Տափակ ոսկորներ կʼառնէ քով քովի կը կարէ
Գանկեր կը շինէ

Խօսէ կʼըսէ կը խօսին
Լռէ կʼըսէ կը լռեն
Խորհէ կʼըսէ կը խորհին

Խօսէ կʼսըէ կը խօսին
Խօսէ կʼըսէ կը պոռան
Լռէ կʼըսէ չեն լռեր
Ազատութիւն կը պոռան

Հսկիչ անցակետում երեքով էին: Օպեր Բորտաշևիչը խառնում էր մաշված, յուղոտ խաղաթղթերը: Ժամապահ Գուսևը փորձում էր քնել առանց վառվող ծխախոտը բերանից հանելու: Ես սպասում էի, թե երբ է եռալու չորահացերով պատած թեյամանը:
Բորտաշևիչը ծույլ-ծույլ ասաց.
– Լավ, վերցնենք կնիկներին: Ենթադրենք՝ հետները լավ ես՝ կինո, բիսկվիթ, խոսքուզրույց… Գոգոլ ու Բելինսկի ես ցիտում…Որևէ լրբոտ օպերա ես տանում: Հետո, բնական է, անկողին: Իսկ տիկինը թե՝ պսակվի՛, անառա՛կ: Սկզբում, ուրեմն, զագս, հետո նոր ստորակարգ բնազդները: Բնազդները, իմացա՞ր, իրան ձեռ չեն տալիս: Իսկ եթե էդ իմ համար սուրբ գործ է, ո՞նց անենք:
– Էլի ջհուդների արածն է,- միջամտեց ժամապահը:
– Ջհուդնե՞րն ինչ կապ ունեն,- զարմացավ Բորտաշևիչը:
-Ուր նայում ես՝ ջհուդներ են: Ռայկինից մինչև Կարլ Մարքս… Բազմանում են ճագարների պես:Վերցրու Չեբյուի վենդիսպանսերը: Բժիշկները ջհուդներ են, հիվանդները՝ ռուս: Բա դա եղավ կոմունիստաբա՞ր:
Այդ պահին զանգեցին գրասենյակից: Բորտաշևիչը վերցրեց խոսափողը և ասում է.
– Քեզ են ուզում:
Լսեցի կապիտան Տոկարի ձայնը.
– Անցեք ինձ մոտ, և՝ արագ:
– Ընկե՛ր կապիտան,- ասում եմ,- իմիջիայլոց, արդեն ժամը ինն է:
– Իսկ դուք,- ընդհատեց կապիտանը,- հայրենիքին մինչև վե՞ցն եք ծառայում:
– Այդ դեպքում ինչի՞ համար են գրաֆիկները: Առավոտվա ութին պիտի ծառայության դուրս գամ:
– Վաղն առավոտյան դուք կլինեք Ռոպչայում: Շտաբի պետի առաջադրանքն է՝ մի կլիենտի պիտի բերենք Ռոպչայի բաշխիչ կետից: Մի խոսքով, սպասում եմ…
– Էդ ո՞ւր են ուղարկում,- հարցրեց Բորտաշևիչը:
– Ռոպչայից կալանավոր պիտի բերեմ:
– Վերաքննիչ դատի՞:
– Չգիտեմ:
– Կանոնակարգի համաձայն՝ պիտի պիտի երկուսով գնաք:
– Պահնորդությունում ի՞նչն է կանոնակարգված: Կանոնակարգով մենակ հաուպտվախտ են նստացնում:
Գուսևը վեր քաշեց հոնքերը.
– Ո՞վ Է տեսել, որ հրեան հաուպտվախտ նստի:
– Գլուխ տարար քո հրեաներով,- ասաց Բորտաշևիչը,- ձանձրացա՜նք: Դու ռուսներին նայի: Նայեցիր՝ կպապանձվես…
– Չեմ առարկում,- արձագանքեց Գուսևը…
Թեյամանն անսպասելի եռաց: Տեղափոխեցի սեյֆի կողքին դրած թիթեղի կտորի վրա:
– Լավ, ես գնամ…
Բորտաշևիչը մի խաղաթուղթ հանեց, նայեց ու ասում է.
– Օհո՜, քեզ ագռավի աղջիկն է սպասում:
Հետո ավելացրեց.
– Ձեռնաշղթաներ վերցրու:
Վերցրի…

Ես գնում էի զոնայով, չնայած կարող էի շրջանցել վերակարգերի ուղյակով: Ահա արդեն մի տարի գիշերով դիտմամբ կտրում-անցնում եմ զոնան: Շարունակ փորձում եմ վարժվել վախի զգացումին: Անձնական խիզախության խնդիրը մեզ մոտ բավական սուր է դրված: Այդ գործում ռեկորդակիրներ են համարվում լիտվացիներն ու թաթարները:
Գործիքային արհեստանոցի մոտ մի քիչ ոտս կախ գցեցի: Գիշերով այստեղ չիֆիրիստներն են հավաքվում:
Զինվորական թիթեղյա գավաթի մեջ ջուր էին լցնում: Ավելացնում մի տուփ թեյ: Հետո գավաթի մեջ կախում էին ածելու սայրը՝ պոչին պողպատե երկար հաղորդալար: Ծայրը նետում էին բարձր լարման հոսանքագծի վրա: Երկու վայրկյանից հեղուկը պատրաստ է:
Կարմրագորշ ըմպելիքը ալկոհոլի պես էր ազդում: Մարդիկ սկսում էին ակտիվ շարժումներ անել, առանց որևէ պատճառի գոռգոռալ ու ծիծաղել:
Չիֆիրիստները լուրջ անհանգստության տեղիք չէին տալիս: Լրջորեն անհանգստացնում էին նրանք, ովքեր կարող էին նաև առանց չիֆիրի մորթել…
Խավարի մեջ ստվերներ էին շարժվում: Ես ավելի մոտեցա: Կալանավորները կարտոֆիլի արկղերի վրա նստել էին չիֆիրբաքի շուրջը: Ինձ տեսնելով՝ սսկվեցին:
– Նստի, քաղաքացի՛ պետ,- լսվեց մթության միջից,- ինքնաեռն արդեն պատրաստ է:
– Նստելն,- ասում եմ,- ձեր գործն է:
– Գրագե՜տ ես,- պատասխանեց նույն ձայնը:
– Հեռուն կգնա,- ասաց երկրորդը:
– Օրապահությունից դենը չի գնա,- քմծիծաղեց երրորդը:
Ամեն ինչ կարգին է՝ մտածեցի ես: Բարեհոգության և ատելության ծանոթ խառնուրդը: Իսկ ես քանի՜ անգամ եմ նրանց համար թեյ, մարգարին, ձկան պահածո քարշ տվել-բերել…
Ծխախոտ վառելով՝ շրջանցեցի վեցերորդ բարաքն ու ելա ճամբարային նեղուղի երկաթգծի մոտ: Խավարից դուրս լողաց գրասենյակի վարդագույն պատուհանը:
Թակեցի դուռը: Օրապահը բացեց: Ձեռքին խնձոր կար:
Աշխատասենյակից դուրս նայեց Տոկարն ու ասում է.
– Բարկովե՛ց, նորի՞ց ծամում եք պահակակետում:
– Նման բան չկա, ընկե՛ր կապիտան,- պատի կողմը դառնալով՝ առարկեց օրապահը:
– Ինչ է, չե՞մ տեսնում: Ականջներդ շարժվում են: Իսկ երեկ չէ առաջին օրն ընդհանրապես քնել էիք:
– Քնած չէի, ընկե՛ր կապիտան: Մտածում էի: Այլևս չի կրկնվի:
– Ափսո՜ս,- հանկարծ ասաց Տոկարն ու ինձ դառնալով՝ ավելացրեց:- Ներս անցեք:
Ես ներս մտա, ըստ կարգի զեկուցեցի:
– Հրաշալի է,- գոտին ձգելով՝ ասաց կապիտանը.- Ահա փաստաթղթերը, կարող եք մեկնել: Այստեղ հասցրեք Գուրին ազգանունով կալանավորին: Պատժաչափը՝ տասնմեկ տարի: Հինգ դատվածություն: Մարդը ,օրենքովե է, զգույշ կլինեք:
– Ո՞ւմ է,- հարցնում եմ,- էդպես վռազ պետք եկել: Ի՞նչ է, մենք ռեցիդիվիստ չունե՞նք:
– Բավականաչափ,- համաձայնեց Տոկարը:
– Ուրեմն ի՞նչ է պատահել:
– Չգիտեմ, փաստաթղթերը զորամասի շտաբից են:
Բացեցի ուղեգիրը: «Նշանակում» սյունակում գրանցված էր.
«Վեցերորդ ենթագործուղման կետ հասցնել Ֆյոդոր Եմելյանովիչ Գուրինին՝ որպես Լենինի դերակատար…»:
– Սա ի՞նչ է նշանակում:
– Գաղափար չունեմ: Ավելի լավ է՝ քաղղեկին հարցնեք: Երևի ներկայացում են պատրաստում սովետական իշխանության վաթսունամյակի առթիվ: Ահա և հյուրախաղերի են կանչում: Գուցե տաղանդ ունի կամ էլ գլուխն է լավ աշխատում… Չգիտեմ: Դուք, մի խոսքով, տեղ հասցրեք, հետո կպարզենք: Եթե մի բան լինի, զենք օգտագործեք: Աստված ձեզ հետ…
Ես վերցրի փաստաթղթերը, պատվի առա ու դուրս եկա:

Ռոպչա հասանք տասներկուսի կողմերը: Ավանը մեռած էր թվում: Խավարից խուլ հաչում էին շները:
Գերանատարի վարորդը հարցրեց.
– Էս քեզ ուր են քշել գիշերվա կեսին: Առավոտը կգնայիր:
Ստիպված էի բացատրել.
– Էսպես ցերեկով հետ կդառնամ: Իսկ քո ասածով՝ գիշերն էր ընկնելու: Էն էլ՝ վտանգավոր ռեցիդիվիստի հետ:
– Ամենավատ տարբերակը չի,- ասաց վարորդը:
Հետո ավելացրեց.
– Մեր անտառտնտեսության դիսպետչերները կալանավորից վատն են:
– Պատահում է,- ասում եմ:
Հրաժեշտ տվինք իրար…
Պահակետում արթնացրի օրապահին, ցույց տվի թղթերը: Հարցրի, թե որտեղ կարող եմ գիշերել:
Օրապահը մոլորվեց.
– Զորանոցում աղմուկ է. ուղեկցորդային խմբերը գիշերն են հետ գալիս: Ուրիշի տեղը գրավեցիր՝ կարող է գոտու տակ ընկնես… Բուծարանում էլ շներն են հաչում:
– Ավելի լավ է,- ասում եմ,- շների մոտ:
– Իմ մոտ մնա: Կայֆոտ տեղ է: Քուրքը կգցես վրադ: Հերթափոխն առավոտը յոթին է գալու:
Ես պառկեցի թախտին, հատակին դրեցի պահածոյի դատարկ տուփը ու ծխախոտ վառեցի…
Գլխավորը՝ որ տունը չհիշես: Մտածիր ընթացիկ հարցերի մասին: Ահա, օրինակ, ծխելիքը վերջանում է: Իսկ օրապահը կարծես թե ծխող չի…
– Դու ի՞նչ է, չե՞ս ծխում:
– Հյուրասիրես՝ կծխեմ:
Լա՜վ հույս տվող է:
Օրապահը փորձում էր զրույցի բռնվել.
– Իսկ ճի՞շտ է, որ ձեր «վեցում» զինվորներն էծերին էն բանից են անում:
– Չգիտեմ: Դժվա՜ր… Գուցե կալանավորները…
– Որ ինձ մնա՝ ավելի լավ է ձեռով:
– Ճաշակի հարց է…
– Լավ,- որոշեց ինձ խնայել օրապահը,- քնի՛: Էստեղ խաղաղ է…
Խաղաղության հարցում սխալվում էր: Օրապահությունը պատկից էր տուգանային մեկուսարանին: Այնտեղ գիշերվա կեսին արթնացավ կալանված ճամբարականը: Կրճտզցնում էր ձեռնաշղթաներն ու երգում.
«Իսկ ես քայլում, անցնում եմ Մոսկվայով…»:
– Գնա՜ց կատուն սեր անելու,- քրթմնջաց օրապահը:
Նա ներս նայեց դիտանցքից ու բղավեց.
– Ագեև, ձենդ կտրի, պառկի: Թե չէ մռութդ կնախշեմ:
Ի պատասխան լսվեց.
– Քաղաքացի՛ պետ, կոտոշներդ պահեստ հանձնի:
Օրապահն արձագանքեց յոթհարկանի հայհոյանքով:
– Իններորդ ուժեղացված կարգով բո՜ւռդ առնեիր,- արձագանքեց կալանավորը…
Համերգը տևեց երկու ժամ: Դա քիչ էր՝ ծխախոտն էլ պրծավ:
Մոտեցա դիտանցքին ու հարցրի.
– Ձեզ մոտ ծխախոտ չի՞ Լինի:
– Դուք ո՞վ եք,- ապշեց Ագեևը:
– Գործուղված՝ վեցերորդ ճամբարակետից:
– Իսկ ես մտածեցի՝ ուսանող է… «Վեցում» բոլորն ե՞ն Էդպես կուլտուրական…
– Այո,- ասում,- երբ ծխախոտը վերջանում է:
– Մախորկա շատ ունեմ, կխցկեմ դռան տակ… Պատահմամբ Լենինգրադից չե՞ք:
– Լենինգրադից եմ:
– Հայրենակի՜ց… Էդպես էլ մտածում էի:
Գիշերվա մնացորդը գնաց զրուցելուն…

