Արձակագիր, Հայաստանի պետական մրցանակի դափնեկիր Հրանտ Մաթևոսյանին ՍՍՀՄ պետական մրցանակ շնորհելու առիթով մեր թերթի թղթակից Անժելա Հովհաննիսյանը հանդիպեց գրողին և խնդրեց իր խոհերը կիսել «Սովետական Հայաստանի» ընթերցողների հետ:

– Հարգելի Հրանտ Իգնատի, Դուք պեղում եք փոքրիկ Ծմակուտը և Ձեր գտածոն, որ մարդն է, գնում-միանում է մարդկության մեծ ընտանիքին: Ինչպե՞ս է Ձեզ ներկայանում «գրականություն–մարդկություն» բանաձևը:
– «Ի սկզբանե էր բանն»՝ ասված է Սուրբ գրքում: Խոսքը սկիզբն է ամեն ինչի: Մարդու պատմությունը սկսվում է խոսքից: Խոսքը կարգավորեց տիեզերական քաոսը՝ նրանից զատելով և անվանելով լույսը, մութը, աստղը, մարդը, խոտը: Խոսքը տիեզերական առեղծվածի բանալին է. ահա ինչու առաջարկված բանաձևի «գրականություն» բաղադրիչը ինձ ներկայանում է որպես մեծագույն պատասխանատվություն մարդկության առաջ: Մշակույթը երկիր է ստեղծում, ժողովուրդ է ստեղծում, և կարծում եմ (համոզված եմ), որ պատերազմ սանձազերծած երկրի մշակույթը նույնպես մեղսակից է մարդու քայքայման այդ եղկելի գործին. ուրեմն այդ մշակույթը ինքնամաքրումի կարիք ունի: Եթե այսօր կա հայկական սփյուռք, պատճառները չեն սպառվում միայն լեռնաշխարհի աշխարհագրությամբ, նվաճող ցեղերով և այլն, և այլն. պատասխանատու է նաև մշակո՛ւյթը, ուրեմն ինչ-որ տեղ թերացել է կատարել հավաքող, համախմբող-ամբողջացնողի իր դերը:
Գրականության կերպարները ժողովուրդ են առաջնորդում, և եթե ես այսօր ինձ լավ եմ զգում, չեմ հավատում պատերազմին, ապա նաև այն պատճառով, որ այսօրվա գրականության «կտրվածքը» պատերազմ չի նշում, գերիշխանության ախտ չի նշում. վերցրեք ցանկացած՝ հայ, ռուս, ֆրանսիական, անգլիական գրականությունը: Այնտեղ չկա ոչինչ, որ քայքայի մարդկային միջուկը: Հայ գրականությունը, որ համաշխարհային գրականության մեջ արժանավոր փայատեր է իր էպոսով, Խորենացիով, Նարեկացիով, Աբովյանով, Թումանյանով, Չարենցով, ընդգծվում է ինքնահատուկ մի ալտրուիզմով: Սա մի երկրի և ժողովրդի ծնած գրականություն է, որը հավերժորեն ասպատակվել, անիրավվել, տրոհվել է: Մեր ազգի յուրաքանչյուր զավակ կորուստի ցավ ունի, և թվում է մենք պետք է դառնայինք «չար ուժը Աստծո դրախտում», սակայն տեսեք, թե ինչ ներդաշնակ է ծփում ողջ հայ գրականությունը, տեսեք, թե ցավով ծանրաբեռ մեր մեծ անունները ինչպիսի հոժարությամբ են ստանձնում տիեզերքի ցավը, ինչպես համերաշխ են մարդափրկության խաչը կրելիս:
Հիշենք, թե որտեղ է ծնվել Վիլյամ Սարոյանը և ապա ուր՝ Մարտիրոս Սարյանը և կամ՝ Թումանյանը, Թորամանյանը, դժվար է տեսնել նրանց կապող աշխարհագրական կամուրջները, սակայն նրանց ասելիքը միևնույն մերանով է մակարդված. ասելիքը Մարդն է՝ որպես բացարձակ արժեք, գերմեծություն, պատասխանատվությունը նրա ճակատագրի, խղճի, ազնվության համար: Լսենք մեր երգը, Կոմիտասի՛ն լսենք, լսենք հայ պոեզիան, հայացքներս հառենք Հռիփսիմե տաճարին՝ նպատակը սերն է մարդու հանդեպ, մարդափրկությունը: Մեծ Սարյանը, որն իր բոլոր բջիջներով ներծծել էր եղեռնի սարսափը, նկարում էր հողը բեղմնավորող ուժը, նրա ծաղիկների կատաղի պայթյունին ոչ մի խորշակ չի սպառնում: Սարյանը չնկարեց Չարը, աշխարհի հրաշքը չեղծեց կործանումի պատկերներով, նրա լույսը ծավալվում է արդար, ավետաբեր: Համեմատեք հայ ժողովրդական «Տերն ու ծառան» հեքիաթը թաթարական տարբերակի հետ. մերում փոքր եղբայրը գոհանում է պայմանով որոշված վարձը ստանալով, թաթարական տարբերակում խաբելով առևանգում և իր հետ տանում է նաև հարուստի կնոջը: Հապա Պեպոն՝ խաբված, անիրավված, խռովված Պեպոն ընդամենն ասում է՝ «Թո՛ւ քու նամուսին, աղա Արութին» և իր դատը համարում է տեսած: Այդպես է մեր ողջ մշակույթը՝ միշտ հետամուտ խղճի դատին: Կարծում եմ չափազանց ճշմարիտ է սահմանել մեր արվեստի էությունը Թորոս Թորամանյանը. «Ուրիշ ազգերի արվեստների գեղեցկությունը հուզիչ է, հաճախ գրգռող և խռովիչ, իսկ մեր արվեստի գեղեցկությունը անդորրող է, հանգստացնող, հայեցության տանող»:
Ինձ ուղղակի խենթացնում են մեր էպոսը, հեքիաթները, մեր ապստամբ, աշխարհաթող Փոքր Մհերը, որը քարայրից դուրս կգա, երբ ցորենը դառնա քանց ընկույզ մի և գարին՝ քանց մասուր մի. բայց չէ՞ որ սա ժողովրդի Կտակն է: Եվ ի՜նչ հավատավոր են էպոսը պատմողները, հավատում են առասպելին, դիցին, սիրում են, ներում են, խոնարհ են, քաջ են... Ամեն տարի պարտադիր կարդում եմ, ընտանիքիս անդամներին պարտադրում եմ կարդալ. այնքա՜ն գեղեցիկ է այդ բոլորը:
– Ի՞նչ եք կարծում, ինչո՞վ է կապվում Ձեր «գիրը» հայ և համաշխարհային գրականությանը:
– Տասնչորս տարեկան տղա էի, ուժեղ չէի, բայց քանի որ այդ պահին 8–11 տարեկանների մեջ էի, ուրեմն ամենաուժեղն էի, և մաճկալը հերկը տվեց ինձ, ինքը գնաց որսի. հիմա էլ ականջներիս մեջ է ինչպես էր գութանի տակ հողը ղռռում. վերևում լուսինն էր, լուծի վրա՝ երեխեքը. մե՛ր հունձն էր, մե՛ր հողն էր, վարում էինք... Լծան վրա տղերքը ննջում ու մեկ-մեկ հասած տանձի պես կաթում էին: Դրանք բոլորն էլ հետո կարգին մարդիկ դարձան: Անխտի՛ր բոլորը:
Տարիներ առաջ գյուղում համարձակություն ունեցա հնձի գնալ: Հիմա թուլացել եմ (էս խմելը, ծխելը, սուրճը): Ես հնձում եմ, տեսնեմ մի մարդ բլրին կանգնած ինձ է նայում: Կանգնել ու նայում է: Ամաչում եմ իմ հնձելուց, բայց հնձելով մոտենում եմ, մոտենում եմ, տեսնեմ՝ մի երեխա.
– Բա ո՞նց ա որ համ չես կարում հունձ անես,– ասում է,– համ էլ պապիրոս ես քաշում:
– Արի հաց ուտենք,– ասում եմ:
– Հացս չորացել ա, կարում չեմ կոտրեմ, միրգ չունե՞ս: (Սարում հացը քամուց շատ շուտ չորանում է): Իրիկունն ի՞նչ ես անելու,– ասում է:
– Գնալու եմ գյուղը:
– Պա՜... Կգաս մոտս, հերս էստեղ չի, համ էլ ընկեր կըլես:
Իրիկունը գնացի տղայի մոտ: Հայրը երեք օր է 150 գլուխ հորթը հանձնել է վեց տարեկան տղային, ինքը գնացել հիվանդի ետևից: Այդ երեկո եկավ: Եկավ՝ թեթև, մի թեթև, հազիվ զգալի շոյեց տղայի գլուխը:
– Համբերի, հաց կտամ,– ասաց:
Տղան կախվեց թարեքից, բարձրացավ, շապիկը քշտած, պորտիկը բաց՝ թարեքից իջեցրեց մեղրով ամանը, դրեց երկու ոտքերի մեջ՝
– Ջուր տուր,– ասաց հորը: Ու մինչև հայրը ջուր կբերեր՝ ընկավ մեջքին, մի թույլ մնչաց, քնեց: Քնե՜ց անուշ... Գիտեմ, որ սա տղամարդ է, իրեն կպահի, ինձ էլ կպահի, եթե 150 գլուխ հորթը պահում է:
Սրանց մասին է իմ գիրը:
Հայրս 77 տարեկան է, հունձ է անում: Աշնան թաց օրերին թե մի կեսժամյա արև եղավ՝ պիտի հնձի: Գիտի, որ հնձածը անձրևներից փտելու է, բայց քանի որ այս րոպեին արև է, խոտը հնձելու է՝ պիտի հնձի: Իր համար չի հնձում, կոլխոզի: Իր օգուտը այստեղ ուղղակի չի, միջնորդված է, բայց ուղղակին խո՛տն է, արև՛ն է, խի՛ղճն է: Իգնատ հորս մեջ է՜ն ոտքով գնալու ժամանակներից սովորություն կա՝ որտեղ ճամփին ընկած քար տեսավ, պիտի մի կողմ գցի. կարևոր չի իրե՞նց գյուղի ճամփին, Աշտարակի՞ ճամփին, Երևանի՞ ճամփին... ճամփին ընկած քար է՝ պիտի մի կողմ գցվի: Սա երկրի՛ տիրոջ արարք է, հողի՛ տիրոջ, քարի՛ տիրոջ:
Մի օր Սահյանն ասաց՝ երկու արտի միջնակում ձի արածեցրած կա՞ս... Ու հիշեցի՝ սոված տղա էի, ինձ տվեցին շրջկոմի քարտուղարի ձին՝ թե տար արածացրու: Ձին ուտում էր, ձին ուռչում էր, ես կշտանում էի: Այդպես է: Ձիուն սիրում ես, ձիու հետ էլ ամեն բան սիրում ես – կենդանի գեղեցկություն է:
Մարդը պարապությունից փչանում է: Ամեն անգամ նայում եմ մեքենայի անիվների տակ ավերված հողին և հիշում եմ պատերազմի տարիների մեր ցորենը: Հեկտարից ութ ցենտներ ցորեն էինք ստանում, ոլոռոտ, վատ ցորեն էր, մենք կիսաքաղց ապրում էինք և համարյա բոլոր ութ ցենտներն էլ ուղարկում էինք ռազմաճակատ: Այդ ցորենի կողքին մարդ էր աճում: Այդ մարդը անասունը չէր գցի հարևանի արտը, կոլխոզի արտը, դրանք հերկող-ցանողներ էին, մի բան գիտեին վերջնական՝ հողին չի կարելի խաբել: Այդ ոլոռոտ արտի կողքին սքանչելի ժողովուրդ էր աճում:
Մենք այդ գեղջկությունը կորցրինք. հիմա հողի մարդը ձեռքերը քամակին դրած՝ նայում է, թե ոնց է մեքենան իր գործը անում, հիմա հա՛ց ենք նետում աղբանոցները: Հա՛ց:
Ինչ որ գրել եմ՝ իմ աշխարհի, իմ ճանաչած մարդկանց մասին է, երբեմն անունները փոխում եմ (նեղանում են), մեկ-մեկ էլ չեմ փոխում (հիմա էլ ջոկ են նեղանում): Ինձ համար յուրաքանչյուր իրական մարդ ավելի թանկ է, քան բոլոր տեսակի վերացարկումները, որովհետև վերացարկումներից են գոյանում գումարտակները. այսքան մարդ է զոհվել: Յուրաքանչյուր իրական մարդ դարերի աշխատանք է, հազար տարվա գոյացություն, ծմակուտցի ցանկացած մարդու մեջ շեքսպիրյան ողբերգություն կա, շիլլերյան ճախրանք, տոլստոյական մաքրություն, էլ ինչո՞ւ պիտի մարդ հորինեմ, կյանք հորինեմ: Ես իմ երկրի լուսանկարիչն եմ, վավերագրողն եմ և ինձ լիուլի բավարարում է եղած կյանքը:
– Ինչի՞ց կուզենայիք փրկել ծմակուտցի և ոչ-ծմակուտցի մարդուն:
– Հավակնոտ այն մշակույթից, որ բանակներ է գումարում, իր իդեալները զենքով տանում ուրիշի երկիրը, փաթաթում մարդկանց վզին, կարծես մարդուց էլ մեծ իդեա կա: Հիշենք և նզովենք Ալեքսանդր Մակեդոնացուն, Նապոլեոնին, Հիտլերին: Սարսափելի բան է, երբ այդ համաճարակային «իդեաները» մեծ ազգերի մեջ են բռնկվում: Իմ երկրի և իր գաղափարախոսության հետ նույնախոհ՝ ես իմ առաքելությունը տեսնում եմ մարդու հանդեպ, յուրաքանչյո՛ւր մարդու, կոնկրե՛տ մարդու հանդեպ հարգանք հարուցելու մեջ:
Ի սկզբանե սքանչելի, ողբերգական, հերոսական մարդու հանդեպ:

«Սովետական Հայաստան», 22.11.1984 թ.

