես, դու ժպտում ես...

Ոչ, իմ Տիգրանիկս, ո՛չ, ես, այժմ այլևս տխուր չեմ, որովհետև... հանկարծ նա լռեց և նայեց ուղղակի մանկան աչքերին, կարծես այն բառերը, որ պիտի արտասաներ նա, այրեցին նրա շրթունքները և, շուռ գալով երեխայից, նա դեմքը ծածկեց ձեռքով:

Երեխան զարմացավ այդ հանկարծակի փոփոխության վերա և, վազելով մոր առաջ, կանչեց նա վախեցած

Մա՛յրիկ, մա՛յրի՛կ...

Երեխային պատասխան եղան միա՜յն խուլ հեկեկանքները, որ դուրս թռան մոր կրծքից...

Ամեն բարձկան ջորի, ամեն հոգնած գրաստ

Կայտառ ձի է զգում, երբեմն էլ նժույգ,

Ու հերոս է զգում՝ նստած թամբի վրա

Ողջ օրը ճանճ քշող ամեն խղճուկ գեղջուկ...

Մեխի տափակ գլխին ամեն հարվածող էլ

Մուրճ է վստահ զգում ՝ ամրակուռ ու հուժկու,

Կեղտաջրով լիքը ջրափոսն էլ ծով է,

Ու մրրիկ է ահեղ քամին մեղմ ու տաքուկ...

Լուրջ բժիշկ է զգում ամեն անհույս հեքիմ,

Ամեն փոխադրություն գրող գիտնական է,

Ամեն ցեխոտ գարշանք հրաշք է անմեկին,

Ամեն աղմուկ հանող՝ մի ահարկու ական...

Այս ի՞նչ ժամանակում, ի՞նչ կյանքում ենք ապրում,

Հիմա ամեն բարձրյալ, ամենահաղթ աստված,

Մարդանման, մարդոտ, մարդաբույր է զգում

Բնավ առանց ամոթ, բնավ չսաստված...

23.07.2023

Մեծ ու փարթամ քաղաքի ծայրամասերից մեկի թաղը: Հավիտենական աղբով ծածկված ծուռտիկ-մուռտիկ փողոցներ, որոնք նեղլիկ անցքերով գնում խաչաձևում են իրար կամ դեմ առնում մի պատի՝ կույր մուրացկանի պես: Իրար վրա թափված, իրարու հենված տնակներ, որոնց խարխուլ լաբիարները թվում է թե ամեն րոպե պատրաստ են թափվելու անցորդի գլխին: Փոքրիկ պատուհաններ կեսը ապակի, կեսը թղթած, փտած դռներ, հողածածկ տափակ կտուրներ, որոնք ձմեռը տնքում են ձյունի ծանրության տակ, գարնանը ծածկվում փարթամ կանաչով և անձրևների ժամանակ կաթում, կաթում, կաթում, ստիպելով խեղճ ու թշվառ բնակիչներին պատսպարվել ծալքերում, դռների և պատուհանների խոռոչներում, չուլ ու փալասների տակ:

Այսպիսի տնակներից մեկն էր և ջուլհակ Թորոսի խրճիթը: Սակայն այս խրճիթը մյուս տնակներից տարբերվում էր միայն նրանով, որ սրա պատերի կեսն ալիզից էր (կավի և հարդի շաղախից) և կտրանը երդիկ ուներ, որի գլուխը ծածկված էր կոտրած կարասի վերին մասով: Այդ երդիկի տակ էր ջուլհակի դազգահը, և այդ տեղից էր նա ձմեռը լույս ստանում կտավ գործելիս, որովհետև միակ պատուհանը շատ փոքր էր և դազգահից հեռու:

Ջուլհակ Թորոսը, որ մի ժամանակ շատ ժիր արհեստավոր էր, նստում էր իր նահապետական դազգահի առջև, ոտները կախում հորի մեջ, մաքոքը հինածի միջով աջ ձեռքից ձախն էր գցում, ձախից աջը, և վաղ առավոտից մինչև ուշ գիշեր խրճիթի խոր լռության մեջ լսվում էր ճախարակների միալար ճռճռոցը: Այժմ ծերացել էր, շատ էր ծերացել, մեջքը կորացել, կուզ էր դարձել, մորուքը սպիտակափառ փռվել էր կրծքին, սպիտակ թավ հոնքերը կախվել էին հանգած աչքերի վրա, ձեռքերը դողդողում էին և առանց ձեռնափայտի չէր կարողանում ման գալ: Ու չէր հիշում, թե երբվանից էր, որ դազգահը, կարծես խոր քուն մտած, կանգնած էր երդիկի տակ իր ցից-ցից սյուներով, առանց հինածի, որպես մի կմախք, չէր հիշում, թե երբվանից էր, որ ջահրան իր ծռված անիվով ընկած էր անկյունում անգործ, չէր հիշում, թե երբվանից էր, որ մասրաները փոշեթաթախ ընկած էին մութ պատի տակ թիթեղյա այն փոքրիկ լամպի հետ, որ գիշերները մխում էր դազգահի մոտ:

Այս էլ չէր հիշում, թե երբ էր մեռել կինը, թողնելով իր մի քանի զավակներից միայն մի աղջիկ, որ այժմ մոտ երեսուն տարեկան էր և իր միակ հույսն ու ապավենը այդ խորին ծերության հասակում: Մարթան էր նրան կերակրում, հագցնում իր ձեռքի աշխատանքով և չէր ամուսնացել միայն նրա համար, որ ծերունի հայրն անտեր անտիրական չմնա: Նրա, ինչպես և համարյա ամբողջ թաղի կանանց, սովորական աշխատանքը հինած գործելն էր, որ նա վերցնում էր ասիական դերձակներից: Ամբողջ օրն աշխատում էր, աշխատում առանց դադար առնելու: Նրան միշտ կարելի էր տեսնել կամ դուրսը հարևան կանանց պես տան պատի տակ վիլալարը ձեռքին հինած հինելիս, կամ թել կծկելիս, կամ գուլուփայի վրա թել ետ տալիս և կամ թե տանը, թախտի վրա, դազգահի առջև նստած, գուլուփան ու թուրը ձեռքին, հինած գործելիս:

Տարօրինակ աղջիկ էր Մարթան: Ծիծաղ, ուրախ տրամադրություն ասած բանը կարծես բնավ ծանոթ չէր նրան. ծանրաբարո, սակավախոս, միշտ զգաստ, միշտ լուրջ, միշտ կենտրոնացած իր ներքին աշխարհի մեջ, ուր կարծես շարունակ պրպտում էր ինչ-որ ու չէր գտնում: Դեռևս մոր կենդանության ժամանակ, որ զարմանալի աստվածավախ կին էր, տարված ամեն տեսակ նախապաշարումներով, նա սովորել էր հավատալ սրբերին, որոնք այժմ մի-մի պաշտամունքի առարկա էին դարձել նրա համար: Նրա ամենապաշտելի սուրբը ս. Գևորգն էր, ուր ամառ-ձմեռ համարյա ամեն շաբաթ երեկո գնում էր համբուրելու, իսկ ամեն տարի աշնանը, այդ սրբի տոնի շաբթին ծոմ էր պահում ամբողջ վեց օր ո՜չ հաց էր առնում բերանը, ո՜չ ջուր, իսկ յոթերորդ օրը հաղորդվում էր: Նույնիսկ մի անգամ ծոմապահությունից այնպես հիվանդացավ, որ քիչ մնաց մեռներ, բայց և այնպես շարունակում էր իրենը: Մեծ պասը պահում էր ամենայն սրբությամբ, իսկ զատկից մինչև համբարձումը երկուշաբթի օրերը չէր աշխատում, որ հարինք ցավը չտարածվի, և արտերը կարկտահար չլինեն: Միշտ այդպես էին արել հայրն ու մայրը, այդպես էլ շարունակում էր այժմ ինքը:

Նա հավատում էր դևերի և սատանաների, ալքերի և քաջքերի գոյության, թալիսմանների և ժողովրդական աղոթքների զորության: Երազի մեջ տեսած ամեն մի կենդանի կամ առարկա նրա համար որոշ, տխուր կամ ուրախ, պատահարի գուշակ էր, հոգ չէ, թե այդ երազները բնավ չկատարվեին:

Դեռևս մանուկ հասակում մորից լսել էր, որ ամեն մարդու աջ ուսի վրա հրեշտակ կա նստած, ձախ ուսի վրա սատանա, նրանք շարունակ կռվում են իրար հետ. հրեշտակը մարդուն դեպի բարին է մղում, սատանան դեպի չարը, ուստի քնելիս պետք է միշտ ձախ ուսի վրա պառկել, որ սատանան տակը մնա ջարդվի: Ու Մարթան այդպես էլ անում էր միշտ և հաստատ հավատացած էր, որ գիշերները ձախ ուսի վրա պառկելով սատանային տակն է գցում ջարդում և դրանով ուրախացնում բարի հրեշտակին:

Գարնան վերջին օրերից մեկում մեռավ Թորոսենց հեռու-մոտիկ ազգականներից մեկի թոքախտավոր տղան՝ Դարչո անունով: Մարթային եկան տարան, որ օգնի սևեր կարելու սգավորների համար: Երեք օր ու գիշեր մնաց Մարթան մեռելատանը և տուն դարձավ թաղման օրը, արդեն մութն ընկած ժամանակ, երբ ամենքն արդեն ցրվել էին: Հայրը նրանից շատ առաջ էր վերադարձել և խրճիթի շեմքին նստած սպասում էր նրան:

Մարթան մտավ, որ ճրագ վառի և մտնելուն պես այնպիսի մի ճիչ արձակեց, որ կարծես օձ խայթեց:

Այդ ճիչն այնքան սարսափելի էր, որ ծերունի հայրը համարյա թե երիտասարդական կորովով վեր թռավ տեղից և ներս ընկավ: Ու ներս ընկնելուն պես իրեն գտավ աղջկա գրկի մեջ:

Վա՛յ, հայրիկ ջան, շնե՛րը, կատվանի՛քը, կանչեց Մարթան սարսափահար, պինդ սեղմելով նրան իր գրկի մեջ պաշտպանություն որոնողի պես:

Հայրը հազիվ կարողացավ պահել իրեն նրա ծանրության տակ, շոշափեց նրա գլուխը և հարցրեց ծայր աստիճան զարմացած

Մարթա ջան, ի՞նչ ես ասում:

Շները, կատվանիքը, կրկնեց Մարթան, և հայրը զգաց որ նա ամբողջ մարմնով դողում է:

Ի՞նչ շուն, ի՞նչ կատու, որդի ջան:

Հրեն... միսը քրքրում են...

Ի՞նչ միս, որտե՞ղ:

Հրեն թախտի տակը, թախտի տակը…

Ծերունին մի կերպ ազատեց իրեն աղջկա ցնցողաբար սեղմող ձեռքերից, մթության մեջ խարխափելով մոտեցավ սեղանին, որ ճրագ վառի, բայց թե ձեռքերն էին դողում և թե իրենից պոկ չեկող սարսափահար աղջիկը չէր թողնում, որ ազատ շարժումներ գործի: Վերջապես, սեղանի վրա երկար տապտպելուց հետո, գտավ լուցկու տուփը և մի կերպ վառեց լամպը: Ու երբ լույսի վրա նայեց աղջկան, զարմանքից քարացավ: Մարթայի դեմքը սարսափից ծռմռվել, այլանդակվել էր, աչքերը կարծես ուզում էին դուրս պրծնել խոռոչներից, հայացքն անմիտ էր, երեսին գույն չկար, և ինքն ամբողջովին դողում էր տերևի՝ պես:

Մարթա ջան, էդ ի՞նչ ա հալդ, ակամա բացականչեց ծերունին իր թույլ դողդոջուն ձայնով, ինչի ես դողում:

Շները, հայրիկ ջան, կատվանիքը... ախր միսը քրքրրում են թախտի տակը, սարսափած կրկնում էր Մարթան, ձեռքով ցույց տալով թախտը:

Հիսուսին ու Քրիստոսին, որդի ջան, շուն ու կատու չկա ըստեղ, աչքիդ ա երևում, խաչակնքեց ծերունին:

Բայց Մարթան շարունակ կրկնում էր իր ասածը և, հորը պինդ կպած, սարսափահար աչքերը չէր հեռացնում թախտից: Ծերունին մի կերպ ազատվեց նրանից, դողդոջուն ձեռքով վերցրեց լամպը, մոտեցավ թախտին, դրեց գետնին, կապերտի փեշը բարձրացրեց և աչք ածեց թախտի տակը:

Դե դու էլ տես, ըստեղ ո՞ւր ա շուն ու կատու, ասաց նա, դառնալով աղջկան:

Մարթան, առանց տեղից շարժվելու, ձեռքերը դրած ծնկներին, խոնարհվեց և չռած աչքերով հեռվից նայեց թախտի տակը, ուր բացի կավե կրակարանից, որ նրանք ձմեռը քուրսու տակ էին բանեցնում, փայտ կոտրելու կացնից և ավելից, ուրիշ բան չկար:

Չկա՞, հարցրեց նա կամաց ծոր տալով:

Բա կա՞: Որ ասում եմ աչքիդ ա էրևացել…

Ծերունին կապերտի փեշն իջեցրեց, լամպը վերցրեց և տարավ դրավ սեղանի վրա:

Նստի, բալա ջան, նստի: Մի քիչ սառը ջուր խմի, վախեցած ես:

Նա վերցրեց ջրի թասը, մոտեցավ պատի տակ կիսով չափ գետնի մեջ խրված կարասին, ջուր հանեց և բերավ դրավ աղջկա առջև:

Բայց Մարթան ձեռ էլ չտվավ: Այժմ հանգստացել էր և նստած էր աչքերը մի կետի հառած, գլուխը ձեռքերի մեջ առած, կարծես աշխատելով մտքերը հավաքել:

Մեր թախտի տակը չէ, շշնջաց նա երկար լռությունից հետո, նրանց թախտի տակը... Խալխը որ քաշվեց, Դարչոյի մերն ասեց ինձ, որ մոզու միս հանեմ թախտի տակիցը, տանեմ գանջինումը պահեմ: Կռացա, որ հանեմ, տեսնեմ շներն ու կատվանիքը վրա են թափվել քրքրում... Ընե՛նց վախեցա, որ... ընե՛նց վախեցա...