Առավոտյան փնտրեցի- գտա օպեր-լիազոր Դոլբենկոյին: Ներկայացրի թղթերս: Նա ասաց.
– Նախաճաշեք ու սպասեք օրապահությունում: Զենք ունե՞ք: Դա լավ է:…
Ճաշարանում ինձ թեյ ու բուլկի տվեցին: Շիլան չէր հերիքել: Բայց դրա փոխարեն ճանապարհի համար մի կտոր ճարպ ու գլուխ սոխ ստացա: Իսկ ծանոթ հրահանգիչը մի տասնյակի չափ ծխախոտ նվիրեց:
Օրապահությունում սպասեցի մինչև ուղեկցորդային խմբերի հերթափոխումը:
Օրապահին փոխեցին ժամը ութին մոտ: Մեկուսարանը լռում էր: Կալանավորը քունն էր առնում բուռն գիշերվանից հետո:
Վերջապես լսեցի.
– Կալանավոր Գո՛ւրին, իրերո՛վ:
Անցուղի-միջանցքում զրնգացին սողնակները: Օպերն իմ հովանավորյալի հետ մտավ օրապահություն:
– Ստորագրի՛,- ասաց նա:- Զենքը մո՞տդ է:
Ես արձակեցի ատրճանակի պատյանը:
Կալանավորը ձեռնաշղթաներով էր:
Ելանք սանդղամուտ: Ձմեռային արևը կուրացրեց ինձ: Լուսաբացը անսպասելի եկավ: Ինչպես միշտ…
Թեք բլրալանջին սևին էին տալիս խրճիթները: Տանիքների վրա ծուխն ուղղաձիգ էր բարձրանում:
Գուրինին ասացի.
– Դե՛, գնացի՛նք…
Նա միջահասակ էր, ամրակազմ: Գդակի տակ զգացվում էր ճաղատը: Ճարպոտ բամբակաբաճկոնը շողում էր արևի տակ:
Ես որոշեցի գերանատարի չսպասել, այլ միանգամից քայլել դեպի գծանցը: Եթե համընթաց տրակտոր պատահի, լավ է: Հակառակմ դեպքում՝ ոտքով կարելի է երեք ժամում տեղ հասնել…
Չգիտեի, որ Կոյնայի մոտ ճանապարհը փակ է: Ավելի ուշ պարզվեց, որ երկու կալանավոր գիշերը գողացել են քարշակներից մեկը: Բոլոր գծանցներում օպերատիվ աշխատակիցներ էին նստած: Այդպես էլ ոտքով հասանք զոնա: Միայն մի անգամ կանգնեցինք, որ հաց ուտենք: Հացն ու ճարպը տվեցի Գուրինին: Մանավանդ, որ ճարպը սառել էր, իսկ հացը փշրվում էր:
Մինչ այդ լուռ մնացած կալանավորը շարունակ կրկնում էր.
– Ի՜նչ հարմար տեղ է, ի՜նչ հարմար տեղ է… Քաղաքացի՛ պետ, մի սրտալի չթեթևանա՞նք…
Ձեռնաշղթաները խանգարում էին նրան: Խնդրեց.
– Մանժետներս հանի, էլի: Թե՞ վախենում ես՝ ծլկեմ:
Լավ, մտածում եմ, ցերեկով վտանգավոր չի: Էս ձյուների միջով ո՞ւր պիտի փախչի…
Հանեցի ձեռնաշղթաներն ու ամրացրի գոտուս:
– Գնացեք ա՜յ այն կողմը…
Հետո Գուրինը պպզել էր թփերի հետևը, իսկ ես նշանահատիկը պահում էի նրա սև գդակի վրա:
Անցավ տասը րոպե: Ձեռքս հոգնել էր:
Ու հանկարծ իմ թիկունքում ինչ-որ բան ճռթաց: Միաժամանակ լսվեց խռպոտ ձայնը.
– Գնացի՛նք, քաղաքացի՛ պետ:
Վեր թռա: Դիմացս կանգնել էր ժպտացող Գուրինը: Գդակն, ամենայն հավանականությամբ, կախ էր տվել թփից:
-Չկրակե՛ս, հայրենակի՛ց…
Հայհոյելն անիմաստ էր:
Գուրինը ճիշտ էր վարվել: Ապացուցեց, որ փախչել չի ուզում: Կարող էր, բայց չուզեց…
Մենք ելանք գերանուղի և առանց արկածների հասանք զոնա: Ճանապարհին հարցրի.
– Էդ ի՞նչ ներկայացում է:
Կալանավորը չհասկացավ: Բացատրեցի.
– Կից գրության մեջ ասված է՝ Լենինի դերակատար:
Գուրինը սկսեց հռհռալ.
– Հին պատմություն է, քաղաքացի պետ: Մինչև պատերազմը մականուն ունեի՝ արտիստ: Ոնց որ ասած՝ վարպետ մարդ, կարողանում է, ասենք, ականջները շարժել: Էդպես էլ գրեցին գործիս մեջ՝ արտիստ: Հիշում եմ՝ ՄՈՒՌ-ում հյուր էի, քննիչը հանաքի համար բռնեց ու գրեց: ,Մասնագիտությունը մինչև ձերբակալվելըե սյունակում… Ի՜նչ մասնագիտություն, ի՜նչ բան: Ես ծնված օրից հետևողական գող եմ: Կյանքում մի օր աշխատած չկամ: Բայց ոնց գրեցին, էդպես էլ գնաց՝ արտիստ: Քսիվից՝ քսիվ… Բոլոր քաղղեկներն ինձ ինքնագործունեության ցուցակներում են գրանցում. դու, ախր, արտի՜ստ ես: Ա՜խ, էդտեսակ քաղղեկը մի ձեռս ընկներ կոլխոզշուկայում: Ցույց կտայի իմ արվեստը…
Ես հարցրի.
– Իսկ ի՞նչ եք անելու: Չէ՞ որ անձամբ իր՝ Լենինի դերը պիտի խաղաք…
– Թղթո՞վ… Մեկին մեկ…Մռութս կվաքսեմ ու վերջ… Հիշում եմ՝ Կիևում բանկ կտրեցինք: Ես էնտեղ մենթի շորերով էի, մերոնք էլ չճանաչեցին… Լենին է, թող Լենին լինի… Մի ազատ օրը մի ամիս կյանք է…
Մոտեցանք օրապահությոնը: Գուրինին հանձնեցի ավագին: Կալանավորը ձեռքով արեց.
– Կհանդիպենք, քաղաքացի՛ պետ: Մերսի՛ թեթևանալու համար…
Վերջին բառերը ցածր ասաց, որ ավագը չլսի…
Գրաֆիկից ընկնելով՝ օրեր շարունակ պարապ-սարապ թրև էի գալիս: Խմում էի զինագործների հետ: Թղթախաղում նրանց չորս ռուբլի տարվեցի: Նամակ գրեցի ծնողներիս ու եղբորս: Նույնիսկ պատրաստվում էի այցելել ավանում ապրող մի ծանոթ օրիորդի: Բայց այստեղ մոտեցավ օրապահը և ասաց, որ քաղղեկ Խուռիևը ինձ է փնտրում:
Գնացի լենինյան սենյակ: Խուռիևը նստել էր Ուստ-վիմյան ճամբարակետի հսկայական քարտեզի տակ: Փախուստի վայրերը նշված էին փոքրիկ դրոշակներով:
– Նստեք,- ասաց քաղղեկը,- շատ կարևոր խոսակցություն կա: Հոկտեմբերյան տոներն են մոտենաում: Երեկ սկսեցինք փորձել ,Կրեմլի աստղերըե մեկ գործողությամբ պիեսը: Հեղինակը,- Խուռիևն այստեղ նայեց իր առջև սեղանին դրված թղթերին,- Չիչելնիցկին է: Յակով Չիչելնիցկի: Գաղափարապես հասուն պիես է՝ ՆԳՎ մշակույթի բաժնից երաշխավորված: Դեպքերը կատարվում են քսանականների սկզբին: Գործող անձինք չորսն են: Լենինը, Ձերժինսկին, չեկիստ Տիմոֆեյը և նրա հարսնացու Պոլինան: Երիտասարդ չեկիստ Տիմոֆեյը տրվում է բուրժուական տրամադրություններին: Վաճառականի աղջիկ Պոլինան նրան քաշում է քաղքենիության ճահիճը: Ձերժինսկին նրանց հետ դաստիարակչական աշխատանք է տանում: Ինքը անբուժելի հիվանդ է: Լենինը թախանձագին խնդրում է, որ նա հոգ տանի իր առողջության մասին: Երկաթե Ֆելիքսը հրաժարվում է, ինչը ցնցող տպավորություն է թողնում Տիմոֆեյի վրա: Վերջում նա պատռում է ռևիզիոնիզմի ոստայնը: Նրան երկչոտ հետևում է վաճառականի աղջիկ Պոլինան… Ավարտական տեսարանում Լենինը դիմում է հանդիսատեսին (այստեղ Խուռիևը նորից խշխշացրեց թղթերը)՝ «…Այս ովքե՞ր են: Այս ի՞նչ երջանիկ ջահել դեմքեր են: Այս ո՞ւմ շողշողուն ուրախ աչքերն են: Մի՞թե յոթանասունականների երիտասարդությունն է սա: Նախանձում եմ ձեզ, գալիքի պատվիրակներ: Հանուն ձեզ էինք արմատախիլ անում բուրժուական աղբը… Ուրեմն, թող փայլեն ձեզ համար, ապագայի զավակներ, մեր կրեմլյան աստղերը…»: Եվ այսպես շարունակ: Իսկ հետո բոլորը ,Ինտերնացիոնալե են երգում: Ինչպես ասում են՝ միահամուռ պոռթկումով… Ի՞նչ կասեք:
– Ոչինչ,- ասում եմ,- ի՞նչ կարող եմ ասել: Լուրջ պիես է:
– Դուք քաղաքավարի մարդ եք, կրթված: Որոշել եմ ձեզ ներգրավել այդ գործի մեջ:
– Բայց ես թատրոնի հետ կապ չեմ ունեցել:
– Կարծում եք՝ ես ունեցե՞լ եմ: Ու ոչինչ, գլուխ եմ հանում: Բայց առանց օգնականի դժվար է: Մեր դերասանները՝ ինքներդ գիտեք… Լենինի դերակատարը գող է՝ Ռոպչայի բաշխիչ կետից… Տոհմիկ գրպանահատ: Կարծիք կա, որ ակտիվորեն փախուստի է պատրաստվում…
Ես լռեցի: Հո քաղղեկին չէի՞ պատմելու անտառի դեպքը:
Խուռիևը շարունակեց.
– Ձերժինսկու դերում Ցուրիկովն է, Թիթեռ մականունով, չորրորդ բրիգադից: Նստած է անչափահասներին պղծելու համար: Ժամկետը՝ վեց տարի: Տվյալներ կան, որ պլանքաշ է… Տիմոֆեյի դերում Գեշան է, կիսախելառ՝ բուժմասից: Պասիվ արվամոլ է… Պոլինայի դերում Տոմկա Լեբեդևան է՝ վարչատնտեսական մասից: Տի՜պ՝ կալանավորից վատ… Կարճ ասած՝ ծանոթ հասարակություն է: Հնարավոր է թմրանյութերի օգտագործում: Նաև՝ անթույլատրելի կապեր Լեբեդևայի հետ: Էդ քածին թողես՝ կալանավորների շուրջը ֆռֆռա… Ինձ հասկանո՞ւմ եք:
– Չհասկանալու ի՞նչ կա: Մերո՜նք են…
– Ուրեմն գործի անցեք: Հերթական փորձը այսօր վեցին է: Դուք ռեժիսորի օգնականն եք: Անտառահատարանում չեք հերթապահի: Կապիտան Տոկարին կզգուշացնեմ:
– Չեմ առարկում,- ասացի ես:
– Եկեք վեցին տաս պակաս:

Մինչև վեցը թրև էի գալիս զորանոցում: Երկու անգամ փորձեցին օպերատիվ խմբերի հետ ինչ-որ տեղ ուղարկել: Բայց ասում էի, որ գտնվում եմ ավագ լեյտենանտ Խուռիևի տրամադրության տակ, և ինձ հանգիստ էին թողնում: Միայն ավագը հետաքրքրվեց.
– Էդ ինչո՞վ եք զբաղված: Շփո՞թ եք եփում տոների համար…
– Լենինի մասին,- ասում եմ,- հեղափոխական պիես ենք բեմադրում: Մեր դերասանների ուժերով:
– Գիտե՜մ ձեր դերասաններին: Դրանցը մենակ հետները խմող ճարելն է:
Վեցին մոտ լենինյան սենյակում էի: Շուտով հայտնվեց Խուռիևը՝ պորտֆելը ձեռքին:
-Իսկ անձնակազմն ո՞ւր է:
-Կգան,- ասում եմ,- երևի ճաշարանում ուշացան:
Այդ պահին ներս մտան Գեշան ու Ցուրիկովը:
Ցուրիկովին ճանաչում էի. մեկուսացված կետում էր աշխատում: Մռայլադեմ, չորչորուկ կալանավոր էր՝ քորվելու զզվելի սովորությամբ:
Գեշան բուժմասում հավաքարար էր: Հիվանդասենյակներն էր մաքրում, միզաման էր տալիս հիվանդներին: Պախանների համար դեղ էր գողանում, վիտամիններ, սպիրտով թրմած դեղորայք: Ման էր գալիս թեթևակի պարաքայլերով՝ ենթարկվելով ինչ-որ անորսալի ռիթմի: Բնակելի գոտում պախանները նրան վռնդում էին խարույկի մոտից…
– Ուղիղ վեցն է,- ասաց Ցուրիկովն ու առանց կռանալու քորեց ծունկը:
Գեշան այծոտիկ էր փաթաթում:
Հայտնվեց Գուրինը՝ առանց վերնազգեստի, մաքուր լվացած շապիկով:
– Շոգ է,-ասաց նա,- իսկը Տաշքենդ… Եվ ընդհանրապես, զոնա չի, այլ մշակույթի տուն: Զինվորները «դուք»-ով են դիմում, կերն էլ՝ գերազանց… Փախուստներ լինո՞ւմ են:
– Փախչում են,- պատասխանեց Խուռիևը:
– Էստե՞ղ, թե՞ էստեղից:
– Այստեղից,- անժպիտ արձագանքեց քաղղեկը:
– Իսկ ես կարծում էի՝ ազատությունից էստեղ կամ էլ հենց կապիտալիստական ջունգլիներից:
– Կատակեցինք ու հերիք է,-ասաց Խուռիևը:
Եվ այստեղ հայտնվեց Լեբեդևան՝ էժանագին օծանելիքի ամպով պարուրված, վեցամսյա վարսահարդարվածքով: Ազատվարձու էր, բայց՝ ճամբարային ժարգոնով ու պահվածքով: Ընդհանրապես վարչատնտեսական աշխատողները մի ամսվա ընթացքում նմանվում էին կալանավորներին: Նույնիսկ ազատվարձու ինժեներները գողական էին գնում: Չխոսենք արդեն զինվորականների մասին:
– Սկսենք,- ասաց Խուռիևը:
Դերասանները գրպաններից հանեցին ճմռթված թերթիկները:
– Մինչև չորեքշաբթի դերերը պիտի անգիր իմանաք:
Հետո Խուռիևը բարձրացրեց ձեռքը.
– Պարզաբանում եմ հիմնական միտքը: Պիեսում գլխավորը զգացմունքի և պարտքի պայքարն է: Ընկեր Ձերժինսկին, արհամարհելով հիվանդությունը, իրեն լիովին նվիրում է հեղափոխությանը: Ընկեր Լենինը թախանձագին պնդում է, որ նա արձակուրդ գնա: Ձերժինսկին կտրականապես հրաժարվում է: Զուգահեռ զարգանում է Տիմոֆեյի գիծը: Պոլինայի հանդեպ անասնական կիրքը ժամանակավորապես վարագուրում է համաշխարհային հեղափոխությունը նրա աչքին: Պոլինան մանրբուրժուական տրամադրությունների տիպիկ արտահայտիչ է…
– Ոնց որ ասած՝ սպեկուլյա՞նտ,- հարցրեց Լեբեդևան:
– Մի՛ ընդհատեք… Նրա երազանքը քաղքենիական բարեկեցությունն է: Տիմոֆեյի մեջ պայքարում են զգացմունքն ու պարտքը: Ձերժինսկու անձնական օրինակը երիտասարդի վրա ուժեղ բարոյական ազդեցություն է թողնում: Արդյունքում՝ պարտքի զգացումը հաղթում է… Հուսով եմ՝ ամեն ինչ պարզ է: Այսպես, Ձերժինսկին աշխատում է: Ցո՛ւրիկով, նստեք ձախից… Ներս է մտնում Վլադիմիր Իլյիչը: Նրա ձեռքին ճամպրուկ կա: Ճամպրուկ առայժմ չունենք, կօգտագործենք հարմոնի տուփը: Վերցրե՛ք: Եվ այսպես՝ մտնում է Իլյիչը:
Գուրինը խնդմնդաց և աշխույժ արտաբերեց.
– Բարև՛ ձեզ, Ֆելի՛քս Էդմունդովիչ:
(Նա լենինավարի էր խոսում. «Բաղև՛ ձեզ»):
Ցուրիկովը քորեց վիզն ու մռայլ պատասխանեց.
– Բարև:
– Ավելի հարգալից,- հուշեց քաղղեկը:
– Բարև ձեզ,- ձայնը մի քիչ բարձրացնելով՝ կրկնեց Ցուրիկովը:
– Գիտե՞ք, Ֆելի՛քս Էդմունդովիչ, ինչ է իմ ձեռքին:
– Ճամպրուկ է, Վլադիմի՛ր Իլյիչ:
– Իսկ ինչի՞ համար է, գիտե՞ք:
– Թողնե՜լ,- բղավեց քաղղեկը,- այստեղ գրված է՝ «Լենինը՝ խորամանկ ժպտալով»: Ո՞ւր է «խորամանկ ժպիտը», չեմ տեսնում:
– Կլինի,- հավաստիացրեց Գուրինը:
Նա առաջ պարզեց ձեռքը, որով պատյանն էր բռնել ու լկտի աչքով արեց Ձերժինսկուն:
– Հրաշալի է,- ասաց Խուռիևը,- շարունակեք՝ «Իսկ ինչի՞ համար է, գիտե՞ք…»:
– Գաղափար չունեմ,- ասաց Ցուրիկովը:
– Առանց գռեհկության,- նորից միջամտեց Խուռիևը,- ավելի մեղմ, ձեր առաջ ինքը Լենինն է: Համաշխարհային պրոլետարիատի առաջնորդը:
– Գաղափար չունեմ,- անփոփոխ մռայլությամբ կրկնեց Ցուրիկովը:
– Արդեն լավ է, շարունակե՛ք:
Գուրինը նորից աչքով արեց՝ ավելի սանձարձակ:
– Ճամպրուկը ձեզ համար է, Ֆելի՛քս Էդմունդովիչ: Որպեսզի դուք, աղավնյա՛կս, շտապ մեկնեք հանգստանալու:
Ցուրիկովն առանց ջանք անելու քորեց թիակը:
– Չեմ կարող, Վլադիմի՛ր Իլյիչ, ամենուրեք հակահեղափոխություն է: Մենշևիկներ, էսեռներ, բուրժուական լրբեսներ…
– Լրտեսներ,- ուղղեց Խուռիևը,- շարունակեք:
– Ձեր առողջությունը, Ֆելի՛քս Էդմունդովիչ, պատկանում է հեղափոխությանը: Ընկերներիս հետ խորհրդակցեցինք ու որոշեցինք, որ պիտի հանգստանաք: Սա ձեզ ասում եմ որպես ժողկոմխորհի նախագահ:
Այստեղ անսպասելիորեն կանացի ողբ լսվեց: Լեբեդևան գլուխը սփռոցին գցած՝ հեկեկում էր:
– Ի՞նչ է պատահել,- զայրացած հարցրեց քաղղեկը:
– Ֆելիքսը մե ՜ղք է,- բացատրեց Թամարան,- լղար, ոնց որ ճիճու:
– Հենց դիստրոֆիկներն են բոլորից երկար ապրում,- քամահրանքով ասաց Գեշան:
– Ընդմիջում,- հայտարարեց Խուռիևը:
Հետո դարձավ ինձ:
– Դե ինչպե՞ս է: Իմ կարծիքով՝ որսացի՞ն գլխավորը:
– Վա՜յ,- բացականչեց Լեբեդևան,- էնքան իրական է, ոնց որ հեքիաթում…
Ցուրիկովը մոլեգին քորեց փորը: Քորելիս հայացքը մշուշվում էր:
Գեշան ուսումնասիրում էր փախուստների քարտեզը: Դա կասկածելի էր թվում, թեև քարտեզը վարագուրված չէր:
Գուրինը զննում էր մարզական գավաթները:
– Շարունակե՛ք,- ասաց Խուռիևը:
Դերասանները հանգցրեցին ծխախոտները:
– Հերթը Տիմոֆեյինն ու Պոլինայինն է: Տեսարանը՝ Չեկայի ընդունարանում: Տիմոֆեյը հերթապահում է կոմուտատորի մոտ: Ներս է մտնում Պոլինան: Սկսեցի՛նք:
Գեշան նստեց աթոռակին ու մտքի մեջ ընկավ: Լեբեդևան, վարդագույն թաշկինակը թափահարելով, քայլեց նրա կողմը:
– Տիմո՛շա, ա՛յ Տիմոշա:
Տիմոֆեյ.
– Ինչի՞ ես եկել: Հո տանը բան չի՞ պատահել…
– Չեմ կարող ես առանց քեզ, կապտափետո ՜ւր աղավնիս…
Տիմոֆեյ.
– Տուն գնա, Պո՛լյա: Էստեղ, ախր, խրճիթ-ընթերցարան չի:
Լեբեդևան բռունցքները սեղմեց քունքերին և թանձր ու զիլ ծղրտաց.
– Օտա ՜ր եմ ես քեզ, չե ՜ս սիրում…Կործանեցիր դու իմ ջահել կյանքը…Լքեցի ՜ր, թողեցիր մենակ, ոնց որ արոսենին դաշտում…
Լեբեդևան դժվարությամբ էր զսպում հեկեկոցը: Աչքերը կարմրեցին: Տուշը ծորաց թաց այտերով…
Տիմոֆեյն, ընդհակառակը, համարյա ձեռ էր առնում.
– Էդպիսին է մեր աշխատանքը,- ատամների արանքից նետեց նա:
– Գնայի՜նք աշխարհի ծերը,- ոռնում էր Պոլինան:
– Վրանգելի մո՞տ, ինչ է,- զգաստանում էր Գեշան:
– Հրաշալի է,- կրկնում էր Խուռիևը:- Լե՛բեդևա, մի ցցեք ձեր քամակը: Չմիխալո՛վ, մի՛ փակեք հերոսուհուն: (Այսպես իմացա Գեշայի ազգանունը՝ Չմիխալով): Գնացի՛նք… Մտնում է Ձերժինսկին… ,Հա ՜, երիտասարդ սերո՞ւնդն է…ե:
Ցուրիկովը հազաց-վերջացրեց ու մռայլ ասաց.
– Հա՜, բո՛զը, երիտասարդ սերո՞ւնդն է:
– Այդ ինչ մակաբույծ բառեր են,- միջամտեց Խուռիևը:
– Հա՜, երիտասարդ սերո՞ւնդն է…
– Ողջություն եմ ցանկանում, Ֆելի՛քս Էդմունդովիչ,- տեղից մի փոքր բարձրանալով՝ ասաց Գեշան:
– Դու պիտի շփոթվես,- հուշեց Խուռիևը:
– Կարծում եմ՝ պիտի վեր թռչի,- խորհուրդ տվեց Գուրինը:
Գեշան, աթոռակը շուռ տալով, վեր թռավ տեղից: Ու պատվի առավ՝ ափը հպելով խուզած գլխին:
– Ողջությո՜ւն եմ ցանկանում,- գոռաց:
Ձերժինսկին զզվանքով սեղմեց նրա ձեռքը: Զոնայում արվամոլներին չէին սիրում: Հատկապես՝ պասիվներին:
– Ավելի՛ եռանդուն,- խնդրեց Խուռիևը:
Գեշան սկսեց արագախոսել: Գնալով՝ ավելի ու ավելի արագ: Նա շտապում էր, կուլ էր տալիս բառերը.
– Չգիտեմ՝ ինչ անեմ, Ֆելի՛քս Էդմունդովիչ… Իմ Պոլինկան լրիվ վայրենացել է: Խանդում է ծառայությանս, իմացա՛ր (Գեշայի արտասանությամբ ստացվում էր «իմցար»)… Կարոտում եմ՝ ասում է… Իսկ ես, ախր, սիրում եմ նրան՝ Պոլինային, այսինքս… Իմ հարսնացուն է նա, իմացա ՜ր: Սիրտս գրավել է, իմացա ՜ր…
– Դարձյալ մակաբույծ բառեր են,- ճչաց Խուռիևը,- ուշադիր եղեք:
Լեբեդևան շրջվելով՝ շուրթերն էր ներկում:
– Ընդմիջում է,- հայտարարեց քաղղեկը:- Այսօրվա համար բավական է:
– Ափսո ՜ս,- ասաց Գուրինը,- նոր էի սկսում ոգեշնչվել:
– Եկեք ամփոփենք արդյունքները:
Խուռիևը հանեց նոթատետրն ու շարունակեց.
– Լենինը քիչ թե շատ մարդու նման է: Տիմոֆեյին՝ չորսից հանած: Պոլինան, անկեղծ ասած, ավելի լավն է, քան կարծում էի: Իսկ այ, Ձերժինսկին համոզիչ չէ, ակնհայտորեն համոզիչ չէ: Հիշեք, Ձերժինսկին հեղափոխության խիղճն է: Ասպետ աներկյուղ և անբասիր: Իսկ ձեզ մոտ ինչ-որ ռեցիդիվիստ է ստացվում:
– Կաշխատեմ,- անտարբեր հավաստիացրեց Ցուրիկովը:
– Գիտե՞ք՝ ինչ էր ասում Ստանիսլավսկին,- շարունակեց Խուռիևը,- Ստանիսլավսկին ասում էր՝ չե՛մ հավատում: Եթե դերասանը կեղծում էր՝ Ստանիսլավսկին ընդհատում էր փորձը և ասում էր՝ չե՛մ հավատում:
– Մենթերն էլ են նույնը ասում,- նկատեց Ցուրիկովը:
– Ի՞նչ,- չհասկացավ քաղղեկը:
– Մենթերը, ասում եմ, մի գլուխ էդ են կրկնում: Չե՛մ հավատում… Չե՛մ հավատում… Մի անգամ ինձ Ռոստովում բռնեցին, քննիչն էլ բոզի տղա էր…
– Չափն անցնում եք,- բղավեց քաղղեկը:
– Այն էլ տիկնոջ ներկայությամբ,- ասաց Գուրինը:
– Ես ձեզ համար տիկին չեմ,- ձայնը բարձրացրեց Խուռիևը,- ես կանոնավոր բանակի սպա եմ:
– Ձեր մասին չասացի,- բացատրեց Գուրինը,- այլ Լեբեդևայի…
– Հա՜,- ասաց Խուռիևը:
Հետո դարձավ ինձ.
– Հաջորդ փորձին ավելի ակտիվ եղեք: Պատրաստեք ձեր դիտողությունները… Դուք քաղաքավարի մարդ եք, կրթված… Իսկ հիմա կարող եք գնալ: Կհանդիպենք չորեքշաբթի օրը… Ի՞նչ պատահեց, Լե՛բեդևա:
Թամարան թաշկինակը ճմռթելով ՝ մանրիկ դողում էր:
– Ի՞նչ է պատահել,- հարցրեց Խուռիևը:
– Տառապում եմ…
– Հրաշալի ՜ է: Դա կոչվում է վերամարմնավորում:
Մենք հրաժեշտ տվեցինք իրար ու ցրվեցինք: Գուրինին ուղեկցեցի մինչև վեցերորդ բարաքը: Ճանապարհիս էր:
Արդեն մթնել էր: Արահետը լուսավորում էին ցանկապատի գլխին շարված դեղին լամպերը: Պահակաշները շղթաները զնգզնգզցնելով վազվզում էին կրակաշերտում:
Գուրինն անսպասելի հարցրեց.
– Իսկ նրանք ինչքա՞ն են կոտորել:
– Ո՞վ,- չհասկացա ես:
– Էդ գելխեղդներն, էլի, Լենինն ու Ձերժինսկին: Հեղափոխության ասպետները:
Չպատասխանեցի: Ի՞նչ իմանայի, կարելի՞ է նրան վստահել: Եվ ընդհանրապես, ինչո՞ւ է Գուրինն այսպես անկեղծացել…
Զեկը չէր հանդարտվում.
– Այ, ես, օրինակ, նստել եմ գողության համար: Թիթեռը, ենթադրենք, իր մահակն էնտեղ չի խրել, ուր պետք էր: Գեշայի հարցը վերավաճառքի մակարդակի է, իսկ դրանք Ռուսաստանը արյան մեջ խեղդեցին ու՝ ոչինչ…
– Դե,- ասում եմ,- դուք արդեն չափն անցնում եք…
– Ո՞ւր եմ անցնում: Դրանք հենց իսկական արնախումներն են որ կան:
– Լսե՛ք, վերջացնենք այս խոսակցությունը:
– Եղա ՜վ,- ասաց նա…

