Նոխազը այծերի հետ մտավ քարանձավ։ Տեսնելով Նրանց, գայլը գալիս, հարցնում է.

Ի՞նչ եք անում այդտեղ։

Եվ ասում են.

Քառասուն օր ճգնելու ենք այստեղ։

Հավատալով, գայլը գնաց։ Իսկ այծերը իջնելով՝ գնացին խաղաղությամբ:

Առակս ցույց է տալիս, թե ինչպես կարելի է ստությամբ ազատվել վտանգից, որ պարսավելի չէ։

Այնքան խաղաղ է այսօր իմ հոգին,

Այնպես եմ լցվել քեզանով այսօր,

Ուզում եմ ճախրել ամպերից անդին,

Թող այս արբունքը մեզ ասի օրոր:

Եվ քո մետաքսե կրծքին նուրբ փարվեմ,

Բոլորից հեռու ու ամեն ինչից,

Իբրև լրացում` քեզանով տարվեմ,

Հայելենք իրար, ես քեզ, իսկ դու ինձ:

Գարուններ փնջեմ հոգուդ ծաղկումից

Ու զգամ սրտիդ բաբախը վսեմ,

Մեր հայացքներով` իբրև հոգեկից,

Քո լռությունը անդադար լսեմ:

Քեզանից անվերջ զորեղ ուժ առնեմ,

Հոգիդ շոյելով` բերեմ նրբություն,

Եվ հանապազօր քեզանով հառնեմ`

Դու իմ անհատակ կատարելություն:

Թող այս արբունքը մեզ ասի օրոր,

Ուզում եմ ճախրել ամպերից անդին,

Այնպես եմ լցվել քեզանով այսօր,

Այնքան խաղաղ է այսօր իմ հոգինհոգին...

1918 թ. 17 դեկտեմբերի

(Վարդանանց պատերազմի ժամանակ)

Պարսից գետերի ափերի մոտով,
Գլուխս ծռած և տխուր սրտով,
Իմ բոլորտիքս զինվորներ պատած,
Ես թափառում եմ շղթայված ոտով:

Ես մի գերի եմ՝ անբախտ և թշվառ,
Ոչ ոք չէ լինում վշտիս մխիթար,
Միայն հնչումը ծանր շղթայի
Ինձ հիշեցնում է մտքեր չարաչար:

Ինձ հիշեցնում է Արաքս, Արարատ
Եվ Էջմիածին՝ մայր մեր գթառատ,
Ինձ հիշեցնում է քաղցրիկ Հայաստան
Եվ սեր հայրենյաց՝ սուրբ և անարատ:

Սիրտս էրվում է, լերդս խորովվում,
Աչքերես առուք գետի պես հոսվում,
Եվ արտասուքն ինձի խեղդում է,
Խեղդում, ուշաթափ գետին է ձգում:

Գերեվարներից մի գըթոտ զինվոր
Մի՜ լար, ասում է, ով քաջ և հզոր,
Միշտ չես մնալ դու գերի մեր երկրում,
Եվ ազատություն կրգա քեզ մի օր:

Բայց դու մեզ երգե քո հայրենիքի՝
Քո Արարատա կորուսած փառքի՝
Նորա վեհության՝ անուշիկ երգը,
Երգե կմխիթարվի քո սիրտն ու հոգի:

Ես Արարատա կորուսած փառքը,
Ես մայր Արաքսի դառն արտասուքը,
Գահեն որբացած ծերուկ Մասիսի`
Ինչպե՞ս ես երգեմ՝ ողբն ու սուգը:

Երբ արտասուքը թշվառ պանդխտի
Ցողում է հողն օտար աշխարհի,
Խոր սրտեն բխած նորա երգի ձայն
Հնչեցնում է օդն օտար երկնքի:

Բայց Հայաստանի գերին խեղճ, պանդուխտ,
Թո՜ղ ձեզի երգե յուր սրտի սուրբ ուխտ,
Որ նորա կենքի է միակ նպատակ,
Քանի ապրում է օտար երկնի տակ:

Ով իմ Հայաստան, սիրուն հայրենիք,
Հայկի և Արամա երկիր գեղեցիկ,
Թո՜ղ քաջքն Արտավազդա ինձ կորուսանեն,
Թե ես մոռանամ քո սերը քաղցրիկ:

Թո՜ղ իմ բազուկս չորանա իսպառ,
Թո՜ղ լեզուս լռվի, չըխոսի մի բառ,
Երբ պատերազմում, քո թշնամու դեմ,
Չըզոհեմ արյունս քո սիրո համար:

Թո՜ղ իմ աչքերը կուրանան շուտով,
Երբ քեզ ես նայեմ Վասակի սրտով,
Թո՜ղ իմ ականջներ իսպառ խըլանան,
Երբ չարիքդ լսեմ, մնամ ես անվրդով:

Երբ, տե՜ր, կըխնդրես վրեժն անբախտին,
Դու միտ բեր հային և հայի որդին,
Տե՜ս Ավարայրի լայն դաշտն ահարկու,
Հայի արյունով ներկված է գետին:

Թափի՜ր քո կրակ, քո կայծակ և հուր,
Լարե՜ քո աղեղ, նիզակ սայրիսուր,
Սասանա պարսկի որդիքն անիրավ,
Թող խոր դժոխաց լինեն կերակուր:

Երբ պատերազմի հնչեց ահեղ փող,
Սիրտս նախանձի կզգա մի սուրբ դող,
Կըփշրեմ շղթաս, ձեռքումս բաց սուր,
Կառնեմ իմ վրեժը, հետո կմտնեմ հող:

Մենակ մանկության օրերն են անո՛ւշ,
Գողտրիկ ու բուրյան, չըքնա՛ղ ոսկեփայլ.
Եվ այնուհետև մեր կյանքը անհույս
Գահավիժում է անդունդը մըռայլ;

Ու մեկիկ – մեկիկ մեր կյանքի ծառից
Եվ վայր են ընկնում, քըշվում հողմավար
Մեր լավ տենչերը, սերը ծաղկալից,
Վառ համբույրների գարունը պայծառ:

Եվ ո՞վ սիրտ ունի մերկ ծառի նըման`
Կանգնել աշխարհի հողմերին պատվար –
Կյանքի ձանձրույթին, ծաղրանքին մարդկան,
Իշխող բըռունցքին` չոր հացի համար …

Ավա˜ղ, լուսնի տակ և վեհ բան չըկա,
Ամեն ինչ կոպիտ, բիրտ անասնական.
Աննյութ, անմարմին, անկիրք սեր չըկա,
Ա˜խ, մաքուր սերը երազ է միայն:

Ես շա˜տ եմ լացել սուրբ սիրու համար
Եվ ես լավ գիտեմ գինը ամենքի –
Սերն է անկումը մեր աստվածության,
Շըրջմոլիկ հուրը կրքերի ճահճի:

Եվ ո՞վ կարող է օտարին սիրել
Կամ մերձավորին` անհուն, անսահման.
Ուրիշին սիրել իրենից ավել.
Ընկերին սիրել – պատրանք է միայն:

Եվ ո՞վ կարող է ուրիշին ըզգալ,
Որպես իր եսը, հասկանալ նըրան.
Ա˜խ, մենք ապրում ենք անծանոթ իրար,
Օտա˜ր ու հեռո˜ւ` աստղերի նըման:

Բայց բյուր երանի, ով երազ ունի
Իր հոգու անհուն սրբության խորքում.-
Մի շըքեղ երազ, որով նա կապրի
Աշխարհից հեռո˜ւ, բյուրեղ բարձունքում:

1903
Ալեքսանդրապոլ

Համո Սահյանը պոեզիայի էության կոչման մասին մի հիանալի բանաստեղծություն ունի.
Եվ քո աչքերը հարցնում են դարձյալ,
Թե ո՞վ եմ և ի՞նչ,
Եվ իմ ճանապարհն ինձ ուր է տանում...
Հասկանալի է, որ սա բացատրություն է բոլորիս ու նաև ինքն իր առջև, բայց բանաստեղծությունն ահա, չգիտեմ պատահականորեն թե նրա իսկապես հարցական աչքերին ի պատասխան, ձոնված է Սուրեն Աղաբաբյանին։ Կարծում եմ՝ արդարացի ձոն է. մեր բոլորից ոչ ոք այնպես չի կրում մեր բոլորիս ու յուրաքանչյուրիս, առհասարակ հայ գրականության ու մշակույթի ներկայի ու ճակատագրի հոգսը, ինչպես Սուրեն Աղաբաբյանը, մեզանից ոչ մեկի աչքերում այնպես չի մթնում ու փայլում մյուսիս ձախողումն ու հաջողումը, ինչպես Աղաբաբյանի աչքերում։ Եվ դա, կարծում եմ՝ ոչ թե պարտականության բերումով, այլ որ բանաստեղծ էություն է,- բանաստեղծ, ստեղծագործ, երկնող,- իր դեպքում պարտականությունն ու կոչումը իրար գտել են։ Աստված ինքը և ինքը Աղաբաբյանն էլ չէին ասի, լավ թե վատ, բայց կարող էր նաև բանաստեղծ, դրամատուրգ, արձակագիր լինել. ահա թե որտեղից է բխում նրա ներսից զրույցը բանաստեղծության, դրամատուրգիայի, արձակի մասին, ահա թե ինչու են հազվադեպ նրա հարձակումները բանաստեղծության, դրամատուրգիայի ու արձակի ձախողումների վրա և ինչու է հաճախակի, գրեթե անընդհատ կշտամբանքը քննադատությանը, սեր ու կշտամբանք, որ առաջին դեպքում մայրական երանգի ինչ-որ ներողամտության, երկրորդում հայրական խստակեցության ու ինքնախարազանումի են հասնում։ Դա... վատ չէ, նույնիսկ լավ է, կամ ոչ լավ է ու ոչ էլ վատ, դա մեզ ուղղակի հնարավորություն է տալիս ասելու, թե ինքն Աղաբաբյանը այնտեղ է, իր սիրտը՝ այստեղ (ընդգծելը, ինչպես նաև «մոտավոր» բառերը չակերտավորելը իր ոճից են գալիս,- Հր. Մ.), կարող ենք, այնուամենայնիվ, ասել, թե այդ չափազանց սիրո և չափազանց խստության համադրումից, որ ինքը Սուրեն Աղաբաբյանն է, արտածվում է մի ճշմարտություն, որ այս միամիտ ու խորամիտ, բարդ ու հասարակ, հարափոխ ու անփոփոխ, միշտ հին ու նոր եզերքների միջև տարուբերվող, հայացքով հետ և ընթացքով առաջ սլացող կյանքի գեղարվեստական յուրացման խնդրի առջև քննադատ-գրականագետը և գրողը հավասարապես դեմառդեմ և հավասար պատասխանատվությամբ են կանգնած և առավել՝ քննադատ-գրականագետը մի քայլ առաջ, քանի որ գրականագիտություն-քննադատությունը վերջին հաշվով կանոնավորված, իմա՝ կյանքի դեմ զինված գիտություն է և կյանքը նրա առաջ պիտի որ դարաններ չունենար, գրականությունը, այնուամենայնիվ, գիտություն չէ և միշտ ենթակա է որոգայթների։
Քաղաքացիական խիզախությամբ օժտված՝ ինքը Աղաբաբյանը կյանքի և գրականության միջև այդ դիրքերում է ջանում, բորբոքվում, հաճախ բռնկվում է և՛ ուրիշներին ու բոլորիս նույնպես օժտելու իր հանդգնությամբ, որի ակունքը խոր գիտակցումն է ժողովրդի լինելության մեջ ազգային մշակույթի և աշխարհի առջև ազգի պատմական առաքելության։
Իր ծննդյան քառասնամյակը, հիսունամյակը և ահա վաթսունամյակը նույնպես Աղաբաբյանը դիմավորեց քննադատության տարափի տակ։ Հիսունամյակի «կրակոցների» օրերին մոռացության տրվեց այն հանգամանքը, որ քառասնամյակի «մեղադրականին» մի ամբողջ տասնամյակ «մեղայական» էր հաջորդել և վաթսունամյակի «դատապարտմանը» մոռացվեց նրա ճշմարտացիության և մեր «մեղանչման» նախորդ տասնամյակը, մենք ամեն անգամ մոռանում ենք, որ նա մեզանից պարզապես հեռուն է տեսնում, որ մեկը կարող է բոլորից հեռուն տեսնել։