Ի՞նչ մոզու միս, հարցրեց ծերունին:

Դարչոյենք որ պահում ին... էն մատաղացուն, էլի, որ պըտի տանեին Բոլնըսի ս. Գևորգում մորթեին, որ Դարչոն լավանար:

էն էին մորթել քելեխի՞ն:

Բա՛:

Վա՜յ, վա՜յ, ասաց ծերունին գլուխը շարժելով: Ետո դրուստ շուն ու կատվանիք ի՞ն:

Եսի՛մ… վախից սիրտս գնացել էր… Ասին, թե ոչինչ չկա, աչքիս ա էրևացել…

Աչքիդ ա էրևացել, բա աչքիդ, ոնց որ հըմի, վրա բերեց ծերունին: Վե կաց, բալա ջան, վե կաց, կողենքը գցի, քնենք: Իրեք օր ա չըրչարվել ես, շատ կըլես բեզարած: Հրես իմ քունն էլ ա տանում:

Եվ ծերունին, բոլորովին հանգստացած, հորանջեց:

Մի քանի օր Մարթայի վարմունքի մեջ մի առանձին տարօրինակ բան չէր նկատվում: Սովորականի պես առավոտները վաղ վեր էր կենում, փոքրիկ ինքնաեռը գցում, անկողինը հավաքում, թախտն ու հատակն ավլում, ամեն բան իր տեղը դնում ու նստում հինած գործելու մինչև ինքնաեռի եռ գալը: Հետո հոր հետ սուս ու փուս թեյ էր խմում ցամաք հացով և նորից գործի նստում մինչև ճաշ և մինչև երեկո: Բայց այնուհետև հայրը նկատեց, որ նա մենակ գործի նստած ժամանակ խոսում է ինքն իրեն, դեմքով ինչ-որ ծամածռություններ է անում, երբեմն ծիծաղում առանց որևէ առիթի, երբեմն էլ սգվորի պես մղկտալով մրմռում, լաց լինում: Մի օր էլ ծերունին դրսից ներս գալով տեսավ թախտը մի կողմն է քաշել ու կացնով քանդում է գետինը:

Մարթա , էդ ի՞նչ ես անում, բացականչեց նա զարմացած և վախեցած:

Հանում եմ... հանում եմ, ասաց Մարթան, կացինն ուժգին թափով զարկելով հողե հատակին:

Ի՞նչը:

Մոզին...

Ի՞նչ մոզի:

Մատաղացու մոզին... մատաղացու մոզին... ս. Գևորգի մոզին... քանի վախտ ա մզզում ա... բա մեղքը չի՞… բա մեղքը չի ... բա թողանք, որ շներն ու կատվանիքը գզգզե՞ն...

Ասում էր ու հևալով քանդում գետինը շարունակ, հողը ցաքուցրիվ տալով շուրջը:

Ծերունին, տեղն ու տեղը քարացած, նայեց, նայեց, հետո մի «վայ» արավ և երկու ձեռքով թակելով գլուխը՝ շտապեց դեպի դուրս, հարևաններին օգնության կանչելու:

Չանցավ մի քանի րոպե, և արդեն ամբողջ թաղը դրնդում էր, թե «Թորոսանց Մարթան գժվել ա»: Էլ մեծ, էլ փոքր, էլ կին, էլ աղջիկ ո՛վ ասես, բան ու գործ թողած, շտապում էր թամաշի: Թորոսենց խրճիթի ներսն ու դուրսն ասեղ գցելու տեղ չկար, իրար ճխլելով, իրար հրելով, իրար ոտ կոխ տալով ներս էին խցկվում հա խցկվում խրճիթի նեղ դռնից: Ձայների ժխորը բռնել էր ամբողջ փողոցը:

Մարթան նստած էր իր փորած գետնի վրա և, կացինը ձեռին, խելագարի անմիտ հայացքով նայում էր ներսը ճխտված կանանց և երեխաների ամբոխին: Շրթունքները շարունակ կրծում էր և դերիայի փեշը փաթաթում մատների վրա, ետ անում ու նորից փաթաթում: Նստած էր լուռ, բոլորովին ձայն չէր հանում, մինչև իսկ այն ժամանակ, երբ փորձում էին խոսեցնել: Մի քանի սրտոտներ փորձեցին կացինն առնել նրա ձեռից և վեր կացնել, բայց նա կացինը շեքը կոխեց, ամբողջ մարմնով կռացավ նրա վրա և սկսեց լաց լինել երեխայի պես, երբ նրա ձեռքից ուզում են խլել իր խաղալիքը:

Տեղահան արած թախտի ծայրին կծկվել, կուչ էր եկել ծերունի հայրը, կուզը ցցել, սպիտակ մորուքը թաղել ծնկների արանքին և մղկտում դառնագին:

Ներսը հավաքված կանայք նայում էին ծերունուն և նրա աղջկան խղճահարությամբ, կարեկցությամբ և մի տեսակ վախի զգացումով, որ ակամա պատում է մարդուն խելագարի հանդեպ: Եվ թեպետ ոչ ոք տեղից չէր շարժվում, բայց ամեն մեկի մեջ այդ վախի զգացումն այն աստիճան ուժեղ էր, որ բավական էր Մարթան հանկարծ վեր թռչեր տեղից և վրա պրծներ, իսկույն ամենքը գլխապատառ դուրս կփախչեին ճիչ ու ծկլթոցով:

Իսկ այն կանանց մեջ, որոնք ամբոխվել էին դուրսը՝ ներսը տեղ չլինելու պատճառով, տեղի էին ունենում հետևյալ խոսակցությունները․

Աղջի Նատո, տեսնես ինչի՞ցն ա խելքից ըլել: Էփոն ասում ա, թե Դարչոյի հոգեառ հրեշտակն ա խփել, ջանի ղորթ ա՞:

Դե եսի՛մ, որն էդ ա ասում, որն էլ ասում ա, թե Բոլսինիսի ս.Գևորգն ա բռնել:

Ի՛, մեռնեմ նրա զորութենին. յանի էդ խեղճին բռնում ա ի՞նչ անի: Հանդիպսի կըլի եկած:

Ասում են, թե Դարչոյենց թախտի տակը շներ ու կատվանիք են էրևացել աչքին:

Դրուստ ա, դրուստ, խոսակցությանը խառնվեց մի ուրիշը, որը ամենից անտարբեր, եկել էր ամենից ուշ և գուլպա էր գործում: Օղորմածիկ Դարչոյի էն շաշ մերը Բոլնիսի ս. Գևորգի համար ետ դրած մոզին վեր ա ունում քելեխին մորթել տալի, մատաղացուն խաշլամի տեղ ուտացնում: Բա խելքը գլխին կնիկարմատն ըտենց բան կանի՞: Որ շաշ ա, շաշ, է՛լի: Քելեխին էդ մոզու խաշլամիցը որն ուտում են՝ ուտում, մնացածն էլ դնում թախտի տակը, պահում: Եննա, իրիկնապահին, խալխը որ քաշվում ա, Դարչոյի մերը Մարթին ասում ա, որ միսը թախտի տակից հանի, դնի գանջինումը: Մարթեն հենց կռանում ա, որ հանի, տեսնում ա շներ ու կատվանիք են թոփ ըլել մսի վրեն, քրքրում: Հա՜, ըստեղ սիրտը գնում ա վախից: Վրա են թափվում, ջուր ածում քրքրում, գջլտում, զոռով ետ բերում: Այ ըսենց ա ըլել բանը, թե որ դրուստն ուզում եք իմանա:

Բա շուն ու կատու չի ըլե՞լ:

Ի , շուն ու կատու, չէ մի ոտներ: Աչքին ա էրևացել:

Թաղի կանանց այցը վերջանալուց հետո հավաքվեցին Թորոսի հեռու-մոտիկ բարեկամ կանայք և սկսեցին խելք-խելքի տալ, թե ի՞նչ դարման անեն: Խորհրդակցությանը նախագահում էր հարևան խարազ Պետոյի այրի կինը Օսանը, որը հայտնի էր իր լեզվագարությամբ և առանց որի գործոն մասնակցության թաղում ոչինչ չէր կատարվում: Օսանի առաջարկով որոշեցին դիմել տերտերի փեսա գրբաց և հեքիմ Գրիգորին, որը մեծ հռչակ էր վայելում նախապաշարված ժողովրդի շրջանում: Բերնե-բերան լեգենդներ էին պատմում նրա անվրեպ գուշակությունների և բժշկությունների մասին, այնպես որ տարվա բոլոր եղանակներին և շաբաթվա բոլոր օրերին նրա ընդունարանը լիքն էր լինում ամեն ազգի, ամեն հասակի ու սեռի, գլխավորապես կին այցելուներով, որոնք ժամերով հերթի էին սպասում: Այդպիսի պայմաններում հեշտ չէր նրան տանից դուրս բերել առանց խոշոր և կանխիկ վարձատրության: Թորոսը մի քանի գրոշներ ուներ հոգեպահուստ, մնացածը լրացրին սրտացավ բարեկամներից ոմանք, մի կլորիկ գումար կազմեցին, տվին Օսանի ձեռքը և ղրկեցին գրբաց Գրիգորի մոտ:

Գրբաց Գրիգորը սկզբում չեմուչում արեց, փողը քիչ համարեց, ասաց, թե ժամանակ չունի, վերջը, անսալով Օսանի ճարտար լեզվին, համաձայնեց և խոստացավ հետևյալ օրը ճաշից հետո այցելել հիվանդին:

Մոտ քառասուն տարեկան մսեղ մարդ էր նա, պստիկ ժպտուն աչքերով, կլորիկ, մաքուր սափրած կարմիր դեմքով, բաճկոնի տակ հագած դեղին չեսունչի արխալուղով, ոսկեզօծ նեղ քամարով և ձեռքին շարունակ մի կարճ համրիչ դեղին հատիկներով, որ նա ավելի շուտ ափից ափ էր նետում, քան հատիկները գցում:

Հետևյալ օրը ճաշից հետո նա կատարեց իր խոստումը և եկավ Օսանի առաջնորդությամբ: Նրա ճարպոտ դեմքից, մի քիչ ծուռ դրած գդակից և սովորականից ավելի ժպտուն աչքերից երևում էր, որ լավ կերել-խմել էր:

Եկավ, ու թաղը նորից զրնգաց: Այս անգամ հետաքրքրությունն ավելի մեծ էր, քան նախորդ օրը, երբ նոր էր տարածվել Մարթայի խելագարության լուրը: Թաղի կանայք, իրար ձեն տալով, վազում էին, որը ծծկեր երեխային խտտած, որը ոտաբոբիկ, որը շտապելուց չուստի մեկը մոռացած, մյուսը քարշ տալով ոտին, որը գլխի աղլուխի ծայրերը շտապ կապելով, որը կուրծքը կոճկելով: Ու ամենից առաջ, թաղի անթիվ երեխաները, համարյա թե տկլոր ու ոտաբոբիկ, թռչկոտալով ու ծկլթալով:

Դեռ նախորդ օրվանից, թախտը տեղահան անելուց և գետինը քանդելուց հետո, Մարթան բոլորովին հանգստացել էր, լեզուն փորը գցել և իր համար կար սուս ու փուս: Այժմ էլ, երբ գրբաց Գրիգորը մտավ, նա հանգիստ նստած էր թախտի վրա, արմունկը հենել ծնկանը, գլուխը դրել ափին և անթարթ նայում էր պատուհանից դուրս, կարծես խոր մտածմունքի մեջ ընկղմված:

Գրբաց Գրիգորին հարգանքով և պատկառանքով առաջարկեցին խրճիթում գտնված երկու հատիկ հնաձև աթոռներից մեկը: Նստեց և սկսեց մանրամասն հարցուփորձ անել: Սկսեցին իրար կտրելով, իրար ուղղելով, որը սկզբից, որը վերջից, որը միջից պատմել ամբողջ եղելությունը:

Գրիգորը նստած էր գդակը ետ գցած ճակատից, աթոռի մեջքին ետ ընկած, ձեռքերը դրած կրծքին, համրիչի հատիկները մեկ-մեկ գցելով, և լսում էր, նայելով մերթ Մարթային, որը նստած էր անշարժ նույն դիրքում, և մերթ դռան կողմը, որտեղից մեկը մյուսի հետևից կամացուկ, իրար հրելով ու փսփսալով ներս էին մտնում թաղի կանայք և տապ անում իրար քամակի:

Եղելության պատմությունը լսելուց հետո Գրիգորը վեր կացավ, աթոռն առավ և գնաց նստեց ուղղակի Մարթայի առջև: Մարթան վերջապես շարժվեց, նստեց ուղիղ և սկսեց խոր դիտել նրան հոնքերը կիտած. հետո հանկարծ հոնքերը վեր նետեց. լեզուն հանեց, ծափ տվավ և սկսեց ծիծաղել:

Խելագարի այդ վարմունքի վրա մի փռթկոց բարձրացավ թամաշաչի կանանց մեջ:

Գրիգորը սակայն ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց խելագարի այդ վարմունքի վրա, համրիչը հանգիստ կերպով գցեց արխալուղի գրպանը, մյուս գրպանից հանեց մետաքսե թաշկինակի մեջ խնամքով փաթաթած ինչ-որ մի բան և սկսեց կամաց-կամաց բաց անել հնությունից և շատ գործածելուց մաշված ու կեղտակալած կաշեկազմ մի փոքրիկ ու հաստ գրքույկ էր, որ նա անվանում էր «Սողոմոնի գհրք»: Երկար ժամանակ ծանր ու բարակ թերթելուց հետո վերջապես կանգ առավ մի երեսի վրա և սկսեց կարդալ կամացուկ:

Խրճիթում բոլոր շշուկները դադարեցին, և ամենքը լարված լսողություն դարձան:

Մարթան նույնպես առաջվա պես սուս էր արել, հոնքերը կիտել և անմիտ հայացքը հառել Գրիգորի շրթունքներին: Բայց ջանցավ մի քանի րոպե, երբ հանկարծ նա երկու ձեռքով պինդ զարկեց ծնկներին, վեր թռավ տեղից, իրեն ներքև գցեց և ուզեց դուրս փախչել:

Խելագար աղջկա այդ նոր վարմունքի վրա խրճիթում տիրող հանդիսավոր սպասողական դրությունը մեկեն սոսկալի ժխորի փոխվեց: Սարսափահար ամբոխը ճիչ ու աղաղակով գցեց իրեն դեպի դուռը, բայց դուռն այնքան փոքր էր և ամենքն այնքան ճխտված էին իրար, որ համարյա ոչ ոք չկարողացավ իսկույն տեղից շարժվել, բացի դռան մոտ կանգնածներից, որոնք դուրս փախան գլխապատառ: Մինչև որ մյուսների համար էլ ճանապարհ կբացվեր դուրս փախչելու, Օսանը և մի քանի ուրիշ սրտոտներ բռնեցին խելագարին, որ փորձում էր կծել նրանց ձեռքերը, տարան նորից նստեցրին թախտի վրա և գրբացի հրամանով թոկով կապեցին նրա ձեռքերը հետևից:

Խրճիթը դատարկվեց թամաշաչի կանանցից և երեխաներից:

Դուռը կողպեցեք, էլ օչ ովի չթողաք մտնի, հրամայեց գրբաց Գրիգորը, որ այժմ լուրջ և մտազբաղ կերպարանք էր առել: Ի՞նչ ա. մայմուն խո չե՞ն խաղացնում ըստեղ:

Դուռը փակվեց: Խրճիթում մնացին, բացի իրեն Գրիգորից, խելագարից և նրա ծերունի հորից, Օսանը և այն մի քանի սրտոտները, որոնք բռնել էին Մարթային:

***

Գրբաց Գրիգորը նստեց իր առաջվա տեղը, Մարթայի առջև, և նորից սկսեց թերթել «Սողոմոնի գիրքը»: Խելագարն այժմ նստած էր առաջվա պես հանգիստ, առանց նույնիսկ բողոքելու, որ ձեռքերը կապել են: Խրճիթում առժամանակ կատարյալ լռություն էր տիրում: Այնինչ դրսից լսվում էր կանանց ամբոխի գժվժոցը, երեխանց կանչն ու աղմուկը: Փոքրիկ պատուհանը ծեփվել էր դրսից ներս նայող հետաքրքիր դեմքերով ու պսպղուն աչքերով, այնպես որ առանց այն էլ կիսախավար խրճիթը համարյա թե մթնել էր:

Նոր էր սկսել գրբաց Գրիգորը համապատասխան աղոթքը քթի տակ փնթփնթալ, երբ Մարթան նորից գժության նշաններ ցույց տվավ: Սկզբում ձեռքերը ձիգ ու միգ արավ, որ կապանքից ազատի, հետո տեսնելով, որ չի կարողանում, սկսեց ոտները բալդի-բալդի անել, ոլոր-մոլոր գալ և բղավել ու անիծել:

Գրիգորը գլուխը երերեց, գիրքը ծածկեց և վեր կացավ:

Տե՛ս, տե՛ս, ինչ են անում նզովվածները, ասաց նա խորհրդավոր կերպով, դիտելով Մարթայի խելագար շարժումները:

Ետ արեք ձեռքերը, բալքի հանգստանա:

Մարթայի ձեռքերը ետ արին, և իսկապես որ նա հանգստացավ և այժմ սկսեց միայն լաց լինել:

Բա ես գրբաց Գրիգորը չեմ ըլի, թե որ թողնեմ էս խեղճին ըտենց չարչարեք, ասաց Գրիգորը նույն խորհրդավոր եղանակով՝ հայտնի չէ ում հասցեին, և հրամայեց, որ մի թաս ջուր բերեն:

Թասով ջուրը բերին: Գրիգորն առավ և դրեց թախտի վրա, Մարթայի առջև:

Մի պստիկ ըրեխա չկա՞, կանչեցեք գա:

Օսանը դուռը բաց արեց, դրսից ներս կանչեց թաղի երեխաներից մեկին, որի հագին բացի մի կեղտոտ շապիկից ուրիշ բան չկար, և շտապեց դուռը նորից փակել մի քանի կանանց երեսին, որոնք օգտվելով այդ հանգամանքից, ուզում էին ներս պրծնել:

Գրիգորը երեխայի ձեռքից բռնեց, տարավ նստեցրեց թախտի վրա և թասով ջուրը քաշեց նրա առջև:

Իստակ մում չունե՞ք, բերեք մի ջուխտ:

Թորոսը դողդոջուն ձեռքերով թարեքից հանեց երկու հատ դեղին լղարիկ մեղրամոմ, որից նա ամեն կիրակշտեքին վառում էր իր դազգահի վրա, և տվավ գրբացին:

Գրիգորը մոմերը կպցրեց թասի պռնկին իրար դիմաց և դարձավ ներկաներին՝ դեմքի անսովոր խորհրդավոր արտահայտությամբ:

Բա ասիլ չեք, էս խեղճի փորը սատանեք են մտել...

Ո՞նց թե սատանեք, դուրս թռավ ամենքի բերանից:

Սատանեքը ո՞նց կըլեն, պոզավոր ու պոչավոր, իսկական սատանեք եմ ասում, հանաք չկարծեք:

Զարհուրանքը տիրեց ներկաներին, մի քանիսը նույնիսկ երեսները խաչակնքեցին: Ծերունի Թորոսը խո տեղն ու տեղը քարացավ, նա միայն անատամ բերանը բաց արավ և երկայն մորուքը տմբտմբացնելով, առանց այն էլ ծերությունից առաջ ընկած գլուխն ավելի առաջ տարավ դեպի գրբաց Գրիգորը և հարցրեց.

Ետո ... Ետո ի՞նչ: Ետո էն, որ իրեք հատ են ու շատ էլ չար: Խո տեսաք, երկու հետ, հենց որ սկսեցի աղոթքը կարդալ, ոնց գժվացրին: Ուզում են էս խեղճին տանեն ջուրը գցեն:

Գրբաց Գրիգորի այդ խոսքերի վրա խեղճ ծերունու գլուխը սկսեց ավելի շարժվել:

Ա՜ քե մատաղ, բացականչեց նա լալագին ձայնով, ախր սատանեքը սրա փորն են մտնում, ի՞նչ անեն: Բա. Գևորգի հմար ետ դրած մատաղացուն մեռելի քելեխին մորթելը հանաք բան եք կարծո՞ւմ. բա սուրբն անպատիժ կթողնի՞ էդ տեսակ բանը:

Լավ, մեռնեմ իրան, սա էր մորթիլ տվի՞լ, որ սրան ա պատժել:

Դու գիտում չես, բիձա ջան, սուրբն արդարին ա բռնում, որ մեղավորները խելքի գան, իրան ընդդեմ բան չանեն: Համա դու դարդ մի անի, ավելացրեց Գրիգորը խրախուսիչ ժպիտով խփելով ծերունու ուսին, ես էս ա, լավացնելու եմ: Ինձ գրբաց Գրիգոր կասեն, սատանեք չէ, Սադայելն էլ գա, իմ ձեռքից պրծնիլ չի: Դե, հըմի սկսենք:

Նա հրամայեց, որ երկու հոգի նստեն Մարթայի աջ ու ձախ կողմը, որպեսզի, եթե նրա փորի մեջ նստած սատանաները, ո՜վ գիտե, նորից վեր թռցնեն նրան, որ տանեն ջուրը գցեն, բռնեն նրան, չթողնեն փախչի:

Օսանը և մի ուրիշը նստեցին Մարթայի այս ու այն կողմը: Թորոսը տեղավորվեց թախտի ծայրին: Իսկ ինքը Մարթան նստած էր հանգիստ, միանգամայն անտարբեր, թե ինչ են ասում և անում իր շուրջը:

Գրիգորը մոմերը վառեց, նստեց իր առաջվա տեղը, աթոռի վրա, նորից բաց արավ «Սողոմոնի գիրքը» և ասաց.

Հըմի ես աղոթքը վրա իրեք անգամ կկարդամ, սատանեքը մեկ-մեկ դուրս կգան, կընկնեն էս թասի ջուրը:

Համա մենք տեսնիլ չենք, մենակ էս ըրեխեն կտեսնի, չունքի անմեղ ա: Պստիկ, դարձավ նա թասի առջև ծալապատիկ նստած երեխային, մտիկ արա էս ջրին. աչքդ հեռացնես ոչ, հենց որ տենաս սատաները մեջն են ընկնում, իմաց արա ինձ: Իմացա՞ր:

Երեխան տմբտմբացրեց գլուխը և աչքերը չորս շինած հառեց թասի ջրին:

Գրիգորն սկսեց կիսաձայն կարդալ, նայելով մերթ գրքին, մերթ Մարթային և մերթ երեխային: Ներկաներին տիրել էր նախապաշարվածներին և սնոտիապաշտներին հատուկ այն սրբազան երկյուղածությունը, որով նրանք սպասում են հրաշքի, այդ տրամադրությունը սակայն ավելի նման էր ներքին սարսափի, որովհետև գործը վերաբերում էր սատանաներին: Սպասողական դրության մեջ նրանք ևս իրենց կողմից նայում էին մերթ գրբացի շրթունքներին, մերթ Մարթային և մերթ երեխայի առջև դրած թասին, երևի մտածելով, թե գուցե իրենք էլ տեսնեն սատանաներին, բայց անշուշտ ոչ ոքի մտքով չէր անցնում, թե ինչքան փոքր պիտի լինեն այդ սատանաները, որ տեղավորվեն և խեղդվեն թասի ջրի մեջ:

Իսկ Մարթան նստած էր լուռ ու անշարժ և այնքան լուրջ, որ ոչ ոք չէր կարծի, թե խելագար է: Նա աչքերը հառել էր վառած մոմերին, որոնք, ըստ երևույթին, նրա խանգարված ուղեղի մեջ մութ հիշողություններ էին հարուցանում իր առողջ ժամանակվա նախապաշարված-բարեպաշտական կյանքից, խաչերից ու սրբերից:

Այնինչ կանանց ամբոխի ժխորը շարունակվում էր դուրսը, միանգամայն հակապատկերը ներկայացնելով խրճիթում տիրող հանդիսավոր-սպասողական լռության, որը խանգարվում էր միայն գրբացի կիսաձայն ընթերցումով: Պատուհանի ապակիները ավելի էին ծեփվել հետաքրքիր դեմքերով, ըստ երևույթին դուրսն էլ զգացել էին, որ ներսն ինչ-որ խորհրդավոր բան է կատարվում:

Հը, մեջը չընկա՞ն, երկար ժամանակից հետո հարցրեց գրբացը երեխային, ընթերցումն ընդհատելով:

Երեխան առանց աչքերը հեռացնելու թասի ջրից գլուխը բացասական կերպով շարժեց:

Ղայիմ են նստած, է՛, ասաց Գրիգորը և շարունակեց ընթերցումը:

Անցավ դարձյալ հինգ րոպե:

Հը՞, էլի չընկա՞ն:

Չէ, պատասխանեց երեխան:

Երրորդ անգամ կրկնվեց նույն հարց ու պատասխանը, անպիտան չար սատանաները ոչ մի պայմանով չէին ուզում դուրս գալ Մարթայի փորից և թասի ջրի մեջ խեղդվել:

Թորոսը, Օսանը և մյուսները մի տեսակ հարցական հայացքով, կարծես խոսքը մեկ արած, լուռ նայեցին իրար երեսի, պարզ էր, որ կասկածի ու թերահավատության առաջին շողն էր այդ, որ վայրկենապես լուսավորեց նրանց խավար միտքը:

Գրիգորն իսկույն զգաց այդ ու մինչդեռ ներքին շփոթմունքը զսպած՝ չէր իմանում ինչ անի, որ դուրս գա իր անհաճո դրությունից, Մարթան հանկարծ չանչ արավ նրա վրա, փչեց հանգցրեց մոմերը և սկսեց բարձրաձայն ծիծաղել իր խելագար ծիծաղով:

Գրիգորը ճարպկորեն օգտվեց այդ հանգամանքից:

Տեսա՞ք, ասաց նա դառն ժպիտով. էս ինքը չէր, է. էդ էն նզովյալներն էին, որ հանգցրին մթամ թե բանի տեղ չենք դնում քո աղոթքը: Դե որ ըտենց ա, հըմի ես գիտամ...