Դրան հաջորդեց ևս երեք թե չորս փորձ: Խուռիևը տաքանում էր, ճակատը սրբում զուգարանի թղթով ու բղավում.
– Չե՜մ հավատում: Լենինը չափազանցնում է: Տիմոֆեյը խփնված է: Պոլինան քամակն է խաղացնում: Իսկ Ձերժինսկին ընդհանրապես բանդիտի նման է:
– Ուրիշ ինչի՞ նման լինեմ,- մռայլ հարցնում է Ցուրիկովը,- ինչ կամ՝ էն եմ:
– Դուք լսե՞լ եք վերամարմնավորման մասին,- հետաքրքրվում էր Խուռիևը:
– Լսել եմ,- վարանոտ պատասխանում էր զեկը:
– Իսկ ի՞նչ եք լսել, պարզապես հետաքրքիր է՝ ի՞նչ:
– Վերամարմնավորումն էն է,- Ձերժինսկու փոխարեն բացատրում է Գուրինը,- որ փչացված գողերը գնում են քավորի համար աշխատելու, կամ էլ, ասենք, տեղով մեկ հարիֆ է, բայց գողական է ման գալի…
– Լռե ՜լ, – զայրանում է Խուռիևը:- Լե՛բեդևա, մի ընդգծեք ձեր մարմնաձևերը: Ավելի շատ մտածեք բովանդակության մասին:
– Կրծքերս դողում են,- բողոքում էր Լեբեդևան,- ու ոտերս էլ թմրել են: Որ հուզվում եմ, միշտ էլ չաղանում եմ, իսկ կերածս կաթնաշոռ է, մեկ էլ ձու:
– Էդ բացիլի մասին ոչ մի խոսք,- նրան ընդհատում էր Գուրինը:
– Եկեք,- իրար էր անցնում Գուրինը,- մի հատ էլ փորձենք:- Զգում եմ, որ էս անգամ հաստատ կվերամարմնավորվեմ…
Ես աշխատում էի ակտիվություն դրսևորել: Հո անունս իզուր չէի՞ն ջնջել ուղեկցորդողների գրաֆիկից: Ավելի լավ է փորձերին մասնակցես, քան սառչես տայգայում:
Ինչ-որ բաներ էի ասում, օգտագործում ինչ-ինչ արտահայտություններ՝ միզանսցեն, գերխնդիր, հանրային միայնություն…
Ցուրիկովը համարյա չէր մասնակցում խոսակցություններին: Իսկ եթե արտահայտվում էր՝ միանգամայն անսպասելի: Հիշում եմ՝ խոսում էինք Լենինի մասին, ու Ցուրիկովը հանկարծ ասաց.
– Պատահում է՝ մարդը տեսքից պահելու բան չի, բայց էն բանը, դու ողջ լինես, ոնց որ հատուկ երշիկ:
– Կարծում ես՝ հիշու՞մ ենք ինչ տեսք ուներ: Այսինքն՝ երշիկը,- վրա բերեց Գուրինը:
– Լռե ՜լ,- զայրանում էր քաղղեկը…

Մեր դրամխմբակի մասին լուրերը տարածվեցին ճամբարում: Պիեսի և հեղափոխության առաջնորդների հանդեպ վերաբերմունքը երկակի էր: Լենինին ընդհանուր առմամբ հարգում էին: Ձերժինսկուն՝ ոչ այնքան: Ճաշարանում կարգագրիչներից մեկը հանդիմանեց Ցուրիկովին.
– Գո՜րծ ես գտել քո համար, Թիթե՛ռ, չեկի՜ստ ես դառել:
Ի պատասխան Ցուրիկովը շերեփով լուռումունջ հասցրեց նրա գլխին: Կարգագրիչն ընկավ: Լռություն տիրեց: Հետո անտառահատարանի մռայլադեմ գերանավարները Ցուրիկովից պահանջեցին.
– Շերեփը լվա՛: Հո էդ վիճակով ճաշի մեջ չե՞նք խոթելու:
Գեշային ժամանակ առ ժամանակ հարցնում էին.
– Դու ու՞մ ես ներկայացնում, Կրուպսկայայի՞ն…
Գեշան խուսափողաբար էր արձագանքում.
– Դե, մեկը կա, աշխատավոր տղա է… «օրենքով»…
Միայն Գուրինն էր մեծալուրջ տեսքով շրջում ճամբարով մեկ: Նա լենինավարի խոսել էր սովորել.
– Ճշմաղիտ ճանապաղով եք գնում, ընկե՛ղ ղեցիդիվիստնեղ…
– Նման է,- ասում էին կալանավորները,- մաքուր կինո…
Խուռիևն օրեցօր ավելի ու ավելի էր նյարդայնանում: Գեշան քայլում էր շորորալով, խոսում էր հրամայելու պես՝ ժամանակ առ ժամանակ շտկելով գոյություն չունեցող մաուզերը: Լեբեդևան համարյա անընդմեջ հեծկլտում էր՝ նույնիսկ հիմնական աշխատանքի ժամանակ: Այնպես էր լցվել, որ արդեն մինչև վերջ չէր կարողանում ձգել արտասահմանյան ճտքակոշիկների շղթայիկները: Մինչևիսկ Ցուրիկովը թեթևակի կերպարանափոխվել էր. նրան վարակել էր թոքախտավորի խռպոտ հազը: Բայց այլևս չէր քորվում:
Եկավ գլխավոր փորձի օրը: Լենինի դեմքին փոքրիկ մորուք ու բեղեր կպցրին: Այդ նպատակով պատժախցից ժամանակավոր արձակեցին դրամանենգ Ժուրավսկուն: Նա լավ ձեռք ուներ և պրոֆեսիոնալ գեղարվեստական ճաշակ: Գուրինը սկզբում ուզում էր իսկական մորուք պահել: Բայց օպերն ասաց, որ դա արգելված է կանոնադրությամբ:
Ներկայացումից մեկ ամիս առաջ դերասաններին թույլատրեցին գլուխները չխուզել: Գուրինը պահպանեց իր հավաստի պատմական ճաղատը: Գեշան, պարզվեց, շեկ է: Ցուրիկովի գլխին լիովին տանելի մազածածկույթ ձևավորվեց:
Լենինին նեղլիկ քաղաքացիական կոստյում հագցրին, ինչը համապատասխանում էր կենսական ճշմարտությանը: Գեշայի համար լեյտենանտ Ռոդիչևից փոխ առան կաշվե պիջակը: Լեբեդևան մի քիչ կարճացրեց իր կիրակնօրյա թավշե զգեստը: Ցուրիկովի համար դիագոնալե գիմնաստյորկա դուրս գրեցին:
Գլխավոր փորձի օրը Խուռիևը սարսափելի նյարդայնանում էր: Թեև բոլորն էլ տեսնում էին, որ արդյունքից գոհ է: Ասում էր.
– Լենինին՝ իսկական չորս: Տիմոֆեյին՝ չորսին գումարած: Ձերժինսկուն՝ երեքից հանած: Պոլինային մի կերպ երեք…
– Գիծը կա,- հավաստիացնում էին փորձերին մասնակցող դրամանենգ Ժուրավսկին,- գիծը կա…
– Իսկ դու՞ք ինչ կասեք,- ինձ էր դառնում քաղղեկը:
Ես ինչ-որ բան էի ասում գերխնդրի ու ենթատեքստի մասին: Խուռիևը գոհացած գլխով էր անում…

Այդպես մոտեցավ Նոյեմբերի յոթը: Առավոտից ցանկապատի վրա չորս կարմիր դրոշ կախեցին: Հինգերորդն ամրացրին տուգանային մեկուսարանւի ճակատին: Մետաղյա բարձրախոսներից սփռվում էին «Վարշավյանկայի» հնչյունները:
Այդ օրն աշխատում էին միայն տնտեսական մասի հավաքարարները: Անտառահատարանը փակ էր: Արտադրական բրիգադները մնացել էին զոնայում: Կալանավորներն աննպատակ թրև էին գալիս արգելաշերտի երկայնքով: Ցերեկվա մեկի կողմերը նրանց մեջ հարբածներ հայտնվեցին:
Նման վիճակ էր նաև զորանոցում: Դեռևս առավոտից ոմանք գնացին խմիչք ճարելու: Մյուսները, գիմնաստյորկաների կոճակներն արձակած, թափառում էին տարածքում:
Զինապահեստը հսկում էին վեց հոգի՝ գերակետիկ ծառայության վստահելիներից: Մթերային պահեստի մոտ հերթապահում էր ավագը:
Հայտարարությունների տախտակին հրաման փակցրին. ,Հոբելյանի կապակցությամբ զինվորական զգոնության ուժեղացման մասինե:
Ժամը երեքին մոտ կալանավորներին հավաքեցին վեցերորդ բարաքին կից փոքրիկ հրապարակում: Ճամբարի պետ մայոր Ամոսովը համառոտ ճառ կարդաց: Նա ասաց.
– Հեղափոխական տոները վերաբերում են բոլոր սովետական քաղաքացիներին… Նույնիսկ նրանց, ովքեր ժամանակավորապես շեղվել են… Որևէ մեկին սպանել են, կողոպտել, բռնաբարել, մի խոսքով, շուխուռ են արել… Կառավարությունն այդ մարդկանց ուղղելու հնարավորություն է տալիս… Տքնաջան ֆիզիկական աշխատանքի միջով նրանց առաջնորդում է դեպի կոմունիզմ…Կարճ ասած, կեցցե մեր սովետական պետության հոբելյանը… Իսկ հարբածներին և ուռածներին մենք, ինչպես ասում են, կպատժենք… Չխոսելով արդեն անասնապղծության մասին… Թե չէ հարևանների էծերի կեսի հետ եղել եք, ձեր մե ՜րը…
– Ա՜յ քեզ բան,- լսվեց շարքից,- ի՞նչ է դուրս գալիս: Ես Զապորոժիեի մարզկոմի երկրորդ քարտուղարի աղջկան էի պառկացնում, էծին, ի՞նչ է, իրավունք չունե՞մ…
– Լռեք, Գո՛ւրին,- ասաց ճամբարի պետը,- նորից դուք եք հանդես գալիս: Մենք նրան ընկեր Լենինի դերն ենք վստահել, իսկ ինքը մի գլուխ էծ է երազում: Ի՜նչ ժողովուրդ եք…
– Սովորական ժողովուրդ ենք,- պատասխանեցին շարքից,- շանորդիք ու արնախումներ:
– Տեսնում եմ, վերջացած մարդիկ եք,- ասաց մայորը:
Նրա թիկունքից դուրս լողաց Խուռիևը:
– Մի րոպե, մի՛ ցրվեք: Վեցն անց երեսուն րոպեին ընդհանուր ժողովն է: Հանդիսավոր մասից հետո՝ համերգ: Ներկայանալը պարտադիր է: Հրաժարվողները կգնան մեկուսարան: Հարցեր կա՞ն:
– Լիքը,- ձայն տվեցին շարքից:- Հարցնե՞նք: Ո՞ւր է չքացել լվացքի օճառը: Ո՞ւր են խոստացված տաք փաթաթանները: Ինչի՞ երրորդ ամիսն է՝ կինո չեն բերում: Ոստ հատողներին ձեռնոցներ կտա՞ն թե չէ… Էլի՞: Անտառահատարանում ե՞րբ են արտաքնոց սարքելու…
– Կամա՜ց, կամա՜ց,- բղավեց Խուռիևը:- Բողոքները՝ ընդունված կարգով, բրիգադիրների միջոցով: Իսկ հիմա ցրվեք…
Մի քիչ փնթփնթացին ու ցրվեցին…

Ժամը վեցի կողմերը կալանավորները սկսեցին խումբ-խումբ հավաքվել գրադարանի մոտ: Այստեղ՝ նախկին ատաղձագործական արհեստանոցում էին տեղի ունենում ընդհանուր ժողովները: Անպատուհան փայտաշեն մարագը հինգ հարյուր մարդ էր տեղավորում:
Կալանավորները սափրվել էին ու մաքրել կոշիկները: Զոնայի վարսավիրը մարդասպան Մամեդովն էր: Ամեն անգամ որևէ մեկի վիզը սրբիչով փաթաթելիս Մամեդովն ասում էր.
– Չըխկ, ու հոգիդ թռա՜վ…
Դա նրա սիրած պրոֆեսիոնալ կատակն էր:
Ճամբարի վարչությունը տոնական համազգեստերով էր: Քաղղեկ Խուռիևի սապոգներն արտացոլում էին կրակաշերտի վրա թարթող լամպերի դեղին լույսը: Տնտեսական մասի ազատվարձու կանայք էժանագին օդեկոլենի բույր էին տարածում: Քաղաքացիական ծառայողներն արտասահմանյան պիջակներ էին հագել:
Մարագը փակ էր: Դռան մոտ խմբվել էին գերակետիկ ծառայության մեջ գտնվողները: Ներսում նախապատրաստվում էին հանդիսավոր մասին:
Բրիգադավար Ագեշինը դռան վրա պլակատ էր փակցնում: Ալ պաստառին դեղին տառերով գրված էր.
«Կուսակցությունը մեր ղեկապետն է»:
Խուռիևը վերջին հրահանգներն էր տալիս: Նրան շրջապատել էին Ցուրիկովը, Գեշան, Թամարան: Հետո հայտնվեց Գուրինը: Ես էլ մոտեցա:
Խուռիևն ասաց.
– Եթե ամեն ինչ բարեհաջող ավարտվի՝ մեկ շաբաթ արձակուրդ եմ տալիս: Բացի այդ, արտագնա ներկայացում է ծրագրվում, Ռոպչայում:
– Էդ որտե՞ղ է,- հետաքրքրվեց Լեբեդևան:
– Շվեյցարիայում,- պատասխանեց Գուրինը:
Վեցն անց երեսունին մարագի դռները բացվեցին: Կալանավորներն աղմուկով տեղավորվեցին փայտե նստարաններին: Երեք վերակացու ներս բերեցին նախագահության անդամների աթոռները:
Շարքերի միջով դեպի բեմը ձգվեց պետերի շղթայիկը:
Լռություն տիրեց: Ինչ-որ մեկը վախվորած ծափահարեց: Ներկաները միացան նրան:
Խուռիևը ծլեց խոսափողի առաջ: Քաղղեկը ժպտում էր՝ ցուցադրելով վստահելի արծաթե ատամնաշապիկները: Հետո նայեց ձեռքի թերթիկին ու սկսեց.
– Ահա արդեն վաթսուն տարի է, ինչ…
Խոսափողն, ինչպես միշտ, չէր աշխատում:
Խուռիևը բարձրացրեց ձայնը.
– Ահա արդեն վաթսուն տարի է… Լսվու՞մ է:
Պատասխանի փոխարեն դահլիճից ձայն տվին.
– Վաթսուն տարի ազատություն չտեսնես…
Կապիտան Տոկարը վեր կացավ, որ տեսնի, թե ով էր կարգազանցը:
Խուռիևն ավելի բարձրացրեց ձայնը: Նա թվարկեց սովետական իշխանության գլխավոր նվաճումները: Հիշեցրեց Գերմանիայի դեմ տարած հաղթանակը: Լուսաբանեց ընթացիկ քաղաքական պահը: Հընթացս շոշափեց կոմունիզմի շինարարության ընդլայնման խնդիրը:
Հետո ելույթ ունեցավ մի մայոր՝ Սիկտիվկարից: Խոսքը փախուստների և ճամբարային կարգապահության մասին էր: Մայորը խոսում էր ցածրաձայն, նրան չէին լսում…
Հետո բեմ բարձրացավ լեյտենանտ Ռոդիչևը: Նա իր ելույթն այսպես սկսեց.
– Ժողովրդի մեջ մի փաստաթուղթ է ծնվել…
Դրան ինչ-որ բան հաջորդեց, կարծեմ՝ սոցիալիստական պարտավորությունների մասին: Էլի մի քանի դարձվածք մտապահեցի. ,Ճամբարում սպանությունների թիվը կրճատել քսանվեց տոկոսով…ե:
Անցավ մոտ մեկ ժամ: Կալանավորները ցածրաձայն զրուցում էին, ծխում: Վերջին շարքերն արդեն թուղթ էին խաղում: Պատերի տակով անաղմուկ շրջում էին վերակացուները:
Հետո Խուռիևը հայտարարեց.
– Համե՛րգ:
Սկզբում մի անծանոթ զեկ արտասանեց Կռիլովի երկու առակները: Ճպուռին ներկայացնելիս բացեց հովհարը: Մրջյունին անցնելով՝ երևակայական բահն էր թափահարում:
Հետո բաղնիքի վարիչ Տարասյուկը ձեռնածություն էր անում էլեկտրալամպերով: Վերջում Տարասյուկը դրանք միաժամանակ վեր նետեց: Ապա քաշեց փորի ռեզինն ու լամպերը հատ-հատ ընկան սատինե փոխանի մեջ:

Հետո լեյտենանտ Ռոդիչևը արտասանեց Մայակովսկու բանաստեղծությունը: Նա կանգնել էր լայն բացած ոտքերին ու փորձում էր թավաձայն խոսել:
Նրան փոխարինեց ռեցիդիվիստ Շուշանյան, որն առանց նվագակցության կատարեց ,Գնչուհինե: Երբ ծափահարում էին, գոռաց.
– Ափսոս, որ սապոգներս լաքած չեն, տպավորությունն էն չի…
Հետո հայտարարեցին, որ ելույթ կունենա կարգադրիչ Լոգինովը՝ «կիթառի նվագակցությամբ»:
Նա բեմ ելավ, գլուխ տվեց, զնգացրեց լարերն ու սկսեց.

Գնչուհին՝ մաշված խաղաթղթերով,
Հայացքը՝ համառ, ուլունքը՝ շղթա,
Բախտս ուզեցի փորձեմ խաղալով,
Բայց ինձ էլի գեշ թուղթ բաժին ընկավ:
Ինձանից ի՞նչ ես ուզում, իմ անբա՜խտ,
Իմ բա՛խտ, արցունքի ճամփով ես տանում,
Ժանգոտ փշալար ու խիտ ճաղապատ՝
Ստոլիպինյան նեղվածք վագոնում…

Լոգինովին երկար ծափահարեցին ու խնդրում էին կրկնել: Սակայն քաղղեկը դեմ էր: Նա դուրս եկավ և ասաց.
– Ինչպես ասում են՝ լավ է քիչ, բայց լավ:
Հետո շտկեց գոտին, սպասեց, որ լռեն ու գոչեց.
– Հեղափոխական պիես՝ «Կրեմլի աստղերը»: Դերերը կատարում են Ուստ-վիմյան ճամբարակետի կալանավորները: Վլադիմիր Իլյիչ Լենին՝ կալանավոր Գուրին: Ֆելիքս Էդմունդովիչ Ձերժինսկի՝ կալանավոր Ցուրիկով: Կարմիրբանակային Տիմոֆեյ՝ կալանավոր Չմիխալով: Վաճառականի դուստր Պոլինա՝ տնտեսական մասի աշխատակից Լեբեդևա Թամարա Եվգենևնա: Եվ այսպես. Մոսկվա, հազար ինն հարյուր տասնութ թիվ…
Խուռիևը հետ-հետ գնալով՝ անհետացավ: Առաջնաբեմ հանեցին մի աթոռ և կապույտ նրբատախտակից պատրաստված պահարանիկ: Ապա բեմ բարձրացավ Ցուրիկովը՝ դիագոնալե գիմնաստյորկան հագին: Նա քորեց ոտքը, նստեց և մտածմունքի մեջ ընկավ: Հետո հիշեց, որ հիվանդ է ու սկսեց հազալ: Այնպես էր հազում, որ գիմնաստյորկան դուրս պրծավ գոտու տակից:
Իսկ Լենինն այդպես էլ չէր հայտնվում: Հետնաբեմից ուշացումով մի հեռախոս բերեցին՝ առանց լարի: Ցուրիկովը կտրեց հազը, վերցրեց լսափողը և ավելի խորացավ մտածմունքների մեջ:
Դահլիճից սկսեցին ոգևորել.
– Սկսի՜, Թիթե՛ռ, էլ մի ձգի…
Այստեղ հայտնվեց Լենինը՝ ձեռքին մի հսկայական դեղին ճամպրուկ:
– Բարև ձեզ, Ֆելի՛քս Էդմունդովիչ:
– Բարև,- առանց տեղից շարժվելու՝ պատասխանեց Ձերժինսկին:
Գուրինը ցած դրեց ճամպրուկն ու խորամանկորեն աչքերը կկոցելով՝ հարցրեց.
– Իսկ գիտե՞ք, Ֆելի՛քս Էդմունդովիչ, թե սա ինչ է:
– Ճամպրուկ է, Վլադիմի՛ր Իլյիչ:
– Իսկ ինչի՞ համար է, գիտե՞ք:
– Գաղափար չունեմ:
Ցուրիկովը նույնիսկ մի քիչ թեքվեց դեպի հակառակ կողմը՝ կատարյալ անտարբերություն ցուցաբերելով:
Դահլիճից նորից բղավեցին.
– Վե՛ր կաց, Թիթեռնի՛կ, պախանի հետ ես խոսում:
– Սո՛ւս,- պատասխանեց Ցուրիկովը:- Գլուխ կհանենք… Մի տեսակ շա՜տ եք գրագետ:
Եվ չկամությամբ վեր կացավ:
Գուրինը սպասեց, որ լռեն, ու շարունակեց.
– Այս ճամպրուկը ձեզ համար է, Ֆելիքս Էդմունդովիչ: Որպեսզի դուք, աղավնյա՛կս, շտապ մեկնեք հանգստանալու:
– Չեմ կարող, Վլադիմի՛ր Իլյիչ, շուրջը հակահեղափոխություն է: Մենշևիկներ, էսեռներ,- Ցուրիկովը չար նայեց սսկված դահլիճին,- բուրժուական… ո՞նց էր:
– Լրտեսնե՞ր…
– Հա՛, հա՛…
– Ձեր առողջությունը, Ֆելի՛քս Էդմունդովիչ, պատկանում է հեղափոխությանը: Մենք ընկերների հետ խորհրդակցեցինք ու որոշեցինք, որ դուք պիտի հանգստանաք: Սա ձեզ ասում եմ որպես ժողկոմխորհի՛ նախագահ:
Ցուրիկովը լուռ էր:
– Դուք ինձ հասկացա՞ք:
-Հասկացա,- հիմարավուն քմծիծաղով պատասխանեց Ցուրիկովը:
Ակնհայտորեն տեքստը մոռացել էր:
Խուռիևը մոտեցավ բեմին ու բարձր շշնջաց.
– Արեք ինչ ուզում եք…
– Իսկ ես ինչ կարող եմ ուզել,- նույնպես շշուկով ասաց Ցուրիկովը,- թե որ հիշողությունս փչացել է…
– Արեք ինչ ուզում եք,- ավելի բարձր կրկնեց քաղղեկը,- բայց ես ծառայությունս չեմ թողնի…
– Պարզ է,- ասաց Ցուրիկովը,- չեմ թողնի…
Բայց Լենինն ընդհատեց նրան.
– Հեղափոխության գլխավոր արժեքը մարդիկ են: Նրանց խնայելն ամենակարևորն է… Այնպես որ, պատրաստվեք, աղավնյա՛կս, ու՝ դեպի Ղրի ՜մ, դեպի Ղրի ՜մ…
– Դեռ վաղ է, Վլադիմի՛ր Իլյիչ, վա ՜ղ է… Այ, մենշևիկների վերջը կտանք, կգլխատենք բուրժուական կոբրային…
– Ոչ թե կոբրային, այլ հիդրային,- հուշեց Խուռիևը:
– Մեկ չի՞,- ձեռքը թափ տվեց Ձերժինսկին:
Հետո ամեն ինչ քիչ թե շատ հարթ գնաց: Լենինը համոզում էր, Ձերժինսկին չէր համաձայնում: Ցուրիկովը մի քանի անգամ գոռաց Լենինի վրա:
Հետո բեմ ելավ Տիմոֆեյը: Ռոդիչևի կաշվե պիջակը չեկիստական բաճկոն էր հիշեցնում: Պոլինան Տիմոֆեյին հրավիրում է փախչել աշխարհի ծայրը:
-Վրանգելի մո՞տ, ինչ է,- հարցնում էր փեսացուն ու ճանկում գոյություն չունեցող մաուզերը:
Դահլիճից գոռում էին.
– Բաց չթողնես դրան: Քաշ տու տեղաշոր: Ցույց տու, որ շալվարիդ մեջ դեռ ծուղրուղու անող կա…
Բարկացած Լեբեդևան ոտքը գետին էր խփում, շտկում թավշյա զգեստը: Ու կրկին մոտենում էր Տիմոֆեյին.
– Կործանեցիր դու իմ ջահելությունը: Լքեցիր, թողեցիր մենակ, ոնց որ արոսենին դաշտում…
Դահլիճից լսվում էր.
– Տես ոնց է փրփրել քածը: Գիտի, որ իրա մոմը պրծնելու վրա է…
Մյուսներն առարկում են.
– Մի՛ վախեցրեք դերասանուհուն, շնե՛ր: Թողեք սեանսը լրիվանա:
Հետո բացվեց մարագի դուռը, և օպեր Բորտաշևիչը կանչեց.
– Դատական պահակախումբը՝ մուտքի մոտ: Լյո՛ւբչենկո, Գո՛ւսև, Կորա՛լիս, զենք ստացեք: Սերժանտ Լախնո՛, վազքով՝ փաստաթղթերի հետևից…
Չորս ուղեկցորդողներ ձգվեցին դեպի ելքը:
– Ներեցե՛ք,- ասաց Բորտաշևիչը:
– Շարունակե՛ք,- ձեռքով արեց Խուռիևը:
Ներկայացումն ավարտվում էր: Ճամպրուկը պահեցին ավելի լավ ժամանակների համար: Ֆելիքս Ձերժինսկին մնաց մարտական պահակակետում: Վաճառականի դուստրը մոռացավ իր նկրտումները…
Խուռիևը հայացքով գտավ ինձ ու գոհունակությամբ գլխով արեց: Առաջին շարքում հաճույքից աչքերն էր կկոցել մայոր Ամոսովը:
Վերջապես Վլադիմիր Իլյիչը մոտեցավ խոսափողին: Մի քանի վայրկյան լուռ էր: Հետո դեմքը պայծառացավ պատմական կանխատեսության լույսով:
– Այս ո՜վ է, – բացականչեց նա,- այս ո՜վ է…
Դալուկ ու վտիտ դեմքերը դահլիճի կիսախավարից նայում էին առաջնորդին:
– Այս ովքե՞ր են, այս ի՞նչ երջանիկ, ջահել դեմքեր են: Այս ի՞նչ ուրախ ու պայծառ աչքեր են: Մի՞թե յոթանասունականների երիտասարդությունն է…
Դերասանի ձայնի մեջ ռոմանտիկ թրթիռներ հայտնվեցին: Նրա խոսքը երանգավորված էր անկեղծ հուզմունքով: Նրա ուժեղ, դաջվածքներով պատված ձեռքը պարզվել էր երկինք:
– Մի՞թե նրանք են, ում համար բարիկադներ էինք կառուցում: Մի՞թե հեղափոխության փառավոր թոռներն են…
Նախ երկչոտ ծիծաղեց առաջին շարքը: Մի վայրկյան անց բոլորը հռհռում էին: Ընդհանուր աղմուկի մեջ լսվում էր մայոր Ամոսովի բասը: Բարալիկ ծղրտում էր Լեբեդևան: Ձեռքերն ազդրերին էր խփում Գեշա Չմիխալովը: Ցուրիկովը հենց բեմի վրա պոկեց փոքրիկ մորուքն ու զգույշ դրեց հեռախոսի մոտ:
Վլադիմիր Իլյիչը փորձում էր շարունակել.
– Նախանձում եմ ձեզ, գալիքի՛ պատվիրակներ: Այդ ձեզ համար մենք վառեցինք նորակառույցների առաջին լույսերը: Հանուն ձեզ… Դե թողեք վերջացնեմ, սրիկանե՜ր: Շան պոչի չափ բան է մնացել…
Դահլիճը Գուրինին պատասխանեց սոսկալի, չդադարող ոռնոցով.
– Պապանձվի գողական աշխարհի առաջ, թլի՛կ…
– Հեյ, ո՞վ կա էդտեղ, խուտուտ տվեք էդ Մոպասանին…
– Թռի էստեղից, հոպա՛ր, թխվածքդ վառվեց…
Խուռիևը մոտեցավ բեմեզրին ու ձգեց առաջնորդի շալվարի փողքը.
– Երգեցե՛ք:
– Արդե՞ն,- հարցրեց Գուրինը,- երկու տող բան է մնացել: Բուրժուազիայի, մեկ էլ աստղերի մասին:
– Բուրժուազիան թողեք, անցե՛ք աստղերին: Ու միանգամից՝ «Ինտերնացիոնալը»:
– Պայմանավորվեցինք:
Գուրինը դահլիճին դառնալով՝ բղավեց.
– Վերջացրե՛ք բազառը:
Ու վրիժառու տոնով ավելացրեց.
– Ուրեմն թող շողան ձեզ համար, գալիքի՛ երեխաներ, մեր կրեմլյան աստղերը…
– Գնացի՛նք,- հրամայեց Խուռիևը:
Հրացանի շամփուրը թափահարելով՝ նա սկսեց չափ տալ: Դահլիճը լռեց: Գուրինն անսպասելի գեղեցիկ, մաքուր ու զնգուն տենորով երգեց.
…Ելիր, ում կյանքը անիծել է…
Ապա՝ կատարյալ լռության մեջ.
…Ով ճորտ է, մերկ է և ստրուկ…
Նա հանկարծ տարօրինակ կերպարանափոխվեց: Արդեն գյուղացի էր, գեղջուկ, խորհրդավոր ու խորամանկ, ինչպես իր երեկվա նախնիները: Դեմքը՝ երազկոտ ու կոպիտ: Աչքերը կիսախուփ էին:
Անսպասելիորեն նրան ձայնակցեցին: Նախ, մի անվստահ ձայն, հետո՝ երկրորդը, երրորդը: Եվ ահա լսում եմ անկանոն ու անմիաբան երգչախմբին.
…Արդեն վառվում են մեր սրտերը…
Բազմաթիվ դեմքեր ձուլվեցին մեկ դողդոջուն կետի մեջ: Դերասանները բեմում արձանացան: Լեբեդևան բռունցքները սեղմել էր քունքերին: Խուռիևը շամփուրն էր թափահարում: Հեղափոխության առաջնորդի շուրթերին սառել էր տարօրինակ երազկոտ ժպիտը…
…Այս հին աշխարհը կքանդենք մենք…
Մինչև հիմքերը և հետո…
Հանկարծ կոկորդս ցավագին սեղմվեց: Ես առաջին անգամ իմ առանձնահատուկ, չտեսնված երկրի մասնիկն էի: Ես ամբողջովին կազմված էի դաժանությունից, սովից, հիշողությունից, չարությունից… Արցունքները մի պահ կուրացրին ինձ: Չեմ կարծում, թե դա որևէ մեկը նկատած լիներ…
Իսկ հետո ամեն ինչ լռեց: Վերջին տունը մի կերպ ձգեցին մի քանի միայնակ, շփոթված ձայներ:
– Ներկայացումն ավարտված է,- ասաց Խուռիևը:
Նստարանները շուռ տալով՝ կալանավորները շարժվեցին դեպի ելքը:

Ապրիլի տասնևմեկն էր, առավոտյան տասնևմեկ ժամը։ Դատարանի տեղը քաղաքային դումայի դահլիճն էր։ Դատարանում նախագահում էր Պիղատոսի փոխանորդ Պլատոնը, դատի էր ենթարկվում ոչ-նազովրեցի Նազարեթը։ Իսկական հեթանոսը, որ դյութական զորությամբ միևնույն կտրոններով երկու անգամ փող էր ստացել քաղաքային բանկից, բացակա էր։ նախագահի աջ կողմում նստած էր մեծն Նապոլեոնը։ Նրա առջև դրված էր Սեղանի... Ներողություն... ծակված կտրոնների հարցը։ Դահլիճը լիքն էր, կային քաղաքի «Նշանավոր գերդաստաններից» շատերը։ Նապոլեոնի զինվորներից երկուսին ներս բերեցին պատգարակների (НОСИЛКИ) վրա, վասնզի շատ ճակատամարտերում վերքեր ստացած լինելով, այժմ նրանք անդամալույծ էին։ Մի ուրիշ հինավուրց զինվորի ձեռից բռնած ներս բերեցին, վասնզի կույր էր աչոք։

Տեսարանը փառահեղ էր։

Սկսվեց պատերազմը։ Հաջն Տիգրանի թոռը՝ ազնիվ Նազարեթը տվեց առաջին հարվածը։ Մեծն Նապոլեոնը կուլ տվեց մի քանի դառն կազդուրիչ «պիլուլներ»։ Նա վճռել էր քաջությամբ կռվել։ Նա մի այնպիսի «հիանալի սառնասրտությամբ» էր լսում դառն ճշմարտության ձայնը, որ նրա սպարապետներից մեկը սքանչացած նայում էր «բեղերը սրելով» և հիշելով իր անցյալ սխրագործությունները։ Եվ՝ հանճարեղ ռազմագետի հզոր ձայնին հնազանդվելով՝ զորագունդը միահամուռ արձակեց քառասունևհինգ գնդակներ և օ՜ն, առաջ, հաղթական բլրի գագաթը հանեց Մեծն Նապոլեոնին։Եվ ամեն մեկը սողալով վեր էր բարձրանում այդ բլուրը, համբուրել մեծ մարդու ոտները, իսկ նա՝ հպարտությամբ շոյում էր իր ստամոքսը։

«Դավաճանությո՜ւն, դավաճանություն», լսելի եղավ ներքևից։ Ռազմագետի մեծ մարշալըա՝ Մարկիանոսը, խույս էր տրվել աշխարհակալից և միացել նազարեթի հետ։ նապոլեոնի պատերազմական հնարքներին քաջ ծանոթ՝ նա քաջությամբ պարզեց այդ գաղտնիքները. օ՛հ, սոսկալի դավադրություն։ «Զե՛նքի, զե՛նքի», որոտաց բլրից ահեղագոչ ձայնը։ Եվ անդամալույծները դյութական ուժ առան ու արձակեցին նորից գնդակներ, քսանվեց թնդանոթային գնդակներ։ Դյուրաթեք կնճիթանոց և կարճապոչ փղերը շուռ եկան Նազարեթի զորքի վրա և իրանց ծանր ոտների տակ տրորեցին նրան։

Եվ մեծն Նապոլեոնը կրկին կանգնած էր բլրի վրա հաղթական ժպիտով և ամեն մեկը, սողալով, նորից վեր էր բարձրանում նրա ոտները համբուրելու համար։

Ա՛խ Նազարեթ, Նազարեթ, մի՞թե դու չգիտես ինչի համար խաշեցին նազովրեցուն: Եթե նա դաշտերում և լեռների վրա չքարոզեր բարձրաձայն ճշմարտությունը, մի՞թե մաքսավորներ նենգավորները և փարիսեցիները կասեին. «Ի խաչ հա՛ն, ի խաչ հան զդա»…

Գոնե պետք է օրինակ առնեիր բանկի այցելուներից և անդամներից։ Դրանք գրավ դրին բոլոր ունեցածը. դու էլ գրավ կդնեի՛ր այն, ինչ որ ունեիր ձայնդ, «Սառնարյուն» մարդկանց խորհրդին չլսեցի՞ր, դեհ, գնա՛ դատափետվիր։

Հ. Գ.։ Երկուշաբթի, ապրիլի 12-ին, Ջգրաշենի եկեղեցում հոգաբարձական ընտրություններին իշխան Նապոլեոն Ամատունին ստացավ մեկ ձայն։ Լսում եմ, խիստ խուզարկություն է սկսվել այդ ձայնը գտնելու։

(Պատրիկյանի տետրակը)

Միջահասակ, պնդակազմ, շատ ժիր տղամարդ էր, միշտ լավ հագնված, մոխրագույն շապոն մի քիչ ծուռ դրած, մատները լի մատանիներով, որոնցից մեկն առանձնապես հուր հրատին էր տալիս իր խոշոր ադամանդով: Կոշիկների վրայից հագնում էր սպիտակ գամաշներ՝ կողքից կոճկած: Ամառ-ձմեռ մոխրագույն ձեռնոցներ էր կրում, հագնում էր միայն ձախ ձեռքինը, իսկ աջը առանց հագնելու պահում էր ձեռքին, երևի խանգարում էին մատանիները: Ման էր գալիս արագ, հաստատուն քայլերով, կեռագլուխ ձեռնափայտը թևից կախած: Դեմքը կարծես բրոնզից էր ձուլված իր դեղնավուն գույնով և ծանր կնճիռներով, որոնք ծալ-ծալ նստած էին աչքերի տակ և բերանի այս ու այն կողմը: Իր այդ բրոնզյա դեմքով և մանավանդ աչքերի շատ սուր ու լուրջ հայացքով կորովի կամքի և համառ բնավորության տեր մարդու տպավորություն էր թողնում: Չգիտեմ ինչու, երբ պատահում էր, որ չէի կարողանում սենյակիս վարձը ժամանակին վճարել և այդ բանի համար նա կամ ինքն էր իջնում ինձ մոտ, կամ ինձ էր կանչում իր մոտ, ես պարզապես վախենում էի նրա այդ դեմքից և հայացքից, չնայելով, որ երբեք դուրս չէր գալիս քաղաքավարության սահմանից, թեև խոսում էր խիստ ու կտրուկ:

Քաղաքում հայտնի էր իր սապոնի գործարանով: Ուներ և մի քանի խոշոր տուն՝ խանութներով: Տներից մեկը մի ամբողջ հյուրանոց էր: Գործոն անդամ էր մի քանի խոշոր ակցիոներական ընկերությունների: Մի այդպիսի ընկերություն էլ ինքն էր հիմնել՝ Բաքվում նավթաբեր հողերի պեղումներ կատարելու համար:

Իր հարստության և անվան շնորհիվ հասարակական բոլոր ընտրությունների ժամանակ առաջին թեկնածուներից մեկն էր և հարում էր կադետական կուսակցության: Այսպիսով միաժամանակ քաղաքային դումայի իրավասու էր, համ բանկի դիրեկտոր, համ կլուբի ավագ, համ Բարեգործական ընկերության վարչության անդամ, համ դպրոցի հոգաբարձու, համ երեցփոխ, համ... չգիտեմ էլ ինչ: Եվ զարմանալին այն էր, որ համարյա ամեն տեղ էլ հասնում էր իր տոկուն եռանդի շնորհիվ:

Այն տունը, ուր ապրում էր Դավիթ Ֆոմիչը, բաղկացած էր երկու հարկից և գտնվում էր քաղաքի ամենաբանուկ, վաճառաշահ փողոցում: Ամբողջ վերին հարկը ծառաների սենյակներով, խոհանոցով, բաղնիքով, պահեստներով գտնվում էր տանտիրոջ ձեռքին, իսկ ներքին հարկը, փողոցում, մի շարք լայն ու բարձր խանութներ էին, որոնց վարձակալներն ապրում էին նույն տան ընդարձակ բակում, դրանք բոլորն էլ հարուստ վաճառականներ էին մի՝ ակնավաճառ, մի կոնդիտեր, մի օպտիկ, մի դեղավաճառ և ամենաընտիր մրգեր ծախող մի բախկալ: Ամենախեղճ կենողներս այդ բակում ես էի, մի մանկաբարձուհի իր պառավ մոր հետ և բազմաթիվ

երեխաների տեր մի հրեա կին, որը բակի դարպասում սեղանի վրա զանազան երկաթեղեն էր ծախում կողպեքներ, մկրատներ, դանակներ, մատնոցներ և այլն: Այս երեք խեղճ կենողներից ամենավատ սենյակն իմն էր խոնավ, մութ, ընդհանուր արտաքնոցներին կպած: Ամոթ էլ էր այդ սենյակ անվանել, սկզբում դա եղել էր տանտիրոջ հավաբունը, ուր նա բազմաթիվ հավեր էր եղել պահելիս իր տան գործածության համար (ստամոքսի ինչ-որ հիվանդություն ունենալու պատճառով բժիշկներն արգելած են եղել նրան թռչունի մսից ուրիշ որևէ կենդանու միս ուտել). բայց որովհետև հավերի աղտոտությունից հոտելիս է եղել բակը, և կենողները շարունակ բողոքելիս են եղել այդ բանի դեմ, Դավիթ Ֆոմիչը հավերը տեղափոխել էր տան կտուրը, ուր նրանց համար հատուկ հավաբուն էր շինել տվել պատշաճ սարքավորումով, իսկ նախկին հավաբունը մի քիչ կարգի դնելով, սենյականման մի բանի էր վերածել, ուր և վիճակվել էր ինձ ապրել իմ նեղ օրերին:

Դավիթ Ֆոմիչի ընտանիքը մեծ չէր. ինքն էր, կինը, մի հատիկ տղան և աղջիկը: Տղային և աղջկան տնային կրթություն էր տալիս սկսած երաժշտությունից մինչև գիմնազիական դասընթացը: Ֆրանսուհի դաստիարակչուհին էլ հո ջոկ: Մի անգամ նույնիսկ փորձեց, որ նրանք հայերեն դասեր էլ առնեն, և դրա համար հրավիրեց ինձ, բայց տղան էլ, աղջիկն էլ հենց սկզբից բացեիբաց հրաժարվեցին, ասելով, որ հայերենը շատ դժվար լեզու է, և ինչի է պետք այդ «կռոյի լեզուն» (տան մեջ նրանց գործածական լեզուն ռուսերենն էր և ֆրանսերենը):

Աղջիկը բավական տգեղ արարած էր, հոր պես դեղնավուն և, ըստ երևույթին, հիվանդոտ, բժիշկը շաբաթը երկու անգամ կանոնավորապես այցելում էր նրան: Ծնողների առանձին հոգացողության տակ էր նրա լսելիքը, եթե պատահում էր, որ փողոցային որևէ թափառական մի երաժիշտ իր արգանով կամ հարմոնով, ջութակով կամ շվիով մտնում էր տան բակը մի քանի կոպեկ հավաքելու համար, իսկույն ծառաների միջոցով դուրս էին քշում նրան, որ աղջկա երաժշտական լսելիքը չփչանա այդ «վայրենի» ձայներից:

Տղան, մի շատ գեղեցիկ, աշխույժ ու չարաճճի պատանի, բոլորովին նման չէր ոչ հորը, ոչ մորը և ոչ էլ մանավանդ քրոջը և, երևի այդ պատճառով, նրանց առանձին սիրո և գուրգուրանքի առարկան էր: Նրան շատ էին երես տվել, և նա տան մեջ ինչ օյինբազություններ ասես չէր անում: Դեռևս քսան տարեկան չեղած, գիմնազիական դասընթացն արդեն ավարտած էր համարում իրեն և այլևս չէր ուզում սովորել: Գրպանը միշտ լիքն էր լինում փողով, և նա ծախսում էր քեֆն ուզածին պես: Մի քանի անգամ բռնվել էր խոշոր սկանդալների մեջ և միշտ էլ անպատիժ մնացել հոր շնորհիվ: Ման էր գալիս գլխարկը ծոծրակին դրած և մազերի՝ գեղեցիկ փայլուն գանգուրները ճակատին ցրիվ տված:

Ինքնըստինքյան հասկանալի է, որ Դավիթ Ֆոմիչը, իբրև հարուստ մարդ, ապրում էր, ինչպես ասում են, լեն ու բոլ: Ամեն ամառ ընտանիքով քոչում էր արտասահման և ամեն անգամ վերադարձին այնտեղից բերում էր այնպիսի զարմանահրաշ բաներ, որ տեսնողը մնում էր բերանը բաց: Դրանք մեծ մասամբ ոչինչ բաներ էին սեղանի վրա կամ բուխարու գլխին դնելիք զարդարանքներ, տարօրինակ ձևի և կոնստրուկցիայի ժամացույցներ, ալբոմներ, ծաղկամաններ և այլն: Մի անգամ էլ բերեց մի՝ շատ գեղեցիկ թեթև ավտոմոբիլ հատկապես իր և ընտանիքի անդամների զբոսանքի համար: Բայց ամենից շլացուցիչը Լյուդվիկոս չգիտեմ ո՜րերորդի ոճով պատրաստված կահավորանքն էր, որ ապսպրել էր Փարիզից իր դահլիճի համար: Պարծանքով էր պատմում, որ միմիայն սեղանը, գահավորակը և երկու բազկաթոռը իր վրա նստել էր տասը հազար ռուբլի: Շատ էր սիրում իր բարեկամների շրջանում պատմել հետևյալ դեպքն իրենց փարիզյան այցելություններից.

Մի երեկո նստած ենք Բոլլոնյան անտառում: Դե, հայտնի է, թե ինչ հասարակություն է զբոսանքի ելնում այդ անտառը, ամբողջ շիք ու հրաշալիք, Կինս նայեց, նայեց, մի խոր հոգոց քաշեց և ասաց, «է՛հ, մե՛նք էլ կասենք ապրում ենք, սրա՛նք էլ»:

Եկավ աշխարհասասան պատերազմը, և միակ վնասը, որ հասցրեց Դավիթ Ֆոմիչին, այդ այն էր, որ զինվորական վարչությունը գրավեց նրա ավտոմոբիլը իր պետքերի համար: Այդ բանը մեծ ցավ պատճառեց նրան, բայց ի՞նչ կարող էր անել: Վախ կար, որ որդուն կարող էին զինվոր տանել և քշել դեպի սպանդանոց, բայց դեմը կարողացավ առնել, շտապեց որդուն յունկերական դպրոցը տալ և բանն այնպես սարքեց, որ նա մինչև պատերազմի վերջն էլ մնաց թիկունքում: Իսկ ինքը, իբրև «անվանի՝ հասարակական գործիչ», մի ինչ-որ կարևոր պաշտոնով մտավ Քաղաքների Միության մեջ և իրեն միայն հայտնի միջոցներով ձեռքերը լավ տաքացրեց: Բայց երբ թուրքերը Սարիղամիշ Արդահանի ճակատը ճեղքելով սպառնում էին բռնել Թիֆլիսի ճանապարհը, Դավիթ Ֆոմիչն առաջիններից մեկն էր, որ Նիկոլայ ll-ի հետևից իր ընտանիքով փախավ դեպի հյուսիս, որտեղից վերադարձավ այն ժամանակ միայն, երբ թուրքերը ետ շպրտվեցին դեպի Էրզրում, և Կովկասյան ճակատը միանգամայն ապահովվեց:

Թուրքերի պարտությունը այնքան էր ոգևորել Դավիթ Ֆոմիչին, որ նա սկսեց եռանդուն մասնակցություն ցույց տալ հայկական կամավորական խմբեր կազմակերպելուն և «Մի՛ հայ մի ոսկի» ֆոնդի հանգանակության գործին: Եվ երբ հայերին միանգամայն հիմարացնելու համար Անդրանիկին գեներալ-մայորի աստիճան շնորհվեց, Դավիթ Ֆոմիչը մի փառավոր ընթրիք պատրաստեց իր տանը նրա պատվին:

Կովկասյան ճակատում ռուսական բանակի իրար հետևից տարած հաղթություններն առհասարակ Դավիթ Ֆոմիչը վերագրում էր հայ կամավորական խմբերին, բռնվել էր թունդ ազգասիրությամբ և ման էր գալիս այնպես ուռած-փքված, որ ամեն անգամ, քանի նայում էի նրան, միտս էին գալիս Կռիլովի վարից վերադարձող եզան պոզին նստած ճանճի պարծենկոտ խոսքերը՝ «Մենք էլ վարեցինք»:

Այնուհետև եկավ փետրվարյան հեղափոխությունը և թեև մի քիչ սառը ջուր մաղեց նրա գլխին, բայց և այնպես մի մազ անգամ չպակասեցրեց Դավիթ Ֆոմիչի գլխից: Այն ժամանակ, երբ մենք սիմինդրի կամ կորեկի հաց անգամ հազիվ էինք ձեռք գցում, Դավիթ Ֆոմիչի ընտանիքը ֆրանսիական բուլկիներ էր անուշ անում:

Բայց ահա լսվեց Հոկտեմբերի ահազանգը Պետրոգրադից, Դավիթ Ֆոմիչն առաջին անգամ բնազդական սարսուռ զգաց ահարկու գալիքի հանդեպ: Այդ գալիքի նախադուռը հանդիսացավ կովկասյան ճակատի մերկացումը և թուրքերի առաջխաղացումը: Դավիթ Ֆոմիչը ահ ու սարսափով բռնված իր ընտանիքի հետ նորից փախավ Հյուսիսային Կովկաս: Այնտեղից վերադարձավ այն ժամանակ, երբ անգլիացիները քշել էին թուրքերին ու գերմանացիներին, պինդ նստել Անդրկովկասում իրենց անվարտիք շոտլանդացիներով, հնդկական խուրմայով և ահագին ջորիներով, և զբաղվում էին «բաժանիր, որ տիրես» քաղաքականությամբ: Անգլիացիների տիրապետության ժամանակ էլ Դավիթ Ֆոմիչը վատ չէր զգում իրեն: Նույնիսկ բարեկամացել էր նրանցից մի քանի բարձրաստիճան զինվորականների հետ, որոնց շուտ-շուտ հյուրասիրում էր իր տանը:

Կար մի մոմենտ, որ նա հույս ուներ, թե շուտով կհրավիրվի դաշնակցական Հայաստան՝ ֆինանսների մինիստրի պաշտոնով, երբ զարմանքով իմացավ, որ Հոկտեմբերը հյուսիսից գալով՝ եկել նստել է Բաքու: Հետո լուր եկավ, թե նա Երևանումն է և շուտով գալու է Թիֆլիս: Եվ այս բոլորը կատարվեց այնքան անսպասելի կերպով և այնպիսի գլխապտույտ արագությամբ, որ Դավիթ Ֆոմիչը ժամանակ չունեցավ իր ի՜նչ անելիքը որոշելու: Կարողացավ միայն կնոջը, աղջկան և տղային անգլիացիների հետ ճամփել արտասահման, իսկ ինքը մնաց, որպեսզի կարգագրի իր գործերը և հարմար րոպեին ծլկի նրանց հետևից:

Այդ հարմար րոպեն պետք է լիներ բոլշևիկների Թիֆլիս մտնելու նախորդ օրը: Ինչպես հետո ինքը Դավիթ Ֆոմիչն էր` պատմում ինձ, իր բարեկամ անգլիացիներից մեկը, որ մնացել էր իբրև մենշևիկների խորհրդատու, խոստացել էր այդ օրը վերցնելու նրան իր հետ, բայց խուճապի մատնված կամ մոռացել էր նրան, կամ ժամանակ չէր ունեցել նրան իմաց տալու և մենշևիկների հետ փախել էր խոստացած օրվանից երկու օր առաջ, որովհետև նրա հաշիվները բոլշևիկների Թիֆլիս մտնելու օրվա մասին սխալ էին դուրս եկել:

Այսպիսով Դավիթ Ֆոմիչը, հույսը անգլիացու վրա դրած, գիշերը հանգիստ քնելուց հետո, փետրվարյան մի ցուրտ առավոտ վեր կացավ տեսավ Հոկտեմբերն արդեն եկել նստել է Թիֆլիսում, և ոչ անգլիացի կա, ոչ մենշևիկ: Այժմ նա նմանում էր ականատ ընկած մկան, որ շատ դես-դեն ընկնելուց և դունչը երկաթալար ցանցերին արնոտելուց հետո տեսնելով, որ ազատվելու հնար չկա, տապ է անում և աչքերը պլզած սպասում իր անխուսափելի վախճանին:

Իսկ այդ վախճանը մոտենում էր, սկզբում թեև դանդաղ ու երերուն, բայց հետզհետե ավելի ու ավելի արագ և հաստատուն քայլերով:

Ամենից առաջ քաղաքային դուման, բանկը, կլուբը, ակցիոներական ընկերությունները այդ բոլորը հօդս ցնդեցին, ինչպես երազներ, և Դավիթ Ֆոմիչը զգաց իրեն ինչպես ջրից ցամաք նետված ձուկը: Հետո աստիճանաբար եկան հօդս ցնդելու նրա անձնական սեփականությունները. նախ ազգայնացվեց սապոնի գործարանը, հետո՝ հյուրանոցը, հետո մի տունը, հետո՝ երկրորդը, երրորդ տունը և ամենից վերջը հերթը հասավ այն տանը, ուր ապրում էր ինքը և մենք բակի կենողներս:

Այս տան վրա նա պետք է որ ամենից ավելի դողալիս լիներ, որովհետև այստեղ իր բնակարանի միմիայն կահավորանքը մի ահագին հարստություն էր, որի գոնե մի մասը չէր կարողացել կամ չէր ուզեցել որևէ տեղ պարտկել: Սենյակներից մեկի պատի մեջ պարտկել էր միայն տան մեջ ունեցած ամենաթանկագին մանր-մունր իրեղենները ոսկեղենը և արծաթեղենը, որը ինչ-ինչ պատճառներով չէր կարողացել ընտանիքի հետ ճամփել արտասահման: Այս բանը բացվեց նրա մահից հետո տան մեջ կատարված վերանորոգման ժամանակ:

Սապոնի գործարանը, հյուրանոցը, մյուս տները ազգայնացվելուց հետո ուզեց փրկել գեթ այս վերջին տունը և ուրիշ ճար չգտնելով՝ դիմեց գլուխը հողի մեջ թաղող ջայլամի «խորամանկության», դրա համար ամենից առաջ պոկեց իր շքադռան վրա փակցված երկաթե տախտակը, որի վրա ոսկե տառերով փորագրված էր իր անուն-ազգանունը, հետո քանդեց այդ դռան էլեկտրական զանգակի կոճակը, դուռն էլ պինդ փակեց և ներս ու դուրս էր անում բակի դռնից: Դեպի փողոց նայող բոլոր պատուհանների տախտակե փեղկերը գիշեր-ցերեկ փակ էր պահում: Արձակել էր տան բոլոր ծառայողներին: Ցերեկը երբեք տանը չէր մնում, առավոտյան վաղ դուրս էր գալիս, գնում հայտնի չէ ուր և վերադառնում ուշ գիշերին: Առանց այն էլ բրոնզի գույն ունենալով, նրա դեմքը միանգամայն դեղնել էր, կնճիռները փափկել կախ էին ընկել, շապոն այլևս ծուռ չէր դնում, այլ աչքերի վրա վար թողած, իսկ մատանիները չքացել էին մատներից, բայց ձեռնոցները և ձեռնափայտ կրում էր առաջվա պես: Առաջ էլի պատահում էր, որ բակի կենողների կամ ծանոթների հետ հանդիպած ժամանակ կանգնում խոսում էր, բայց այժմ հազիվ միայն լուռ բարևում էր և անցնում գնում:

Վերջ ի վերջո այդ տունն էլ ազգայնացվեց ընդհանուր կարգով, և Դավիթ Ֆոմիչի ընդարձակ բնակարանում եկավ տեղավորվեց մի՝ ինչ-որ հիմնարկություն: Գրավվեց բնակարանի ամբողջ կահավորանքը, այդ թվում նաև լյուդվիկոսյան սեղանն ու գահավորակները: Հետագայում, երբ Դավիթ Ֆոմիչն արդեն հաշտվել էր իր դրության հետ և իր նախկին հարստությունից ու պատվից զրկված՝ բարեկամացել ինձ հետ, դառնությամբ գանգատվելով ասում էր, թե ճիշտ է, սկզբում շատ էր մտահոգվում իր բնակարանի համար, բայց չէր կարծում, թե բնակարանի հետ կահավորանքն էլ կգրավեն:

Այլապես, ավելացնում էր նա, որ գիտենայի, թե կահավորանքս էլ պիտի գրավեն, հերները կանիծեի, մի մազ անգամ չէի թողնի, որ աչքները կոխեն: Աղքատ ազգականներ շատ ունեմ, բաժան-բաժան կանեի, ամեն մեկին մի բան կտայի, ձեզ կտայի, դռնապանիս կտայի, մի խոսքով շուն ու գելի կտայի, բայց չէի թողնի, որ նրանք գան տիրանան իմ ընտանեկան պետքերի համար իմ հատուկ ճաշակով պատրաստել տված իրեղեններին:

Դավիթ Ֆոմիչին թույլ տվին իր պետքերի համար վերցնել ամենաանհրաժեշտ իրեղեններն ու հագուստեղենը և հատկացրին նրան խոհանոցին կից գտնված մի սենյակ, ուր առաջ գիշերում էին նրա խոհարարն ու ծառաները:

Սկզբում Դավիթ Ֆոմիչն այս հարվածը տարավ զարմանալի տոկունությամբ ու մինչև սրտի խորքը վիրավորված մարդու լուռ հպարտությամբ: Առաջվա պես ամեն առավոտ գնում էր ուր-որ և վերադառնում ուշ գիշերին: Ոչ ոքի հետ ոչ խոսում էր, ոչ էլ՝ բարևում: Նրա սենյակին կից խոհանոցում տեղավորված էին հիմնարկության սպասավորներից երկու հոգի՝ կուրիերը և սրա կինը, որը մաքրում էր սենյակները և հիմնարկության ծառայողների համար թեյ պատրաստում: Երևում էր, որ Դավիթ Ֆոմիչը տանել չէր կարողանում նրանց հարևանությունը և ավելի այդ հարևանությունից էր, որ փախչում էր:

Այնուհետև մինչև այս նախավերջին տարին շատ փոփոխություններ կատարվեցին այդ տան մեջ. մի հիմնարկության տեղ եկավ մի ուրիշը, սա էլ գնաց, տունը վերջնականապես դարձավ ժակտ, ներքին խանութներում տեղավորվեց բանկոոպը, մասնավոր վաճառականները հեռացվեցին իրենց բնակարաններից, նրանց տեղ եկան բանվորներ, ի միջի այլոց և իրեն՝ Դավիթ Ֆոմիչի նախկին սապոնի գործարանի մի քանի բանվորներ իրենց ընտանիքներով, վերևը բնակություն հաստատեցին խորհրդային պատասխանատու պաշտոնյաներ, իսկ իրեն՝ Դավիթ Ֆոմիչին, վերևից քշեցին և բերին տեղավորեցին իմ նախկին սենյակում կամ, ուրիշ խոսքով ասած, իրեն իսկ նախկին հավաբնում, որտեղից ես ամուսնանալու պատճառով վաղուց դուրս էի եկել և բնակվում էի նույն բակում դատարկված մի ավելի հարմար բնակարանում:

Այս հարվածն արդեն չկարողացավ տանել Դավիթ Ֆոմիչը: Ինչպես որ գազով լի շշի խցանը հանես, և գազը ֆշշալով ու թշշալով դուրս պրծնի հանկարծ, այնպես էլ Դավիթ Ֆոմիչի գոռոզ սրտի մեջ մինչև այդ հավաքված վիրավորանքի և նվաստացման թույնը արտավիժեց միանգամից: Ծայր աստիճան կատաղած, փրփուրը բերանին, արնակալ աչքերը շուռումուռ տալով, սկսեց ոտները գետնովը տալ, սպառնալ, թե ցույց կտա նրանց, կգնա կգանգատվի ուր պետք է, բայց նրա սպառնալիքների վրա միայն ծիծաղեցին և հասկացրին նրան, որ հիմա ոչ պրիստավ կա, ոչ գուբերնատոր, և ուր էլ որ գնա գանգատվելու, ամեն տեղ էլ իր դիմաց կտեսնի իրենց նման բանվորների, որոնք նույնպես կծիծաղեն իր վրա. ավելի լավ է սուս անի և հանգիստ նստի իր տեղը, թե որ չի ուզում այդ սենյակից էլ զրկվել:

Այդ խրատից հետո Դավիթ Ֆոմիչը թեև սուս արավ, բայց հանգիստ չնստեց իր տեղը: Մի քանի օր կորած էր, ոչ ցերեկն էր երևում, ոչ՝ գիշերը: Ո՞րտեղ էր լինում, ի՞նչ էր անում հայտնի չէ: Միայն մի առավոտ տեսնեմ եկել փսփսում է իր նախկին հավաբնում: Իմ հարցին, թե ի՞նչ է անում այնտեղ Դավիթ Ֆոմիչը, դռնապան Պողոսը ծիծաղելով պատասխանեց.

Ի՞նչ պըտի անի, տեղավորում ա իր հափուռ-չփուռը: Ասած ա՝ կկակղի կուտի:

Այժմ նա, ինչպես ասում են, միանգամից կոտրվել էր, ծերացել, մեջքից կորացել: Սանձն արդեն շատ էին պինդ քաշել, և նա այլևս չէր կարողանում առաջվա պես գլուխը բարձր պահել: Դեղնավուն դեմքը հետզհետե սևանում էր, միշտ մաքուր սափրած երեսը ծածկվում էր սևը սպիտակի հետ խառն մազի փշերով, առաջվա միշտ անբիծ, միշտ արդուկած հագուստը ճմրթվում էր, ծալծլվում և ծածկվում վրան թափված կերակրի փոշակալ բծերով, գեղեցիկ շապոյին հրաժեշտ էր տվել և շատ հասարակ գդակ էր դնում գլխրն:

Երբեմն գիշերները նրա պատուհանի մոտով անցնելիս տեսնում էի նրան սեղանի մոտ ակնոցը քթին ինչ-որ գրելիս: Երևի նամակներ էր գրում արտասահման իր րնտանիքին: Իսկ շատ հաճախ նրան տեսնում էի հասարակաց այգու մի խուլ անկյունում իր պես խունացած նախկին մարդկանց հետ նստած խաղաղ զրույց անելիս: Այգու այդ անկյունը նրանց հավաքատեղին էր, որ նրանք ամեն օր միևնույն ժամերին գալիս նստում էին միշտ միևնույն նստարանների վրա իրար դիմաց՝ խոսելու անցած-գնացած օրերի և գուշակություններ անելու եկած ու գալիք օրերի մասին: Նրանց մեջ կային մի նախկին գեներալ իր երբեմնի կարմրաստառ շինելով, առանց ուսադիրների, մի գնդապետ քաղաքացիական էժանագին վերարկոտվ, մի չինովնիկ իր չինովնիկական հնամյա գլխարկով առանց կոկարդի, որի տեղը մի ծակ էր և ծակի շուրջը մի սպիտակ շրջան խունացած մահուդի կապույտ ֆոնի վրա: Այնուհետև այդ անտիկների շրջանը կազմում էին նախկին առևտրական խոշոր տան մի ներկայացուցիչ, մի նոտարիուս, մի դատավոր, բորսային մի մակլեր և նույնիսկ երբեմն-երբեմն էլ նախկին հարուստ ծխերի տեր մի՝ տերտեր, որ ֆարաջան հանել վերարկու էր հագել, բայց շարունակում էր կրել իր տերտերական մորուքը և ամեն գերեզմանօրհնեքին վազում էր գերեզմանատուն գերեզմաններ օրհնելու, պահանջված դեպքումն էլ, որ շատ քիչ էր պատահում, մեռել թաղելու:

Մի անգամ Դավիթ Ֆոմիչը դռնապան Պողոսի բերանով թել ու ասեղ էր խնդրել կնոջիցս: Երբ Պողոսին հարցրի, թե Դավիթ Ֆոմիչը ի՞նչ էր անում թել ու ասեղը, պատասխանեց, թե ուզում է վարտիքի կոճակը կարել:

Ես թելեցի ասեղը, ասաց նա, աչքերը կտրում չի: Լափ գնացել ա ձեռքից: Հա՛խն ա, ավելացրեց Պողոսը սրտանց, խի՞ էր օղլուշաղը զագրանիցա ճամփում, բալշեվիկնին հու ուտելու չէի՞ն նրանց. որտեղ ինքը, ընտեղ էլ նրանք: Հըմի լավ ա՞, որ մին կոճակ կարող էլ չունի, բայղուշի պես մենակ նստած ա մնացել տանը: Փիս մարդ էր, փիս էլ վերջացնում ա իր օրերը: Քսան տարի իր դռան շունն էր արել ինձ, տվածը մի զադ չէր, ինչքան խնդրում ի, որ մին օթախ տա, օղլուշաղս հանեմ պադվալից՝ մեջը կենան, արևի լիս տեսնան, տվավ ոչ, թե՝ քու ըրեխանց ղալմաղալի գլուխ չունեմ: Հըմի՝ լավ իրան հանեցին բերին մկան ծակուռը կոխեցին: Դե թող հըմի գնա մեզպեսների ղադրը իմանա: Համա ի՞նչ, անցածը անցած ա. հըմի որ տեսնում եմ նրան էն հավաբնում կուչ եկած, խեղճս գալիս ա: Մին-մին վախտ հաց ա ուզում, տալիս եմ: Հացի կնիժկա չունի:

Մի՞թե մինչև անգամ հացի փող չունի, զարմացա ես:

Է՛, ի՞նչ ես ասում, վարժապետ ջան. ունի, ո՞նց կարա չունենա: Ասած ա՝ ուղտը ինչքան էլ որ սատկի, կաշին էլի մի իշաբեռ դուրս կգա:

Բա էդ ո՞նց է, որ հացը քեզնից է ուզում:

Որ ասի, թե տեսեք, բալշևիկնին ինչ օրի են հասցրել խեղճ հալևորիս: Շատ զալում քավթառ ա, որ ասիլ չի ուզի:

Դավիթ Ֆոմիչը կամաց-կամաց նշաններ էր ցույց տալիս ինձ մոտենալու, այն Դավիթ Ֆոմիչը, որ առաջ հազիվ էր լայեղ անում բարև տալ աղքատ վարժապետիս: Սկզբում, առավելապես ցուրտ և անձրևային եղանակներին, երբ տեղ չուներ գնալու, երեկոները մտնում էր ինձ մոտ տաքանալու և ժամանակ անցկացնելու համար: Մնում էր ժամերով, գանգատվում էր, թե տանջվում է անքնությունից, հարցնում էր, թե արտասահմանի հետ առհասարակ պոստային ազատ հաղորդակցություն կա՞, թե ոչ: Կինս շատ էր խղճում նրան և չէր խնայում թեյով կամ տանը գտնված որևէ բանով հյուրասիրելու ի մեծ դժգոհություն կոմերիտ տղայիս, որը տանել չէր կարողանում նրա ներկայությունը: Ասենք տղաս նրա եկած, ժամանակ մեծ մասամբ տանը չէր լինում, որովհետև բանֆակում դասերը տեղի էին ունենում երեկոները:

Այնուհետև Դավիթ Ֆոմիչն իր այցելությունները ձանձրացնելու չափ սովորություն դարձրեց և համարյա ամեն օր մեր հյուրն էր, այնպես որ կինս արդեն սկսել էր քրթմնջալ: «Ցավ դառա՞վ մեր գլխին», ասում էր նա, բայց և այնպես էլի շարունակում էր հյուրասիրել:

Դավիթ Ֆոմիչը մեր տանը շատ զգուշաբար էր խոսում բոլշևիկների մասին, որովհետև գիտեր, որ մեծ որդիս հենց իր բոլշևիկ լինելու պատճառով էր զոհվել մայիսյան ապստամբության ժամանակ, մյուս որդիս նույնպես բոլշևիկ և կուսակցական հրահանգիչ էր գավառում, իսկ փոքր տղաս– կոմերիտ, թեև սրան բանի տեղ չէր դնում և երեխա էր համարում: Բայց հենց որ հին ցավերը նորոգվում էին, էլ չէր կարողանում զսպել իրեն, սկսում էր հայհոյել բոլշևիկներին էլ, խորհրդային իշխանությանն էլ և սրանց հայհոյելիս առանձին կատաղությամբ գերեզմաններից հանում շների բերանն էր գցում բոլոր ցարերին և առանձնապես Նիկոլայ ll-ին, որը չէր լսել կադետների խորհուրդը, ժամանակին եվրոպական պառլամենտական կարգեր և պատասխանատու մինիստրություն չէր մտցրել, ցրել էր պետական դուման և այլն:

Եթե նա ժամանակին կատարեր կադետների պահանջը, ասում էր Դավիթ Ֆոմիչը, ոչ հեղափոխություն կլիներ, ոչ մենշևիկ ու բոլշևիկ, ոչ սավետ ու մավետ, ոչ ժակտ ու մակտ, ինքն էլ շանսատակ չէր լինի:

Ժակտ անունը մանավանդ սոսկալի ատելությամբ էր արտասանում Դավիթ Ֆոմիչը: Նրա համարյա ամենօրյա գանգատը ժակտից «իր» տան համար էր. ասում էր, թե տունը օրը օրին քայքայվում է, կտուրը կաթում է, անձրևի խողովակները ժանգից ծակծկվել են, մի քանիսը թափվել, ջրերը պատերի վրայից անցնելով թափում են ծեփերը և պատերը խոնավացնում, կենողներն անկարգ, բիրտ մարդիկ են, ջարդում են պատուհանների ապակիները, թիթեղե վառարաններ են դրել սենյակներում, ծխնելույզները դուրս են հանել պատուհաններից, պատի կառնիզները սևացրել ծխի ծեփով ծածկել և այլն, և այլն, և այս բոլորի վրա ժակտը ոչ մի ուշադրություն չի դարձնում:

Լավ, ձե՞զ ինչ, Դավիթ Ֆոմիչ, ասացի ես մի անգամ, երբ նորից սկսել էր գանգատվել այս մասին, տունը խո ձերը չէ այլևս:

Նայեց ինձ աչքերի այնպիսի մի ցոլքով, որպիսին տեսել էի նրա աչքերի մեջ անցյալներում իր լավ ժամանակ, երբ որևէ բանի վրա կատաղած էր լինում:

Տունը իմս էր և իմս էլ կլինի, ասաց նա ծանր ծանր, հատկապես շեշտելով «իմս» բառը և ամեն մի «իմս»-ի հետ բռունցքը խփելով սեղանին:

Այդ ինչպե՞ս, Դավիթ Ֆոմիչ:

Այդ ե՜ս գիտեմ, թե ինչպես, նորից շեշտեց «ես» բառը մի առանձին խորհրդավորությամբ:

Եվ ե՞րբ, Դավիթ Ֆոմիչ, շարունակեցի հարցուփորձս: Ինձ արդեն զվարճություն էին պատճառում նրա անվերապահ պնդումները:

Երբ որ. երբը կգա, պատասխանեց նույն խորհրդավորությամբ:

Ե՞րբ կգա այդ երբը:

Շուտո՜վ, շուտո՜վ: Որովհետև մի երկիր չի կարելի երկար ժամանակ կառավարել ավազակներով:

Այս անգամ «ավազակներ» բառը շեշտեց մի առանձին կրքոտությամբ և, ըստ երևույթին, ուզում էր շարունակել, երբ հանկարծ հարևան սենյակիս դուռը բացվեց արտասովոր շրխկոցով և ոչ թե մտավ, այլ մի տեսակ ներս նետվեց կոմերիտ տղաս: Ինչպես երևում էր, նա տանն էր եղել, որ ես չգիտեի, և հարևան սենյակից լսելիս էր եղել մեր խոսակցությունը: Մտնելու ձևը որ տեսա և նայեցի աչքերին, իսկույն հասկացա, որ նրան վառել էր Դավիթ Ֆոմիչի արտասանած «ավազակներ» բառը:

Եվ չսխալվեցի:

Նա ուղղակի գնաց կանգնեց Դավիթ Ֆոմիչի առջև և հարցրեց.

Ովքե՞ր են այդ «ավազակները»:

Նրա ձայնի մեջ զսպված վրդովմունքի և սպառնալից մարտակոչի շեշտեր զրնգացին:

Դավիթ Ֆոմիչը հոնքերի տակից մի սաստող հայացք ձգեց նրա վրա և ասաց հանգիստ ձայնով,

Քեզ հետ չեն խոսում, դու դեռ երեխա ես:

Տղաս տեղնուտեղը կրակ կտրեց մեկեն: Ես մինչև անգամ վախեցա, թե կարող է խփել ծերունուն:

Ո՜չ ի՜նձ հետ խոսեցեք, ի՜նձ հետ, աղաղակեց նա իր պատանեկան ձայնի զիլ հնչյուններով: Նստել հորս հետ եք խոսում, որը քիչ է մնում համաձայնի ձեզ հետ: Ի՛նձ հետ, մե՛զ հետ խոսեցեք, մեզ հետ, որովհետև մե՜նք ենք, մե՜նք, ձեր կարծած երեխաներս ենք, որ հաշիվ ենք պահանջում ձեզնից, և մե՛նք ենք, որ պատժում ենք ձեզ ու պիտի շարունակենք պատժել այնքան, մինչև որ միանգամայն սրբենք ձեր սերունդն ու դասակարգը երկրի երեսից: Ավազակներ ասում եք: Ձեզնից ավելի մե՛ծ ավազակներ, որ դարեր շարունակ քամում, ծծում էիք բանվորների արյուն-քրտինքի վաստակը, ձեզ համար պալատներ շինում, շռայլ ու ցոփ կյանք վարում և անպետք ու անառակ մի սերունդ արտադրում, որ շարունակի ձեր գարշելի գործը:

Մի կողմից ես, մյուս կողմից կինս, որ ներս էր վազել նրա աղաղակների վրա, իզուր աշխատում էինք նրան հանգստացնել և դուրս տանել, նա թևերով դես-դեն էր հրում մեզ և, զայրույթից ու վրդովմունքից ծայր աստիճան տաքացած, շարունակում էր իր ֆիլիպիկները կոմերիտական անվախ խիզախությամբ ծանր մուրճի հարվածների պես թրխկացնել բուրժուազիայի գլխին՝ հանձին Դավիթ Ֆոմիչի:

Վերջապես կնոջս մի կերպ հաջողվեց համարյա զոռով նրա թևից բռնած՝ քարշ տալով տանել նրան մյուս սենյակը և դուռը փակել:

Ես նայեցի Դավիթ Ֆոմիչին: Աչքերը, անմիտ բացած, հառել էր դեմքիս, գլուխը երերվում էր սաստիկ: Մարմինը վեր ու վեր էր ցնցվում և հանկարծ ցած ընկնում, քարանում: Ծանր լռության մեջ մի քանի րոպե այդպես մնալուց հետո ուզեց վեր կենալ, չկարողացավ մի անգամից, հետո երկու ձեռքով հենվեց սեղանին, ծանրացած մարմինը հազիվ վեր բարձրացրեց և պառավական երերուն քայլերով դուրս գնաց, առանց մի խոսք արտասանելու:

Այն գնալն էր, որ գնաց, էլ երբեք ոտք չդրեց մեր տունը: Երբ որդուս հանդիմանեցի իր վարմունքի համար, ասելով, որ ընկածին չեն ծեծում, նա երեսովս տվավ, թե ես հաշտվողական եմ, թե այդպիսիներին ոչ միայն պիտի ծեծել, այլև անխնա ոտի տակ տրորել, ճխլել միանգամայն, որ ընկած տեղից այլևս երբեք վեր չկենան:

Այլապես, թե որ վեր կացան, հայրիկ, վա՛յ քեզ ու մեզ և նրանց, որոնք հազիվ են ազատվել նրանց ճիրաններից, ավելացրեց նա:

Այս դեպքից հետո անցել է մի քանի ամիս: Այս մի քանի ամսվա ընթացքում շատ քիչ էր պատահում, որ նույնիսկ բակում հանդիպեի Դավիթ Ֆոմիչին: Հանդիպելիս էլ չտեսնելուն էր տալիս և անցնում գնում: Շատ թունդ էր խռովել:

Մի օր, երբ ճաշին տուն դարձա, կինս ասաց, թե մի քանի ժամ առաջ Դավիթ Ֆոմիչին հանկարծ կաթված էր խփել և հենց նոր նրան հիվանդանոց են տարել շտապ օգնության կառքով:

Պատճառն անշուշտ եղել էր այդ օրվա թերթերում տպված գործակալության մի հեռագիրը Մոսկվայից, որ ես կարդացել էի դեռևս այդ առավոտ: Հեռագիրը վերաբերում էր Պետքաղվարչության ձեռքն ընկած տեռորիստական-լրտեսական մի խմբի դատավարության: Այդ խմբի մարդիկ, որոնք զանազան ժամանակներում կեղծ անցագրերով անցած են եղել սահմանը, ուղարկված են եղել արտասահմանյան ռուս մոնարխիստական մի կազմակերպության կողմից՝ տեռորներ կատարելու և լրտեսելու համար: Դատվելուց հետո նրանք դատապարտվել էին սոցիալական պաշտպանության գերագույն միջոցի գնդակահարության: Հեռագրի մեջ մեկ առ մեկ հիշված էին գնդակահարվածների անուն-ազգանունները և ով լինելը:

Դրանց թվումն էր և Դավիթ Ֆոմիչի նախկին յունկեր տղան:

Այդ հեռագիրը պարունակող լրագրի համարը գտել էին Դավիթ Ֆոմիչի ձեռքին կաթված ստացած միջոցին:

Ճաշին մեր խոսակցության առարկան այդ դեպքն էր:

Տեսար, հայրիկ, ո՛ւմ էիր դու պաշտպանում, նորից էրեսովս տվավ կոմերիտ տղաս:

Ես ծիծաղեցի: Չգիտեմ, ո՞րտեղից էր նրա գլխում ցցվել այդ մեխը, թե ես պաշտպանում էի Դավիթ Ֆոմիչին և նրա նմաններին իրենց իժի ծնունդներով:

Հետաքրքրությունից մի օր վեր կացա և գնացի հիվանդանոց՝ Դավիթ Ֆոմիչին տեսնելու:

Կաթվածը տարել էր նրա մարմնի ամբողջ կեսը, գլխի ձախ մասից բռնած մինչև ձախ ոտը: Դեմքն այնպես էր ծռմռվել, որ հազիվ ճանաչեցի: Աջ աչքը փոքրացել, կուչ էր եկել, իսկ ձախն այնքան էր մեծացել ու այլանդակվել, որ ակամա զարզանդ զգացի: Այդ աչքը դուրս էր պրծել կոպերից մի ահագին անփայլ սպիտակուցով, որը կարծես պինդ խաշած ձվի սպիտակուց լիներ, և բոլորովին չէր շարժվում: Բերնի կեսը վերև էր թռել, կեսն իջել և կողքից լորձունք էր ծորում: Խոսել չէր կարողանում, բառերը դուրս էին գալիս կիսատ և աղավաղված, այնպես որ հասկանալ չէր լինում: Երբ հարցրի, թե ի՞նչ է ուզում, հազիվ կարողացավ արտասանեի

Մըը-մե... մըը-մե...

Եվ որպեսզի հասկացնի, թե ինչ է ուզում ասել, աջ աչքը փակեց և ձեռքը վերև բարձրացրեց: Գլխի ընկա, որ ուզում էր ասել՝ «մեռնել-մեռնել»: Կարճ լռությունից հետո թոթովեց,

Վըը-ո... մըր-ե... տըը-տե... թըը-ա...

Երկար ժամանակ չէի հասկանում այս թոթվանքը, և նա ահագին ջանք թափելուց հետո զանազան նշաններով կարողացավ հասկացնել, թե ուզում է ասել, «որ մեռնեմ, տերտերով թաղեցեք»:

Դավիթ Ֆոմիչ, ասացի, որքան գիտեմ, դուք ազատամիտ մարդ էիք, տերտեր-մերտեր չէիք ճանաչում, թեև երեցփոխ էիք, այդ ի՞նչպես է, որ տերտերով եք ուզում թաղվել, այն էլ հիմա, երբ տերտերով, ժամ-պատարագով էլ ոչ ոք չի թաղվում:

Նրա կուչ եկած աջ աչքը հանկարծ բացվեց, մեջը կատաղության նման մի բան ցոլաց և կաթվածահար լեզուն անսպասելի կերպով արագ-արագ վրա տվեց,

Բըբո ջըգը, բըբը ջըգը… Այս կցկտոր բառերն էլ հասկացրեց, ուզում էր ասել՝ «բոլշևիկների ջգրու, բոլշևիկների ջգրու»:

Ինչո՞ւ էր կարծում, թե տերտերով որ թաղվի, բոլշևիկներից հանած կլինի իր ջիգրը, այդ էլ իր գաղտնիքը մնաց:

Այդ առաջին այցելությունից հետո չտեսա Դավիթ Ֆոմիչին: Թե քանի օր ապրեց, ե՞րբ մեռավ, ի՞նչպես և ո՞րտեղ թաղվեց ոչ ոք չիմացավ:

Միայն մի օր ինչ-որ ժառանգներ հայտնվեցին, երևի այն աղքատ ազգականները, որոնց Դավիթ Ֆոմիչը չէր կարողացել կամ, ավելի շուտ, չէր կամեցել բաժան-բաժան անել իր բնակարանը կահավորանքը, եկան բաց անել տվին նրա սենյակի կնքած դուռը և ունեցած-չունեցածը տարան: Այդ ունեցած-չունեցածի մեջ էր և մի ահագին սնդուկ, մեջը արտասահմանից բերած ամենաընտիր կոստյումներ, որոնցից մի քանիսը դեռ ամենևին չէր էլ հագել:

Ո՜րքան ճիշտ է, չգիտեմ, միայն ասում էին և պնդում, թե այդ միևնույն սնդուկի մի առանձին ծածուկ անկյունում գտնվել էին կլորիկ ոսկիներ տասնոցներ:

Ենթադրվում է, որ այդ «Մի հայ մի ոսկի» ֆոնդի «ավելցուկը» պիտի լի՞ներ, որ Դավիթ Ֆոմիչը պահել էր «սև օրվա» համար:

Այսպես ապրեց և այսպես մեռավ մեկը հին աշխարհի այն վերջին մոհիկաններից, որոնք, նոր կյանքի ասպարեզից դուրս նետված, ամեն օր միևնույն ժամերին հավաքվում էին հասարակաց այգու խուլ անկյունում՝ խոսելու անցած-գնացած օրերի և գուշակություններ անելու եկած ու գալիք օրերի մասին:

1930

Կարդա՛, ա՜յ իմ խելոք մանուկ,
Կարդա՛, գը՛րիր տարին բոլոր.
Գիր կարդողի խելքն է կըտրուկ,
Միտքը պայծառ ու լուսավոր։

Գիր կարդալով դու գըրքերում
Շա՜տ նորանոր բան կիմանաս.
Շա՜տ շատերից, շա՜տ բաներում
Մըտքով հեռո՜ւ կըսըլանաս։

Գիր կարդալով դու աշխարհիս
Կըճանաչես չարն ու բարին.
Ո՞վ է խընդում, ո՜վ է լալիս...
Ո՞վ է զըրկում խեդճ թըշվառին...

