Ваан Терян
Իմ ցնորքին
Անե՛յլա, ոչ ոք դեռ չի համբուրել
Շուրթերըդ մւսքուր, կուրծքըդ դողդոջուն,
Ո՞վ է քո անուշ աչքերը վառել
Այս աղջամուղջում…
Խավար օրերի երազում դժգույն
Հայտնվում ես դու արշալույսի պես,
Պոետը քեզ է երազում անքուն
Ու պաշտում է քեզ։
Գեղեցկությունըդ վառված է բոցե
Դաշույնի նըման սև կյանքի վրա.
Թող կարոտ սիրտըս մահացու խոցե
Եվ թող չերերա…
Գեղեցկությանըդ, որպես մահապարտ,
Երկրպագում է բանաստեղծը միշտ
Եվ ողջունում է խնդությամբ հպարտ
Տառապանք ու վիշտ։
Անե՛յլա, ոչ ոք դեռ չի համբուրել
Շուրթերըդ մաքուր, կուրծքըդ դողդոջուն,
Ո՞վ է քո ոսկի ժպիտը վառել
Այս աղջամուղջում…
Аветик Исаакян
Արևի մոտ
Մի որբ երեխա՝ ցնցոտիներ հագած՝ կուչ էր եկել հարուստ տների պատերի տակ: Մեջքը հենել էր մի հարուստ տան պատին և մեկնել էր ձեռքը դեպի մարդիկ:
Նոր էր բացվել գարունը, մոտավոր սարերը կանաչին էին տալիս, և գարնան անուշ արևը բարի աչքերով նայում էր ամենքին: Մայթերով անցուդարձ էին անում մարդիկ, և ո´չ մի մարդ չէր նայում, չէր ուզում նայել խեղճ ու որբ երեխային:
Երբ արևը կամաց-կամաց թեքվում էր մոտավոր կանաչ սարերի հետևը - սկսեց փչել մի ցուրտ քամի, և երեխան դողում էր՝ խե՜ղճ ու անտուն:
- Ա՜խ, կարմիր արև, բարի՜ արև, դուն էիր ինձ միայն տաքացնում, հիմա ո՞ւր ես գնում, թողնում ես ինձ մենակ՝ այս ցրտին ու խավարին, ես մայր չունիմ, ես տուն չունիմ, ո՞ւր գնամ, ո՞ւմ մոտ գնամ... Վե´ր առ, տա՜ր ինձ քեզ հետ, անո՜ւշ արև...
Լալիս էր երեխան լուռ ու մունջ, և արցունքները գլոր-գլոր սահում էին նրա գունատ երեսից: Իսկ մարդիկ տուն էին դառնում, և ո՜չ ոք չէր լսում ու տեսնում նրան, ո՜չ ոք չէր ուզում լսել ու տեսնել նրան...
Արևը սահեց անցավ սարի մյուս կողմը և էլ չերևաց:
Բարի՜ արև, ես գիտեմ, դու գնացիր քո մոր մոտ... Ես զիտեմ ձեր տո՜ւնը, ա՜յս սարի հետևն է. ես կուգամ, կուգամ քեզ մոտ, հիմա՜, հիմա՜:
Եվ խեղճ երեխան դողալով՝ հարուստ տների պատերը բռնելով, գնա՜ց, գնա՜ց, քաղաքից դուրս ելավ: Հասավ մոտավոր սարին. դժվար էր վերելքը. քարեր ու քարեր, առքը դիպչում էր քարերին, խիստ ցավում, բայց նա ուշ չդարձնելով բարձրանում էր անընդհատ:
Մութը իջավ, և կանաչ սարը սևերով ծածկվեց: Սարի գլխին փայլփլում էին աստղերը՝ կանչող, գարդարող ճրագների պես:
Փչում էր սառը, խիստ քամին, որ ձորերի մեջ ու քարափների գլխին վայում էր. երբեմն թռչում էին սև թևերով գիշերահավերը, որոնք որսի էին դուրս եկել:
Երեխան անվախ և հաստատուն քայլերով գնում էր վերև, բա՜րձր, միշտ բա՜րձր, և հանկարծ լսեց շների հաչոց, մի քիչ հետո էլ լսեց մի ձայն խավարի միջից, - Ո՞վ ես, ո՞ւր ես գնամ:
- ճամփորդ տղա եմ, արևի մոտ եմ գնամ, ասա՜, ո՞ւր է արևի տունը, հեռո՞ւ է, թե մոտիկ:
ճրագը ձեռին մոտ եկավ մի մարդ և քնքուշ ձայնով ասաց.
- Դու հոգնած կլինես, քաղցած ու ծարա՜վ, գնանք ինձ մոտ: Ի՜նչ անգութ են քո հայրն ու մայրը, որ այս մթանը քեզ ցրտի ու քամու բերանն են ձգել:
- Ես հայր ու մայր չունիմ, որբ եմ ու անտեր...
- Գնանք, տղա՜ս, գնա՜նք ինձ մոտ, ասաց բարի անծանոթը և երեխայի ձեռքից բռնելով տուն տարավ:
Նրա տունը մի խեղճ խրճիթ էր. օջախի շուրջը նստել էին բարի մարդու կինն ու երեք փոքր երեխաները: Նրա խրճիթին կից մի մեծ բակում որոճում էին ոչխարները: Նա հովիվ էր, սարի հովիվ:
- Սիրելի՜ երեխաներս, ձեզ եղբայր եմ բերել, թո՜ղ չլինեք երեք եղբայր, լինեք չորս, երեքին հաց տվող ձեռքը չորսին էլ կտա:
Սիրեցե´ք իրար, եկե´ք համբուրեցեք ձեր նոր եղբորը: Ամենից առաջ հովվի կինը գրկեց երեխային և մոր պես ջերմ-ջերմ համբուրեց, հետո երեխաները եկան և եղբոր պես համբուրեցին նրան:
Երեխան ուրախությունից լաց էր լինում և նորից լալիս:
Հետո սեղան նստան ուրախ, զվարթ. մայրը նրանց համար անկողին շինեց և ամենքին քնեցրեց իր կողքին, երեխան շա՜տ հոգնած էր. իսկույն աչքերը խփեց և անո՜ւշ- անո՜ւշ քնեց:
Երազի մեջ ուրախ ժպտում էր երեխան, որպես թե ինքը արևի մոտ է արդեն, գրկել է նրան ամուր ու պառկել է նրա գրկում տաք ու երջանիկ:
Մեկ էլ սրտի հրճվանքից վեր թռավ և տեսավ, որ արևի փոխարեն գրկել է իր նոր եղբայրներին և ամուր բռնել է մոր ձեռքը: Եվ նա աչքովին տեսավ, որ արևը հե´նց այս տան մեջն է, որ ինքը ուղիղ հե´նց արևի գրկումն է..
Грант Матевосян
Երկու խոսք ընթերցողիս
Ծնվել եմ Լոռի, 1935-ին: Այդ և հետագա քսան, անգամ երեսուն տարիների գյուղը մեր և հների միջև շատ ավելի Թումանյանի-Տոլստոյի-Քսենոփոնի ժամանակներին էր մոտ, քան մեր այսօրվան: Մաճ եմ բռնել, խոտ հնձել, կով ծնեցրել, պատվաստ դրել... կարողություններիս ու տեղեկություններիս ցանկով էջը չլցնելու համար միանգամից ասեմ, առասպելի ջրհեղեղը եթե կրկնվեր՝ Նոյան պես կարող էի վերստեղծել հողագործության ու անասնապահության մեծ մշակույթները, և մարդկանց հիշողությունը եթե հանկարծ խաթարվեր՝ ազգականներիս ու երկրացիներիս այն օրերի վարքից կարող էի նորից ժողովել մարդկային բարոյականության օրենսգիրքը: Այս ամենի համար պարտական եմ այն հին Ահնիձոր գյուղին, ուր տասնհինգ տարի եմ անցըրել:
Ի դեպ, նման մի բան՝ հիշողության վթար և վերստեղծում, Հայոց մեր բոլոր տոհմերի ու հովիտների պես, նաև այդ բնակավայրն է ապրել. երբ հարյուր հիսուն տարի առաջ Օհանես, Հովհաննես Թովմասի Մաթևոսյան, Թումայի Օհանես անուն երիտասարդ հաղպատեցին հեռավոր այս ձորն իրեն գյուղատեղի է արել, նախկին ժողովուրդը քաշված է եղել շենացնելու պարսիկների Աղա-Մահմեդ-խանից ավիրված Թիֆլիսն ու Վրաստանը կամ գուցե շահ Աբասի մեծ գաղթով է քշված եղել Իրանի խորքեր և կամ գուցե թուրքերից, արաբներից ու կովկասյան լեռնաբնակներից ասպատված: Ոչ թեկուզ վայրենացած այգի, թեկուզ կորդ հերկատեղի, կորած ջրանցքի թումբ, ոչ էլ գետնաթաղ սանդ ու ջաղացքար,- խաչքարի իրենց հայ-քրիստոնյայի նախշուն կնիքից զատ հները ոչինչ չեն թողել գալիք ահնիձորցիներին, և սրանց առաջնեկն էլ իր պապերի Հաղպատից ոչինչ չի բերել իր հետ - մի զույգ ձեռք, մի ընկեր կին, անունը դնենք Նանի, ու մի հայոց լեզու:
Այդ անմռունչ մշակի ու անանուն աղջկա ծոռների գյուղն արդեն մաքուր խոտհարքների, լավ տաշած կալերի, ակունքը բացած աղբյուրների, երկու հարյուր աշակերտով զնգուն դպրոցի մի ողջ երկիր էր: Ահա այդ երկիրը, մեր նահապետների կապած այդ տապանը հարյուր հիսուն տարի տարուբերվեց կյանքի մակերևույթին, ապա աշխարհը մտավ կեցության նոր ոլորտ, և այդ գյուղը՝ այդ տապանը՝ մարդկության ու մարդկայնության այդ դարավոր կացարանը մեր զարմացած աչքերի առջև քայքայվեց ու խորտակվեց և կամ կերպափոխվեց, չգիտեմ:
Օհանեսի փորձն ուզում եմ կրկնել գրականության մեջ. ուզում եմ նոր մի հովիտ փռել և բնակեցնել նոր մարդկանցով ու կենդանիներով և կարծես թե հաջողում եմ. Ծմակուտ մի գյուղանուն, մի երկու բնակիչ ու կենդանի արդեն ունեմ: Շատերն իմ հիշողության գյուղից են գալիս, երբեմն էլ կարողանում եմ «զուտ ինձանից» ստեղծել, և այդ ամենը վերաբնակեցման տպավորություն է թողնում: Շատ կուզենայի՝ որ իմ հովիտը մեծ ու արևոտ լիներ, կուզենայի՝ որ նրա բնակիչները միայն լավ մարդիկ լինեին և վատերի համար իմ հովտում տեղ չլիներ, որ իմ մարդկանց կյանքը ծաղկեր լավ ժամանակներում և պատերազմն ու խեղճ թշնամանքը իմ հովիտ խուժելու միջոց չունենային, բայց ստիպված եմ լինել իմ ժամանակի տարեգիրը:
Ինչու եմ գրո՞ւմ. որովհետև Թումանյանն ու Տոլստոյը գրե՞լ են. երևի թե՝ այո, բայց շատ ավելի գրում եմ այն պատճառով, որ նրանք այն չեն գրել ու այնպես չեն գրել: Սա պատասխա՞ն է: Ճշմարտությանը մոտ էր լինելու եթե ասեի՝ չգիտեմ ինչու եմ գրում: Աստծու որևէ արարած եթե կարողանա ասել՝ թե ինքն ինչու է ծաղիկ, գայլ, մարդ, ձի կամ նկար, այդպես էլ գրողը կասի՝ թե ինքն ինչու է գրող, ինչու է գրում: Ես իմ մասին միայն գիտեմ, որ այսինչ տարիքի հայ եմ, գրում եմ, իմ խոսքը ինձ երբեմն գոհացնում է, ահա. «Իրենց անցյալն ու ապագան նրանք ծրագրում են, այնինչ մեր վարքը օտար ձիու պես մեր տակից փախչում է»: Ուզում եմ ճշմարիտ վերծանողը լինել նրա՛նց ճակատագրի, ովքեր անհատականություն են, բայց կորուստների ու նվաճումների ամփոփագիր են մտնում որպես անդեմ-անանուն-անցավ սոսկական միավոր, մեծ ողբերգություններում միայն համր ֆոն են և վատ գրողների անզոր գործերում ամբոխ են կնքվում: «Գլխատված երկրի հայ գյուղացին իր տունն իհարկե պետություն և իրեն էլ այդ պետության մշակի հետ նաև իշխանն էր դարձնելու. երկրի ազնվականությունն անցավ հայ շինականին, թշնամու առաջ հայոց պետականության փոխարեն հայի տունը կանգնեց» - Համո Սահյանի բանավոր խոսքն է: Տարեգիրները իրենց ժամանակին երկրի գլխատման պատմությունը մատենագրել են, ես ջանում եմ վկայել իմ ժամանակի հայոց տան այդ ազնվականությունը:
Аксель Бакунц
Մինա բիբին
Մինա բիբուն ասել էին, որ երեկոյան հարսն ու որդին գյուղ պիտի հասնեն։ Եվ դեռ երեկո չեղած, նա կտրից տուն չէր ուզում գա։
Կանգնել էր կտուրի վրա, մի ձեռքը ճակատին՝ մայր մտնող արևի շողերից աչքերը ծածկելով, նայում էր հեռուն, կածանի կեռումեռ պտույտին և սպասում էր, թե երբ են երևալու։
Որդին օտար քաղաքից էր գալիս։ Տասը տարուց ավելի էր, որ գյուղ չէր եկել, մայրը նրան չէր տեսել։ Քաղաք էր գնացել դեռ պատանի, մախմուրի պես աղվամազով, իսկ այժմ վերադառնում էր կնոջ ու աղջկա հետ։
- Ա՛յ պառավ, բա օքմին չի երևո՞ւմ, ներքևից կանչեց Ավան ամին։ Նա էլ սենյակում էր անհամբեր և շուտ-շուտ ձայն էր տալիս պառավին, լսողությունը սրած, ոտնաձայնի պատրաստ։
− Զինգիլա քարի մոտ հրեն երկու ձի յա երևում, մին ոտավոր էլ կա, պատասխանեց Մինա բիբին կտուրից և լարեց առավել տեսողությունն իր։ Նրա աչքերն ավելի փոքրացան, ձգվեց, ասես երկարացավ, որ ավելի լավ տեսնի, կանգնեց ոտքի թաթերի վրա։
Մի պահ հառեց կկոցած աչքերը Զինգիլա քարին, փորձեց որոշել, թե ովքեր են գալիս։ Մի քիչ էլ, և հանկարծ Մինա բիբին ծնկներում թեթև դող զգաց, ափ ընկած ձկան պես սիրտը թրթռաց, ներսում հրճվանքը ալիքի պես բարձրացավ, կոկորդին դեմ առավ։
Եվ շնչասպառ կտուրից իջավ, տուն վազեց։
Գալիս են, ա՛յ մարդ, հրեն է...
Մյուս առավոտ Մինա բիբին սովորականից կանուխ զարթնեց։ Գիշերը քունը չէր տարել։
Գիշերը երբեմն զարթնում էր, նստում տեղաշորի մեջ և ականջը սրում՝ տեսնելու, թե ով է զարթուն, ինչպես են քնել։ Մի անգամ էլ վեր կացավ, ճրագը վառեց, նայեց մեկ էլ, ասես տեսածին չէր հավատում։ Մոտեցավ և վերմակի կախ ընկած տուտը կամացուկ շտկեց։
Նա մի ուզեց ալևորին զարթեցնի, մտքինն ասի, բայց հանգ չարավ։ Ճրագը հանգցնելուց առաջ մեկ էլ նայեց, ինչ-որ բան ասաց գորովով և շուլալվեց վերմակի տակ։
Առավոտ կանուխ ջրի գնալը, կովեր կթելը Մինա բիբուն ավելի հեշտ թվաց։ Ուրախությունից ջահելացել էր, երբեմն սենյակ էր մտնում, մտքինը մոռանում, նորից դուրս գալիս։ Կամ օջախի կրակին փչելիս, երբ աչքին էր ընկնում հովանոցը կամ մի ուրիշ իր, որ բերել էր որդին,– տնտղում էր ուշադիր, էլի իր տեղը դնում։
Երբ օջախի առաջ ամաններն էր լվանում, թեյամանը կպավ ափսեին և զնգաց։ Ավան ամին նեղացավ, թե կամաց, կզարթնեն, իսկ Մինա բիբին՝
Ձեռքս չորանա։
Ասեց և շփոթմունքից չնկատեց, որ կաթը եռաց ու սպիտակ փրփուրը թափեց մխացող աթարի վրա։
Ավան ամին սրահի առաջ կանգնել էր և ուրախ ժպիտն երեսին բարի լույս էր ասում փողոցով անցնող հարևաններին, որոնք մոտենում և աչքալույս էին տայիս։
Փոխն էլ ձեզ լինի, ձեր ղարիբն էլ տուն գա։
Եկողին Ավան ամին մի թաս օղի էր առաջարկում ու մազա՝ չոր միրգ կամ պանիր-հաց։
Դեռ անցյալ տարի նա իր մտքում դրել էր մի եզ մորթել որդու գալու առթիվ։ Եվ երբ այդ մասին խոսք բացեց պառավի հետ ու ավելացրեց, թե չի՞ լինի, որ եզան տեղ մի չաղ ոչխար մորթի, Մինա բիբին բողոքեց։ Խոստացած մատաղը պիտի անել, հազարից մի անգամ է այդ հարկի տակ այդպիսի ուրախություն։
Հետո Ավան ամին գոմ գնաց։ Նա մոռացել էր տավարին կանուխ ապուռ տալ։ Այդ առավոտ նա իր բազուկների մեջ մի առանձին ուժ զգաց, ավելի արագ գոմն ավլեց. խոտ ու դարմանը ավելի շատ տվավ։
Նրան թվաց, թե տավարն էլ է զգում, որ տանը ազիզ մարդիկ կան։ Կովերը տաք գոմում ախորժով խոտ էին ուտում, իսկ Ավան ամին կոշտացած ձեռքերով, որոնց ուռած երակներն ասես պարաններ լինեին, շոյում էր կովերի մեջքը, փաղաքշական խոսքեր ասում։
Ապե՛ր, հո շատ չես չարչարվել...
Որդին էր՝ Տիգրանը, որ զարթնել էր ու հոր հետևից գոմ եկել։
Մի գա, գնա, գնա տուն․ սապոգներդ թրքոտ կանես, բալաս։ Մեր փեշակն ա, բա, պտի չարչարվենք, առանց էդ չի։
Գոմ գալուց առաջ Տիգրանը իրենց բակից նայեց գյուղին, խոտի սևացած դեզերին, աթարի բուրգերին, շնչեց գյուղի օդը՝ բակերում, փողոցներում կիտած աղբի, վառած աթարի ու կծծած խոտի, գոմերից դուրս եկած ու մեզի անդուրեկան, ծանր հոտով լցված գյուղի օդը։
Եվ այնպես խեղճ թվաց հայրենի գյուղը, այնքան հետամնաց։
Աոաջին տպավորությունը գրավիչ չէր։ Քաղաքում երկար տարիներ ապրելուց հետո նրա հիշողության մեջ վառ էր մնացել միայն գյուղի գրավիչ կողմը՝ սարերը ծաղկաշատ, աղբյուրները պաղջուր, արոտները կանաչ, ուր խոտը տեղ-տեղ մինչև գոտկատեղն է հասնում։
Նա մոռացել էր, որ գյուղում կեղտ շատ կա, սապոնով երես չեն լվանում, մի ձեռք շոր ունեն, հագնում են այնքան, մինչև հնանա, սևանա․ հետո կարկատում են հազար տեղից ու նորից հագնում։
Տիգրանը կանգնել էր գոմի դռան մոտ ու նայում էր, թե ինչպես հայրը աղբով լի քթոցը շալակին, ոտները կվաջրի մեջ ճլմփացնելով ներս ու դուրս է անում, գոմը մաքրում։
Նրա աչքին ընկավ հոր վզի ամուր ջիլերը, որոնք լարերի պես ձգվում էին, երբ հայրը ծանր քթոցի տակ վիզն էր երկարում։
Գնա՛, գնա՛ տուն... նանին հիմա չայը գցած կլինի...
Տարիներ հետո, երբ քաղաքում Տիգրանը մտաբերում էր գյուղը հայրենի և հորն ալևոր, նրա աչքի առաջ կանգնում էր հայրը՝ վիզը ձգած, ջղերն ուռած՝ պինդ լարերի պես, աչքերն ավելի դուրս ընկած...