Օրերն հալվում են օրերի նման,
Եվ ամեն վայրկյան մեռնում է ներկան.
Ապրած օրերըս – սուզվող քարավան
Անհունության մեջ հավիտենական:

Ոսկի մանկության ոսկի հեքիաթով
Մի վառ աշխարհ կար` շքե˜ղ, դյութակա˜ն,
Մարեց, չքացավ երազն հոգեթով
Ոչնչության մեջ հավիտենական:

Արևն հոգուս մեջ` մի բուռըն աճյուն
Եվ լալով կյանքը` չընչին և ունայն,
Գնում եմ ահա սրտաբեկ հանգչում
Փոշիների մեջ հավիտենական…

1916

Կոլլոնժ

Տոքթոր, կ'ըսեի իրեն...

Տոքթորը բարձրահասակ, ոսկրուտ ու նիհար մարդ մը, իմ դեմի սենյակիս վարձակալն էր, այն տանը մեջ ուր կը բնակեի։

Կանուխեն - հազիվ հիսուն տարու կար - հանգստյան կոչեր էին զինքը, սրտի հիվանդության մը պատճառավ որուն մահացու հանգամանքը հաստատված էր։

Իր մերձավոր մահվանը գիտակից այս մարդը՝ կավե արձանի մը անվրդով դեմքը ուներ ամեն ատեն։

Լյուքսանպուրի սրճարանին հաստատ հաճախորդներեն մեկն էր ու ամեն օր անխախտ կը գտնեիր զինքը հոն, կես օրեն վերջր, աջ կողմի կարմիր թավիշե նստարանին վրա, քոնյաքի բաժակի մը աոջև, «Տեպա»-ի կամ «Թան»-ի րնթերցման մեջ ընկղմած, չխոսելով մարդու հետ, չզիջանելով նայիլ փողոցը, անցուդարձին, ապրելու, զվարճանա֊լու, վայելելու անձուկր ունեցող աշխարհին, իբրև մեկր՝ որուն ակնարկն ու ուշադրությունր մեծագույն վայելքներու ու վեհագույն աշխարհի մը վրա սևեռած ըլլային։

Ապահովապես, իր քաշված մարդու միայնությունը՝ մեգ շրջապատողներեն շատ ավելի աննենգ ու հաստատ դեմքերով, անանց ու հավատարիմ պատկերներով շրջապատված էր։

Աոանձնություն մը՝ համակ լեցված այն տեսիլներով, որոնց համար Սյուլլի Բրյուտոմ ըսած է՝

առանձնություն մը ըլլալե չի՞ դադրիր։

Այս մարդը իր նմաններուն պես ապրելե զզված ու նոր ծանոթություններու, դեպքերու համար վերջապես փակված կը թվեր։

Մենք՝ մեր սրտաբաց ու հետաքրքիր ձևովը՝ ընդունելության այն մեծ դահլիճին կը նմանինք ուր ամեն ոք կրնա գալ, ձեռք սեղմել, տեղ մը գրավել ու քիչ մը վերջը հեռանալ. դահլիճ՝ որ կը լեցվի ու կը պարպվի ամեն վայրկյան, ուր գույները, գիծերը ու հոտերը իրարու կը խառնվին ու կը շփոթվին միշտ։

Անիկա պզտիկ խուցն էր ուր մտերիմները միայն մուտք ունին, առաջուց ի վեր իրենց հատկացված տեղը կը բռնեն ու միևնույն խոսքերը կը կրկնեն երբոր խոսին. հիշատակներ՝ որոնք այս պզտիկ սենյակը կը կահավորեն, կը լեցնեն, կը զարդարեն թանկագին գեղորներու պես, որոնց՝ աչքը վարժված է ալ ու գոց գիտե ամեն մեկուն դիրքն ու պատկերը։

Երեք ամիս շարունակ, ամեն հեղ որ սանդուխին վրա կամ մեր դեմ դեմի սենյակները զատող սրահին մեջ հանդիպեցանք իրարու, բարև մը միայն փոխանակեցինք։

Հետո, օր մը - սաստիկ հազե մը կը տանջվեի - խնդրեցի որ սենյակս գա. եկավ, դժկամակելով քիչ մը. բազկերակս չքննեց ու լեզուս չնայե ցավ, այլ գրքատունս աչքե անցուց. դեղեր չտվավ։

- Խաբեբա ու սնոտի բաներ են այդ ամենը,- ըսավ ինծի.- հիվանդությունը իր շրջանը պիտի ընե։

Տարօրինակ բժիշկ:

Հաջորդ օրը նորեն եկավ. Վիքթոռ Հյուկոյի հատոր մը ուներ ձեռքը. սնարիս քով նստավ ու առանց վիճակս հարցնելու «ճին»երը կարդաց։ Մյուս օրը Լամառթինի «Ժիռոնտեններու պատմություն»ովը եկավ քովս:

Ռնտցա ու այնուհետև բարեկամ եղանք իրարու։

Առանձին, բոլորովին առանձին էր աշխարհիս վրա. ազգական ու բարեկամ չուներ և ունենալու պետք չէր զգացեր երբեք։

Կյուլհանեի շրջանը ավարտելեն ետքը, քսան տարի ամրողջ դուրսերը շրջած էր, լեռնահոլով ու սառուցիկ բարձունքներե մինչև արևակեզ անապատներու միայնությունը։

Ու կը հնազանդեր անտրտունջ, ընկեցիկ մանուկի մը պես, երթալով միշտ հոն ուր կը ղրկէին զինքը, վայրապար չտանջելով իր սիրտն ու միտքը անիրականալի փառասիրություններով, հանգիստ ու հանդարտ կյանքի պահանջումներով։

Ինքն էր որ կը կոչվեր միշտ Միջագետքին մեջ երևցող ժանտախ¬տին, Սուրիո մեջ երևան ելլող քոլեռային դեմ առողջապահական միջոց¬ները անմիջապես ձեռք առնելու։ Այս մահտարաժամներուն մեջ թրծված, եփված մեկն էր, սկեպտիկ մարդ զոր բնությունը իր մեծագույն աղետներուն վարժեցուցած էր, անտարբեր դարձնելու աստիճան։

Այսպես թափառահած ու վտարանդի կյանքի վարժությամբ, հաս¬տատուն կայանի մը, ծանոթ ու սիրելի շրջանակի մը կարոտը զգացած չէր երբեք. իր սրտին խանդաղատանքը՝ բույն չէր դրած տեղ մը, այլ ցրված թոթափած էր ամեն կողմ, ամեն տեղ, բզիկ-բզիկ եղած՝ իր ան¬դուլ ուղևորությանը մեջ։

Քաջ վիրաբույժ էր. այսպես կ'ըսեին գոնե անոնք որ ինձմե լավ կը ճանչնային զինքը. բայց երբեք ամենափոքրիկ վիրաբուժական գործողության մը մասնակցիլը չէի լսած, թեև բժշկություն ի գործ կը դներ մեր թաղին մեջ, ծույլ ու անտարբեր պաղարյունությամբ։

- Տոքթո´ր,- կ'ըսեի իրեն,- քեզի համար կը'սեն որ քաջ վիրաբույժ ես. ինչո՞ւ արվեստդ ի գործ չես դներ։

Դեմ դեմի նստեր էինք Լյուքսանպուրի սրճարանին մեջ. ինքը՝ իր սովորական տեղը, ես՝ իր սեղանին դիմացը։

Հարցումս զինքը հանկարծակիի բերավ, տեսա, որ իր սովորական անխռով դեմքը այլայլեցավ, քոնյաքի պզտիկ բաժակը զոր բերնին մոտեցուցած էր, դողաց ձեռքերուն մեջ։

Մարդ չկար մեզմե զատ։

- Ըսեմ քեղի թե ինչո՛ւ այլևս վիրաբուժություն չեմ ըներ,- պա¬տասխանեց բժիշկը ինծի։

Այն ատեն, հիշատակները ամփոփող մեկու մը պես վայրկյան մը կեցավ ու շտկվեցավ նստարանին վրա. իր չոր ու կորցած իրանը ուղղեց ոլ խոսիլ սկսավ։

Բժշկական վարժարանին հառաջադեմ շրջանավարտներեն եմ. ամբողջ պատանությունս, երիտասարդությանս մեկ մասը աննվեր ու լռին աշխատության մեջ անցած է։ Գիտությունը՝ իմ միակ ըղձանքս ու հաճույքս էր, այնքան որ ընկերներս կը ծաղրեին տարիքիս անպատշաճ այս անմեղությունը. հիմա որ բնավորությունները, խառնվածքները վերլուծելու կարող եմ, կը տեսնեմ, որ միամիտ ու խանդավառ մեկն էի ես ու առջի դեմս ելլողը բոլորովին պիտի գրավեր, հրապուրեր զիս. երբեք ինքզինքս բանի մը մասնակի չեմ կրցած տալ. մարդիկ կան, որոնք հանչափս կոտորակներու կրնան վերածվիլ առանց պակսելու, տեսակ մը անուշ հոտի պես, որ կրնա ամեն կողմ տարածվիլ առանց իր քաղցրությունը, իր ուժը կորսնցնելու. այս մարդիկ կարող են ամեն առարկայե, զբոսանքե հաճույք զգալ. մեկու մը չեն կապվիր ու ամեն բան իրենցը կը համարեն. ասիկա տեսակ մը հոգեբանական ընկերություն է. ես անոնցմե չէի։

Առջի դեմս ելլողը Գիտությունը եղավ և զայն սիրեցի հոգվույս, տարիքիս բոլոր զորությամբը։

Երբոր վարժարանեն ելա, ուսյալ տղա մըն էի ու այսչափ միայն։ Այն ատեն ժանտախտը կը ճարակեր Սուրիո մեջ. հոն ղրկեցին զիս. երբեք չվախցա մահեն ու հիմա ալ չեմ վախնար։ Ւրարու դեմ մաքառելու կոչված առջի օրեն՝ բարեկամ-թշնամիներ ենք որ կը հարգենք, կը ճանչնանք իրար. բժիշկ մըն եմ ես ու այն՝ մեծագույն բժիշկն է. գիտության ստեղծած հականեխական դեղերուն դիմացը՝ մահն ալ՝ աստուծո ստեղծած հականեխականն է։ Կը հավատամ որ մեծ ջարդերը, ահագին կոտորածները, որոնց վարժված եմ ականատես ըլլալու, պատերազմ¬ներու մեջ կամ մահացու հիվանդությանց ճարակած միջոցին, առողջա¬րար պաշտոն մը, նախասահմանություն մը ունին։ Ժոզեֆ տը Մեթռի իմաստասիրության հավատացող մըն եմ. այս անունը կը ժպտեցնե՞ քեզ. ես իմաստասիրությունը կը սիրեմ իբրև գերաղույն բանաստեղծությունը. այն չոր ու ցամաք գիտնականներեն չեմ, որոնց բոլոր հոգին ու զգայնությունը կաշկանդված են ֆորմյուլներու մեջ ու թռիչ չունին։

Դամասկոսի մեջ մարոնի աղջիկ մը սիրեցի. բայց սիրեցի հիացու¬մով ու շլացումով։ Կույրի մը աչքերը բացվելուն պես բան մը զգացի. ա՞յս էր սերը։ Տալիլա - այս էր աղջկան անունը - ինքը կը զարմանար վրաս. կարծեմ թե հարյուրապետի ոսկեզօծ համազգեստես, մայթերուն վրա ձգձգվող ու զարնվող սուրես ավելի հրապուրված էր քան ինձմե. թեթև, զբոսասեր մեկն էր, լուրջ խոսակցության մը և մեծ ըմբռնումներու անկարող։ Ես՝ իմ մտքիս մեջ՝ զինքը ամեն կատարելություններով օժտեր էի. սիրեցի զինքը, իր անունեն սկսելով մինչև ոտքին սիրուն շըփշըփները:

Տալիլա երկայն ծովածուփ մազեր ուներ, որոնք իր ոսկեզանգ գրվագներով շրջապատված փոքրիկ տիատեմեն դուրս կը թափեին անհնազանդ և կամակ ցայտուցքներով. կարմիր չուխայե պզտիկ սեյմենին մեջ չսղմող լանջքը՝ նրբաթել կազի մը պարկեշտորեն կրկնված ծալքերով ու փրփուրներովը՝ գոգ առած առագաստի մը կը նմաներ. իր շալվարը սև մետաքսե էր:

Արքենի հասակով, բարակամեջք աղջիկ մըն էր Տալիլան և իր հրապույրներուն գիտակցությունը ուներ. կ'երգեր և ուտի վրա նվագել գի¬տեր. իր մոտ, օթոցին վրա, իր ոտքին քովիկը անցուցած ժամերս, անխոսիկ անմռունշ վերացումներով՝ շնորհալի երազի մը հիշատակը ձգած են հոգվույս մեջ։

Բայց որքա՜ն անհաստատ սիրտ մը ու թեթև գլուխ մը. իր քաղցր նայվածքը՝ արևուն ճառագայթին պես՝ խտիր չէր դներ իրմով ապրող¬ներուն մեջ ու ամենքն ալ հավասարապես իր լույսովը կ'ողողեր, ինչպես կ'ըսե Ֆրան տը Բոնբինյան։ Ես՝ նախանձոտ, հպարտ ու նեղսիրտ, չկրցա հանդուրժել ասոր. սրտմտեցա. Տալիլա զարմացավ. ի՞նչ կ'ելլեր ատկե. ձեռքս բռնեց ու համոզել ջանաց զիս. այնքան մարդիկ երջանիկ կ'ըլլա¬յին իր մեկ բառովը. կրնա՞ր այսքան չնչին բան մը զլանալ անոնց։

- Չե՞ս սիրեր գեղեցիկ կնոջ մը երեսը նայիլ երբոր փողոցը հանդիպիս,- հարցուց ինձի։

- Երբե՛ք,- ըսի իրեն խստությամբ։

Հինգ տարի վերջը. Հալեպի մեջ զորաբանակին կը ծառայեի. օր մը քրիստոնեի մը տունեն կանչեցին զիս վիրաբուժական գործոզության մը համար։ Գետինը փռված անկողնին մեջ երիտասարդ կին մը տեսա:

- Տոքթո՛ր,- կանչեց իր անուշ ձայնովը։

Տալիլան էր։

Մոտեցա ու քննեցի խոցը։ Գրեթե սրտին վրա, ուտիչ վերք մըն էր որ իր գունդ ու կարմրած ցցունքովը՝ մարմնին անբիծ ճերմակությանը վրա խոյացող գիշատիչ թռչունի մը գլխուն կը նմաներ։

- Ի՞նչ պիտի ընես, տոքթո´ր,- հարցուց հիվանդը աղերսարկու ձայնով։

- Մի´ վախնար,- ըսի իրեն։

Բայց ան իր պաղատանքը ավելցուց. սենյակին մեջ լեցվող բազմությունը դուրս ելավ. մայրը ու ես մինակ մնացինք իր քովը։ Տալիլա կը շարունակեր լեզու թափել։

- Պիտի մեռնի՞մ, տոքթո´ր։

- Ո´չ, ո´չ, հիմա կ'ազատիս։

Մայրը բացավ լանջքը ու ես նշտրակս կեղանկին մոտեցուցի։

- Անդի´ն նայե։

- Քու ձեռքեդ թող մեռնիմ,- ըսավ Տալիլա մեղմիվ։

Դանակը դպավ... աստված իմ, ի՞նչ ըրավ ձեռքս, ի՞նչ ըրի ես, ինչպե՞ս, վրդովումս զոր կրցեր էի զսպել, ճնշեց զիս հանկարծ ու նշտրակս մոլորեցուց։ Երբեք չգիտցա. կտրված երակեն արյունը վտակի պես կը հոսեր ու վրաս կը ցայտեր. դուրս վազեցի օգնություն ուզելու համար. ես որ վարպետ վիրաբույժ մըն եմ, ապիկար մարդասպան մը դարձած էի։ Հոսումը դադրեցնելու բոլոր հնարքներս ի դերև ելան։

Տալիլան իմ ձեռքես մեռավ, ճիշտ ինչպես որ գերագույն պչրանքի մը վայրկյանին փափաքած էր։

1893

Եթե Հենդոն երկու տարի էլ նստի նույն դասարանում, համադասարանցիներին հորեղբայր կգա։ Հիմա էլ գալիս է, բայց՝ կրտսեր հորեղբայր։ Այնպես որ, պարտուսը Հենդոյից սարքել է վեցերորդցու կենդանի հուշարձան։

Երբ ժողկրթբաժնից գալիս են դասալսման, Հենդոյին քշում են դպրոցի այգի՝ ծառ էտելու, ձյուն կուտակելու, ոռոգելու… նայած քառորդին։ Հենդոյի գոյությունը գաղտնիք չէ շրջկենտրոնի համար, բայց դպրոցի ղեկավարությունը տեսուչների հետ Հենդոյի հանդիպումը համարում է անցանկալի։ Մի փոքրիկ դասասենյակում երկու անգործ մարդու գոյությունը չափից է ավելի։ Եվ, իսկապես, դասարան մտած միամիտ մեկը առաջին պահ Հենդոյին դաս լսող կկարծի․ նստում է վերջին նստարանին, պատուհանի մոտ, երեխաներից մի գլուխ բարձր ու ձանձրույթով լի։

…Ահա թիթեռը վայրէջքի գնաց, և երփներանգ այդ շարժումը թարմություն էր ձանձրույթի գորշ ֆոնի վրա։ Թիթեռը իջավ ծաղկաթերթի ուղիղ եզրին, թևերը ծալելու էր՝ թերթիկը հակվեց։ Թիթեռը թևին տվեց ելավ, իջավ նորից, թերթիկը հակվեց, թիթեռը ելավ… Թիթեռի հիմար համառությունը Հենդոյին կալավ։ Իսկ դասասենյակի պատուհանները գարնան դեմ փակ են։ Ապակաց դենը երևացող թիթեռի ջանքը թվաց անիրական։ Ինչ որ իմաստ կար այդ խազի մեջ, որ չէր թափանցում ապակուց։ Ուժեղ բութ մատով Հենդոն առանցքի վրա պտտեց փեղկի վրա ծռած տասանոց մեխը և (իհարկե, փեղկը լրիվ հագած չէր շրջանակին) չորս մատով քաշեց տակից։ Անմեղ հայացքը գրատախտակին հառած՝ Հենդոն ուժ տվեց դաստակին (նա ուժեղ էր և դիմագծերը կարող էին չմասնակցել մարմնի ջանքին), ու այն պահին, երբ անճոռնի փեղկը ճռնչալու էր, ազատ ձեռքով կավիճը պստլիկ մի կտոր շպրտեց երկրորդ նստարանին նստած տղայի ծոծրակին։ Անակնկալից տղան ճչաց, աղմուկով վեր թռավ տեղից… Այդ աղմուկի տակ Հենդոն լուսամուտի ծածկող փեղկը մյուսից անջատեց։ Տղան, անշուշտ, զգաց Հենդոյի ուժը, բայց մեկ որ վեր էր թռել` կպավ ետևի նստածին։ Հենդոն քիչ֊քիչ բացում էր լուսամուտը։ Նրա թոքերը թարմ օդի համին ընկան և Հենդոն ակամա չափը անցկացրեց։ Ուսուցչուհին գրատախտակից շուռ եկել, սաստել էր դասարանը, բայց չէր կենտրոնանում, էլի ինչ֊որ բան տեղը չէր։ Մեկ էլ զգաց, որ դրսի շունչը խուժել է դասասենյակ։

Ծածկիր, այ տղա։

Հենդոն ծածկում է դժկամությամբ և երկու րոպե նստում է հուսահատ֊զգաստ։ Իսկ շրթունքները շարժվում են, հայացքը սահում է դասարանով մեկ։ Հենդոն համրում է 22 համադասարանցիներին։ Այդ կենտրոնացած տեսքով նա նման է արտեզրին կանգնած պատանի հորթարածի։ Նա այս տարվա հորթերի հետ կզբաղվի այնքան ժամանակ, մինչև սրանք փոխադրվեն հաջորդ դասարան, հետո կընդունի հինգերորդից եկած կաթնակերներին։
Այսպես, Հենդոն, ծնողները, ուսուցիչները, ժողկրթբաժինը, լուսավորության մինիստրությունը վերջապես՝ սպասում են, որ Հենդոյի պարտադիր ուսուցման տարիքը անցնի։ Իսկ մինչ այդ Հենդոն կնստի֊կլսի չի լսի՝ կընդարմանա։ Եթե եղանակը անձրևային է, գլուխը բռունցքներին դրած ննջում է քնաբեր դասաժխորի տակ (դիվոտում է միայն ուսուցչի գոռոցից), եթե արև է կամ պարզկա ցուրտ է, հինգ֊տասը րոպեն մեկ ոտքի է կանգնում ճմլկտալու և զորեղ հոդերը ճարճատում են… Կանայք ապշանքով կամ զզվանքով մտքներում հաշվում են հոդերի համազարկը, տղամարդիկ պարզապես հրավիրում են դուրս։ Հենդոն դռնից դուրս է գալիս, կանգնում է պատուհանի տակ և դա նշանակում է, որ ուսումնառությունն այսօր ավարտվեց, պայուսակը պիտի նետվի դուրս։ Հորթերը իրար են անցնում։ Թե՛ վախենում են ուսուցչի զայրալից ուշադրությունից, թե՛ ուրախ են, որ գործ բացվեց և պահը որսում, պայուսակը նետում են դուրս։ Այդ պայուսակից երեք հատ լիներ, կարելի կլիներ․ «Պարտուսը Հայաստանում» թանգարանի հիմքը դնել։ Հենդոն օդում չանչում է պայուսակը, ինչ մեջը մնաց՝ դրա տերն է և ծանրումեծ գնում է դպրոցի բակով։ Պայուսակը՝ երախը բաց, կախած ունի միջնամատի ծայրագույն հոդից, իբր՝ հետս է, բայց իմը չէ, իբր՝ զզվում ենք սատկած կատվից, բայց աղջիկ չենք, որ չկարենանք պոչը բռնած տանենք թաղենք… Վերջին հաշվով՝ կրում եմ մորս խաթեր։

Հենրիխ, եկ գրատախտակի մոտ։

Հազվադեպ կանչ է։ Սա նշանակում է, որ հայկական դպրոցի ռուսերենի գերմանուհի ուսուցչուհին էլի տխուր է, ընկճվածությունից նրան գուցե Հենդոյի անբիծ ուղեղը հանի։ Հենդոն ռանդած, լաքած տախտակ է, դու կավիճով վրան գրում անցնում ես առաջ, այնտեղ տառերը փոշիանում թափվում են ցած։ Ոչ գիր, ոչ էլ միտք է հանդուրժում… Իսկ գուցեև կավիճն է, պարզապես, հում կիր, որովհետև ահա Հենդոն տեղից ժպտալով եկավ կանգնեց և նրա ժպիտը բթամիտի չէ, այլ բացահայտ քամահրական։ Նա այնպես վերջնական է արհամարհում գիտելիքը, ասես մի անգամ արդեն տիրապետել է։

Հենրիխ անունը Հենդոյի վրա մոգական ազդեցություն ունի, այլապես նա մեկ անգամ ասելով չէր գա կանգնի․ կճմլկտար, ձեռքը թափ կտար, չլսելու կտար… Բայց Հենրիխը նրան կտրում է դասարանից ու առանձնացնում մի բոլորովին ուրիշ, ոչ ամենքին հայտնի կողմից։ Բացի այդ, սիրում է ուսուցչուհու առոգանությունը, թերաթուխ լավաշի գույնի մաշկը, աղջնակի քիթուբերանը, տիկնիկի ծամերի նման փափուկ ծամերը։

Հենրիխ, ասա րոդերը։

Հաջա՞ն…

Րոդերը, խնտրեմ։

Դասարանը թամաշի ակնկալիքով սսկվում է։ Հենդոն իբր մտասուզվեց։ Ձախ ձեռը կանթեց գոտկատեղին, աջ ափը խփեց ճակատին ու այդպես պահեց։ Գործողությունը լրիվացնելու համար մնում էր ափը զգույշ շուռ տար, տեսներ ճանճին կպա՞վ թե չէ։ Ուսուցչուհին մտացրիվ նայում է նրան և Հենդոն դասարանին նայելու փոխարեն նայում է առաստաղին։ Առաստաղին նայելով՝ գուցե թե մի բան սովորես եկեղեցում, բայց Հենդոյի կանգնած տեղից հարյուր կիլոմետր շառավղով չկա մի եկեղեցի, նույնիսկ հասարակ մատուռ չկա, որի որմին հայերեն մի տառ մնացած լինի։ Ինչը չեն ավերել թշնամիները, խնամքով քերել են «բարեկամները»։

Դասարանից մի օգնական շշուկ է գալիս, որից Հենդոն մի բառ է որսում․

Սրեդնի, ու շիտակ նայում է ուսուցչուհուն։

Ետո՞…

Սրեդնիիիի…

Նու չտո՝ սրեդնի, ջղայնությունը սիրում է ջղային լեզու։

Սրեդնի Ազիա…

Վա՜խ, նվաղեց դասարանի գերազանցիկը և դասարանը ձեռից գնաց։ Ինքնատիրապետման ջանքից ուսուցչուհու բերանը ծամածռվեց, դեմքը կարմրեց, պարանոցի երակները ուռան ու… նա էլ պայթեց։ Դասարանը կապը կտրեց։ Խռխռում են, վրնջում են, թառաչում են, դոփդոփում են, գալարվում են, առիթ էր եկել՝ մեկը հասցրեց մյուսի ծոծրակին, մեկը կողքինի թանաքամանի մեջ գրպանից հանած ավազ լցրեց, ոտքի վրա հռհոացողի տակը ինչ֊որ սուր բան դրին, սա նստեց ու ոռնոցով թռավ, իսկ ուսուցչուհու ծիծաղը վերածվել էր հիստերիայի։

Նստե՞մ, անմեղ հարցրեց Հենդոն։

Չասացին՝ նստի։ Հենդոն նստելուց կշտացած էր ու այնքան էլ դեմ չէր կանգնելուն, բայց դասարանը ձեռից գնում էր։ Եվ Հենդոյի դեմքը խոժոռվեց։ Հետո սպառնաց՝ ափի կողով կոկորդը սղոցելով։ Նրա վիզը կտրելու բան էր և այդ շարժումը տպավորություն թողեց։

Դասարանը տաշտը լցրած ջրի նման ճողփալով հանդարտվում էր։

Օ՜յ, նե մադու, ուսուցչուհին վերագտել էր խոսելու ընդունակությունը։

Ուրեմն նրան դաս են հարցնում՝ խնդալով լիցքաթափվելու, բոռալով հանդարտվելու կամ դասաժամը ձգելու համար և ապերախտներից մեկնումեկի մտքով չի անցնում հատուցել գոնե «միջակով»։ Քառորդը փակվում է, և դասղեկը անարտահայտիչ կարդում է․

Սեյրանյան Հենրիկ․ հայոց լեզու՝ երկու, հայ գրականություն՝ երկու, հանրահաշիվ՝ երկու… աշխարհագրություն՝ երկու… վարք՝ երկու…

Տանը նույն ոգով կարդում է հայրը, և մայրը արձագանքում է ամեն առարկային․

Երկրաչափություն՝ երկու…

Վա՜շ։

Պատմություն…

Վա՜խ։

Ռուսաց լեզու…

Վա՜շ, անլեզու տղես։

Բուսաբանություն…

Վա՜խ, բանվոր տղես։

Անգլերեն…

Վա՜շ, ռանչպար տղես…

Աշխատանք՝ հինգ։

Ա՜խ, մեռնեմ տուն պահող տղիս։

Հենդոն իրոք ոսկի ձեռքեր ունի։ Անհնար է մարզելով ու վարժելով այդպիսի ձեռքեր ունենալ, անհնար է նման ձեռք ստանալ որևէ եղանակով, դա, ոսկու նման, պիտի լինի ու գտնվի բնության մեջ։

Հենդոյին տեսնել է պետք փայտի գործ անելիս։ Իր գնդլիկ մատներով մանր֊մանր, ճշգրիտ, կլանված աշխատում է դպրոցի արհեստանոցում, և փայտերը կցմցելով զանգին սպասող ու իր դանդաղկոտությունը ծաղրող փինաչիներին մի պատասխան ունի․

Իմս մեկ է, հըմը բեկ է։

Զգում ես, որ մարդը հյուսն է ծնվել, որ փայտի զգացողությունը հետն է աշխարհ բերել։

Հենդոն շինում է աթոռը և փորձել֊ցուցադրելու մի եղանակ ունի, աթոռը դնում է հատակին, ինքը դազգահից ցատկում է վրան։ Եվ միայն հատակի տախտակներն են իրար գալիս։ Իսկ իր գնահատանքին ներկայացրած աթոռները փորձարկում է անհամեմատ ներողամիտ՝ բռունցքով իջնում է նստատեղին դիմացավ՝ լավ, չդիմացավ՝ սարքի նորից։

Ժամանակը եկավ և Հենդոյի կարիքը զգացին։ Դպրոցի կահույքը շերտ֊շերտ ներկի տակ փտել էր։ Մատակարարները առաջարկել էին` կամ֊երրորդով պատրաստի գույք, կամ լրիվի հաշվով` փայտանյութ։ Անտառից հեռու, աչքերից հեռու տեղ` ամենքն էլ փայտեղենի կարիք ունեին ու որոշվեց` տախտակ ու գերան։ Կկցմցեն ներքին ուժերով։ Իհարկե, նկատի ունեին նաև Հենդոյին։ Հենդոն ոգևորությամբ հանձն առավ դասասենյակում արվելիք գործը։ Դասերից հետո մնում, աշխատում էր։ Եվ ամեն առավոտ կաթնակերներից մեկը իր ճոճվող նստարանի կայունությունը զգալով, իր փեղկի բացվել֊փակվելը տեսնելով` ղժժում էին հրճվանքից։ Հենդոյի համար այդ անասնական հրճվանքն էլ մեծ պարգև էր, բայց գործի դիմաց, համենայն դեպս, նստարանի տիրոջ ճակատին մի կենտ կտոց էր տրաքացնում։

Որ ձրիակերությունից հանկարծ չուռեք, բացատրում էր։

Այդ չարաբաստիկ քառորդը արագ անցավ։ Դասղեկը ըստ ցուցակի կարդաց Հենդոյի անունը։ Հենդոն, կիսանստած, խուլ ականջ էր դնում միապաղաղ «երկու»֊ներին, մեկ էլ…

Ի՞նչ, հարցրեց Հենդոն։

Աշխատանք՝ երկու, մեքենայորեն կարդաց դասղեկը։

Ո՞նց թե, չհասկացավ Հենդոն։

Դասղեկը բարձրացրեց գլուխը, հետո նայեց թերթիկին, կասկածեց, բայց սաստող ձայնով կրկնեց՝

Երկու։ Դասարանը ապշած էր։

Հա֊ա՞, անարդարությունը Հենդոյին թաղել էր։ Ուրեմն՝ երկու…֊ Եվ անդյուրաշարժ, բարեհոգի, ժպտերես Հենդոն այլայլված դուրս թռավ տեղից՝ ձեռքի հետ փեղկը պոկելով, հեսա մյուս ձեռքով պոկեց մյուս փեղկը, միասին խփեց հատակին, առեք ձեզ՝ երկու, առաջ գնաց, աքացիով տեղահան արեց երկու նստարան (երեխաները ճղճղացին), երկու շարքի փեղկերը պոկռտելով գնաց դեպի ուսուցչուհին, ուսուցչուհին վեր թռավ տեղից։ Հենդոն իր նորոգած աթոռը փշրեց հատակին, առեք ձեզ՝ երկու, նայեց շուրջը՝ ջարդելու էլի բաներ կային, բայց արհամարհական ձեռքը թափ տվեց, դռան մոտ էր, բայց իր արարքին վճռական իմաստ տալու համար գնաց դեպի լուսամուտը, մի վերջին անգամ կտացրեց դասարանի գերազանցիկի շեկլիկ գլխին ու դուրս թռավ պատուհանից։ Պայուսակը նրա ետևից նետող չեղավ։ Նա չսպասեց էլ։

Կորովաբիբ մորս աչքերն ինձ ժպտացին

Սիրազեղուն մանկութ հուշեր արթնացրին,

Մայրանուշ հուշն իմ աչքերի քունը առել,

շԻմ մանկության բարի տնակն էր այցելել։

Մտաբերիկ խենթ հուշերիս հորիզոնից

Թախծադալուկ, զույգ աչքեր ինձ գուրգուրեցին,

Խորաթափանց այդ աչքերում ես մանկացա

Նրանց վճիտ խորության մեջ էլ մեծացա։

Անցալամույն մի կարոտախտ սիրտս պատեց

Անհագ սիրտս կարոտներիս լուռ փաթաթվեց,

Մի պատառիկ հուշիս լավաշից պոկեցի

Սիրով թխած հացը խղճով վայելեցի։

Եվ մանկացա՜, ու տնակս խինդով լցվեց

Իմ քույր, եղբոր ծիծաղից սիրտս ճմլվեց,

Մորս աչքերով մանկություն ներխուժեցի

Խենթ օրերիս անուշ համը վայելեցի։

էսպես Արութինի ասած,
Աշխարհըս մե փանջարա է,-թաղերումեն բեզարիլ իմ.
Մըտիկ տըվողըն կու խուցվի,-դաղերումեն բեզարիլ իմ.
Էրեգ լավ էր կանց վուր էսօր,- վաղերումեն բեզարիլ իմ.
Մարթ համաշա մեկ չի՛ ըլի,- խաղերումեն բեզարիլ իմ:

Դովլաթն էյթիբար չունե, յիփոր կերթա ուրուշ-քարով.
Լավ մարթն էն է' գլուխըն պահե աշխարումըս էյթիբարով.
Աշխարըս մեզ մընալու չէ' իմաստնասիրաց խաբարով.-
Գուզիմ թըռչի բըլբուլի պես,- բաղերումեն բեզարիլ իմ:

Ո՞վ կոսե թե յիս կու ապրիմ առուտեմեն ինչրու մուտըն'
Աստըձու ձիռումըն հիշտ է մարթու աշխարք ելումուտըն.
Ղուրթս էնդուր ճանփա չէ գնում' շատացիլ է խալխի սուտըն.
Քըսանըն' մե ղուլ չին պահում,- աղերումեն բեզարիլ իմ:

Աշխարըս միզ մընալու չէ, քանի նըստինք զող ու սափին.
Հում կաթնակիր-Աթա՛մի զաթ, նա՛լաթ ըլի էտ քու բափին.
Համփիրութինըս հատիլ է, չիմ դիմանում խալխի գափին.
Դոստիրըս դուշման ին դառի- յաղերումեն բեզարիլ իմ:

Սայաթ-Նովեն ասաց' դարդըս կանց մե ճարըն շատացիլ է.
Չունիմ վաղվան քաղցըր փառքս, հիմի դառըն շատացիլ է.
Բըլբուլի պես էնդուր գու լամ' վարթիս խարըն շատացիլ է.
Չի՛ն թողնում վախտին բացվելու,-քաղերումեն բեզարիլ իմ:

1908

1919-1920

Ժամանակով մի աղքատ մարդ է լինում, անունը՝ Փանոս։ Ինքը մի բարի մարդ է լինում, բայց ինչ գործ որ բռնում է՝ ձախ է գնում։ Դրա համար էլ անունը դնում են Ձախորդ Փանոս։ Ունեցած չունեցածը մի լուծ եզն է լինում, մի սել ու մի կացին։

Մի օր եզնիքը սելում լծում է, կացինը առնում գնում անտառը փետի։ Անտառում էս Փանոսը միտք է անում, թե մի բան, որ ծառը կտրելուց ետը մին էլ նեղություն պետք է քաշեմ, ահագին գերանը գետնից բարձրացնեմ, գցեմ սելի մեջը, ավելի լավ է՝ հենց սելը լծած բերեմ ծառի տակին կանգնեցնեմ, որ ծառը կտրեմ թե չէ՝ ընկնի մեջը։

Ասածն արած է։

Եզներով սելը բերում է մի մեծ ծառի ներքև կանգնեցնում, ինքը անցնում վերի կողմը, կացինը քաշում թրըխկ հա թրըխկ։ Շատ է քաշում թե քիչ, էդ էլ ինքը կիմանա, ծառը ճռճռալով գալիս է զարկում, տակովն անում, սելը ջարդում, եզներն էլ հետը։ Փանոսը մնում է ապշած կանգնած։ Ի՞նչ պետք է անի։ Կացինը վերցնում է ու ծոծրակը քորելով ճամփա է ընկնում դեպի տուն։

Ճամփին մի լճի ափով անց կենալիս է լինում։ Տեսնում է՝ մեջը վայրի բադեր են լողում։ Ասում է՝ գլուխը քարը, չեղավ, չեղավ, արի գոնե մի բադ սպանեմ, տանեմ տամ կնկանս։ Ասում է ու կացինը պտտում, շպրտում դեպի բադերը, որ մինն սպանի․ բադերը ճղճղալով ցրվում են, փախչում, որը եղեգնուտն է մտնում, որը թռչում գնում, կացինն էլ ընկնում է լճի խոր տեղը, տակն անում, կորչում։ Փանոսը մնում է լճի ափին կանգնած միտք անելիս։ Ի՞նչ անի, ի՞նչ չանի։ Շորերը հանում է դնում լճի ափին, ինքը մտնում մեջը, որ կացինը հանի։ Գնում է գնում, քանի առաջ է գնում, ջուրն էնքան խորանում է, տեսնում է՝ կարող է խեղդվել, ետ է դառնում, դուրս գալի։

Դու մի ասիլ՝ Փանոսը որ լիճն է մտնում ու խորը գնում, էդ ժամանակ լճափով մի անցկենող է լինում, տեսնում է՝ էստեղ թափած շորեր կան, եղեգնուտի մեջ խորը գնացած Փանոսին էլ չի նկատում, էս շորերը հավաքում է, առնում, գնում։

Փանոսը լճից դուրս է գալի, տեսնում շոր չկա։ Մնում է տկլոր կանգնած։

Միտք է անում․ «Ի՞նչ անեմ, տեր աստված, էսպես տկլոր ո՞ւր գնամ»։

Սպասում է մինչև մութն ընկնի։ Մթան հետ վեր է կենում գնում գյուղը։ Որ գյուղին մոտենում է, ասում է՝ էսպես տկլոր որ գնամ մեր տունը, տանըցիք ի՞նչ կասեն։ Արի գնամ ախպորիցս շոր առնեմ հագնեմ, էնպես գնամ կնկանս մոտ։

Ճամփեն ծռում է դեպի ախպոր տունը։

Դու մի ասիլ՝ էդ գիշեր էլ ախպոր մոտ մեծարք կա, քեֆի էլ էն տաք ժամանակն է։ Դուռը ծերպ է անում, տեսնի՝ ով կա, ով չկա․ հյուրերից մինը կարծում է, թե շունն է, ձեռի կրծած ոսկորը շպրտում է դեպի դուռը, ոսկորը դիպչում է աչքին, աչքը հանում։

Փանոսը ցավից վայ վայ անելով ետ է դառնում, շներն էլ ձենի վրա վեր են կենում, տեսնում են, օհո՜, մթնումը հրես մի տկլոր օքմին, ու չորս կողմից վրա են տալիս։ Շների հաչոցի վրա մարդիկ դուրս են թափում, տեսնում են՝ մի տկլոր մարդ փախած գնում է՝ շները ետևից։ Առանց երկար ու բարակ մտածելու վճռում են, որ կա թե չկա՝ սա սատանա է։

Բավական տեղ ղչրղու տալով, հայհոյելով, հարա հրոցով ընկնում են ետևից, հալածում, տանում գցում անտառները։ Շներն էլ ետևիցը մի ճուռը պոկում են, ու էսպես տկլոր, աչքը հանած, կաղին տալով խեղճ Փանոսը գնում է կորչում։ Մյուս օրը գյուղում տարածվում է, թե հապա չեք ասիլ՝ Փանոսը կորել է։ Գնացել է անտառը փետի ու ետ չի եկել։ Գեղահավան հավաքվում են գնում․ գնում են անտառը ման գալի, սելն ու եզները գտնում են ծառի տակին ջարդված,ինքը չկա,

Դես Փանոս, դեն Փանոս․ հարցուփորձով հագուստն էլ գտնում են մեկի մոտ։

Ա՛յ մարդ, էս հագուստը ո՞րտեղից է ընկել քեզ մոտ։

Թե ախպեր, էս հագուստը էսպես մի լճի ափի վեր ածած էր, հավաքեցի, բերի։

Գնում են լճի չորս կողմը պտտում, կանչում՝ Փանո՜ս, Փանո՜ս, Փանոսը չկա։

Վճռում են, որ Փանոսը խեղդվել է։

Գալիս են ժամ ու պատարագ են անում, քելեխը տալիս։ Կնիկն էլ մի քիչ սուգ է անում, Փանոսին գովում, ափսոսում․ հետո մի ուրիշ մարդ է ուզում, հետը պսակվում գնում։