Գիր կարդալով դու քո սըրտում
Առատ, անբավ գանձ կըդիզես,
Այնպիսի՜ գանձ, որ աշխարհում
Ամեն հարուստ գըլուխ տա քեզ։

Կյանքում ծածուկ էլ քեզ համար
Բան չի՛ մընալ, որ չիմանաս.
Քո մեջ կապրի արար աշխարհ,
Հոգով այնքա՜ն կըզորանաս։

Դու կիմանաս, թե ինչո՞ւ մենք
Լողորդի պես կյանքի ծովում
Գիշեր-ցերեկ հա՜ լողում ենք…
Ո՞րտեղ է ափն… ո՞ւր ենք լողում…

Դու կիմանաս, ինչո՞ւ մարդիկ
Պետք է ապրեն իրար համար.
Ի՞նչ է մարդկանց ցավն ու կարիք,
Ի՞նչ է լույսը, ի՞նչ է խավար…

Կարդա՛, որդի՛ս, որ հորըդ պես
Դու էլ անուս, խեղճ չըմնաս,
Որ ամենքին վիզ չըծռես.
Եւ միշտ ազա՛տ առաջ գընաս…

Անբախտ հայրըդ գիր չըգիտեր,
Հողագործ էր կարոտ ուսման.
Գյուղի անգութ վաշխառուներ
Քաղցած, ծարավ թողին նորան։

Հազար ու մի թուղթ գըրելով.
Քո հոր տեղակ ստորագրեցին.
Հետո մեկ էլ օր ցերեկով
Ձեր ողջ տունը կողոպտեցին…

Շա՜տ թափառեց նա դես ու դեն,
Դատարանի շեմքը մաշեց.
Բայց անգրագետ, անուս, անզեն
Վերջին շունչը հողում քաշեց…

Կարդա՛, ա՜յ իմ խելոք մանուկ,
Կարդա՛, գըրի՛ր տարին-բոլոր.
Գիր կարդողի խելքն է կտրուկ,
Միտքը պայծառ ու լուսավոր։

Թ’ե դեպի կյանքը, թե՛ դեպի մարդիկ
Շողավոր, պայծառ հավատով զինված
Ես ողջունեցի … և վեհ, գեղեցիկ
Զգացմունքներով սիրտս դղրդաց:

Ես ծուն չոքեցի ալեկոծ կյանքի
Սեղանի առաջ. անվեհեր հոգով
Ոտք դրի ուղին նոր մարգարեի,
Եվ ազատության, վեհության երգով:

Եվ ես գնում եմ նոր, հեռո˜ւ ափեր:
Եվ այս կնճիռներն – չակատիս պսակ,
Անխոս վկա են, որ վիշտ, տանջանքներ
Ես ճաշակել եմ, որպես հաղթանակ …

1891
Էջմիածին

Կատավորի մեռնելու երրորդ օրվա լիալուսին գիշերը թաղի թափառական ամենախոշոր Ստեփան անունով կատուն պատու հանից ներս մտավ ու բոլորի աչքի առաջ խփեց մեռելին։

Երկու ամսվա ընթացքում դա արդեն երրորդ հանգուցյալն էր, որոնց դագաղի վրա լիալուսին գիշերներին հարձակվել էր։

Գիշերվա կեսին հրավիրված պաթոլոգոանատոմը գունավոր փոշի ներով, օխրայով ու կապույտ մածուկներով սարքեց դատավորի դեմքը։

Տոթից շնչահեղձվում էինք, վիճում էինք։ Տարբեր առաջարկություններ կային։ Ասում են․ «Դատավորը…»։ Կարեւոր խոր հուրդներով են գնում֊գալիս։ Լապտերները վառած՝ շտապ օգնությունն էլ եկավ, ներսից «վալիդոլ» է բուրում։ Բժշկուհու կոնքերին եմ նայում։ Ուշ ժամ է, գնում են տները։ Հետո լռություն է։

Վաչիկը կատվի տեղը գիտեր, տրամվայի շրջադարձից այն կողմ՝ փողոցի ծայրամասում, սեւ տուֆե տների բակում, աղբյուրի մոտ է տեսել։

Ֆորմալինի հոտ է կանգնել տաք օդի մեջ։ Մեկ֊երկու հրացան են վերցնում, մի քանի հոգով դուրս են գալիս, դատարանի աշխա տա կիցներից մեկն էլ է նրանց հետ գնում։

Չորս֊հինգ ժամ առաջ, այդպիսի ահարկու հարձակումից սարսա փած՝ դատավորի ութ տարեկան տղան ուշագնաց եղավ, լե զուն կուլ գնաց, հիմա էլ լեզուն է բռնվել, տարել են հիվանդանոց, կինը՝ Սուսանն էլ է այնտեղ։

Դատավորը մեր բարեկամն է, մեզ հորեղբոր տղա է գալիս, մի քանի հոգով մնացինք՝ վերջին գիշերն էինք նրա հետ անցկացնելու, եթե աղջիկն ու փեսան հասցնեին, հեռագրի համաձայն, Մոսկվայից գային։

Սուրենը՝ մեր հորեղբոր տղաներից ամենաավագը, մեզանից ոչ մե կի հետ ընդհանրապես համաձայն չէ։ Ուզում է հուղարկավորու թյունը անպայման «պետական գործչին» վայել, փողայիներաժշտու թյունով լինի։

Ասում է․ «Տերտեր֊մերտեր հրավիրեցինք՝ ես հաստատ գիտեմ՝ մարզպետը չի գա»։ Ինձ ասում է․ «Խոսիր, ի՞նչ ես սուսուփուս նստել, երբ որ խոսել է պետք, միշտ կողք ես կանգնում, մի բան ասա, գոնե ձայնդ լսենք, ասում է, իսկ եթե տերտեր չհրավիրենք, կարող է մարզպետը գա։ Կգա, բոլորիս պատիվն է, միայն ինձ համար չէ։ Մի երկու երեխի էլ մի քանի բարձ֊մարձ կտանք ձեռները, թող ետեւից մեդալները բերեն։ Ինձ որ լսեք, մինչեւ անգամ մարտական զենքը կարելի է բարձի վրա տանել»։ Գալիս, կանգնում է իմ դիմաց, ասում է․ «Հիմա էլ պրծում չկա, սկսիր խոսել, ասում է, ես դիպլոմ չունեմ, դիպլոմավորները դուք եք, մեր հավատարմությունը տեսնելով՝ ձեզ աշխատանք կտան, ինձ՝ չէ»։ Ասում է․ «Ի՞նչ վերին գոյություն, չկա բնությունը հավասարակշռող այդպիսի ուժ․ չնայած բարձրագույն կրթություն չունեմ, բայց այս հարցի շուրջ դատավորի հետ էլ շատ եմ խոսել, ձեզ էլ ասեմ»։ Առարկություն չի ընդունում, մանավանդ իմը, մի բառ անգամ չի թողնում խոսեմ, լռեցնում է։ Ոչ մեկիս հետ համաձայն չէ, վիճում է։ Ասում է․ «Մեր աշխարհը, որտեղ ապրում ենք, խուփով ծածկված է, բնակվում ենք փակ համակարգի մեջ, ինչքան ուզում ես աղաղակիր, օգնություն կանչիր, ոչ ոք չի լսի։ Ջրհորի միջից որ կանչես, քեզ դրսից կլսե՞ն»։

Պաթոլոգանատոմն ընդհատում է աշխատանքը, ասում է․ «Սուրճ կա՞, թե՝ չե՞ք կարող մի հատ սուրճ տալ, Սուրենին թե, այդպես չեն ասի, այդպիսի բան կասե՞ն»։ Քանի որ հացը նման աշխատանքով էր վաստակում, մեր վերաբերմունքը արհա մարհական էր, չարձագան քեցինք։

Սուրենը՝ մեր հորեղբոր տղաներից ամենաավագը, ծխախոտը վառել է, դրսում ցանկապատի երկաթե դուռն է բացվում֊փակվում, ասում է․ «Չնայած բարձրագույն կրթություն չունեմ, բայց այս հարցի շուրջ դատավորի հետ շատ եմ խոսել, հիմա էլ ասեմ։ Նավը ձեզ օրինակ՝ մեր երկրագունդը օվկիանոսում կորած նավի նման է, միայն թե առանց ղեկի ու շարժիչի սլանում է, ոչ մեկն էլ չգիտի, թե՝ ուր։ Հրեշտակ֊մրեշտակ էլ չկա։ Մոմ վառել, ծունկ ծալելն էլ իզուր է, երբ պիտի խելքի գանք ունայնության առաջ, դատարկություն, դատար կություն է։ Նորիկիս ժամանակ ետ֊առաջ եմ վազվզում գետի երկայնքով, օգնություն եմ կանչում, ձեռք եմ պարզում երկինք, աղա չում եմ, աղոթում եմ, ոչ մի բան… տասը տարեկան էր»։ Նորիկին անցյալ տարի Կարմիր գետը տարավ։ Երկու անգամ էլ կինը հղիու թյունը չպահեց, վիժեց, հետո հայտնի մի մարդու սիրուհին դարձավ։

Պաթոլոգանատոմը օխրայով ու կապտագույն մածուկով դատավորի դեմքն է սարքում, ասում է․ «Կռացած էնքան շնչեցի էս ֆորմալինի հոտը, ոնց որ արբած լինեմ, սուրճ չունե՞ք, մի հատ սուրճ տայիք, կամ եթե չկա՝ թունդ թեյ, Սուրենին ասում է, այդպես մի խոսիր, այդպես չեն արտահայտվի»։ Սուրենն ասում է․ «Քեզ ինչ կա, եղածը իմ հետ է եղել»։ Նրա մասնագիտության վերաբերյալ շատ վատ բան է ասում։ Ահագին ժամանակ վիճում են իրար հետ։

Ուշացած փողկապավոր տղամարդիկ, ծաղկեփնջերով կանայք են գալիս, մթից լույսի մեջ են հայտնվել, խոնավ պեծկլտացող աչքեր ունեն։ Կանգնել են, նորից են գնում մութի մեջ, ասում են․ «Դատա վո՜րը»։ Հենց հեռանում են, Սուրենը շարունակում է իր խոսքը, ասում է․ «Չնայած բարձրագույն կրթություն չունեմ, բայց այս հարցի շուրջ դատավորի հետ էլ շատ եմ խոսել»։ Կրթության մասին նրա քա մահրանքով արտահայտվելը իմ համալսարանական լինելուն էր վերաբերվում։ Տանել չի կարողանում խոսելս, առավել եւս՝ ցանկա ցած հարցի մասին կարծիք հայտնելս։

Ձեւացնում է, թե իրենց վեճին միջամտեցի, դրանից է նյարդայնացել, իրականում կնոջ՝ հայտնի մարդու սիրուհին լինելուց է անհաշտ վողականությունն իմ հետ։ Անընդհատ լռում եմ, որ հունից դուրս չգա, խուսափում եմ ուղիղ ինձ վերաբերվող խոսքին պատասխանել։

Հետո նորից է բոլորի հետ վիճում, կրկին անցնում է տիեզերական թեմային։ Կնոջ անունն է տալիս, թե նրա միամսյա անհայտ բացակա յության ժամանակ, թեկուզ լիներ որեւէ առող ֊ ջարանում բուժման նպատակով, ինքը գիշերուզօր երեսը բարձի մեջ խրած՝ խոսել է։ Ասում է․ «Անդունդի պես դատարկ է մեր շուրջ բոլորը, եւ թող մարդը հույս չունենա որեւէ տեղից, ասում է, ես այս մասին շատ եմ խոսել դատավորի հետ»։

Առարկություններ չի ընդունում, այդ թեմայով արդեն հայտնի, ձեւակերպված օրենքներն ու հասկացությունները նույնպես մերժում է։ Վեճը կիսատ է թողնում, ասում է․ «Ախպեր, այո, եթե այդպես է, դե թող արձագանքի»։ Աջ ձեռքի մատները ծալում է, ոսկրոտ մասով երեք անգամ հաստ պատն է ծեծում, ասում է․ «Ահա, դե թող պատաս խանի ձեր ասածը…»։ Քննախույզ՝ մեր աչքերը դիտում, սպաս ում է, քմծիծաղ կա ներքեւի շրթունքին։

Երեք անգամ, հատ առ հատ ընդմիջվելով, պատասխան թակվում է տան՝ դրսի, փողոցին զուգահեռ անցնող պատը։

Գիշերվա ժամը հինգին հայտնի լռությունն է, երբ քնում են անգամ ամենազգոն շները, տոթը պաղում է, մոմերի բոցի վրա դեռ գիշե րային թիթեռներ են ճտտոցով պայթում։

Աթոռին քնած Հովանը զարթնում է քնից, հարցնում է․ «Ի՞նչ»։ Սու րե նը՝ մեր ամենաավագ հորեղբոր տղան, ասում է․ «Այդքանով պրծավ ու գնա՞ց, մենք էլ հավատացինք»։ Հանկարծ ցատկում է տեղից, չորս անգամ դրսի պատն է ծեծում, ասում է․ «Եթե կա, դե թող հիմա էլ չորս անգամ պատասխան խփի»։

Այդ պահին Վաչիկն ու նրա հետ գնացածներն են վերադառնում։ Ասում է․ «Մեծը կուրացած էր, չտեսավ էլ՝ ինչպես մոտեցանք, երեւի դրանց սեւ կարիճն էր կծել, աղբյուրից չէին հեռանում, անընդհատ խմում էին, չորսին էլ տեղնուտեղը մեխեցինք պատին։ Ձագերը շատ սիրուն էին՝ մեկը կարմիր էր, մյուսը՝ դեղին, էն մեկը՝ կապույտ»։

Երբ օրոցում աչքս բացի՝ Մասիս սարերն հեռվում տեսա,
Գերված տեսա ու ես լացի, Հայոց ցավերն հեռվում տեսա,
Ա՜խ, ես մանկուց երազեցի սուրալ ազատ Մասիսն ի վե՜ր,
Հովտում այրվող սիրտս բացի, բայց հով սարե՜րն հեռվում տեսա:

Ա՜խ, ասացին ճամփա չըկա քարերն ի վեր, ի վեր Մասիս,
Կընկնի վիհերն ով բարձրանա սարերն ի վեր, ի վեր Մասիս,
Մենակ դու չես սիրտ իմ կարոտ, աչքդ հառել Մասիսն ի վեր,
Ժողովուրդս է ձգտել հավերժ դարերն ի վեր, ի վեր Մասիս:

Միթե՞ իրավ անհաս ես դու, ա՜խ, իմ երազ Մասիսն ի վեր,
Միթե՞ մի օր չեմ հասնելու աստեղնահաս Մասիսն ի վեր,
Նախահայրս է սանդուխք դրել աստղերն ի վե՜ր, ի վեր Մասիս,
Ա՜խ, միթե՞ չեմ համբուրվելու իմ աստղի հետ Մաիսն ի վեր:

Ս՜խ, չէ՛, նա է հույսիս ճամփան՝ քարերն ի վե՛ր, ի վեր Մասիս,
Թո՛ղ ամպ ու շանթ գլխիս ոռնան սարերն ի վեր, ի վեր Մասիս,
Կըտանեմ սիրտս վիրավոր որպես դրոշ Մասիսն ի վեր,
Թէկուզ մահով կը բարձրանամ դարե՜րն ի վեր, ի վեր Մասիս:

Ղազալի. Էսպես Արութինն ու իր սիրեկանը որ խոսել են՝ Էն Է, սիրեկանը Էս ասել Է ուղղակի Սայաթ Նովայի Էրեսին, Էսպես ասել Է մեկ հավատարիմ յարը մյուս Էրեսին Սայաթ Նովեն.

Ձմեռն անցավ, եկավ գարուն,
Հալավ բարձրիկ սարերու ձուն,
Ճամփա բացվավ ղարիբներուն:
Իմ ղարիբեն խաբար չի գա.
Աչքս ճամփին` դադար չըկա:

Ղարիբ երկիր ամպ ու մշուշ,
Իմ ղարիբի սիրտն է քըրքուշ,
Ոտ կփոխե` քըռա ու փուշ …
Հերիք մնա՛ս, դարձի վաթան,
Իմ ախպե՛ր ջան, ազիզ յա՛ր ջան:

Ջուրն է պրծել` կուգա սարեն,
Սարեն, ձորեն … իմ աչերեն …
Մի՛ նորոգիր սրտիս յարեն:
Դարձի վաթան, հողն անուշ է,
Հողն անո˜ւշ է, ջուրն անո˜ւշ է …

1902
Բասեն