Առաջին օրերը հա գալիս-գնում էին հարևան ու բարեկամ։ Նրանք բոլորն էլ նույն ձևով էին արտահայտում իրենց հրճվանքը, համբուրում գյուղացու պինդ պաչով այտ ու աչք, ունք ու ճակատ։
Երբ մի անգամ էլ Անժիկին պաչեցին, նա թաշկինակով թշերը սրբեց, նոթերը կիտեց այնպես, ասես տհաճ էր գյուղացու պաչը։ Մինա բիբին նկատեց։ Նրան դուր չեկավ, որ Անժիկը սպիտակ, մաքուր թաշկինակ ունի։ Փոքրիկ աղջկան թաշկինակ չի սազում, լավ չի սովորի։
Միտք արեց Մինա բիբին, տխրեց։ Նրա մտքովն անցավ, որ որդին, հարսն ու թոռը գյուղում չեն ապրելու, քաղաքին են վարժ և էլի պիտի գյուղը թողնեն, հեռանան։ Իսկ ինքը կապված է գյուղին, Ավան ամուն, խնոցուն ու հին ճախարակին, որ շատ ձմեռներ լացել էր իր հետ, տաք քուրսու մոտ, սև նավթի ճրագի տակ։
Մի անգամ էլ Անժիկը թաշկինակով իր գդալը սրբեց։ Այդ նկատեց և Շարմաղ հորքուրը, որ ժպտալով նայեց Անժիկին․
Մինա, տեսնո՞ւմ ես. թոռդ քեզ հավան չի։
Տիգրանն ուզեց տպավորությունը կոծկել և ասաց, թե նա քաղաքում էլ էր այդպես անում։ Բայց Մինա բիբին էլի տխրեց, կոտրվեց, ինչպես այն ժամանակ, երբ Անժիկը թաշկինակով երեսը սրբեց։
Անժիկի համար գյուղում շատ բան նոր էր։ Նա բազմաթիվ հարցեր էր տալիս հորը, թե ինչո՞ւ գյուղում պատառաքաղ չկա, ինչո՞ւ տատը շաքարը շորի մեջ է փաթաթում ու սանդուղի մեջ պահում։ Գյուղին անվարժ մանուկի հետաքրքրությամբ դիտում էր գյուղական ամեն մի աշխատանք ու հարցնում, թե ինչու են այդպես անում։
Մի օր էլ հարևանի մեկը ներս մտավ ու Տիգրանին խնդրեց մի բան գրել։ Ստորագրելու ժամանակ մարդը ծիծաղեց։ Անժիկի աչքին ընկավ նրա սպիտակ ատամները և այն, որ այդ մարդը գրիչը բռնել էր այնպես, ինչպես Անժիկը կբռներ գոմի թին։
Հայրիկ, մեր առաջին խմբակում դրանից լավ են գրում։
Առաջին երկու շաբաթը շատ արագ անցավ, և ամեն ինչ մտավ իր հունի մեջ։ Գյուղն իր մեջ առավ նորեկներին, այլևս դադարեցին նրանց մասին խոսելուց, աչքալուս տալուց։
Միայն երբեմն գյուղի հարս ու աղջիկ հետաքրքիր նայում էին Էլյայի զգեստին, կոշիկներին, գլխարկին։ Ոմանք ծիծաղում էին, գլխարկը համեմատում ծտի բնի հետ, ոմանք էլ ասում էին, թե այդպես ավելի լավ է, ավելի ազատ և աչքի էլ դուրեկան։
Տիգրանը գյուղի ժողովներին էր մասնակցում, ասում-խոսում ահել-ջահելի հետ, պատմում նրանց քաղաքի մասին, հեռավոր երկրների անցուդարձի մասին։ Գյուղացիք հետաքրքրվում էին, հարցեր տալիս նրան, իրենց ցավ ու կրակից պատմում։
Եվ շատ հաճախ հուսահատությունը թանձր քողի պես պատում էր Տիգրանին. այնքան շատ էր թերին, գյուղում աշխատանքն այնպես դժվար։ Բայց մեկ էլ նրա ներսում ուժգին գրոհով զարկում էր մակընթաց մի ալիք, բնազդորեն սեղմում էր բռունցքը, աչքերը կկոցում, ասես հեռվում տեսնում էր գյուղը գալիք։
Էլյան տան աշխատանքն էր անում, օգնում Մինա բիբուն։ Միասին աշխատանքի ժամանակ Էլյան սրտի դողով և ուշադիր լսում էր Մինա բիբու պատմածը գյուղի ներքինի մասին, թե ինչ է ապրում աղջիկը մանկամարդ, երբ նրան զոռով ամուսնացնում են տարիքով մեկի ունեցվածքի հետ, թե ինչպես են բուժում գյուղում, ինչ ծանր ցավով է վիժում ջահել հարսը՝ ծծկեր մանուկը գրկին։
Մինա բիբին միասին աշխատանքի ժամանակ՝ խնոցի հարելիս կամ բուրդ գզելիս, Էլյայի աչքի առաջ բացում էր գյուղի հազարամյա գիրքը, որի յուրաքանչյուր էջը տգիտության մի զոհի մարտիրոսագիր էր, սկեսրոջ ահի տակ, բռնակալ ամուսնու կրնկի տակ կնոջ տանջանքի նկարագիր կամ ծածուկ խեղդամահ արած մանուկների պատմություն։ Մինա բիբին մեկ-մեկ դեպքեր էր պատմում ու թեթև գլուխը շարժում։
Սոսկում էր պատում Էլյային, ու թվում էր, թե գյուղում, կիսամութ խրճիթների անկյուններում, դեռ մնում են դարերի թանձր խավարն ու ոգին չար։
Անժիկը պապի հետ էր լինում, երբեմն էլ հարևան երեխաների հետ։ Հասակակից մանուկներ հավաքվում էին նրա շուրջը և զարմացած նայում սիրուն սանրած մազերին, փոքրիկ սանրին՝ մազերի մեջ, կոճակավոր կոշիկներին։ Նայում էին գյուղի երեխաները, և ամեն մեկի սրտիկի մեջ ծնվում էր մի շատ մեծ ցանկություն՝ ունենալ այն, ինչ Անժիկն ուներ, նրա պես կաշվե սև գոտի կապել։ Մանուկներից յուրաքանչյուրն աշխատում էր Անժիկի ընկերությունը ձեռք բերել, նրա հետ ավելի մոտ լինել։
Համարյա ամեն իրիկուն քնելուց առաջ Մինա բիբին Անժիկին խնդրում էր իր հետ պառկել։ Պառավն ուզում էր գրկել թոռան և իր սմքած մարմնի թույլ ջերմությամբ նրա մատղաշ մարմինը տաքացնել, հուսադրել ինքն իրեն, թե վերջին շառավիղը չէ, միջուկը փտած արմատը դեռ շատ ծիլեր է տալու։
Բայց Անժիկը միշտ էլ մերժում էր.
− Քեզ մոտ լավ չի, իմ տեղաշորից չեմ հեռանա։
Անժիկն ավելին էր ուզում ասել։ Նա ուզում էր տատին ասել, որ նրա շապկից ծանր հոտ է գալիս, որ տատը ցերեկով բոբիկ է քայլում, գիշերն էլ առանց ոտքերը լվալու պառկում։
Քաղաքից բերած իր կապույտ վերմակի տակ Անժիկը քնելուց առաջ մտաբերում էր քաղաքը, իրենց դպրոցը, շարքերը պիոներական, կինոն, տրամվայն ու էլի հազար ու մի պես-պես բաներ։ Կապույտ վերմակի տակ Անժիկն իրեն քաղաքում էր զգում, և այդ նրան դուր էր գալիս։
Գարնան արևն իրեն արդեն զգալ էր տալիս։ Գյուղի եռուզեռը շատացել էր։
Գյուղը հեռվից մի մեծ մրջնոցի էր նման, որ գարնան սկզբին սկսում է շարժվել։ Գարնան արևն ավելի արագ էր քայքայում բակերում կիտած աղբը, և կծծահոտն ավելի թանձր էր թվում, գրգռում քթի լորձունքոտ մաշկը և աչքերից արցունք հանում։
Գոմերում տավարը նեղվում էր, օդաներում գյուղացիք խոսում էին սարի մասին, ուր մատաղ կանաչն արդեն ծլում էր։
Մյուսների պես Մինա բիբին էլ էր պատրաստվում սար գնալու։ Նա մտքում դրել էր սար գնալուց առաջ Անժիկի հետ մատուռ գնալ։ Նրա կրծքի տակ որպես մի թույլ կանթեղ վառվում էր Անժիկին աղոթել սովորեցնելու ցանկությունը։
Ինչո՞ւ ծնվեց նրա մեջ այդ ցանկությունը. ինքն էլ չգիտեր։ Պառավն ուզում էր կապել նրանց գյուղի հետ, Անժիկին դարձնել գյուղի մի խոնարհ աղջիկ և տարիների ընթացքում արմատախիլ անել այն ամենը, ինչ քաղաքն է տվել։
Ինչ լավ կլիներ, եթե նրանք գյուղում մնային։ Իսկ Տիգրանը միշտ ասում էր, թե շուտով պիտի վերադառնան քաղաք, արձակուրդը լրանում է։ Արդյոք մեկ էլ կգա՞ն գյուղ, ինքը ողջ կմնա՞ մինչ այդ։
Գարնան մի գեղեցիկ առավոտ, երբ ամեն ինչ աշխույժ և դուրեկան է թվում, երբ մարդ ամենից քիչ է մտածում առօրյա հոգսերի մասին և իրեն ավելի մոտ զգում բնության, գարնան այդպիսի մի առավոտ Անժիկն ու Մինա բիբին գնացին դեպի ձորակ։ Տանը Մինա բիբին չէր ասել, թե մատուռ են գնում։ Նա վախենում էր, որ Տիգրանն արգելի Անժիկին։ Երբ դուրս եկան գյուղից, Մինա բիբին սկսեց Անժիկին պատմել, որ ինքը պառավ է, շուտով կարող է մեռնի։ Տատի տարօրինակ այդ պատմությունը, որ նպատակ ուներ երկյուղած տրամադրություն ստեղծել թոռան սրտում, վատ ազդեց երեխայի վրա։ Նա չգիտեր ինչ ասի և վարանքով նայում էր մոռի թփերին, որ մուգ կանաչին էին տալիս ճամփի երկու կողքին։
Հասան մատուռին։ Կիսախարխուլ մի շենք էր, ավելի քարակույտի նման։ Մատուռի մոտ, կածանից ոչ հեռու, հողի մեջ խրված էր ծխից սևացած մի խաչքար, որի մոտ գյուղի շները ճամփով գնալ-գալիս շատ անգամ կանգնում էին, հետևի մի ոտը բարձրացնում և միզում հենց խաչքարի վրա։
Մինա բիբին մոտեցավ, չոքեց, երկյուղած խաչքարը համբուրեց մի անգամ։ Անժիկը զարմացած նայում էր նրան ու չէր հասկանում, թե ինչու է տատը համբուրում այդ սևացած քարը։ Մինա բիբին ոտքի կանգնեց, մոտեցավ Անժիկին և խնդրեց, որ նա էլ համբուրի։
Չեմ ուզում, կեղտոտ է... Ես քարը չեմ համբուրի, էնտեղ ի՞նչ կա որ...
Մինա բիբին մնաց սառած։ Անժիկի պատասխանը նրա համար անսպասելի էր։ Եվ մի պահ նա անշարժ կանգնեց խաչքարի մոտ, ինչպես մի երկրորդ խաչքար։
Հետո սթափվեց ու քայլերն ուղղեց դեպի մատուռը, կռացավ և կուզեկուզ ներս մտավ, որովհետև մատուռի դուռը ցածլիկ էր։ Անժիկը հետևեց տատին։ Նա ուզում էր իմանա, թե ինչ կա մատուռում, ինչ է անելու Մինա բիբին այնտեղ։ Ներս մտնելիս Անժիկի գլուխը կպավ դռան քարին։
Թո՛ւհ, էս ի՞նչ դուռ են շինել...
Թու չեն անիլ, բալաս, աստված կչանչի քեզ, երկյուղած ասաց տատը, կարծես սրբազան մի գաղտնիք էր հայտնում։
Աստված չկա, տատիկ, բարձր և հատու պատասխանեց Անժիկը։
Մինա բիբուն թվաց, թե փուլ եկան մատուռի պատերը, և պատից մի քար ընկավ գլխին։ Սարսուռով նայեց Անժիկին, և հինավուրց մատուռի մեջ տատիկին անհարազատ թվացին թոռան աչքերը ժիր։
Մտաբերեց որդուն, հիշեց, որ շուտով հեռանալու են, և անզոր գլուխը խոնարհեց մատուռի խոնավ հատակին։ Մատուռի մամռապսսո քարերը լսեցին Մինա բիբու զսպված հեկեկանքը։
Իսկ Անժիկը ձեռքը մեկնել էր մոռի կանաչ տերևներին, որոնք փարթամորեն փռվել էին մատուռի կտուրի վրա։
Ваан Терян
Հրաժեշտի խոսքերից
Ո՛չ տրտունջ, ո՛չ մրմունջ սգավոր,
Հեռացի՛ր, մոռացի՛ր ինձ հավետ.
Իմ ուղին միշտ մթին, մենավոր,
Կըգնամ իմ դժկամ ցավի հետ։
Իմ ճամփան՝ անվախճան մի գիշեր,
Ինձ շոյող ոչ մի շող չի ժպտա.
Հեռացի՛ր, մոռացի՛ր, մի՛ հիշիր,
Ինձ այդպես, քրոջ պես մի՛ գթա...
Հուսաբեկ, մութ ու մեգ թող լինի,
Իմ վերև թող արև չըխնդա.
Լոկ երկունք, լոկ արցունք թող լինի,
Ինձ այդպես, քրոջ պես մի՛ գթա...
Шушаник Кургинян
Թե կուզեք ապրել
Գեթ հեղաշրջման այս ժամին վսեմ
Ազգային ճաղատ փառքը թողնեիք․
Եվ անհաշտ օրից դալուկ ու նսեմ,
Ամենքի կողքին նոր ուժ առնեիք։
Ի՞նչ շահ դարերով տզզալ անզգա
Նանիր ցնորքից գործած ոստայնում,
Բնական գաճաճ՝ ձևանալ հսկա,
Եվ մուրալ այնտեղ՝ ուր չեն ստանում։
Գոյության կռվում երբ կաք ու չկաք՝
Արժան չէ՞ արդյոք ջնջվել երկրից,
Գոնե ուրիշին դուք տեղի կտաք․
Ով ուզե ապրել նոր կյանքով, նորից։
Թե կուզեք ապրել, ապրել ապահով՝
Բռնեք այն ձեռքը, ով էլ որ ձեզ տա,
Նոր ուղին փշոտ՝ հարթվում է մահով,
Որ ծանր խաչը հանեն Գողգոթա․․․
Паруйр Севак
Թե տխրում եմ կյանքում
06.I.1947թ 13-14.III.1956թ.
Երևան Մոսկվա
Մեսրոպ Մաշտոց
Ընդ առաւօտս կանխեցից
Ընդ առաւօտս կանխեցից՝
Յանդիման լինել քեզ,
Թագաւոր իմ և աստուած իմ:
Ընդ առաւօտս լուիցես
Ձայնի իմում, տէր.
Թագաւոր իմ և աստուած իմ:
Ես զքեզ աղաչեմ, տէր,
Նայեա յաղօթս իմ,
Թագաւոր իմ և աստուած իմ:
Анна Давтян
Ցրիվ
Մի ձայն մթության մեջ։ Չէր թեքվելու անգամ՝ նայելու դրա ուղղությամբ։ Ձայներ՝ խուլ դնգոցներ։ Այնքան որ անլրելի էր աշխարհը։ Ընդարձակվող բազում փեշերից։ Մարմրող լույսեր հեռուներում։ Ամեն մեկից փոքրիկ մի հետք։ Ոչինչ՝ բացի դրանց կուտ-կուտ կումերը՝ ցած սահող խավարի լարերից։ Չհետեւել։ Պարզապես պառկել մթության մեջ ու կրկնել, քնելու համար կրկնել՝ թող ոչ բոլորը ինձ սիրեն։ Գլխից հեռացնել տպավորությունները որոճալու սովորությունը։ Տպավորությունների սուտլիկ որսկան։ Այնքան տարիներ հետո հասկացավ ու ուզեց սովորել քնել։
Երազում այլեւս չէր տեսնում նրան։ Նա, ով մահվան մեջ մտավ։ Քանի որ այլ փորձառության տեղ չէր մնացել։ Մնացել էր միայն լքել մորը։
Հիմա նրա սպիտակ շապիկի տակ այլեւս չկա այն մարմինը, որը կլանում ու անդրադարձնում էր արեւից եկող ստվերը։ Մեռած է ու դասված։ Առանց որոշակի հատկանիշների։
Նրա սպիտակ շապիկը դրված է բազմոցի գլխին, սենյակում։
Մայրը հույս ունի պահպանել հոտը։
Ապակու տակ դրված է նրա գրպանի վառված նոթատետրը։ Չի պարունակում անօդաչու սարքերի մասին հիշատակումներ։ Երազանքներ են։ Ինչպիսին ունենում են երիտասարդները։ Շատ երիտասարդները։ Երիտասարդները պետք է տեսիլքներ տեսնեն։ Ասում է Հին Կտակարանը կամ ինչ-որ աղանդ։ Մանանեխի չափ երիտասարդները։
Մոռանում եմ, բայց երբ հիշում եմ, ապուշ եմ կտրում։
Երկու փոքրիկ լույս՝ այն երկուսը։ Իրար փարված տղաներ։ Ջուր են խմում իրար բերանից։ Երկրորդը բոլորովին գինի չի խմում, միայն կակաո ու ընկերոջ ծլուլ-քրտինքները։ Ձեռքը տանում է նրա մեջքի վրայով, փայփայում է կողերը։ Սրբում է թիակների ջուրը։ Ակնկալում է հիացմունք։ Լուծում է մոր վրեժը իրպեսից։ Վարժեցրել է նրան, ընտանի են։ Մայրը թաղված է հեռու մի գերեզմանոցում։
Սրանց էդ հեռու դաշտերից վերջին ճարով ետ բերեց։ Աղոթեց ու աղոթեց առանց աստծո։ Կապկտուր ընկած, դիմելով ում պատահի։ Սաստիկ էր կարիքը, ինչ խոսք։ Նայում էր դաշտերի երախներին։ Որտեղ փշերի վրա մնացել էին կախված վերջին կյանքերը։ Աշնան ամեն մի ծաղիկ՝ արնակալ մռութը սրբող քոռ։
Մարմնամասեր՝ մակաղած դաշտի երեսին ու փոսերի մեջ։ Ցփնված ու չհամարակալված։ Ում անունը՝ ում գրպանի մեջ, նաեւ ձեռքը։ Հետո ծածա՜ն-ծածան եռագույն դրոշներ։ Նրանց հոգիները ծվարած բլրի ծառերի քամիների մեջ։
Ինչպե՞ս գրկել այս երկրի ձյուները։
Ինչպե՞ս ժողովել՝ հարցնում է ժողովողը։
Երբ դուք այնտեղ էիք, ես դողում էի։ Բոլոր 44 օրերին անկողինս գցված մնաց հյուրասենյակի բազմոցին։ Որից ցած էր սահում սեպտեմբերի, հոկտեմբերի ու նոյեմբերի վերմակը։ Հետո ցնծություն, երբ մենք պարտվեցինք, քանի որ դողում էի։
Հետո ուշի-ուշադիր նայել, սովորել ով եք։
Ներել ձեր փոքրիկ թերությունները։ Դրանք սկսել են մեծանալ իմ աչքում՝ պատերազմի հեռանալու հետ։ Իմ հատուցման մի մասն էլ ներելն էր։ Ուրիշ բան չկար անելու, բայց դե, գիտեք, ինչքա՞ն։
Հիանալ, որ մի դռան շուն եք։ Որ գաղտնիքն ի՞նչ է, որ ձեր միջեւ չկա։ Տեսնել մեկիդ մարմնի անարգումը մյուսիդ աչքերում։ Տեսնել, որ սարսափել եք իրար դիակ տեսնել։ Նաեւ երբ ասել են՝ գնացեք, դիակները հավաքեք, կատաղի քրֆել եք։ Չեք գնացել։ Ոչ մեռել եք, ոչ էլ դիակ եք հավաքել։ Համարյա հաղթած եք։ Կերեք իրար։ Ջահել ատամների կափկափոցը դիմացինի ջահել դնչի վրա։ Ո՞վ է ձեր այսքան երիտասարդությունն հոգալու։ Ո՞վ է հոգալու ձեր սերը։ Ձեր հույսն ինձ վրա։ Փհա՜յ…
Գլխի վերեւում կախված է լուսավոր ջահի մոլեկուլը, որ ստվերներ ու կնճիռներ է գցել։
Հետո՞ ինչ, որ անկուշտ ենք։
Փախեք։
Ու իբր… բռնվեցի՞ր, սիրտիկս։ Սա արդեն էլ ավելի ուրիշի մասին է, որ նշան բռնելու համար ինձ ասել էր sugar mama։ Ու դա ձանձրալի է, ոչ թե ուրիշ բան։ Նա սիրում է այն աղջկան՝ գեղեցիկ կրծքերով, որոնց ճարպի մեջ հին ուտելիք է։ Նրանք ձեւ արեցին ու չպարեցին իրար հետ։ Ձեւ արեցին ու պարեցին ինձ հետ։ Բայց նրանք իրար հետ էին, ինձ հետ չէին։ Բնավ։
Իսկ էկրանին մլմլում է սիրուն կոկորդ ունեցողը։ Ես նայում եմ։ Որտե՞ղ կդրվեր դանակը։ Դանակը կնոջից շուտ է հասնում տղայի վզին։ Այդպիսին է երկիրը։ Պարանոցով սրում են դանակների շեղբերն, ու կուրծքը ստուգում է գնդակի սրությունը։ Կնոջը ի՞նչ է մնում անել։ Ողբալ ու ինքդ բերել էն մեկին, որին կսիրես։ Ուրիշ ի՞նչ։ Ինչպե՞ս պոկել դրանց, բերել-հասցնել գիրկը։ Քանի որ այնքան տարված են իրենց ջահել գործով՝ մեռնելով։
Ու հին ապրողից փոխ առած հանգով՝ o՜, անմխիթար հույս ու ջերմություն պաղած։ Օ, վշտի ծավալուն վրաններ։ Սպիտակ քողարկիչ կտորներ սպիտակ ձյան վրա։ Այնպես որ վերեւից համարյա չես տարբերակի՝ մեռա՞ծ է, թե՞ պարել է ձեւացնում։
Ու հարցնելով հին մեռելներին՝ վե՞րջ, թե՞ էլի կմագլցի, կճոճվի լարին։ Իբր թե ապրել գիտի։ Իբր թե խելքը գնում է խելքահան անելու համար։ Մահից հետ դարձնելու։ Իբր թե աչքատակերն արդեն մանուշակագույն չեն դառել։ Մտածելով՝ գեղեցիկ գույն է։ Փոքրությանը նկարած զանգակների գույնը։ Ու մանուշակագույնի հոտը, որ տարբեր էր։ Թքած մանուշակների վրա։
Լալ, անելիք չունեցողի պես լալ։ Անհրճվանք, անմոլի, անաղ։
Իմացել եմ, որ թափել են կանանց ամբողջ գնդի աղիքները։
Դրանք հնարավոր չէ թաքցնել։
Ոչ մի փորի տակ։
Ճարպի տղան ինձ ասաց.
– Որ ֆլիրտ անեմ, չես դիմանա։
– Կդիմանամ։ Ես դիմանում եմ մահվան գայթակղությանը,- չասացի։ Ասացի՝ լավ։
Սեղանի վրա դրեց գեղեցիկ, մազոտ թեւերն ու կարմրեց սիրածի գալուց։ Աչքերի գույնը շաղ եկավ, կտրվեց խոսակցության թելը։ Չհավատաց, որ երկար չեն սիրում։ Նայում էր դիմացը, բայց տեսնում էր հետեւը, որտեղ աղջիկն էր, թվում էր՝ մի ամբողջ կյանք կա սիրելու։ Ջանի՜կ։
Հեռախոսը դրված սպասում էր ծնգոցի։
Ես ոչինչ անել չէի կարող։
Նայել մութ պատուհանից դուրս, որ ներսն է ցույց տալիս, ու տեսնել տղայի խռչակը։ Մտքում դնել դանակը վզին ու տառապել, ահավոր տառապել ցավից։ Մինչ նրա գլխում սուրում են ապագայի սարքերը՝ ինչպես օձի լեզուներ։ Նա կարծում է՝ ապագան կա եւ իրենն է։ Նա կարծում է՝ սերը կա եւ իրենն է։ Նա կարծում է՝ ես կամ, եւ երբ ուզի՝ իրենը։ Ես կարծում եմ՝ ամեն ինչ բաժանված է ու նվիրված։
Ցոլացում, ցոլք, ցոլացում, ցաք։
Որսացանցը՝ լղպոր քարերին։ Ոչ թե կակուղ թառանչուն նեոններ՝ խոտոր խոստումներով, այլ հին ձեթով ճրագներ՝ անջրպետն ի վար։ Մարդու խոսելն իսկ չի գալիս։ Ուր մնաց՝ անդունդով ցած վազելը։
Եւ, ուրեմն, ո՞վ է մնում։ Նրանցից ո՞վ է մնում։
Ես դեռ մնո՞ւմ եմ։
Ցաքուցրիվ, անկար ու ներկայի մեջ ճապաղված։
Նրանցի՞ց ով է մնում։
Ապավինելու իմ արգասավորությանն ու ամլությանը։
Մարմրող լույսեր հեռուներում։
Ո՞վ է կարող ցանկության վրա ցանկություն գլխել։
Ո՞վ է կարող հեռու հրել խավարի սայլը։
Ո՞վ է կարող ճրագը կախել ապագայի վզից։
Ո՞վ է կարող մրցել՝ որ մեկս է սպանելու։
Մռնչալ անորոշ անցյալի վրա։
Սեղանին դրված է մեղվի չափ թանաքամանը։
Ո՞վ է կարող ետ պատմել:
Паруйр Севак
Երազանքի գինը
05.XI.1955թ.
Մոսկվա
Ваан Терян
Դու չքացել ես
Դու չքացել ես,
Դու էլ չըկաս,
Սերը ցնորք է,
Բախտը երազ։
Քեզ չըգտա ես
Կյանքում խավար,
Իմ սիրո լույսն էր
Պատկերըդ վառ։
Քաղցր պատրանք էր,
Խաբող ժըպիտ,
Կարոտիս երգն էր
Պայծառ հոգիդ։
Սրտիս երազն էր
Թովիչ լեզուդ.
Կյանքը հեքիա՛թ է,
Աշխարհը սո՛ւտ...
Егише Чаренц
Ես նստում էի
Ես նստում էի անմարդ բուլվարում՝
Աշնան արևի համբույրին գերի:
Խմում էր հոգիս երկնքի հեռուն,
Լսում էր հոգիս երգը զանգերի:
Ու անթա՜րթ, անթա՜րթ նայում էի ես
Անսահման, անծիր երկնքի հեռուն:
Ու թաց աչքերով տեսնում էի քեզ
Հավիտենության կապույտ դաշտերում:
Եվ երբ երեկոն մեռնում էր բոցում
Ու իջնում էր պարզ, աստղազարդ գիշեր
Կապույտ ջրերի հեռու զնգոցում
Ես լսում էի քո շշուկը դեռ...
Аксель Бакунц
Մայրը
Երբ գարնանամուտին Ունանը տնքտնքալով մաշված, ցեցը կերած փայտե սանդուղքը տեղափոխում էր սրահից բակ և պատին դեմ անում, որ վեր բարձրանա ու իրենց տանը վարժված արագիլի բունը սարքի, հարևաններն իրար ասում էին.
Գարունն եկա՛վ...Էլի Ունանը լագլագի բունը շքեց: Հրեն հա՛, օճորքի գերանները դմբդմբում են, կտուրին որ խաղան:
Մինն էլ նրանց տունը շքե՛ր...
Հրեն Ռուշանը կմեծանա՛, կսարքի:
Է՛, նրանց ցեղը ես գիտեմ, ասում էր Ունանի զրուցընկեր և դրկից Մեժլումը, որի աչքերը ծերությունից չորացել, ճաքճքել էին, ձմեռը ճյուղին մնացած ծիրանի նման: Գլուխը թափահարելով, Մեժլումը կրկնում էր իր վաղեմի խոսքը.
Բաբի Օհանի կողմն են քաշել Ունանի երեխեքը: Առուշանը հլա թև չունի, Զանու փեշի տակին է սթարվում: Որ մեծացա՛վ, թևին է տալու, թռնի ով գիտե ո՛ր աշխարհ...
Բաբի Օհանը Զանու հայրն է եղել, անհանգիստ, ինքն իր ասածի և հակառակ մարդ: Եզան նման աշխատել գիտեր, նրա շալակը ոչ ոք չէր կարող տեղից շարժել: Ձեռքը եթե ձիու մեջքին էր դնում, ուժով ձին էլ կռանում էր, փորը գետնով տալիս: Երբեմն անհայտանում էր, մի քանի օրից հետո նորից երևում: Ոչ բան էր բերում, որ ասեին, թե գողության կամ որսի է գնացել, և ոչ էլ նրան շրջակայքում տեսնող էր լինում: Տուն էր գալիս նիհարած, աչքերը փոս ընկած: Վա՛յ թե մեկը նրան հարցներ գնացած տեղը: Աչքերն այնպիսի դաժանությամբ էր ոլորում, որ հարցնողը լեղապատառ հետ էր քաշվում: Ու միայն քնի մեջ անկապ խոսում էր, մռմռում, այս ու այն կողմը դառնում, ձեռքերը շարժում, ասես կոխ էր բռնել իր նման մի աժդահայի հետ: Մի օր էլ Բաբի Օհանը գնում է ու չի վերադառնում: Շատ են փնտրում, հայտնում օրենքին, գյուղերն ու անտառը մարդ ուղարկում, բայց իզուր: Ու հետքից մնում են միայն առասպելի նման պատմություններ նրա կյանքի և առեղծված մահվան մասին:
Եթե հարևաններից մեկը խոսք ընկնելուց Զանուն հայտնում էր Մեժլումի ասածը, պառավի սիրտը կոտրվում էր, շաղվում էր միտքը և մոլորված վերադառնում էր տուն, կանչում որդուն՝ Ռուշանին, նստեցնում գոգը, և մատները նրա մազերի մեջ կոխելով, շոյում, հարցնում, թե սոված չի՞ ...Հարցնում էր, աչքերը հառում մաքուր ավլած գետնին, որի պատկերն այնքան ծանոթ էր, որ կնկատեր, եթե մի շյուղ էլ ընկած լիներ:
Ռուշանը մոր մոտը շատ չէր մնում, ծլկվում էր կամ փողոց, կամ այգի: Պառավը նայում էր նրա հետևից և ապա ինքն իրեն թոնթորալով, որ նստել է պարապ, վեր էր կենում անխուսափելի դարձած աշխատանքն անելու:
Մի փոքրիկ տուն ունեին և տան մոտ՝ պարտեզ, որի մի մասը բանջարանոց էր: Տարին բոլոր Ունանը պարտեզից դուրս ուրիշ տեղ աշխատանքի չէր գնում: Թեկուզ պարտեզը փոքր էր, ծառերը ծեր, մամռոտած փչակներով, բայց Ունանի համար աշխատանքն անպակաս էր: Քանդված ցանկապատն էր նորոգում, չորացած ճյուղքը կտրում, ծառի տակը փորում և մատներով փափկացնում հողը, ավելորդ խոտերը պոկոտում, մի խոսքով պարտեզն ու բանջարանոցը նույնքան մաքուր ու խնամքով պահում, ինչքան կինը՝ Զանին, դուռն ու բակը:
Եվ ամեն տարի ծառերի ճյուղերը ծանրանում էին խնձորից ու տանձից, Ունանը փայտյա հենարանները մեկ այս ճյուղին էր դեմ տալիս, մեկ՝ այն: Ագռավ ու կաչաղակ, ծիտ ու ծիծեռնակ խմբերով ուրիշ պարտեզներից հավաքվում էին, որովհետև այստեղ և՛ քար քցողն էր քիչ, և՜ խնձորներն էին համեղ:
Նրանց միակ կովը, պոզը կոտրած նարգիզը, սերվում էր այն նախշուն երինջից, որ Զանին, որպես օժիտ, բերել էր Բաբի Օհանի տնից: Ամեն իրիկուն նախիրը գալուց կովը դարպասի մոտ բառաչում էր, Ռուշանը բակից ձայն էր տալիս հորը.
Ապի՛, Նարգիզն եկավ:
Հայրը կանաչ խոտի մի կապ թևի տակ, պարտեզից բակ էր մտնում, խոտը դնում գետնին և մոտենում դարպասը բաց անելու: Իսկ պառավ Զանին փեշերն այնպես էր վեր քաշում, պղնձե մեծ կովկիթը մի քանի անգամ լվանում, ասես բակում տասը կթի կով էր կապած: Մինչև Զանին կիթը վերջացներ, Ունանը շոյում էր կովի ճակատն ու վիզը, իսկ որդին կանաչ խոտը մանրիկ փնջերով մոտեցնում էր Նարգիզի թաց դնչին:
Կովը տեղաց անելուց հետո Զանին թեյ էր քցում, իսկ Ունանը տղայի հետ խոսում էր այն մասին, թե վաղը ո՞ր մարգը պիտի ջրվի: Եվ երբ Ռուշանը հոր խոսքը կիսատ թողած փողոց էր վազում, Ունանն էլ չուխան ուսերին քցած դուրս էր գալիս, դարպասի քարին նստում, մինչև Մեժլումն էլ երևար: Դրկիցներն սկսում էին զրույցը, ամեն մարդ իր դարպասի քարին նստած:
Օրերը խաղաղ էին անցնում, մանավանդ ցերեկը, երբ Ռուշանը դպրոց էր գնում: Զանին նստում էր բակի կեռասենու տակ, գուլպա գործում կամ կարկատան անում: Ծտերն ուրախ ճռվողում էին, երբեմն գետնի երեսով թռնում: Զանին գործում էր գուլպան, քթի տակ դնդնում մի երգ: Կատուն նրա փեշերի վրա փռվում էր, ննջում ու երբ բեզարում էր ննջելուց, թաթերով կծիկի հետ էր խաղում: Իսկ Զանու աչքերը հոգնում էին ճաղերին նայելուց և գլուխը կախ էր քցում կրծքին:
Եթե պարտեզի դռնակը բացվեր կամ մի հարևան տուն գար, Զանին տեղից վեր է կենում, փեշերը թափ տալիս և բարկանում կատվի վրա.
Ծիծ ուտող երեխի պես փեշիցս կա՛խ ընկի:
Եվ աչքերը տրորելով մոտենում էր եկողին, բարի ժպտով ասում.
Էս նինջը որտեղից եկավ, հաղթեց ինձ:
Երբեմն էլ ինքն էր գնում պարտեզ: Երկուսով նստում էին վարունգի թաղի մոտ, Ունանը չիբուխն էր լցնում, իսկ Զանին գուլպայի մատերը խաղին հագցնելով, զրույց էին անում: Զարմանալի սեր ու հաշտություն կար նրանց միջև: Երբ պառավի աչքովն էր ընկնում ամուսնու մաշված արմունկը, զրույցը կիսատ թողնելով ասում էր.
Իրիկունը մի քիչ շուտ պառկի, լուսով էդ արմունկդ կարկատեմ...Ճրագի տակ աչքս չի տեսնում, որ ասեղը թելեմ:
Դու էլ շատ մի գուլպա անի: Տուր թող Մեժլումի հարսերն անեն...
Բայց և այնպես իրիկունը նա մի քիչ կանուխ էր պառկում, իսկ Զանին կովը կթելուց հետո կարկատում էր արխալուղի մաշված արմունկը:
Ինչպես ճնճղուկների կայտառ երամը կհարձակվի կեռասենու վրա, այնպես էլ դպրոցական ընկերների իր խմբով Առուշանը, երբ տուն էր գալիս, մայրը չէր թոնթորում, եթե նրանց ոտնաձայնից հավ ու թուխս իրար էին անցնում, կչկչում, թռնում պատուհանի ու ցանկապատի վրա, եթե երեխաները ձեռք էին տալիս բակի ու սրահի իրերին, քցում, նույնիսկ կոտրում: Սրտաշարժ համբերատարությամբ պառավը կռանում էր և գետնից հավաքում թղթի, փայտի կտորտանքը, որ բերում էին նրանք իրենց հետ: Եթե պարտեզ էլ գնային, Զանին գիտեր, որ ալևորը չէր տրտնջալու: Ու միայն նրանց հետևից կանչում էր.
Երեխեք, սոխի մարգերը կոխ չտաք...
Օրերն իրենց խաղաղ ընթացքը փոխում էին, երբ դարպասի երկաթե կոչնակը ծեծում էին, և մի ձեռք մեկնում էր ծրարը: Ռուշանը եթե տանն էր լինում, ամենից առաջ նա էր վազում և նամակը վերցնում:
Անտոնիցն է...տես ինչ մեծ-մեծ է գրել: Վաղոն էսպես չի գրում, նրանը իսկի մեր ուսուցիչն էլ չի կարդա...
Պարտեզի դռնակը բացվում էր, և Ունանը բահը ձեռքին մտնում էր:
Բահն ո՞ւր ես բերում: Անտոնն է գրել...Քոռանամ, էս նրա ձեռքն է:
Ունանը դողդողալով ծրարը բաց էր անում, մինչև Ռուշանը նրա՝ թելով կապկպած, մի ապակին ճաքած ակնոցները տնից բերեր: Ծրարը բացելուց հետո մատները դողում էին, երբ հանում էր նամակը, ակնոցները հագնում քթին, գիրկապ անում: Ռուշանը վիզը մեկնում էր, աչքը քցում նամակին, բարձր կանչով նա ընդհատում էր ընթերցումը, եթե հայրը սխալ էր կարդում:
«...Իմ աշխատանքին եմ, նույն քաղաքում: Հետևեք Ռուշանը լավ սովորի: Եթե արձակուրդ ստացա, կգամ ձեզ մոտ կարճ ժամանակով...Վաղոն Մոսկվա է, նրան նշանակել են պոլկի կամիսար: Նանի գուլպեքը ստացել եմ. ինչո՞ւ ես չարչարվել, էստեղ էլ կա...մնամ...»:
Ու նամակը կարդալուց հետո Զանին պիտի առներ, նայեր, աչքերը պիտի ջրակալեին:
Ի՞նչ ասեմ Բաբի Օհանին...Մեզ խավար թողաց: Բա գիր չիմանա՞ս...
Եվ նա դեռ երկար պիտի նայեր անհասկանալի գործին, նշաններին, պիտի լարեր տեսողությունը և փնտրեր այնպիսի բան, որ միայն ինքը կարող էր տեսնել:
Ապա հանում էր Անտոնի՝ պատից կախված նկարը, սրբում փեշով, թեկուզ ապակին պլպլում էր: Երբեմն նա մեղմ երգում էր, եղունգով քերում շրջանակի վրայի աղտոտ բծերը: Անտոնի նկարը տեղը կախելուց հետո, մեծ որդու՝ Վաղոյի նկարն էր վերցնում: Նրան նայելուց Զանու դեմքի արտահայտությունը փոխվում էր: Վաղոն ավելի կանուխ էր գնացել. մոր հիշողության մեջ որ դու շատ հետքեր ավերվել էին, ու միշտ մռմռում էր հին վերքի սպին:
Ոչ միայն այդ երեկո, այլև մյուս օրերը խոսակցությունը նամակի շուրջն էր: Պատահում էր, մանավանդ Զանու խնդրանքով, որ Ունանը նամակը սնդուկից հանում էր ու մի անգամ էլ կարդում: Այդ երեկո նրանք թեյը սառած էին խմում, իսկ Ունանը միշտ շորերը հանելուց էր նկատում, որ ակնոցները դեռ քթին են հագցրած: Ու երբ Զանին ճրագը հանգցնում էր, մթնում շորերը հանում (այդ նրա սովորությունն էր՝ այն օրից, երբ հարս եկավ. ոչ ոք երբեք լուսով չէր տեսել նրան շոր հանելուց կամ հագնելուց), պառկելուց առաջ մի անգամ էլ մոտենում էր Ռուշանի վերմակը շտկում. մթնում երկու պառավ դեռ երկար էին քչփչում, մինչև Ունանը հորանջի և կողքին դառնալով կնոջը պատվիրեր իրեն կանուխ զարթեցնելու:
Տանձիքը պիտի ջրվի՛...Էգուց ջրի հերթը մերն է...
Իսկ պառավը դեռ միտք էր անում...ուրեմն գուլպաները ստացել է...իր գործած գուլպաները, ձյունի նման փափուկ ու սպիտակ...Հասել են, գուլպաները գնացել են ու հասել Անտոնին...Ուրեմն կարոտ կա, որ ասում է, թե ինչո՞ւ ես ուղարկել, նեղություն ես քաշել...Անտոնը հենց փոքրուց էր սրտով: Մի անգամ փուշ էր մտել Զանու ոտքը...մրմռում էր ու ինքը ասեղի ծայրով ուզում էր փուշը հանի...Երբ գլուխը վեր հանեց, Անտոնը հարցրեց, թե ցավը կտրե՞ց, նանի...Վաղոն էլ էր ջիգյարով...Լեզուդ պապանձվի, ինչո՞ւ ես նրան ջոկում Անտոնից...Էն որ չէր թողնում իրեն ալյուրի պարկը շալակի: Ուսն առավ ու մի շնչում ջաղացից տուն բերեց...Է՛հ, հիմա տեսնես քնել ե՛ն...Չէ, քաղաք է, ո՞վ գիտե երբ են քնում...Էդ լավ չի, որ զորքի վրա է...կռիվ կա, պատերազմ կա...Մի բան չպատահի՞, մի բան չպատահի՞...
Պահարանում շարած պղնձե ափսեները զրնգացին...կատուն էր: Լիզում էր ու վեր քցեց:
Փի՛շտ, ձայն տվավ Զանին: Կատուն հեռացավ: Նրա մտքի թելը կտրվեց: Հիշեց, որ երեկոյան ափսեները չի լվացել սամավարի ջրով:
Ռուշանը քսի մեջ ծանր էր շնչում: Մայրն ականջ դրեց ու վեր կացավ բարձը շտկելու: Ու երբ գրկեց գլուխը, երեխան քնի մեջ շրթունքները շարժեց ու խոր շնչելուց հետո նորից թանձր քուն մտավ...Մայրը համբուրեց նրան ու, բոբիկ ոտքերը մթի մեջ զգույյշ փոխելով, հասավ տեղը:
Ռուշանը...Հանկարծ կատուն չգնա, դոշին նստի...էգուց ալևորին ասեմ փենջարան ճիլոպով ծածկի...էնտեղով է մտնում, թե չէ դուռը փակ է...Ռուշանը...կմեծանա...Ապրեմ էնքան, մինչև նրա կանաչ-կարմիրը կապեմ, իմ ձեռքով մի փափուկ բարձ լցնեմ...
Զանին հիշեց, կոտրած կարասի մեջ պահած բմբուլին վաղուց չի նայել...ցեց մտած չլինի՞: Հետո միտքը սահեց, ինչպես հանդարտ լողացող ամպի քուլա...Հիշեց Ռուշանի խոսքը, երբ ինքը հավերին կուտ էր տալիս:
Նանի, որ մեծանամ քեզ համար ինչքա՛ն հավ եմ առնելու...
Ու քունը թեթև փետուրի պես իջավ Զանու հոգնած կոպերին:
Արևը մայր էր մտնում:
Զանին գուլպան ձեռքին նստել էր կեռասենու տակ: Կաչաղակներն ու ծտերը թռչկոտում էխն ճյուղից ճյուղ, կտցահարում կասկարմիր կեռասը: Երբ նրանց աղմուկը սաստկանում էր, Զանին կողքին դրած բարակ ճիպոտը ճոճում էր, «հուշտ» անում...Ծտերն ու կաչաղակները փռռալով թռչում էին, պահվում մյուս ծառերի ճյուղերին ու հետո նորից մեկ-մեկ հավաքվում...Կտուրի վրա, բնի կողքին կանգնել էր ծեր արագիլը ու պլշած նայում էր, երբեմն գլուխն այս ու այն կողմը դարձնում: Զարմանո՞ւմ էր կաչաղակների հանդգնությանը, թե զայրացած էր, որ անհանգստացնում են պառավին, միայն երբ Զանին ճիպոտ էր վերցնում, արագիլն էլ թևերն էր թափահարում, կարծես ինքն էր քշում աներես ծտերին:
Հանկարծ արագիլը վիզը երկարեց, դժվարությամբ թեվին արավ ու թռավ: Հենց այդ վայրկյանին մեկը մոտեցավ դարպասին, կոչնակը ծեծեց.
Զանի մոքիր, դուռը բաց արա, աչքալուս եմ բերել...
Պառավին թվաց, թե ծնկները պոկվեցին: Ու քիչ մնաց ընկներ...Գուլպան ձեռքից սահեց գետնին: Պարտեզի դռնակը բացվեց, և Ռուշանը գնդակի թափով վազեց դարպասի կողմը: Ու հևիհև ներս ընկավ. ներս մտավ Մեժլումի հարսը:
Զանի մորքուր...Անտոնը, ձեր Անտոնը հրեն գալիս է...ֆայտոնում նստած: Աչքալուսս տուր...ես բուրդն էի լվանում, մին էլ ֆայտոնը կամրջի գլխով անցավ: Տեսնելս ու ճանաչելս մին եղավ: Հրես որտեղ որ է ձենը կլսվի… Ասի բուրդին նայեք ես վազեմ...թե որ չէ՛ի ճանաչել, էն ա աչքալուսս...
Ռուշա՞ն, ա՛յ ալևոր...
Ռուշանը չկար: Մեժլումի հարսի հենց առաջին խոսքից նա դուրս էր վազել: Պարտեզի դռնակը բացվեց, երևաց Ունանը: Ծերունին մի վայրկյան զարմացած նայեց:
Անտոնը՛, ա՛յ մարդ, իսկ Մեժլումի հարսը ձեռքով հասկացրեց, որ աչքալուսն ինքն է բերել: Ծերունին քայլերն արագացրեց, շապիկը կոճկեչով: Լսվեց զանգակների ձայնը...
Վաղուց, շատ վաղուց պարտեզի դռնակը կիսաբաց չէր մնացել...Ստվերում նստած հորթը վեր կացավ ու կամացուկ ներս մտավ երբեք չտեսած մի աշխարհ, ուր աճում էր համեղ և մսոտ տերևներով կաղամբը:
Կառքը դարպասի մոտ կանգնեց: Ներս մտավ հաղթանդամ մի տղամարդ ու ներս մտնելով դիպավ դարպասի դռներին, կոչնակը թույլ զարկեց: Նա գրկեց Զանուն. պառավի ոտքերը գետնից կտրվեցին: Անտոնի աչքին մայրն ավելի փոքրացած երևաց, սմքած, ու թեթև բմբուլի նման գրկեց վեր բարձրացրեց:
Նանի, ո՞նց ես... մոր դողացող շրթունքների համբույրը չոր տերևի նման հպվեց որդու այտին: Զանին մի վայրկյան աչքերը փակեց և մանկան նման գլուխը հենեց Անտոնի կրծքին: Ու հանկարծ արցունք կաթեց.
Նանի՛...
Հա, քեզ մատաղ, իսկ մայրը մեղմ ժպտում էր:
Անտոնի աչքին հոր տունը փոքրացած ու ցածրիկ երևաց, սանդուղքները՝ բարա՛կ ու մաշված: Ու մտածեց, կդիմանա՞ն, եթե բարձրանա սրահը:
Հարևանները հավաքվեցին: Ռուշանը հոլի նման ֆռռում էր, մեկ փողոց դուրս վազում, մեկ տուն, նորից մոտենում եղբորը, վազում ու նրա իրերը տնտղում:
Օ՛ ...Մեժլում ապի...պառավել ե՛ս:
Է՛հ, այ որդի...Աչքերիցս եմ խեղճ, թե չէ կռներումս հլա ուժ կա:
Անտոնը նրա թևը բռնեց, մտավ ու բարձրացրեց սանդուղքով: Ունանը հետևեց նրանց: Բարձրացան և ուրիշները: Հայրը զարմացած լսում էր: Մի՞թե դեռ հիշում է որսորդ Ավուն...Հարցնում է, թե բժիշկը քանի անգամ է գյուղ գալիս, ինչպես են ցորենը մաքրում...մաշինից է հարցնում:
Ապի՛, բա ե՞րբ են բերելու լույսը, հարցրեց Անտոնը:
Ինչը՞, և ավելի մոտեցավ նրան:
Էլեկտրականը, էն, որ ձորում շինում են...
Եսի՛մ ինչ են շինում ձորումը...Ո՞վ է էնտեղեք գնացողը, սրտնեղած պատասխանեց հայրը: Որտեղից գիտեր նա...Հիմա երևի մտքում հանդիմանում է հորը, թե ես հեռու քաղաքում եմ ապրում, բայց գիտեմ, թե ձորում ի՞նչ են շինում...Ինքը նրան իր նամակում այդ մասին ոչինչ չի գրել:
Զանին ներս ու դուրս էր անում: Երբեմն կանգնում էր որդու մոտ, թեկուզ մտքում թեյ դնելու հույսն էր կամ մի այլ գործ: Եթե Անտոնը նրան էր դառնում մի հարցով, Զանին բարակ դողացող ձայնով պատասխանում էր, ավելացնելով. «Հա՛, քեզ մատաղ...»: Մեժլումի հարսը չլիներ, նա երևի դեռ շատ կփնտրեր շաքարամանը:
Նարգիզն եկավ, դռան մոտ բառաչեց, Զանին կովկիթն առանց լվանալու իջավ սանդուղքով, նրա հետևից՝ Ունանը: Երբ կովի երկրորդ բառաչին հորթը պոչը ցցած դուրս եկավ պարտեզից, երկուսով իրար նայեցին:
Լավ, անցել է, ասաց Ունանը և սկսեց Նարգիզի ճակատը քորել:
Պառավ արագիլը զարմացած նայում էր բակին, երբ սանդուղքով իջնում էին ու բարձրանում, վախեցած հետ էր քաշվում, մոտենում բնին: Այդպիսի եռուզեռ նա չէր տեսել, ո՞վ էր այն բարձրահասակը, որի ծանր սապոգներից ճռռում էին սրահի տախտակները:
Հարևանները մեկ-մեկ հեռանում էին: Մթնում էր: Անտոնը մոտեցավ իրերին, սկսեց կապոցներն արձակել:
Ռուշա՛ն, պիոներ ես՞...
Հլա չեն ընդունել...
Գիտե՞ս որտեղ է կոմիտեն:
Էն, որ ընկեր Սահակը նստում է, է՛ն, Անտոնը ծիծաղեց:
Հա՜, էն:
Մեր դպրոցի կողքին է, ինքնագոհ պատասխանեց Ռուշանը, իսկ հայրն ավելացրեց.
Իվան բեյի օթախներում...
Ծերունիները նայում էին Անտոնի իրերը. մի բարձ էր, փափուկ վերմակ, մի երկու կտոր շոր, գրքեր, զանազան մանրուք: Զանին միտք էր անում, թե Անտոնն ինչ գործի է քաղաքում, որ լավ ու հարուստ զգեստ էլ չունի: Մեկ էլ հանկարծ դարձավ Ռուշանին.
Իվան բեյի օթախները դու ո՞րտեղից ես ճանաչում...
Ե՞ս, մանկան ինքնագոհությամբ պատասխանեց տղան, Հլա մեջն էլ եմ մտել...Տակին պիոներների շտաբն է, վերը ընկեր Սհակն է նստում: Հլա մի անգամ էլ հարցրեց, թե նամակ չկա՞ աղբորիցդ, ու հորը դառնալով ավելացրեց, ապի, էնտեղ մեծ թմբուկ կա, ա՛յ էսքան...
Ռուշանը թևը բարձրացրեց:
Դարպասը նորից ճռռաց: Մի քանի հոգի ներս մտան: Անտոնը մոտեցավ նրանց, սանդուղքի գլխին մեկին գրկեց ու համբուրեց, ապա ամուր սեղմեց դեպի իրեն մեկնած ձեռքերը:
Էս քանի ժամ է, որ երևացել ես մեր երկրի սահմաններում ու չես ներկայացել մեզ, դարձավ նրան առաջին բարձրացողը և ավելացրեց, դա՛, բրատ, դու էլ ես պառավել...
Ռուշանը ճանաչեց ընկեր Սահակին:
Ինչի՞ եք մինչև հիմա զարթուն, դարձավ նա ծերունիներին: Մայրի՜կ, տեսնում ե՞ս ինչ տղա է դառել:
Հա՛, քեզ մատաղ...
Դե ի՞նչ ունես, բեր նանի՛, թաքուն տեղ պահած կլինես:
Պառավը ուրախ սենյակ մտավ, սնդուկը զնգաց, ապա գոգնոցը բռնած մոտեցավ օջախին: Շեմքի մոտ նստել էր Ունանը և զննող հայացքով նայում էր մեկ Անտոնին, մեկ Սահակին ու նրա ընկերներին: Նրանք երբեմն ռուսերեն էին խոսում, Անտոնն ավելի հաճախ. ու բոլորովին օտարի էր նմանվում նա այդ րոպեին, ասես բոբիկ ոտներով, երեսին քերծվածքն անպակաս երեխան չէր...Ի՞նչ մարդիկ են նրա ընկերները...Եվ ո՞րտեղից է այդ ընկերությունը...Թե հին ճանաչներ են, ինչո՞ւ մի անգամ Սահակն իրենց տուն հյուր չի եկել:
Անտոնը ծոցից թղթի կտոր հանեց, կռացավ վրան, մյուսները գլուխները մոտեցրին: Մատիտով գծում էր, սևացնում...պատմում էր, իսկ Սահակը գլխով նշան էր անում: Ունանի աչքին ընկավ Անտոնի ճակատի սպին, որ կռանալուց ուռել էր...ինքը ջաղացումն էր, մեկ էլ խաբարը բերին, թե ծառից ընկել է...Հիմա տեսնես ի՞նչ գործի է...ինջիներ է, ադվակատ է...Ինքն ի՞նչ իմանա, միայն եկողներից միշտ լավն է լսել: Գուցե ինքը լավն է, իսկ այդ ղարիբ մարդիկ, նրա ընկերները...Հը՞ , ով գիտե...Աշխարհն այնպես խառնվեց, այնպես բորան եղա՛վ, և քցեց որտեղից որտեղ...Ոչ մեկն էլ մի նշան, մի մեդալ չունի, որ ինքն իմանա, թե ով է ումնից մեծավոր...Սհակի պաշտոնն է բարձր, թե որդունը...Սհակն իր ոտով եկավ, ուրեմն...թե մեծավոր են, ինչո՞ւ հարցրեց, թե ժողավուրդը ոնց է ապրում: Երևի թաքուն քննիչ է Անտոնը, քաղաքից ուղարկել են: Հալբաթ մեծ զորություն ունի:
Իսկ Անտոնն ընկերներին պատմում էր այն մեծ ճանապարհի մասին, որի կառուցման խնդիրը դրական լուծումն էր ստացել և որը հետ ընկած գավառը միացնելու էր երկաթգծերի գլխավոր մագիստրալին: Նա խոսում էր քարհանքների մասին, գավառի խիտ և անանցանելի անտառների օգտագործման մասին: Այդ բոլորը քանի անգամ քննության էին առել Սահակը, նրա ընկերները...իսկ Անտոնը պատմում էր վերջին նորությունները, գործի մանրամասնությունները, որ անհայտ էին շրջանի ընկերներին:
Զանին մի անգամ կամացուկ ասաց.
Անտոն, սմավարը սառչում է՛...փետով եմ քցել, բայց նրանք չլսեցին: Ունանն էլ պառավին հանդիմանեց.
Մի երկու կտոր տաշեղ քցի...Տեսնում ես պլան են քաշում… Խոսում են:
Հանկարծ Անտոնի աչքն ընկավ Ռուշանին, որի գլուխը ծանրացել էր ձեռքերի վրա, մեկ ննջում էր, մեկ աչքերը լայն բաց անում, միտքը լարում՝ նրանց ասածներից մի բան հասկանալու:
Գնա քնի, Ռուշա՛ն, ասաց Անտոնը:
Քունս չի տանում, ու տեղում շտկվեց: Զանին առիթից օգտվելով սամավարը դրեց սեղանին: Զրույցը հանդարտվեց, մոտեցան սեղանին: Ունանը տեղից վեր կացավ ու նստեց իր անփոփոխ տեղը՝ սեղանի ծայրին:
Ռուշան, Անտոնը որ քեզ հետը տանի, կգնա՛ս, հարցրեց Սահակն այն աշխույժ տրամադրությամբ, որպիսին ունենում է աշխատանքից հետո հանգստացողը:
Կգնա՛մ, կտրուկ պատասխանեց Ռուշանը և չնկատեց, որ սամավարի հետևից իրեն հառած մոր աչքերը զարմանքից լայնացան:
Որ քեզ տանի, ի՞նչ ես դառնալու...
Միլիցիա լուրջ ասաց աղան:
Սահակն ու Անտոնը ծիծաղեցին, Ունանը ժպտաց նրանց ծիծաղի վրա, իսկ Ջանին ձեռքը մեկնեց սամավարի ծորակին ու սառավ:
Աչքդ վրան պահի, չես տեսնո՞ւմ, ասաց Ունանը, ձեռքով ծորակը շրջելով: Բաժակը լցվել էր ու ջուրը թափվում էր սեղանին: Զանին շփոթվեց, և նրա թորշոմած դեմքը պղնձագույն դարձավ հուզմունքից:
...Ուշ էր, երբ նրանք գնացին:
Նանի, տեղերս քցի...Է՛, ապի, դու ոնց ես...Մազերդ սպիտակել են, բայց էլի պինդ ես:
Ինչ դժար գործի ենք որ... պատասխանեց հայրը և դարձավ կնոջը, թախտին քցի տեղերը: Էն պատուհանն էլ փակի. լուսադեմին քամի է լինում:
Նանի, դու ոնց ես...բա չես բեզարել, էսքան որ աշխատում ես:
Նանին քեզ մատաղ...
Բա Վաղոյից չես հարցնո՞ւմ:
Հը, բան կա՞, ու բարձը մնաց ձեռքին:
Ամուսնացել է, ժպտալով ասաց Անտոնը:
Արի՛ է, այ ալևոր, կանչեց Զանին, հարսը լավ տնի՞ց է:
Ի՞նչ տուն, նանի: Անհեր, անմեր մի ռուս աղջիկ է...
Ռո՞ւս:
Անտոնը ծխախոտի տուփը դրեց կողքին ու շուլալվեց վերմակի տակ:
Օխա՛յ...Էսպես փափուկ տեղ վաղուց է չեմ քնել...Ննի, Սահակն առավոտ կանուխ է գալու, միասին տեղ պիտի գնանք: Չայը կանուխ կքցես... ու գլուխը ծածկեց վերմակի ծայրով:
Ունանն էլ պառկեց: Միտք էր անում ծերունին, թե էս ի՞նչ մարդիկ են ... Չհարցրեց, թե բաղը ոնց է, ծառերը, հողը...Տան ապրուստի, մուլքի կողմանից ... ոնց որ մի ղոնաղ: Իսկ փոքրուց էդպես չէր...Ոնց փոխվեց, հը՞...Ծառերն ո՞ւմ պիտի մնան, ու նրա միտքն ընթացավ ծանոթ ճանապարհով, դռնակը բաց արեց, ջրի բանդը պիտի կալնել...Անտեր շները գալիս են լոբու մարգերը կոխ տալի...
Պառավը ճրագի տեղը փոխեց: Աչքը դարձյալ ընկավ Անտոնին, անխռով քնել էր: Ու շա՛տ մաշված, այտերը փոս ընկած թվաց նրա աչքին Անտոնի հոգնած դեմքը: Մայրը կամաց հառաչեց, կռացավ նրա կոշիկներին նայեց, գոգնոցի ծայրով փոշին սրբեց: Վաղոն պսակվել է: Շրջանակի միջից մի զույգ աչքեր նայում էին մորը: Իր ասածը չեղավ...Է՛, ինչ թաքուն մտքեր ուներ Զանին անդրանիկ որդու հարսանիքի հետ կապված: Ճրագը ձեռքին մայրը մոտեցավ Ռուշանի վերմակը շտկի, ամեն օրվա պես: Ռուշանը քնաթաթախ աչքերը բաց արեց ու ծոր տվեց...
Հիմա հո չեմ գը-նո՛ւմ...որ մեծանամ, էն ժամանա՛...
Մայրը կռացավ, ճակատը համբուրեց ու ականջին շշնջաց.
Բա ես՞, բալիկ...
Դու ապորը մոտ մնա.. էնքան համա... խոսքը թերի մնաց, աչքերը փակվեցին:
Մայրը մի պահ նայեց նրան: Ճրագը ձեռքում դողում էր: Երեխան քնի մեջ ժպտաց: Եվ անլուծելի առեղծված դարձավ այդ ժպիտը մոր համար:
Զանին ճրագը հանգցրեց:
Аветик Исаакян
Արևի տակ սոսկ մի օր է լինելու
Արևի տակ սոսկ մի օր է լինելու,
Որ ինձ համար բախտավոր է լինելու,
Բայց այդ օրը զգալու չեմ ես, ավա˜ղ,
Որովհետև մեռած օրս է լինելու:
1932
Փարիզ
Шушаник Кургинян
Պետք էր անկասկած
Արդար է՝ կյանքը․․․ ոճիրն՝ ուսուցիչ․․․
Սև շիրիմները նահատակների,
Հրդեհը լափող, սովը՝ կործանիչ,
Սուգ ու շիվանը՝ անմեղ զոհերի
Պետք էր մարդկային ցեղին անարժան․․․
Շղթայի, սրի շաչյունն ամեն օր,
Թաղման հանդեսներ և մահ տարաժամ,
Եվ մութ որոգայթ, կախաղան, աքսոր
Պետք էր անկասկած․․․
Ձե՛զ, թշվառ ազգեր, հոծ վամպիրների
Ոհմակներ քաղցած և արյունռուշտ․
Նմանի լեշից անգործ գիշերի
Ժամեր սպառող՝ գազաններ անկուշտ
Պետք էր, արժանի․․․
Արդար հատուցում․․․
Ձեզ՝ ով մոլորված ոչխարի հոտեր՝
Որ դիմում էիք դեպի խորխորատ
Անհայտ սարսափից․․․ լույսը ձեզ մոտ էր,
Բայց խիղճերդ սև, գծուծ, մեղապարտ․
Եվ կուրանալով ճնշելու ախտից՝
Ոսկի սրտերի խունկ էիք ծխում,
Դավադիր մտքով անուժի բախտից
Զազիր գործերի արձանն եր ձուլում․․․
Դո՛ւք, որ թավամազ, մտքերով տկար
Դարերի շնչից կռկած դուրս եկաք․
Որ գազան էիք անբան, անկատար
Անծայր երկիրը գերևար տարաք,
Անվախ ձգտեցիք մոլորակների
Հետքերը քննել, գաղտնիքը բանալ
Կապույտ անհունի,
Գոյական շնչին անխափ տիրանալ․
Եվ որպես խլուրդ երկրի շերտերում
Օվկիանի ծոցը մտաք անարգել,
Պատուհասներից, տանջանքից մարդուն
Նպատակների կատարին կանգնել․
Եվ հետք չթողիք նախնական խաղաղ
Կացության անպարտ բյուր վայելքներից,
Սուրբ ճշմարտության լույսից ուշաքաղ
Չարը տոնեցիք մռայլ խորերից,
Արյան գներով միացաք իրար,
Եվ բաժանվեցիք նույնպես արյունով,
Շքեղ ծիրանի հագնելու համար
Խեղճերի կաշին քերթեցիք սիրով,
Պետք էր անկասկած․․․
Ձեզ ցավ, տառապանք․․․
Դուք որ ծնելով տաղանդ-հանճարին՝
Անխռով թողիք մեռնել սովամահ,
Կամ թե անձնուրաց ըմբոստ հերոսին
Դահճին հանձնելով՝ կոչեցիք անմահ․․․
Դուք՝ որ զանազան պատահմունքների
Դիմակի տակից գործեցիք ոճիր՝
Հավատը արիք շահերիդ գերի,
Խաչի անունով սարքեցիք նախճիր
Լցվեց բաժակը․․․ մեղքերիդ համար
Այս կյանքը արդար՝
Լուռ, մեկիկ-մեկիկ վրեժխնդրության
Որոտ պիտ տեղա․․․
Եվ ի՞նչ եք կարծում,
Շահամոլ, խուժան, այլասեռ մարդկան,
Ձե՞րն է հաղթանակ, դո՞ւք եք այս կյանքում
Վճիռը տվող կյանքի և մահվան։
Հա՜, հա՜, հա՜․․․ վաղ է դեռ այդպես մտածելու․
Նույն պատմությունը կյանք, միտք դեգերող,
Պիտ կրկնվի նորից, նորից զոհելու,
Նորից կռվելու՝ մինչև որ կորչեք,
Հին մնացորդներ ոճիրով ծնված,
Մինչ ողջ արմատով անհետ փշրվեք․
Եվ ազատն աստված
Նորից ստեղծե կատարյալ էակ
Եվ նոր աշխարհի ղեկը վարեւու
Դուրս գան այլ մարդիկ կապույտ երկնի տակ
Նոր կյանքի համար․․․
Եվ ձեզ հաղթություն պիտ մնա միայն,
Պատմության էջը հավերժ հիշվելուն՝
Որ չարիքներին եղաք վերջաբան
Եվ հողը պարարտ նորը շինվելուն․․․
1907 թ. 12 մայիսի
Авторы
15 самых читаемых работ
Арт-сайты из Ятука
Мы разработали несколько арт-сайтов, где вы сможете насладиться армянским искусством.Лучшие картины самых популярных армянских классиков и современных художников собраны в онлайн-пазлы.
Посетите вебсайтЛучшие из самых популярных армянских классических и современных композиторов плейлист с инструментальными исполнениями.
Посетите вебсайтПопулярные художественные изделия, такие как пазлы, открытки и наборы магнитных закладок.
Посетите вебсайт