Գրականությունը, ինչպես և կյանքը, նրան անակնկալների չի բերում, նրա իմացությունների ծավալը թույլ չի տալիս անակնկալի գալ, կարելի է ասել՝ ամեն ինչ գիտի և նույնիսկ նախապես գիտի։ Աչքն ու զգացողությունը սրել է այն աստիճան, որ հաճախ «քթով» է կարդում, հաճախ չի կարդում՝ բայց գիտի ինչն ինչոց է, հաճախ գիտի ընթացքն ինչպես է շարունակվելու և աչքը պահում է բազում բավիղներից ճիշտ այն մեկի վրա, որտեղից հայտնվելու է անհայտ ուղիներով ճամփորդության մեկնած գրողը և հաճախ էլ, շատ հաճախ, «Մայր Հայաստանի» նշանավոր կեցվածքով նստում է «ի մեջ ավէրակաց». այդ նշանակում է, որ նախորդներից նկատված այսինչ երևույթը արժանի էր խորացվելու, որպեսզի ազգային գրականության մենաշնորհ ու դիմորոշ գիծ դառնար, բայց հետնորդներս ի զորու չենք եղել, երևույթն այդպիսով իր լիարժեք դրսևորումը չի ունեցել և վրիպանքի տպավորություն է անում։ Իր այս բազում շնորհները, ի վերջո, մի խոշոր շնորհ են՝ այսօրվա մեջ պատմականն ու պատմությունը տեսնելու եզակի կարողություն։ Դա քո՛ հայոց լեզվի, մարդկանց քո ցեղի, քո տոհմի, անձամբ քո «դժար վարժությամբ» ձեռք բերված ջինջ պարզատեսությունն է։
Գործուն մասնակիցն է եղել սովետահայ ամբողջ գրականության, անուն առ անուն բոլոր գրողների ծնունդին ու վերածնունդին, գնահատմանն ու վերագնահատմանը, շատերին ուղեկցել է ակունքից մինչև խաղաղ հանգրվան, մի խոսքով՝ գլխավոր ստեղծիչներից մեկն է եթե ոչ բուն գրականության, ապա՝ բարեբեր այն միջավայրի, ուր այսօր «կայանում է» մեր գրականությունը։
Հազար ու ավելի ¥եթե կարող է, ճիշտ քանակը թող ինքը հիշի¤ մենագրություն ու հոդված է ստորագրել, ՍՈՒՐԵՆ ԱՂԱԲԱԲՅԱՆ անունն այդուհանդերձ հեղինակներից փնտրվող, ցանկալի անուն է, այդ գլխակորույս քանակի մեջ խոսքն այսինքն չի արժեզրկվել, գրաքննադատությունն ուրեմն նրա համար կեցվածք չէ, այլ տարերք՝ ի՛ր տարերքը. ի՞նչ կարծիք է ունենալու Աղաբաբյանը, ի՞նչ է ասելու և մանավանդ չի՞ լռելու, իսկ նա լռել գիտի, և գրողներիս համար ամենավիրավորականը նրա լռությունն է։
Չգիտեմ ասեմ, թե չասեմ, ծանր հիվանդ պառկած էր, ծխել, խոսել, շարժվել, հուզվել չէր կարելի, և ահա բժիշկներն ասացին, որ լսել նույնպես չի կարելի։ Այդ նույն օրերին էր, որ մեր ամբողջ մամուլը նրա ստորագրությամբ հոդված հոդվածի հետևից էր տպագրում, և այն տպավորությունն էր, թե հիվանդանոցային հիվանդը մենք ենք, իսկ ինքը խմբագրությունների վրա հոդվածներ է ցրում։ Հանրապետական մարզադաշտի շնչառության ելևէջը չէր կարելի լսել, և բժիշկները ծանր թմբիրի երկժամյա վարագույր իջեցրին նրա և մարզադաշտի միջև։ Ինքը հետո ասաց, որ չթմրած գիտակցության խորքերում լսել է մարզադաշտի բոլոր շառաչներն ու բոլոր լռությունները։ Գրականագիտական ուսումնասիրություն կլինի թե բանաստեղծությունների շարք, արձակի հաջողված էջեր կլինեն թե պատմագրության նվաճում կամ նահանջ, մեկիս ընտանեկան անախորժությունը կլինի թե հանրապետության հաջողությունը, այսինչ մարզում՝ բոլորիս ու յուրաքանչյուրիս հաջողությունն ու ձախողումը, նա այնքան է իրենը համարում, սրտին այնպես մոտ է ընդունում, որ ամեն անգամ վարագուրային մեկուսացումը պարտադիր է թվում։ Գրականությունը միշտ և ամեն անգամ սկիզբ, փորձ ու հանդգնություն է, և Աղաբաբյանի ներկայությամբ, որ համազոր է հովանավորության, կարելի է հանդուգն լինել։