Նա պատվիրեց, որ թասը վերցնեն, «Սողոմոնի գիրքը» փաթաթեց թաշկինակի մեջ, գրպանը կոխեց և վեր կացավ:

Կարա՞ք մի լախտի կամ մաթրախ ճարեք:

Այդ տարօրինակ պահանջը մի նոր զարմանքի առիթ տվավ ներկաներին:

Լախտի ... մաթրա՞խ, հարցրին այս ու այն կողմից:

Հա՛, հա՛, լախտի կամ մաթրախ, որն ուզում ա ըլի մեկ ա:

Ընչի՞ հմար, հարցրեց Թորոսը ինչ-որ վատ բան գուշակելով:

Դե հըմի ես նստեմ ձեզ մին-մին պատմե՞մ, թե ընչի համար, հանկարծ բղավեց Գրիգորը գրգռված ավելի իր անաջողությունից, քան թե այդ հարցուփորձից: Ասում եմ ճարեցեք՝ ճարեցեք, թե չէ, էսա, կթողնեմ կգնամ:

Ու մինչդեռ, նրա բարկությունից վախեցած, Օսանն ու մյուսները փսփսալով խորհրդակցում էին իրար հետ, թե որտեղից ճարեն լախտին կամ մաթրախը, նա նորից գոռաց անհամբեր:

Դե շո՜ւտ. ես խո կարալ չեմ ըստեղ տասը սհաթ նստի, հրես որտեղ որ ա, կմթնի:

Օսանը, կիսատ թողնելով խորհրդակցությունը, շտապեց դուրս՝ ասելով, «էսա, գնում եմ ճարեմ», բայց բավական ժամանակ անցավ, մինչև որ վերադարձավ մի մաթրախ ձեռքին:

Գրիգորը մաթրախն առավ և հրամայեց, որ ամենքը դուրս գնան:

Այս բանն ավելի մեծ կասկած զարթեցրեց, բայց ոչ ոք չհամարձակվեց ձայն-ծպտուն հանել, որովհետև Գրիգորն այն աստիճան դաժան կերպարանք էր առել, որ կարծես այն քաղցրախոս և ժպտերես մարդը չէր այլևս: Միայն Թորոսն էր, որ համարձակորեն հարցրեց․

Ես է՛լ:

Ամե՜նքդ, ամե՜նքդ: Դու էլ, ա՜յ լակոտ, դարձավ Գրիգորը երեխային, որ համարձակ ցցվել էր նրա առջև, ըստ երևույթին սպասելով, թե մի նոր պաշտոն պիտի հանձնեն իրեն:

Ամենից առաջ դուրս թռավ երեխան: Այնուհետև սուս ու փուս մեկը մյուսի հետևից դուրս գնացին Թորոսը, Օսանը և մյուսները:

Էդ խալխին էլ քշեցեք ակոշկի մոտից, օչ ովի թողնեք ոչ մտիկ անի, գոռաց նրանց հետևից Գրիգորը և դուռը փակեց:

***

Թորոսը մեծ անհանգստությամբ և մութ կասկածները սրտում նստեց հենց այնտեղ, դռան մոտ գետնի մեջ խրված սալ քարի վրա, երկայն մորուքը կախելով չորիկ-մորիկ ծնկների արանքում, իսկ Օսանը մտազբաղ դեմքով սկսեց հեռացնել կանանց ամբոխը պատուհանի մոտից, միևնույն ժամանակ կցկտուր պատասխաններ տալով չորս կողմից իրեն ուղղված անհամբեր հարցուփորձերին: Նույն հարցուփորձերով շրջապատել էին երեխային և մյուսներին, որոնք ներկա էին եղել խրճիթում կատարվածին: Սատանաների անունն իր ազդեցությունը գործեց. ոմանք երեսները խաչակնքեցին, ոմանք ահ ու դողով բռնված կարկամեցին, ոմանք էլ թերահավատներից՝ քթերը վեր քաշեցին, ասելով «սատանեք, չէ մի, ոտներ»: Բայց ընդհանուր ժխորն այժմ միանգամից դադարեց: Հետաքրքրությունն իր գագաթնակետին էր հասել, այժմ անհամբեր սպասում էին, թե ի՞նչ պիտի կատարվի ներսը, խրճիթում: Իսկ խրճիթն առժամանակ խորհրդավոր լռություն էր պահպանում:

Մեկ էլ հանկարծ ներսից մի սարսափելի ճիչ լսվեց, որին հետևեցին սրտամաշ աղաղակներ:

Փողոցը մի րոպե քարացավ: Հետո սաստիկ իրարանցում ընկավ:

Օսանը, որ մեջքը պատուհանի կողմն արած ոչ ոքի մոտ չէր թողնում, արագ շուռ եկավ և ձեռքերն այտերի մոտ բռնած ներս նայեց ապակուց:

Ամբոխը վրա վազեց դեպի պատուհանը:

Ներսից աղաղակները լսվում էին միալար և քանի գնում՝ սաստկանում էին: Մեջ ընդ մեջ լսվում էին ինչ-որ բութ բանի դիպչող հարվածներ, կարծես ճիպոտով կապերտ էին թափ տալիս և ամեն մի հարվածին հետևում էր գրբացի հատու ձայնը, որ ասում էր, «ասա սատանեքի անունը, ասա սատանեքի անունը...»:

Վու՜յ, քոռանամ ես, աղջի, ծեծում ա մաթրախով, ծեծում, ճվաց Օսանը և երեսն ավելի պինդ կպցրեց ապակուն:

Հա, էլի՛, հա, էլի՛, աղջի, ասաց մի ուրիշ կին, որ նույնպես աչքերը չռած նայում էր պատուհանից ներս: Վո՛ւյ, վո՛ւյ, ոնց ա թակում, ձեզ մեռնեմ... Քա՛, քա՛, քա, ձեռներն ու ոտներն էլ կապել ա թոկով... Վո՛ւյ, վո՛ւյ, վո՛ւյ, ո՛նց ա թեփռին-թեփռին գալիս, ձեզ մատաղ...

Ու, այլևս չկարողանալով դիմանալ, նա սկսեց ծեծել պատուհանը, հետո դարձավ դեպի ամբոխը և աղաղակեք։

Աղջի, ի՞նչ եք ըստեղ փետացել, գնացեք բաց անիլ տվեք դուռը, սպանեց, է՛, սպանեց էն խեղճ աղջկան...

Բայց մինչ զարմանքից քարացած ամբոխը տեղից կշարժվեր, Օսանն ամենից առաջ վազեց դեպի դուռը և սկսեց ծեծել: Նրան հետևեցին ուրիշները: Եվ բազմաթիվ ձեռքերի կատաղի հարվածներ էին, որ իջնում էին հնությունից փայտոջիլներով ծածկված խարխուլ դռան տախտակներին: Այդ հարվածների ձայնը, ներսից լսվող Մարթայի աղեկտուր աղաղակները, դուրսն ամբոխված կանանց և երեխաների դժվժոցը մի կատարյալ Սոդոմ–Գոմոր էին դարձրել փողոցը:

Թորոսը վեր էր կացել նստած տեղից և իր երերուն ոտների վրա հազիվ կանգնած, ծեր գլուխը հազիվ տմբտմբացնելով, ապուշի պես նայում էր մեկ սրան, մեկ նրան և հարցնում.

Ինչ՞ա, ինչ՞ա...

***

Այդ միջոցին այրի Օսանի պսակած տղան, որին թաբախ ման ածող Ցական էին ասում (նա շրջիկ մրգավաճառ էր), տուն դարձավ դատարկ թաբախը գլխին, կշեռքն ուսին, չիբուխը բերնին: Նա մի րոպե կանգ առավ իրենց դռան առջև, անտարբեր նայեց փողոցում աղմկող կանանց ամբոխին, կարծելով, թե կանացի սովորական մի կռիվ է, որպիսին համարյա թե ամեն օր պատահում էր թաղում, բայց տեսնելով, որ դա սովորական ղալմաղալներից չէ, այլ ինչ-որ մի արտակարգ բան է կատարվում, թաբախը դրեց գետնին, կշեռքը հանեց ուսից, թասակի հետ գցեց թաբախի մեջ և, չիբուխը հանելով բերնից, հարցրեց մոտ վազող կնոջը.

Էս ի՞նչ խաբար ա:

Կինը, չափազանց հուզված, կցկտուր խոսքերով պատմեց նրան եղելությունը:

Էն Մարթեն ա բղավո՞ւմ, հարցրեց Ցականը ուշադիր լսելուց հետո:

Հա բա՜, հա բա՜, պատասխանեց կինը լացակումած: – Սպանեց էն խեղճին, սպանեց ծեծելով: Դուռն էլ, տեսնում ես, քանի վախտ ա, չի բաց անում...

Ցականը հանգած չիբուխը թափ տվեց կռան վրա և, խրելով մեջքի կաշու գոտկի մեջ, առանց շտապելու, սակայն լայն քայլերով դիմեց դեպի Թորոսենց խրճիթի դուռը, որը դեռևս ծեծում էին կատաղի թափով:

Դեսը մի, տեսնեմ, ասաց նա: Նրան իսկույն ճանապարհ տվին:

Իր ֆիզիկական ուժի վրա վստահ մարդու հանգստությամբ նա մոտեցավ, մի ձեռքը գցեց դռան տակը, ուր տախտակներից մեկի ծայրն անձրևներից փտել ընկել էր, մյուսով բռնեց երկաթի փականքից, բարձրացրեց և միանգամիս դուռը կրնկահան ներս շպրտեց խրճիթը:

Նա մտավ և նրա հետևից ներս թափվեց ամբոխը:

Նրա աչքի առջև բացվեց հետևյալ տեսարանը. Մարթան ձեռքն ու ոտքը կապած կողքի վրա ընկած էր թախտի վրա, սպիտակ աղլուխն ընկել էր գլխից և դեմքը ծածկվել ցաքուցրիվ մազերի մեջ, այժմ այլևս չէր ճչում, չէր շարժվում, այլ միայն նվում էր ֆիզիկական ցավերից հոգնած: Նրա մոտ կանգնած էր գրբաց Գրիգորը մաթրախը ձեռին, քրտնքակոխ և հևալով: Դռան կրնկահան ընկնելը, և խրճիթն ամբոխով լցվելն, ըստ երևույթին, այնքան անսպասելի էր նրա համար, որ նա միանգամից գունատվեց և տեղն ու տեղը մնաց քարացած:

Թորոսը հազիվ ոտները շարժելով մոտեցավ թախտին և, խոնարհվելով աղջկա վրա, շշնջաց աղեկտուր ձայնով․

Բալա ջան, որդի ջան...

Օսանը և մի քանի ուրիշ կանայք, սիրտ առած Ցականի ներկայությունից, վրա թափվեցին և սկսեցին արձակել Մարթայի կապանքները, ասելով․

Վայ քո սիրտը չմեռնի, էս ոնց ա կալուկապ արել... Ցականն իր երկայն ու մեկ հասակով ցցվեց վախից և շփոթմունքից տեղն ու տեղը ցամաքած Գրիգորի առջև: Նրա աչքերը վառվում էին ներքին զսպած վրդովմունքից:

Էս ի՞նչ ես արել, ասաց նա, ցույց տալով Մարթային, որի ձայնը քանի գնում նվազում էր: Ըսենց ես լավացնո՞ւմ դու հիվանդներին:

Բա որ աղոթքը կտրում չէր, թոթովեց Գրիգորը:

Ի՞նչ աղոթք:

Սատանեքին քշելու աղոթքը:

Ի՞նչ սատանեք, տո : Ես էլ խո կնիկարմատ չեմ, որ ուզում ես խաբի: Խո չես ուզում էս սըհաթին բուրդդ գզեմ: Ըսենց անաստոձ բան կըլի՞, որ դու ես արել:

Բա գժին լավացնելը ո՞նց ես ուզում:

Հըմի՜, քո խելքով, սա գիժ ա ու դու խելոք, է՜լի: Տո, քու խելքդ հրես էս չի՞, էնքան ծեծել ես, որ քիչ ա մնում մեռնի: Աղոթք ու սատանեք ասում ա: Տո անտեր-մունդռիկ, բա մի մարդավարի փեշակ չկա՞ր, որ գնացել ջադուբազ կնկա փեշակ ես բռնե՞լ: Բա էլ ի՞նչ ես գդակ գնում գլխիդ, գնա լաչակ ծածկի, է՜լի: Փո՜ւ, ես քո մարդ ասողին ինչ ասեմ:

Որտեղից էլ մոգոնել ա, թե սատանեք են մտել փորը: Մի հարցնող ըլի ի՞նչ ա սատանեն, ո՞րտեղից ա մտել, ընչի՞ ա մտել: Տո, թե սատանա ես ուզում, հրեդ տեղն ու տեղդ սատանա ես, էլի, որ սուտ-սուտ բաներով խալխին խաբում ես, փողերը ցնցլում, փորդ տռզացնում:

Սուտ-սուտ բաներով, բա ի՞նչ, վրա բերին մի քանի կանայք, սրտապնդված Ցականի համարձակ խոսքերից: Ինչքա՞ն ես առել, դրուստ ասա, շարունակեց Ցականը, էդ մաթրախը հլա մի դեսը տու... ու առանց սպասելու, որ գրբաց Գրիգորը ինքը տա, մաթրախը խլեց նրա ձեռքից և կրկնեց.

Ասա, ինչքա՞ն ես առել:

Քսան մանեթ, Ցական ջան, քսան մանեթ, կանչեցին ձայներ:

Հլա ասում էր քիչ ա, ավելացրեց Օսանը, որ մյուս կանանց հետ դեռևս զբաղված էր Մարթայով:

Հլա քիչ ա, հը՞, աչքերը ոլորելով Գրիգորի վրա, գլուխը երերեց Ցականը: Քսան մանեթ... Տո, ես սաղ օրը թրև եմ գալի քուչերը, օրը մի ջուխտ չուստ եմ մաշում, շատ բղավելուց բողազս ցավում ա, թաբախից շլինքս փետացել ա, քիչ ա մնում կոտրվի, ու մի քսան շայի անջաղ եմ դատում, որ օղլուշաղս պահեմ, դու քու սուտ աղոթքի ու գրի հմար քսան մանեթ ես առնո՞ւմ, էն էլ ո՞ւմից (Ցականը բռնեց Թորոսի թևից և առաջ քաշեց), սրանի՞ց, էս նաչար հալևորի՞ց: Բա չամաչեցի՞ր սրա սպիտակ միրքիցը, բա էս սուրբ միրուքը խռով չկենա՞ քու գլխին: Քու լավացրածն էլ էս չի՞ (Ցականը դարձյալ մատնացույց արավ թախտի վրա կիսամեռ ընկած Մարթային), ձենը անջաղ ա դուս գալի, էնքան ես ծեծել: Իսկապես Մարթան այնքան նվաղել էր, որ թույլ հառաջանքի հետ հազիվ էին լսվում նրա բերնից դուրս թռչող խոսքերը. «Վայ, մեռա... վայ, մեռա...»:

Հանի էս սըհաթին քսան մանեթը, թե չէ, տեսնում ե՞ս էս մաթրախը, կոթն էլ հետը կկոտրեմ վրեդ: Հը, ի՞նչ ես փետացել, հանի՛, քեզ ասում եմ, գոռաց Ցականը աչքերը կրակ կտրած:

Ախպեր, ի՞նչ ես ուզում ինձանից, խոսեց վերջապես գրբաց Գրիգորը, չուզելով այդպես շուտ անձնատուր լինել, առանց իրեն արդարացնելու: Ես խո զոռով չեկա, չէին ուզում՝ չէին կանչի, փողն էլ խո զոռով չառա, չէին ուզում՝ չէին տա: Այ հարցրու, է՜լի. ես գալիս ի՞, հազար ու մի աղաջանք-պաղատանքով չբերի՞ն:

Հըմի չես ուզում տա, է՜լի, հանգիստ լսելուց հետո ասաց Ցականը չարագուշակ ձայնով և մաթրախը բարձրացրեց: Կինը, որ կանգնած էր կողքին, վրա ընկավ նրա թևին.

Վո՛ւյ, Ցական ջան, շշնջաց նա վախեցած, կանիծի...

Տո, դե՜նը գնա հա՜, ասաց Ցականն արհամարհանքով, թևը խլելով կնոջ ձեռքից: Կանիծի… Ես մեկ սրա աղոթքին եմ հավատում, մեկ էլ անեծքից վախենում: Սուտ խո չի ասում. էս դիփ ձեր բաներն ա: Կնիկարմատներ չե՞ք հավի խելքով: Դուք որ չըլեք, էս ջադուբազները ո՞րտեղից կըլեն... Հը՜, ի՞նչ ես ասում, դարձավ նա գրբաց Գրիգորին, տալիս ե՞ս, թե չէ:

Գրբաց Գրիգորը դեռևս տատանվում էր. երևում էր, որ շատ դժվար էր նրա համար քսան ռուբլուց զրկվելը, բայց մի կողմից Ցականի բռնած սպառնական դիրքը, մյուս կողմից այն վախը, որ բռնել էր նրան, տեսնելով իր «բժշկության» հետևանքը, ստիպեցին նրան հնազանդվել:

Որ զոռի ես կանգնել, կտամ, ճարս ի՞նչ, ասաց նա ձեռքը կոխելով բաճկոնի ծոցի գրպանը: Այնտեղից հանեց կաշվե մի հաստ թղթապանակ, համրեց քսան ռուբլին և, տալով Ցականին, ավելացրեց. տալիս եմ, համա իմաց կաց, որ արածդ մարդավարութին չի: Ափսոս իմ ժամանակը, էսքան վախտ, որ իմ տանը նստած ըլեի...

Դե էլ շատ մի՜ խոսա, ընդհատեց նրան Ցականը, փասա-փուսեդ քաշի գնա:

Գրբաց Գրիգորը գդակը քաշեց աչքերին և, ամոթից ու անզոր կատաղությունից գունատ, կանանց ծաղրական ժպիտների տակ դիմեց դեպի դուռը:

Համա չկարծես, թե էդ ա, պրծար, կանչեց նրա հետևից Ցականը. թող մի էս աղջիկը չլավանա քու դամղեքից... իմ մարդավարութինը, դու էն վախտը կտեսնաս...

Մարթան թեև շուտով լավացավ մաթրախի խարաններից, բայց մի քանի ամսից հետո մեռավ նույն խելագար դրության մեջ: Նրան շուտով հետևեց և ծերունի հայրը:

Իսկ գրբաց Գրիգորը մինչև օրս էլ շարունակում է իր արհեստը՝ առաջվա պես ժպտուն աչքերով և կարմիր այտերով:

1880

֊Բարեւ։
֊Բարեւ։
֊Երազումս այցի եկար, սակայն հյուրի նման` օտար...
֊Լու՞ռ էի։
֊Լռելու չափ սակավախոս, սառն էիր անչափ...
֊Դու՞ էլ։
֊Իսկ ես... Ջերմությունս վանդակել էի, որ չլինի, թե անցյալի կարոտն անգութ կրկին հասնի ցամաքած ափ...
֊Զուր էր...
֊Երա՞զն այդ խենթ, սպասված, թե՞ վանդակը պարտադրաբար..
֊Ջերմությունը, խենթ անցյալը զու՜ր կորցրեցինք, հիմարաբար...
֊Մնաս բարով...
֊Էլ չեմ կարող...
Դիլիջան
22.07.2024​թ.

– Ընկեր Դասատու, կարո՞ղ եք ինձ սիրել:

Թեեւ պատմվածքը Էլվինա Մակարյանի մասին էր, բայց դասատուն հասկացավ ասելիքը, գովասանական խոսքեր գրեց տղային, կարծես ինչ-որ բաներ էլ խոստացավ, հիշեց նրա պայծառ, մաքուր խարտյաշությունը, ժպիտից բացվող, հետ գնացող ականջները, խորամուխ հարցերը, հետո շեղվեց, ընկավ մյուս աշակերտներով, մոռացավ:

Հետո նամակ ստացավ.

– Ընկեր Դասատու, կարո՞ղ ենք հանդիպել:

Օրերով ձգձգեց, հանդիպման օրը դես-դեն արեց, հոգնած էր, ուժ չուներ: Ուժ չուներ դիմանալու նրանց՝ ճշմարտություն փնտրող դեռահասությանը:

Օրերը անցան, հանդիպումը սկսեց տանելի թվալ, ու հանդիպեցին Ակումբ ակումբում՝ աթարներով արվեստի գործի ու հին պաստառների արանքում: Դասատուն մարած էր հոգնածությունից, անպատրաստ ու գեղեցիկ այդ օրը: Չգիտեր՝ ինչ էին խոսելու, ինչ են ծամծմում աշակերտի հետ, որ հանդիպումը համարվի կայացած: Սուրճ պատվիրեց, զգեստը քաշեց ծնկներին, որ վագրանախշ սեւ զուգագուլպան շատ բաց չլինի, նախապես ձանձրացավ սպասվող խոսակցությունից, ծխեց:

Տղան սկսեց ասել, որ Վիոլետի «Քաղաքը» անգիր գիտի ու եղել է Երեւանի բոլոր հիսունվեց, թե հիսուներեք թանգարաններում: Դասատուն չխնայեց՝ ասելով, որ դա առանձնապես գլուխ գովալու բան չի, որ անգիր անելու ու թանգարաններ այցելելու մեջ ընդհանրապես պետք է կոռեկտ լինել:

– Երբ Դուք իմ տարիքին էիք, ի՞նչ էիք երազում:

– Չգիտեմ, չեմ հիշում:

Երբ խոսքը գնաց գրքերից, տղային հանձնարարեց քիչ կարդալ: Նա չէր փորձում խելացի երեւալ, պարզապես անկեղծորեն հետաքրքրված էր ու հարցեր ուներ, որոնց պատասխանները դասատուն փորձում էր կարճ կապել:

– Գրքերը ասեղի ծակով հետդ չեն անցնելու,- ասաց: Հետո նայեց նրա ճերմակ, սիրուն վերնաշապիկին, գնահատեց այն ջանքը, որ թափված էր դրա կոկիկության վրա:

Ինչ-որ պահի դասատուն ինքն իր մեջ ընկավ, պատասխանները սկսեցին հնչել այնտեղից, իր սեփական փորձից ու ձախողումներից, ու տղան կարծես դրանք ավելի լավ հասկացավ, աչքերից սկսեց թափվել մտածելու ճիգը:

Հետո խոսակցությունը սկսեց հետաքրքրանալ, որովհետեւ ծավալվեց այնպես, որ տղան թողեց իր նախապես պատրաստած հարցերն ու հետաքրքրվեց բաներով, որոնց հասու չէր եղել: Դասատուն դարձավ անկոտրում: Ներսը դուրս արեց: Եռանդ լցվեց խոսքի մեջ: Բաներն սկսեցին ժամանել հայտարարության ձեւով: Կռահումները խոսքի վերածվեցին ու բարձրացան աթարներն ի վեր: Տղայի հարցերը գնալով ճյուղավորվեցին, ու դասատուն սկսեց փայլատակել, ինքն իր վրա քեֆ-քեֆ անել: Ոգեւորված էր ինքն իրենով: Կյանքի վկա էր գտել, որին շշմեցրել էր, որն առանց այդ էլ կարիքի մեջ էր: Տղայի ճակատը բացվել, ու մազերը հետ էին գնացել: Մտքերը խռնվել էին ճակատի լույսի հետեւում: Հետո ասաց.

– Երբ առաջին անգամ մտա դասարան, տեսա Ձեզ, անտանելի վատ տպավորություն գործեցիք՝ Ձեր կանաչ կաշվե շալվարով ու մանուշակագույն անգորա սվիտրով: Մազերն էլ թափված էին, ես այդպիսի մազեր չեմ սիրում:

Դասատուն անակնկալի եկավ, ու թեեւ բացատրում էր՝ ռաբիզին վերադարձած ճաշակը դրա վերաիմաստավորումն է, բայց փորձում էր հիշել, թե երբվանից սկսեց մազերը հավաքել:

– Բայց մի անգամ՝ երրորդ կամ չորրորդ դասին, հագել էիք կարմիր շալվար ու մոխրագույն բրդոտ սվիտր, որը բարձր կանգնած էր վզի վրա: Մազերը հավաքել էիք ու կոպերին քսել էիք կարմիր ստվերաներկ՝ համադրված մուգ վարդագույն շրթներկի հետ: Եկաք, կռացաք համակարգչիս վրա, կարդացիք պատմվածքս, հետո ներքեւ՝ էկրանին հակված աչքերը բաձրացրիք, ու քանի որ լույսի մեջ էիք կանգնած, կարմիր կոպերի տակից վառվեցին Ձեր աչքերը՝ կանաչ-կանաչ, մի քիչ ներքեւ վարդագույն շրթներկը: Ես փակեցի աչքերս ու հոտ քաշեցի: Օծանելիքի տակից գալիս էր թարմ շամպունի հոտը, որը ես այնքան սիրում եմ: Ուղղորդումներ տվեցիք, գնացիք:

Դասատուն ձեռքը տարավ վզին: Այդ պահին չէ, բայց հետո մտածելու էր, թե ինչ էր նշանակում այս ամենը:

– Ես մայր չունեմ,- ասաց տղան,- ես ընկերուհուս ասեցի, որ գտել եմ իմ մորը:
Դասատուն ապշած նայեց:

– Կարո՞ղ եք ինձ սիրել:

Հապճեպորեն ասաց՝ հա: Ժամանակ չունեցավ խոսքերին հետեւելու, երբ նկատեց, որ արդեն փորփրում է նրա կյանքի մանրամասները: Ուշքի եկավ այն պահին, երբ տղան պատմում էր, որ մոր մահից հետո, երբ հայրն էլ արդեն լքել էր իրենց ու գնացել երկրից, եղբայրներով ապրում էին Չարբախի մի խրճիթում, որտեղ սկեսուրը կացինով սպանել էր իր հարսին: Պատերից թափվող ծեփոնների տակից, երբ փորում էր մանր մատներով, բացվում էին արյան բծերը: Դասատուն, երբ անդրադարձավ ինքն իրեն, նստել էր՝ ձախ ձեռքով բերանը բռնած, աջով մոխրամանի մեջ էր ճզմում արդեն տափակած գլանակը: Հետո տղան ցույց էր տալիս նվաղած պատկերներ մորից. ոնց էր շալը ճանապարհին ընկել, ու նա շաքարից չաղության պատճառով չէր կարողացել վերցնել, թողել էր այդպես մայթին ընկած, ու տղան էր գտել դպրոցից տուն դառնալու ճանապարհին:

Հետո մատը դրեց նրա ճեփ-ճերմակ, օձիքը ձիգ վերնաշապիկին, ու տղան ասաց՝ ես եմ արդուկել:

Գրպանից հանեց զինկոմ ներկայանալու ծանուցագիրը: – Բանակ եմ գնում: Դասատուի սիրտը ճմլվեց: Աչքերը փակեց, գլուխը հետ գցեց ու միանգամից ասաց.

– Էլ ինձ ընկեր չասես ու դուքով չխոսես:

– Լավ:

– Հայհոյել գիտե՞ս:

– Էն էլ ոնց: Ախպերներս ամեն օր ծծցնում են իմ էփած փլավը:

Դասատուն վատ զգաց նրա հայհոյանքից, կուզեր լսած չլինել, թեեւ այնքան սազում էր նրա մաքուր, բարձր ճակատին:

Երբ մեքենայի մոտ գրկեց, սիրտը խառն էր, զգաց նրա՝ գրկելուն վարժ թեւերը: Չիմացավ՝ ինչպես է դա սովորել առանց մոր գգվանքների:

– Դուռ-լուսամուտ բաց կքնես, ես պոստի եմ:

Գրկի մեջ ավելի սեղմեց նրան:

Գնաց տուն հուսահատված ու մոլոր:

Մարիամենց շեմից ներս կարմիր նայում է նեոնե ֆլամինգոն, ու տունն այնքան տարօրինակ է, որ ամեն անցորդ ներս է մտնում՝ տեսնելով դռան կողքի ցուցանակը, որի վրա գրված է՝ KONJELAZIA: Կոնջելար՝ իտալերեն սառեցնելն է, ու Մաքսը՝ Մարիամի ամուսինը, փորձելով ռուսացնել բառը՝ կոլեգաներին հասկացնելու համար, ավելացրել է ռուսերեն գոյականակերտ ածանցը ու սարքել konjelazia. Բառը դարձել է ընտանեկան, հետո կպնելով տան բաց դռների հղացքին՝ դառել է դրա անունը՝ հղացքի նման որսալի ու անորսալի:

Բացվում են երկու ավերակ դռները մի այնպիսի միջանցքի վրա, որը լցված է մոմերով, տուրիստներին վաճառվելիք իրերով, գրքերով, հին ձայնապնակով, որտեղ Մաքսը դուդուկի հին ձայներիզներ է դնում:

Երբ նստած են լինում սրճելով, միշտ էլ դռան կողքով անցնող մեկը վիզը երկարացրած փորձում է գուշակություններ անել, թե ինչ տեղ է, ու Մարիամը հազր բարեւով ներս է կանչում անցնողին այնպես, որ ընկեր դասատուն ուզում է Մարիամին ասել՝ you are too nice to people. Չգիտես ինչու՝ ուզում է անգլերեն հանդիմանել նրան: Հետո մտածում է, որ դա նրա ապրելու ձեւն է, որ պետք չէ խաթարել մարդու գտած ձեւը, ու լռում է:

Մտքի բոլոր ալիքներով տնտղում է Գյումրիի հեռու թաղամասերը, երբ Մարիամի տան լույսի մեջ նստած զրուցում են գործընկերներով: Ինչ-որ տեղ, ինչ-որ մի տեղ կամ բզզում է, կամ արդեն քնած է զորանոցը, որտեղ իրեն հասանելիք անկողնում քնած է տղան: Զորամասը տեղադրում է քաղաքի տարբեր ծայրերում՝ ինչպես համակարգչային մարտավարական խաղերում: Հետո տեղը տարրալուծվում է, ու պարզապես զգում է տղայի ներկայությունը՝ ցրված քաղաքում, առանց կոնկրետացող կետի: Անդրադառնում է իրեն, կարծես Մաքսի սարքած գոյականի նման ավերակ լինի՝ միաժամանակ սառած ու ժայթքուն:

Երբ գործից հետո Գյումրի գործուղման եկած կոլեգաներով հերթական անգամ մտնում են Մարիամենց տուն՝ երեկոն անցկացնելու, երկու անծանոթ տղամարդիկ են նստած՝ մեկը բավականին առաջացած տարիքի: Մարիամը իր բուխ ձեւով ներկայացնում է նրանց, ու Մաքսը սկսում է սենյակներից աթոռներ կրել, որ բոլորը տեղավորվեն:

– Թենք յու, Մաքս:

– Քնդրեմ:

Տղամարդկանցից ավելի տարեցը Կումայրի արգելոցի ինչ-որ պաշտոնյա է, որ քար առ քար գիտի Գյումրու բոլոր շինությունները: Ինչ Մարիամենք Երեւանից տեղափոխվել են Գյումրի, նրանց տան այցելուն է: Այնպիսի մարդ է, որ ոչ փողոցի պատի տակ կկանգներ զրույցի, ոչ փաբ ու բար կգնար, իսկ տանն էլ կինը մահացել է, այնպես որ հավանաբար սփոփանք է նրա համար դուռը բաց այս տունը: Խոսում է Գյումրվա գլխով անցած ինչ-որ պատմություններից, տարեթվեր է ասում, որոնք Անդոն արագ գուգլում է ու տղամարդու գնալուց հետո զարմացած կասի, որ բոլոր տարեթվերը ճշգրիտ էր ասում:

Մարիամի արհեստական բեգոնիաների, ժանյակների, կայծկլտուն փայլիկների, մոմերի ու լույսերի արանքում տղամարդը խոսում է օջախից, ու կամաց-կամաց խոսքը գնում է դեպի կնոջ դերը, կնոջ տեղը, կնոջ անելիքը այնպես, ինչպես միշտ իմացել են տղամարդիկ: Ընկեր դասատուն, չդիմանալով, հեռանում է դեպի տան խորքերում ծվարած փոքրիկ զուգարանը, որ ստիպված չլինի խառնվել խոսակցությանը: Երբ հետ է գալիս, խոսակցությունը դեռ շարունակվում է, ու նա դիտմամբ ծխախոտ է վառում ու հայացքը գցում է դռան վանդակաճաղ լուսամուտի մեջ խորացող մայրամուտին: Գործընկեր տղամարդիկ հարցական նայում են նրա դեմքին, ու Դավիթը վրա է բերում.

– Բա ինչո՞ւ չես խոսում, քո թեմաներն են, թե՞ ուժդ մենակ մեր վրա ա պատում:

Մայրամուտից հետ է գալիս, հավաքում է հեռվում թափառող մտքերը:

– Դավիթ, երբեմն պետք է հաշվի առնել տարիքը, տարիքի հետ եկող եզրակացությունները…

Ընկեր դասատուն փորձում է խոսքեր գտնել, փորձում է ներսից հավաքել, ի մի բերել մտքերը, երբ տարեց տղամարդն ասում է.

– Այսինքն դուրս է գալիս՝ ես հետամնա՞ց եմ:

Խոսքն այնքան հակառակին հավատալով է ասում, որ ընկեր դասատուն միանգամից վրա է բերում.

– Մի քիչ:

Մի ակնթարթի չափ լռություն է տիրում, Մարիամը, կողքին նստած, սառում է, ու ընկեր դասատուն շարունակում է՝ ասելով, որ չի ուզում մայր լինել միայն իրենից ծնված երեխայի համար, որ իր տղան բանակում է: Բոլորը ծիծաղում են: Մաքսն ասում է՝ never fight with my hopar again. Հետո զրույցը թեքվում է ու թեժանում, խոսքը գնում է նոր հեղափոխության ու այլ բաների մասին, ու ընկեր դասատուն կամաց-կամաց ընկղմվում է իր մեջ: Կարծես ջրե վարագույրի հետեւից տեսնում է դիմացը նստած փխրուն տղամարդուն՝ մեծ, կեռ քթով ու ծանրացած, մաշված ուսերով, հագին կոկիկ, մաքուր վերնաշապիկ, ու անտանելի ափսոսում է իր սրության համար, իր կնությունն իրեն չթողնող նրա վարմունքի համար: Մտածում է՝ գոնե երբ ասաց՝ հետամնաց, կարող էր միանգամից չասել՝ մի քիչ, կարող էր ասել՝ ես կասեի ոչ թե հետամնաց, այլ հետադեմ, ինչ-որ ձեւով թիավարել խոսակցության միջով, որ համ իր ասելիքը տեղ հասցներ, համ նրան չխոցեր: Այդպես էր միշտ. կատաղում էր, վրա էր տալիս, հետո խղճում էր ու հետ քաշվում: Չէր սիրում կոպիտ լինել:

Ամբողջ գիշեր ամեն զարթնելիս Գյումրվա մթություններում հածող մտքի մեջ մեկ էլ զնգում էր իր ասած խոսքը՝ մի քիչ, ու տեսնում էր նրա ծերացող, հեռացող մարմինը՝ անկին փաթաթված ինչ-որ անկողնու լաթերի մեջ: Հետո միտքը գնում էր ջահելությանը, ծեր ծածկոցների տակ փաթաթված մատղաշ հույսին, զորամասի երեկոյան անվանականչին, ուր հնչում էր տղայի անունը:

Հաջորդ օրը երեկոյան Մարիամը հաղորդագրություն գրեց` estegh Erku axchik En, ari, uzum em gas: Ընկեր դասատուն փորձում էր գլուխ հանել գործընկերոջ նկարած երկու մատ քարտեզից, որը ցույց էր տալիս տղայի զորամասի տեղը: Հիմա մոտավոր պատկերացնում էր դրա տեղադրությունը, ավտոկայանից այնկողմ՝ նրա հերթապահ գիշերը: Ժամը ուշ էր, բայց Մարիամենց տունը շատ մոտ էր, երկու քայլի վրա: Վերցրեց նրա համար գնած գազարագույն էլեկտրական թեյնիկն ու գնաց:
Հենց հայտնվեց շեմին, երկու անծանոթ աղջիկները ուրախության ճիչեր արձակեցին ու ծափ տվեցին: Մարիամը, հավանաբար, հասցրել էր նրանց գլուխը լցնել եկողի մասին պատմություններով: Մեկը հայ էր՝ Նոնան, մյուսը՝ գերմանացի, Միլան: Մարիամը ձեռքներն էր տվել թաթար բորակու ափսեներն, ու նրանք համով-համով ուտում էին: Հավանաբար շատ փոքր էին, տասնինը-քսան տարեկան: Նոնան անմիջապես հիշեց, որ տեսել է ընկեր դասատուին դաս տալիս: Հիշեց, որ հիացած պատմել է Միլային այդ մասին եւ ուզել է գրկել ընկեր դասատուին ու շնորհակալություն հայտնել: Ինչ-որ թեմաներ էր ասում, որ ընկեր դասատուն չէր հիշում, թե երբ է խոսել:

Երբ զրույցը ծավալվեց ու խոսակցությունն առաջ գնաց, ակնհայտ դարձավ աղջիկների՝ հոգով ու մարմնով անդադար իրար փարվելը: Նոնան՝ դեղին, նուրբ, կարճ մազերով, այնպիսի աչքերով էր նայում Միլային, նրա՝ զրույցի ընթացքում անընդհատ ծափ զարկող ու ափերն իրար քսող ուրախությանը, որ ընկեր դասատուն մտքերի մեջ ընկավ, կարկամեց նրանց որոշումի հաստատակամության վրա, որով խոսեցնում էին իրենց սերը, իրենց պատմությունները, իրենց կարոտը՝ երկրե երկիր: Չորս հովերուն ցրվիլ, սպասել, սպասել, վախենալ ու սիրել, սիրել: Այս ամենը մտքում՝ տասնյակներով նախադասություն կապեց, ասաց, որ տղա կա: Պատմեց ու ասաց, որ տխրել է երեկվա տղամարդու համար:

Մարիամն իր սուրճի բաժակը շուռ էր տվել, ու Նոնան պատկերներից հոգեբանություն ու ապագա հանող բաներ գուշակեց, Մարիամին պտտեց Գյումրվա փողոցներով, ու Մարիամն այնքան հավատաց նրա ասածներին, որ ընկեր դասատուին էլ սուրճ խմել տվեց:

Նոնան աստծո պատկերը տեսավ նրա բաժակում, հարցրեց, ու ընկեր դասատուն ասաց, որ այնքան չի մտածում աստծո հարցի շուրջ, որ չի կարող անգամ ասել, որ աթեիստ է: Ընկեր դասատուն ոչ մի ճանապարհ չուներ գնալու, թեեւ Նոնան անընդհատ ճանապարհ էր տեսնում նրա բաժակում, հետո մտածեց, որ գուցե տղայի մոտ գնալու ճանապարհն է, որ թեեւ կարճ է, բայց անցնում է իր սրտի կենտրոնով:

Երբ գրկեց նրան, ոտքը դեռ արգելակող ոտնակի վրա էր, մեքենան դրված չէր կանգի ռեժիմ, ու գիրկն այնքան երկար տեւեց, որ վախենում էր, որ մեքենան կփախնի տեղից, եթե ոտքը մի փոքր թուլացնի: Շրթներկ էր քսել ու համբուրեց նրա այտերը, ձեռքերը, թեւերը: Հետո լռեցին ու նայեցին իրար: Չգիտեին՝ իրար ինչ են գալիս: Նորից գրկեցին, ընկեր դասատուն ձեռքը տարավ նրա զինվորական գլխարկին, հանեց ու շոյեց սափրած գլուխը: Հետո, ավելի ուշ, երբ տանն էր արդեն, մտածեց, որ գուցե լավ չէր գլխարկը հանելը, կարծես նրա զինվորությունը, նրա այդ պահի կյանքը զանց առնել լիներ:

Ինչ-որ բան էր հասունացել ժամանակի մեջ: Հոգու ինչ-որ մոտիվ զգացնել էր տալիս ինքն իրեն, որը չէին ուզում սահմանել:

Շատ արագ քշեց մինչեւ քաղաքի հրապարակ՝ տանելով իր թանկ բեռը: Մեքենայի ռադիոյով իննսունականների դիսկո ոճով ինչ-որ երգ էր հնչում: Մայա, մայա նեզեմնայա, կակ տի մենյա նաշլա: Տղան լսում էր ու նայում կողքի՝ լուսամուտից դուրս տարածվող հում եղանակին: Այդ նեզեմնայան ընկեր դասատուին տարավ անհողեղեն բառին, մտաբերեց հողը՝ մարդկանց վրա քաշված, քաշված հին ու նոր մեռելների վրա, տղայի մոր վրա, ու ինքն էլ իրեն զգաց հողի տակ ու հողի տակից դուրս եկած նրան նորից ծնողը, նրան իր մարմնից բաժին հանողը, նրան հռչակողը:
Երբ նստեցին բալագույն բարի կաշվե աթոռներին, ընկեր դասատուն խնդրեց նրան մոտ նստել: Ու նա իր հրեղեն աթոռը գռգռալեն մոտ քաշեց ու պատվիրված ամերիկանոյից կում արեց: Զինվորական գլխարկը թարս դրված էր սեղանին՝ մեջը ընկեր դասատուի՝ տղայի մոտ գնալու քարտեզը, որ երկու անճարակ գիծ էր պարունակում: Տղան ուզեց քարտեզի քառանկյուն թերթիկը վերցնել հետը, ու ընկեր դասատուն հապաղելով տվեց, որովհետեւ ուզում էր իրեն պահել: Կարծես ռազմական մեծ օպերացիայի ծրագիր լիներ:

Չգիտեին ինչից խոսել: Լռում էին, ոչինչ չունեին իրար ասելու: Նայում էին իրենց դիմաց դրված բաժակներին ու ժպտում: – Ուզում եմ քեզ կուլ տալ, վերացնել,- ասաց դասատուն: Ձեռքը տարավ տղայի ենթաօձիքին, որ ինքնապատրաստման ժամին ինքն էր կարել իր ձեռքով, ու զարմացավ, որ օձիքը մարմնագույն էր, ոչ սպիտակ: Հիշում էր՝ ինչպես էին քրոջ հետ լվանում մորաքրոջ տղայի զինվորական համազգեստն ու օձիքները, մի ժամանակ դրանք ճեփ-ճերմակ գույն ունեին: Տղան ասաց, որ համազգեստը փոխվել է: Մթան մեջ այդ սպիտակ ենթաօձիքը հեշտ թիրախ էր, մի քիչ վերեւ ու՝ գլխին: Ընկեր դասատուն ձեռքը տարավ նրա ճակատին՝ փամփուշտի տեղը, ճակատը ողորկ էր ու անթերի:

Հետո տղան սկսեց պատմել իր զինվորական առօրյայից, որից գոհ էր մարդկայնորեն, երիտասարդորեն: Կարծել էին, որ դրսից է եկել, այնքան որ խարտյաշ ու տարօրինակ էր: Ամեն ինչից էր նրա սիրտը լցվում ու թռնում, ասում էր, թեեւ դասի ժամին արցունքները կարող էին հոսել տետրի վրա, ու զինվորական սպան կարող էր հարցնել՝ Պետրոսյա՛ն, լացում ե՞ս:

– Հա՛:

Բայց կային Գյումրվա լավ քամիները, ասում էր:

Նայում էր ընկեր դասատուին ու երազում էր, դժվար էր ասել, թե ինչ: Միեւնույն է, չէր մոռացել Վիոլետի «Քաղաքը» ու մի օր արտասանել էր տղաների համար, որ շշկռված լսել էին ու անունը դրել Զվյոզդ: Բանակը շատ սեր ա տալիս մարդուն, ասում էր, բայց ընկեր դասատուն գիտեր, որ դա բանակից չէ: Բոլորի մոտ, ասում էր, ընկալումն այն է, որ իր ճակատին իբր գրված է՝ ընծայեք ինձ ձեր կյանքի պատմությունը: Ու լսում էր բոլորին:

Երբ դուրս էին գալիս զինվորական հրապարակը մաքրելու, մաքրելու բան էլ չկար, ամեն օր էին ավլում, ինքը մի երկու-երեք տերեւ էր գտնում, ավելով տշտշում էր մի մասից մյուսը, խաղում էր հետները, կյանք տալիս, քշում, հետ էր բերում, հետո՝ վերջ հրամանին, վերցնում էր այդ երկուսին, երեքին ու տանում, գցում էր աղբարկղը: Ոնց էլ լինի, տերեւ միշտ գտնվում էր:

Ընկեր դասատուն նայում էր նրա արձակման թերթիկին, երբ ասաց՝ արի քայլենք: Դուրս եկան, բացեցին անձրեւանոցը, քայլեցին Կիրով փողոցով: Տղան չէր մրսում, բայց դողում էր: Ընկեր դասատուն հետեւից մի ձեռքով գրկեց նրա ամբողջ թիկունքը, սեղմվեց ու նայեց նրան, տղան հաստատեց, որ դողում է: Միլիոնավոր սալարկված փողոցներ անցան, միլիոնավոր սեւ ու հին տների կողքով տարան իրենց դողացող ներկայությունը, համարյա բան չխոսեցին, անձրեւանոցից անձրեւը կաթաց նրա զինվորական փայլեցրած սապոգներին ու փշրվեց: Ժամանակը սպառվեց, արձակման թերթիկը ջուր դառավ:

Մեքենայի մեջ նստած հաշվում էին վերջին վայրկյանները միասին, երբ պատուհանի ապակուց կիսով չափ ներս խցկվեց մի մարդ ու սկսեց գորովանքով քաշքշել տղայի այտերը, համբույրներ տեղալ ու բարեմաղթանքներ ասել: Ափով խփեց դոշին, տնտղեց թեւերը, հազարումի խոսքեր թափեց, հետո նայեց ընկեր դասատուին:

– Տղեդ է՞:

– Հա,- ասաց նա, ու չգիտես՝ որսա՞ց, թե՞ չորսաց տղայի արձագանքը: Չկողմնորոշվեց, չիմացավ: Տղամարդն այդ ընթացքում հանել էր ինչ-որ դեղատոմս ու բաներ էր ցույց տալիս, ընկեր դասատուի ձեռքն ակամա գնացել էր դրամապանակին, որտեղից հազար դրամ հանեց ու մեկնեց տղամարդուն: Նա ասաց՝ քիչ է: Զարմացավ, չուզեց տալ, բայց մի հազար էլ տվեց: Տղամարդը վերջին համբույրները տեղաց ու հեռացավ:

Արդեն մեքենան գործի էր գցված, երբ նրա երկու բարակ, բայց խոշոր ձեռքերը տղայի պատուհանից ներս խցկեցին մի անհավանական գզգզված աղավնի, որից տղան սարսափելի վեր թռավ: – Տար հետդ, մեռնիմ ջանիդ: Մորդ խաթեր կուդամ: Հրաժարվելու ու զորամասում դրա անթույլատրելիության մասին պնդելու արանքում՝ ընկեր դասատուն արդեն հետ էր տալիս մեքենան, նոր տղամարդը դուրս քաշեց խեղճ, բարակ, փետրաթափ կենդանուն ու մնաց հետեւում գլխահակ կանգնած կաթացող անձրեւի տակ:

Մեքենայի մեջ գրկեց տղային կապեպեի մոտ, համարյա լացում էր: Երկար մնացին, հետո տղան ասաց՝ շամպունդ չես փոխել: Նրա այտի վրայից մաքրեց շրթներկից մնացած հետքը, որից մի հատը կար նաեւ ձեռքի երեսին: Տղան չթողեց այդ մեկը մաքրել: Հետո դուրս եկավ մեքենայից ու գնաց: Հայելու միջից երկար նայեց նրա դեպի պատերազմներ ու մեծ հույսեր հեռացող կերպարանքին:

Երբ հետ էր քշում՝ թուլացած ու դատարկ, Աստծու առաջ մտովի մորթեց այն խեղճ, բզկտված աղունիկին, շրջանցեց փոսերն ու պատեց նրա ճանապարհը դրա փետուրներով ու արյունով:

Թռած սիրո զառ թևերով`
Ես քեզ տեսա աստղերի մեջ,
Աչերդ լի արևներով,
Դեմքդ` շո՛ղ – շո՛ղ լույսով անշեջ:

Գիշերն` անքուն, ցերեկն` երգով,
Գերին դառա քո դռնակի,
Ոտքիդ կոխած չոր տեղերով
Բուրմունք առա մանուշակի:

Սիրտս դողաց, սիրտս մարավ
Ձայնիդ քաղցրօրոր հո՛վերեն.
Իմ ողջ կյանքը երազ դառավ
Մազերիդ ծո՛ւփ – ծո՛ւփ ծո˜վերեն …

Թեկուզ անունը Ծիրանի տափ է, բայց և ծիրանի ոչ մի ծառ չկա այնտեղ։ Գետի ափին, քարաժայռերի ճեղքերում մացառներ կան, քրքրված ցախավելի պես դիք֊դիք ցցված։ Ծիրանի տափի առավելությունը քամիներից պաշտպանված լինելն է և ջրի մոտիկությունը։ Սարում, երբ գարնան սկզբին բորան է լինում, անձրևախառն քամի, չոբանը ոչխարը գետի ձորն է քշում և պատսպարան տալիս լերկ Ծիրանի տափի ժայռերի հետև։ Այծերը մացառներ են կրծում։ Ոչխարը՝ գլուխը իրար շեքի մեջ՝ որոճում է։ Հոտի մեջ և ոչ մի ոչխար բորան օրերին գլուխը վեր չի հանի։

Ծիրանի տափը հիշատակելու արժանի ոչինչ չէր ունենա, եթե երկու գյուղի՝ Միրի և Մրոցի միջև անվերջ շարունակվող կռիվների, խոսք ու զրույցի առարկա չդառնար, եթե նրա համար տարիների ընթացքում բազմաթիվ անգամ մահակներով կռիվ չտային երկու հարևան գյուղերը՝ Մրոցն ու Միրը։

Երկու գյուղն էլ գետի ձախ ափին են ընկած, Մրոցը վերև, իսկ Միրը ներքև։

Մրոցն ու Միրը հավասար ծխեր ունեն, և առաջներում, երբ մահակներով կռիվ էին տալիս Ծիրանի տափի համար, այնպես էր պատահում, որ մի տարի Մրոցն էր հաղթում, հաջորղ տարին՝ Միրը, կամ երկուսն էլ ջարդված վերադառնում էին, որովհետև Ծիրանի տափի համար համարյա հավասար թվով մահակներ էին զարկվում երկուստեք։

Մրոցն էլ էր այծ ու ոչխար պահում, Միրն էլ, վերի գյուղումն էլ կար եկեղեցի, ներքևի գյուղումն էլ։ Շատ անգամ միաժամանակ էին բացվում ուշունցի պարկերը։ Վերևի գյուղում, պատի տակ նստոտած ալևորներից ոմանք հոնի կարմիր փայտերը մեկնում էին Միրի կողմը, հայհոյում.

Միրն էլ շեն ա՞, վառես, խանձահոտ չի գա։ Մեր աղբաջրումն են նրանք խմոր հունցում…

Գուցե հենց այդ ժամանակ Միրի ալևորներն էլ էին անիծում վերի գյուղերին և ջահելների սրտում պապենական ոխը թեժ պահում։ Բայց նրանք առիթ չունեին ասելու, թե Մրոցը վառես՝ խանձահոտ չի գա, թե նրանք աղբաջրով են խմոր հունցում, որովհետև Միրում երեխան էլ գիտեր, թե գետը վերից է գալիս, անցնում է Մրոցի կողքով, սրբում գետի մոտ կիտած աղբակույտերն ու մոխրանոցները և լվանում գետի միջով անցնող կովերի, եզների, ձիերի սմբակներն ու կոճղակները։ Միրի հարս ու աղջիկ այդ ավելի լավ գիտեին, դրա համար էլ լուսաբացից վազում էին գետը՝ ջուր առնելու, մինչև ջրի պղտորվելը։

Միրի երեխաներն էլ գիտեին, որ գետը վերևից է գալիս, բայց հարկավոր էր մի քիչ հասակ առնեին և հասկանային, թե ինչու իրենց ալևորները վերի գյուղի հասցեին չէին ասում․

Վառես՝ խանձահոտ չի գա…

Մրոցն էլ այծ ու ոչխար էր պահում, Միրն էլ, բայց Մրոցում այնպիսի մարդիկ կային, որոնք ամբողջ Միրի չափ ոչխար ունեին։ Կարելի էր առավոտ կանուխ գետից ջուր վերցնելով խմել նույնպիսի մաքուր և սառը ջուր, ինչպիսին վերի գյուղն էր խմում, բայց Միրը վերի գյուղի չափ կով չէր պահում։ Երբ Միրի լղար կովերը քարերի արանքում բուսած չոր խոտերն էին պոկում, Մրոցի կովերի լիքը կուրծը թաղվում էր կանաչ խոտերի մեջ, պտուկները քսվում էին ծաղիկների թերթերին, և ծաղկափոշի էր նստում վերի գյուղի կովերի կուրծին։

Այդ մասին Միրի երեխաները պիտի իմանային, երբ չափահաս դառնային և հասկանային, որ կավե կճուճի մեջ պահած յուղի պաշարը կապ ունի սարի կանաչի հետ։ Երբ այս հասկանում էին Ծիրանի տափի մասին գյուղում խոսք ու զրույց լինելուց հետո, նրանք խլշում էին ականջները, մահակի կոթն ավելի պինդ սեղմում և մյուսների հետ վազում Ծիրանի տափը, եթե հավարն ընկներ, որ Մրոցի չոբանները ոչխարն ու տավարը քշել են ձորի կողմը։

Եվ թեկուզ ամառվա շոգին կանաչը խանձվում է, հողը ճաքճքում, էլի շոգից նեղացած նախիրը ժայռի շվաքում հանգստանում է, գետի սառնությունը հովացնում է նրանց մաշկը, և արևը թեքվելուց հետո, Ծիրանի տափում նախիրն էլի ուտելու մի քիչ խոտ է ճարում, այծերը՝ մացառների վրա տերև։

Ոչ ոք չէր հիշում՝ ոչ Մրոցում, ոչ էլ Միրում, թե երբ ծագեց առաջին թշնամությունը Ծիրանի տափի համար։

Եթե Մրոցին էին հարցնում, հազար ու մի պատմություն էին անում, թե իրենցն է Ծիրանի տափը, «ինջինների» ձեռքով քաշած պլան ունեն, թղթեր կան։

Էս է, ես իմ ձեռքերով եմ էնտեղ կուրգանի քարերը սահմանի վրա շարել․․․

Իմ միտս է, որ հորս ոչխարը գիշերն էլ էր Ծիրանի տափում մնում։

Միրի սահմանը Ծիրանի տափից էլ շատ դենն ա․․․ էն մեր հայրական հողն ա…

Իհարկե, Մրոցը միայն այդ չէր ասում, և երեք հոգի չէին խոսում, եթե մեկը հարցներ նրանց Ծիրանի տափի մասին։ Վրա էին տալիս, իրար հրմշտկում, ամեն մեկն աշխատում էր առաջ ընկնել և չինովնիկին պատմել իր մտքինը, իր լսածը՝ հաստատելու, որ Ծիրանի տափը Մրոցինն է։ Շատերն այնքան էին հեռու գնում, այնպես էին հորինում, որ մոտին կանգնած հարևանն էլ չէր հավատում նրա ասածին, բայց լռում էր, մտքում ծիծաղում, գլխով անում, որ չինովնիկը հավատա նրա ասածին։ Չէ՞ որ խոսքը Ծիրանի տափի մասին էր, գետի ափին բուսած մացառների, գյուղի սահմաններն էլ ավելի լայնացնելու մասին։

Բայց վեճը շատ խոսելը և բարձր կանչելը չէր որոշում։ Չինովնիկի գնալուց հետո Մրոցում շշուկով և շատ ծածուկ իրար մեջ հավաքում էին այն գումարը, որի մասին գիշերվա կերուխումի ժամանակ ակնարկել էր քաղաքից եկած «մեծավորը» և ավելացրել․

― Ձեր օգտի համար եմ ասում, դուք գիտեք, մենակ ինձ համար չեմ ուզում։

Չինովնիկը Միր էլ էր գնում։ Ներքի գյուղն աշխատում էր ավելի ճոխ ընդունել նրան, սրա-նրա տնից հավաքում էին հարմար իրեր, մի տնից մաքուր բարձ, մյուսից՝ գյուղի միակ լավ կարպետը, տունը զարդարում, հարսերի վրա բարկանում, որ փոշի չանեն, ապա, սենյակը սարքելուց, խոնարհ գլուխ տալիս եկվորին, ներս տանում։

Ոմանք եկողների ձիերն էին տեղավորում, գարի տալիս և խոնարհաբար ռամկի խեղճությամբ ժպտում մեծավորի պահակի առաջ, նրան էլ լավություն անում մտածելով, որ գուցե այդ էլ օգնի Ծիրանի տափի անվերջ վեճին։

Միրում էլ էին բարձր ձայնով կանչում, աղմկում։ Նրանք գիտեին, թե ինչ են ասել վերի գյուղում, հերքում էին «պլանի» պատմությունը, մեկը մոտենում էր, իր ճղած գլուխը ցույց տալիս, պատմում, թե ինչպես են Մրոցի գյուղացիք մահակով խփել, մյուսը՝ հարևաններին բոթելով երեխային էր առաջ հրում, բաց անում ոտքը և շան կծած վերքերը ցույց տալիս։

Երեխան զարմացած և վախով նայում էր չինովնիկի պսպղուն կոճակներին, հայրը նրա ոտից պինդ բռնած բարձրացնում էր երեխային, որ «մեծավորը» ավելի լավ տեսնի։ Իսկ չինովնիկի աչքերը երեխայի ոտի սպիներից սահում էին գետնի գունավոր կարպետին և մտքում գին դնում կարպետին, կարպետը համեմատում Մրոցի խոստացած կաշառքի հետ։

Զարմանք էլ չէր, եթե մյուս օրը, Մրոցի աչքից անտես պահելու համար, Միրից մի քանի հոգի, գիշերվա կարպետը թաղիքի մեջ փաթաթած տանում էին քաղաք, չինովնիկի տունը։ Միրում էլ էին շշուկով ինքնատուրք նշանակում, կարպետի գինը տալիս տիրոջը, որ հարս ու աղջիկ ձմռան գիշերներին գունավոր թելերից մի նոր կարպետ գործեն և պատմեն հնօրյա չարքերից։

Եթե պատահեր, որ քաղաքից եկողը մյուս օրը համաձայնվեր անձամբ տեսնելու Ծիրանի տափը, համարյա ամբողջ Միրն էր գյուղից դուրս գալիս՝ որը ոտով, որը ձիով։ Գյուղի աչքաբաց ազդեցիկ մարդիկ «մեծավորի» ձիու սանձը բռնած դարձյալ Ծիրանի տափի մասին էին պատմում և նույն հոգով այդ պատմությունն անում․ ազդեցիկ մարդիկ՝ չինովնիկին, գյուղի գզիրը՝ նրա պահակին։

Անհնար էր, որ մեկը կոտրատած ռուսերենով Ծիրանի տափին հասնելիս «մեծավորին» չպատմեր մի հին խոսք, թե ինչպես մի հարուստ մի տգեղ կին է ունենում և մի սիրուն աղախին, ինչպես մի օր երկուսն էլ գնում են սարը՝ ոչխարը կթելու, խանի չոբանը կարծում է, թե սիրունն է խանի կինը և երբ խանը գալիս է, չոբանը ցույց է տալիս տգեղ կնոջը և խանին զարմանքով հարց տալիս՝ խանն ապրած կենա, սրան էլ են զուռնով բերե՞լ․․․

Եվ այդ ասելիս պատմողը պիտի հարցներ, թե Մրոցի հողերի շարքին Ծիրանի տափն է՞լ է հող, բայց «մեծավորը» քահ-քահ պիտի ծիծաղեր, և Միրի մի քանի միամիտ գյուղացի, որոնք անգիր կասեին այդ պատմությունը, չինովնիկի ծիծաղը հօգուտ Միրի կընդունեին։

Այսպես շատ տարիներ եկել են, գնացել, երկու գյուղից էլ շատ յուղ ու պանիր, գորգ ու կարպետներ են տարել հազար ու մի չինովնիկ և տարածի համեմատ էլ հատկացրել Ծիրանի տափը՝ մերթ Միրին, մերթ Մրոցին, կռիվների աղբյուր ստեղծել, ամեն տարի մացառուտի կանաչ տերևները բացվելու հետ երկու գյուղում էլ թեժացրել զայրույթը Ծիրանի տափի համար․․․

Խորհրդային օրերն եկան։

Երբ որ գավառական քաղաքից թշնամու խուճապի մատնված զորքերը հեռացան, և բեզարած կարմիրբանակայինները պառկեցին Ազգային Խորհրդի զինվորների վրա, բանակի շտաբը քաղաքի հետ գրաված համարեց և հեռու ձորերը, որոնցից մեկումն ընկած էին Մրոցն ու Միրը։

Հարկավոր էլ չէր զորք ուղարկել, ոչ էլ թնդանոթ։ Տեղացի մի ագիտատոր անցավ ձորերով և պատմեց այն, ինչի մասին լսել էին ձորի գյուղերում։

Հենց որ լուր եկավ, թե գավառական քաղաքից փախել են նրանք, որոնցից ոմանք առաջվա չինովնիկի պես էին մտածում Ծիրանի տափի խնդիրը որոշելիս, երկու գյուղն էլ ականջները խլշեցին նոր օրերի լուրերին, աչքերի առաջ Ծիրանի տափը։

Եվ ձորերում քարոզող ագիտատորը հենց որ Միր գնաց և ընդարձակ կալում հավաքված ժողովրդին ճառ ասաց, ձեռքերն օդում ճոճելով, զայրացած մի քանի անգամ կրկնեց «արնախումնե՛ր, գիշատիչնե՛ր»․ Միրում շատերն այնպես հասկացան, թե այդ բառերը վերի գյուղին են ուղղված։ Ճառից հետո եկվորին շրջապատեցին գյուղացիք, և առաջին հարցը Ծիրանի տափի մասին եղավ. պատասխանը՝ թե «հողն աշխատավորին» ավելի երկմիտ դարձրեց Միրի բնակիչներին։ Ագիտատորի գնալուց հետո գյուղում ոմանք նրա պատասխանը հօգուտ Մրոցի էին մեկնաբանում։

Նույն ճառը կրկնվեց և Մրոցում։ Այնտեղ էլ ժողովուրդը խլշած ականջներով լսեց նրան, և երբ ագիտատորը հողահավասարման անունը տվեց, բազմությունը շարժվեց, թեև մարդիկ կային, որոնց մտքերը հեռու էին, ցնցվեցին, մոտեցան խոսողին։ Շատ մարդ էր լսում նրան, և այդ րոպեին Մրոցում ոչ մի ուղեղ չկար, որի ծալքերում Ծիրանի տափի պատմությունը չդառնար շվաքի պես։ Լսելուց հետո շատերը խոսեցին Ծիրանի տափի մասին։

Կեսգիշերին Մրոցում մի քանի մարդիկ խոսում էին կտուրի վրա, որի տակ քուրսու վրա քնել էր ագիտատորը։

Հը՞, ի՞նչ անենք․․․

Չի վերցնի, հերսոտ ա…

Բա էդպես գնա՞, ախր լավ չի լինի…

Առավոտյան, երբ քաղաքից եկած ընկերը ձին նստեց ուրիշ գյուղ գնալու, նրան բարի ճանապարհ ասացին, մոտեցան ձեռք տվին։

Երբ մոտեցավ և նա, որ կեսգիշերին կտուրի վրա խոսելիս ասել էր, թե «լավ չի լինի, թե էդպես գնա», և ուզեց աջը մեկնի և բարևելիս ձիավորի բռան մեջ դնի այն, ինչ պինդ սեղմել էր ձեռքում, աջը մեկնելիս աչքը ընկավ ձիավորի աչքին, և կիսով չափ մեկնած ձեռքը երկյուղից ետ եկավ ընկավ փափախի վրա, բռի մեջ՝ դրամ։ Ձիավորին ճանապարհելիս նա փափախը հանեց։ Նույն օրը կտուրի վրա խոսողները շատ հանդիմանեցին նրան, իսկ նա ուսերն էր քաշում և ասում.

― Կարացի ոչ, աչքերը հերսոտ էր․․․

Մի գարուն էլ շուռ տվեց, և այդ գարնանը քաղաքից հողաչափ եկավ երկու գյուղի սահմանները որոշելու։ Հողաչափը դեռ գյուղ չեկած՝ երկու գյուղումն էլ գիտեին նրա մասին այնքան տեղեկություն, կարծես այդ մարդը տարիներ էր ապրել նրանց հետ։ Մինչև նրա գալը երկու գյուղումն էլ նրա մասին էին խոսում։

Ասում են շատ խղճով ա։

Խմիչքներից հեռու չի․․․

Որ հերսոտեց, էլ պրծում չկա, գործը կքանդի․․․

― Աչքի մինն էլ մի թեթև շաշ ա…

Հողաչափի գալուց հետո խոսքն ու զրույցն ավելի շատացավ։ Դեռ Միրին չհասած, վերին գյուղից ձիավորներ էին եկել նրան իրենց մոտ տանելու։ Եվ որովհետև նա «խմիչքեղենից հեռու չէր», վերի գյուղը գնաց, որի մասին լսել էր քաղաքում։ Առաջին հաղթանակը թև տվեց Մրոցին, ջուր մաղեց Միրի գլխին։ Ծիրանի տափի բախտը կիսով չափ որոշված համարեցին։

Հողաչափը շաբաթից ավելի մնաց, երկու գյուղում էլ կերավ ձու, կարագ, մեղր, քնեց մաքուր տեղաշորում, շատ անգամ էլ լսեց խանի և զուռնով բերած հարսի պատմությունը, Մրոցի ազդեցիկ մարդկանց խոսքը, որ իրենց Ծիրանի տափի պլանն ունեն։

Հողաչափը վերադարձավ։ Ճամփին նրա ձիու սանձից բռնում էին։ Երբ բռնողը Մրոցից էր, Ծիրանի տափն իրենց գյուղի համար էր խնդրում, իսկ եթե Միրից էր՝ Միրի համար։

Եվ երկուսն էլ համարյա նույն օրհնությունն էին թափում հողաչափի զավակների, տան և մեռած-կենդանի բարեկամների գլխին, աշխատում մի բան իմանալ, խոսքի միջից մի շող, որով լուսավորեին իրենց կասկածների մթությունը, մինչև քաղաքից մի լուր գար։

Իսկ հողաչափը հենց մի գլուխ ասում էր․

Լավ կլինի, էնպես սահման եմ դրել ո՜ր․․․

Եվ այդ լավը հօգուտ Միրի եղավ…

Քաղաքից այդպես հայտնեցին Միրին էլ, Մրոցին էլ, նույն ձևով գրած, նույն թղթի վրա, «Ծիրանի տափն ամբողջովին տալ Միր գյուղին, որպես աղքատ և հողազուրկ գյուղի»։

Թեկուզ թուղթը շատ փոքր էր և հասարակ, բայց ամենամեծ ռումբն էլ այդպիսի աղմուկ չէր հանի Մրոցում, ինչ հանեց թուղթը։ Գալիս էին նայում թղթին, ձեռք տալիս, թեկուզ շատերն էին անգրագետ, և ձեռք տալուց, ուրիշին էին վերադարձնում թուղթը, որ կեծացած թիթեղի կտորի պես խանձում էր ձեռք տվողի մատները։

Նույն երեկոյան Միրում գյուղացիք խոսում էին, կասկածներ հայտնում։ Ճիշտ է, թուղթը չէր խանձում, բայց վստահություն էլ չէր տալիս։ Այդ փոքրիկ կտորի վրա ի՞նչ գրչով կարելի էր Ծիրանի տափի պատմությանը վերջ տալ։

Հը՞, ըստեղ մի բան կա որ․․․

Չէ, էսքան շուտ չէր լինի․․․

Մյուս օրը Միրից երեք հոգի քաղաք գնացին, մոտեցան մի երիտասարդի, որ հողային գործերն էր վարում, նրա սեղանին դրին Միրի համախոսականը։ Զարմանք բան էր գրած համախոսականում, երիտասարդը կարդաց, քթի տակ ժպտալով նայեց գյուղացիներին։

Մեզ Ծիրանի տափի կեսը տվեք, ասացին նրանք։

Երբ կիթառ ունեցող հարևանիդ տնից այլևս էն մեղեդիները չեն լսվում,

Հարևանդ ձենը գլուխը չի գցում, բոլորի գլուխը չի տանում,

Երբ մտերիմ ընկերուհիդ չի նկատում, որ իր եղունգների լաքը գունաթափվել է,

Երբ այլևս ոչ ոք դրսից չի գալիս, քո տան հեքիաթները չի կարդում, չի ուսումնասիրում,

Երբ էն աղջիկը աշնան ցրտին կարմիր շարֆը վզին չի փաթաթում,

Երբ օրհնողները վախենում են օրհնել, անիծողների լեզուն էլ ասես կապվել է,

Երբ հեքիաթներ գրողներն ու հեքիաթ կարդացողները արդեն մսագործ են դարձել,

Երբ սիրելի գործընկերուհուդ գանգուրներն անգամ կորցրել են իրենց բոլոր փայլերը,

Երբ տատիկիդ սև շորերի վրայից հավաքում ես նրա թափվող ճերմակ մազերը,

Երբ աշունը խլել է բոլոր գարնանային եռատոները․․․

Երբ բաց ես թողել աշնան բոլոր գույները, չես նկատել աշնան համերը,

Երբ էն փնթփնթան բիձեն էլ չի նեղսրտում, հարևանների տղաները մինչև կեսգիշեր բակում չեն խոսում, չեն հռհռում․․․

Երբ սպիտակաձեռնոց միսիոներներն այլևս չեն բախում դռները, նրանց ձեռնոցները արդեն կարմրել են,

Երբ ծննդյանդ տարեդարձին աղջիկները չկան, նրանց բոլոր տղաներն անհետ կորել են,

Երբ ծաղրածուն ու բռնակալն իրենց տեղերը, իրենց դերերը շփոթել են,

Երբ միայն կռնատ փեսաներն են պարում իրենց հարսանիքների ժամանակ էս ձմռան կեսին,

Երբ արդեն գարուն է, բայց անցյալ տարվա աշունը ոտքը կախ է գցել,

Երբ պատից կախած էն հին ռադիոյից ձայնի փոխարեն աղի գետեր են հոսում,

Երբ այլաշխարհիկ հետազոտողներն էլ հարցեր չեն տալիս, արդեն իրենց գործն արել են,

Երբ իմաստակին կողոպտել են, և բռնակալը ծաղրածու է դարձել,

Երբ հիշում ես «նորեկողների» փողոցում ապրող Արաքսի տատիկի խոսքերը «Մանչս, թափվող սպիտակ մազը, զավակի կարոտի նշան է»,

Երբ գարնանային ծառերը վախենում են բողբոջել, իսկ դու դեռ փնտրում ես երեկվա էն կանաչ, դեղին, կարմիր տերևները,

Երբ երազում ես, որ հարևանիդ տնից էն երգերը լսվեն,

Երբ աղի գետերի մեջ ամեն մի ձուկ իր կորած շերեփուկին է որոնում,

Երբ հարսնացուները սպասելով են մնում, փեսացուները դաշտի ծաղիկներ են դառնում,

Երբ ուզում ես, որ գլուխդ էդ անտաղանդ երգերից ցավի, բայց կիթառ նվագողի մատներն այլևս չկան,

Երբ բոլորս քարափի եզրին կանգնած մոլորյալներ ենք․․․

Երբ պատերազմ է