Ա. պատկեր. Աջից մի դուռ, խորքում մի լուսամուտ, որ բացվում է պատշգամբի առաջ: Պատից մի փոքր հայելի է կախ արած, սեղան, վրան դրված են ցիրուցան թերթեր, թռուցիկներ: Պատից կախ է արած հրացան փամփշտակալով: Կախված են պատից նաև զինվորի բլուզներ և շինել: Երեք աթոռ, մի թախտ բարձերով, վարագույրով կտրված մի մահճակալ խորքի անկյունում:

Բ. պատկեր. Փողոց, բարիկադը կազմված է այնպես, ինչպես տեքստում գրված է. բեմի միայն մի կողմում պատշգամբով տուն է երևում:

Գ. պատկեր. Գրասենյակ, սեղան, վրան լիքը թերթեր, թռուցիկներ և այլ գրություններ: Տելեֆոնը գտնվում է սեղանի վրա: Պատերին փակցված են լոզունգներ: Կախ են տրված հեղափոխական գործիչների նկարներ: Ձախ կողմում դուռ և խորքում երկու լուսամուտ: Կողքի աջ անկյունում հրացաններ են դարսված: Լուսամուտները շրջանակված են կարմիր երիզով։ Ճակատում կարմիր աստղ՝ մուրճ ու մանգաղով պարուրված:

Կ’ալեկոծին տարփոտ ձայներն իրիկվան,
հորձանքին մեջ հոգնակոհակ հովերուն.
անրջածուփ, նըվաղ բույրերն երերուն
վերջալույսին մեջ ոսկեզօծ` կը հևան:

Խըրախության աղաղակներ հեշտալուր՝
կը պլլըվին այդ ցնծաձայն նըվագին.
ու կ’անհետին` մեջն այդ ծըփուն հորձանքին`
հեշտերգությանց թույլ ծըվեններ կցկըտուր:

Զիլ գեղգեղներ ու նըվագներ վրդովիչ,
ու ջութակի սարսուռին գիծը կարմիր…
Արևմարքին ծաղիկն, որ չի թառամիր,
ինքն ալ գինով ըզգլխանքեն այս թովիչ:

Աղմըկահար սույլն ու արշավն հովերուն,
հծծյունները ծաղիկներուն խատուտիկ,
բարդիներու խարշափն ու ծափն հանդարտիկ,
և համերգը խանդոտ` գետին մոլորուն:

Կըստվարանա ալիքն հրճվոտ այս ճիչին,
ու կը բախղի հոգվույս պորփյուր քարափին,
ու կ’ոռոգե զիս փրփուրին մեջ ծըփին
երբ խնկագույն լույսերն ինձմե կը փախչին:

Արծաթ լույսերն հիմակ տակավ կը ծաղկին,
ու կը ցայտե թավ հեծեծանքն ուտերուն,
լազվարթ ժամեր լուսնի շիթ շիթ կաթիլքին
մեջ կը թրթռան իրենց համբույրն անանուն…։

Եվ հոգիներ կ’իյնան անոնց ծնրադիր,
սիրերգությանց ըմպած հըմայքն հըրեղեն.
պայեր անոնց միստիք ճամփան կը պեղեն.
ու կը ցնծան լույսով` զենիթ ու նատիր:

Ու կը բացվի փալփլուն` գիշերն երջանիկ,
արձագանգներ կը խաղան դեռ հոս ու հոն.
քերթված մըն է ցայգն համորեն, ջինջ գեղոն`
որ կ’երփներգե ծափ ու ծիծաղ ու ծաղիկ: