Թումանյանից առաջ մենք ամեն ինչ ունեինք և ոչինչ չունեինք, ինչպես որ աստվածային Բանից առաջ ամեն ինչ կար և ոչինչ չկար: Մենք հող ու հայրենիք, բարեկամ և թշնամի, ջանք ու տառապանք, խինդ ու ծիծաղ և անգամ հազարամյա մշակույթ ունեինք՝ բանարվեստի, զարդարվեստի, երգարվեստի մի ամբողջ լեռնաշխարհ, որի վերընթացն իզուր էր լինելու, եթե չպսակվեր իրենով Արարատով: Մաքուր վաղորդայնի պես, որպես մաքուր վաղորդայն՝ Թումանյանը ցողվեց այդ ամենի վրա, փռվեց, սփռվեց, բացեց, բացահայտեց այդ ամենն ու իրեն այդ ամբողջի մեջ և հավաքեց այդ ամբողջը իրենով ու իր շուրջը: Այդպես մեկ էլ հայրենիքն է իմաստ ու նշանակություն տալիս իր մեծուփոքրի ջանքին, իր կենդան ու անկենդան գոյին:
Ապա մի, եթե կարող եք, բուն իսկ ձեր գոյությունը մերժելով անհայտի ծովին տվեք իրեն, տեսեք ինչեր ու ովքեր են սուզվում իր հետ, տեսեք նախնիներից բան մնո՞ւմ է իրենից հետո, իրենից հետո բան գալի՞ս է, դուք ինքներդ մնո՞ւմ եք, տեսեք համայն մարդկության մեծերն ու մարդկայնությունն ինքը ձեզ համար մնո՞ւմ են, հայոց ձեր լեզուն զորո՞ւմ է վերծանել, արծարծել, թոթափել, նորել ու յուրացնել տարալեզու աստվածային գիրը, որ բոլոր ժողովուրդների ու ժամանակների դավանանքն է:
Գրեթե այս մասին կամ հենց այս մասին ասված է. «Ես աստծո որդին եմ՝ որովհետև իր ղրկածն եմ, և հայրը՝ որովհետև ձեր հոգիներում իրեն ես ծնեցի, ես ինքն աստվածն եմ»: Կամ այսպես. «Ես ձեր կանչով եկա և ձեր որդին եմ, և հավատը առ ձեր իսկ գոյության ձեզանում ես արթնացրի և ես ձեր հայրն եմ»:
Վեհորեն բարձրի մեր համազգային, մարդկության այս հայ ընտանիքի ձգտումն էր ինքը և առնչումը այդ վեհին ու վերին: Առանց Թումանյանի մեզ համար օտար տաճարների խորթ, եթե ոչ թշնամի, կուռքեր էին լինելու մարդկության ամենապայծառ ճակատները: Իսկ այսպես՝ իր կենդանի, շենշող, բարձր ներկայությամբ՝ մեր իսկ ինքնաճանաչումը և, պատկառանքից զատ, հաճախ նույնիսկ սերն ու մտերմությունն է ցոլում ամենաայլազան ժողովուրդների ու լեզուների աշխարհներից: Իսկ եթե պատահում է չի ծնվում, մեզանում չի թրթռում այդ հաղորդությունը, իր խրախուսիչ ներկայությամբ վստահ՝ մեզ սուտ ու անկատար են երևում այդ աստվածությունները և ոչ մենք ինքներս:
Թումանյանով՝ մենք կանք: Առանց Թումանյանի՝ մենք չկանք: Տարազգի-տարալեզու գրականության մեծ աշխարհ մենք մտնում ենք Թումանյանով՝ և այդ աշխարհը այլևս մեր հայրենի եզերքն է: Առանց Թումանյանի՝ այդ եզերքը մերը չէ, այլև մենք այդ աշխարհի առջև կանգնած ենք աղքատ ազգականի մեր խեղճ ու ցածր թշնամանքով:
Անցյալի և ապագայի, անձնականի և ընդհանրականի, ազգայինի և համամարդկայինի, ժամանակավորի և հավերժականի մեկ և ընդհանուր սահմանին կանգնած՝ նա ժամանակավորից պատմականություն է պահանջում և հավերժականից ներկայություն, համամարդկայինից ստույգ հայեցիություն է պահանջում և հայեցիից համամարդկայնություն. մշակույթները եթե համամարդկային չեն՝ մշակույթ չեն և չեն կարող ու չպետք է ճամփորդեն հայրենիքների ու ժամանակների միջով: Այդպես՝ զուտ ոսկին է սահմաններն անցնում և բնությունից քաղաբերված օրենքները: Այդպես՝ վերահսկման ու փոխվերահսկման պայմաններում՝ իրենց տեղերում ու ժամանակներում, ճիշտ է, գոյանում, բայց և պարտադրորեն քայքայվում են այն վատ նկրտումներն ու հավակնումները, որ ուղղակի դրսևորումն են մարդ-գազանի, բայց մարդկային մշակույթի, դավանանքի ու գաղափարախոսության տեսք են առնում և նույնիսկ բանակներ կապում:
Այն ժողովրդի մեջ՝ որ աշխարհ էր բերել Թումանյանին, այն վայրերում՝ ուր Թումանյանի հոգին մարմնացել էր մի ճկուն, խիզախ ու մաքուր հասակով, հին բարձր կեցության բեկորներ կային, որոնցից առաջինն իհարկե մայրենին էր, ապա բեկված վանքերն ու պարիսպներն ու կամուրջները... ապա նույնիսկ գրի պատառիկներ իր հեռավոր նախնու ազնվական վիճակի մասին: Բայց իրենով վկայվելու էր շատ ավելի մեծ բան, քան նախնու և նախնիների իշխանական զորությունը, քան որմնադիրների-մատենագիրների-այգեպանների նշխարներից հազարամյա այս սև անապատում հայոց հանգրվան կապելու եվրո-ռուսական ջանքի հաջողությունը. իրենով վկայվելու էր, թե արև աստվածը, գառնուկ ախպերը, մարդ արարածն առհասարակ, ազատ կյանքն ինքը չարի հարվածների տակ մեկընդմի՞շտ են մտնում քարայր, վիշապօձի շապիկ, գառան մորթի... հավիտյա՞նս են տրվում մահվան, քնի, թմբիրի գերության, թե՞ ազատությունը կարող է քարությունից հանել մարդուն ու բազմեցնել իր նախասահմանված գահին, մի գերությունից արձակված մարդը չի՞ տրվում մի այլ ու թերևս վատթար գերության:
Ինքն ահա չտրվեց. իրենով՝ ազատությունը մեր հորիզոնից բարձրացավ կատարյալ գեղեցկության կերպարով:
Ծեծված, կողոպտված, ոտնատակի այգու պտուղ՝ նա դառն էր լինելու և էր. առավել քան իրենից այս ժողովուրդը ուրիշ ոչ մի բերանից այդքան դառը նախատինք չի լսել:
Ծվատված, բաժբաժված, միմյանցից խլխլված ժողովրդի զավակ՝ նա պիտի հայրենիքի զինվոր լիներ և էր. միայն նախախնամությամբ և միայն երեսուն տարով՝ զինվորի նրա կյանքը ետ պահվեց այն ջոկատից, որ հայրենական հողի թշնամական բաժանագծի վրա գնդակոծվեց և թիկունքից, և ճակատից. զինվորի տուրքը կյանքով է տրվում, երեսուն տարի անց զինվորի իր տուրքը նա մարեց եղբայրների, Թումանյանի իր և չորս որդու կյանքով, և փամփուշտները ճայթեցին թե թիկունքից, թե դեմառդեմ ճակատից:
Դեպի իմացության ու կենցաղի լույս համաժողովրդական ընթացքի ուխտավոր՝ նա լուսավորիչ էր լինելու և էր. դպրոցականի համար որպես «անցնելու նյութ» գրված նրա ոտանավորն ու զրույցը գրքից գիրք և հասակից հասակ անցնելով արդեն հարյուր տարի գալիս են և դեռ մեզնից ու մեր թոռներից են անցնելու:
Նրա ահազանգի ու արագ արձագանքի, նրա ձեռնարկումի, նրա մտքի ու եռանդի արդյունք են կրթա-գիտական, գրական-մշակութային, գիտա-մշակութային այն հիմնարար հաստատությունները, որ մի ժողովրդի վերաճեցնում են ազգի և ազգը մղում պետականության:
Ամենահեղափոխական ոչ մի հեղափոխական չի կարող մեղադրել, թե պատերազմների ու հեղափոխությունների իր ժամանակ նա դրոշներից հեռու էր կանգնած, ինչպես և ազգային ցավից խելագարված որևէ ազգայնական՝ թե դրոշը նրա ձեռքին չէր:
Կործանման ու ողբերգական իրադարձությունների ժամանակակից՝ նա պիտի իր ժողովրդի ողբերգուն լիներ և էր: Իր ժամանակի և ոչ մի երևույթ չի կարող վկայել՝ թե իր բուն խորքերում նա չի եղել, իր ժամանակի ոչ մի օրը չի կարող ասել՝ թե չի հիշում նրան, ոչ ոք՝ ոչ օտարազգի սարսափահար պանդուխտը, ոչ մեռնող եղջերուն, ոչ աղոթքի ծնկած ծերը՝ չի կարող կշտամբել, թե իր օրհասի պահին, իր վեհանալու հրաշքին նա ներկա չէր:
Բայց նա այդ բոլորի ու ամենքի գերին չէր, իր կործանված հայրենիքի հետ՝ ատելության կաշկանդյալը չէր և հույսի փրկված ծվենների հետ՝ երախտիքի կաշկանդյալը չէր - նա տեր էր այդ ամբողջի ու ամենի վրա, այդ ամբողջն ու ամենը նրա տիրական ճախրի ներքո էր: Այդպես միայն զորավար-արքաներն են լինում:
Այդ ամբողջը նրա աշխարհն է՝ Թումանյանի թագավորությունը, և մենք այդ թագավորության հպատակներն ենք, մենք՝ իրենից հետո եկածներս, նրանք՝ իրենից առաջ ապրած-անցածները, մարդիկ, կենդանիներ, ազգեր, ցեղեր, ձևեր, կերպեր, երևույթներ, պատմություն, առասպելներ, զրույցներ, լեզու, երեխաներ, լույս, կարոտ, սեր, մահ, հաշտություն, թշնամանք... և ուրիշ ոչ մի տեղ այնքան հեշտ ու թեթև չեն թրթռում, ապրում, խաղում, ինչպես նրա ժպտուն շնչի տակ: Մտիր հայոց Բանի այդ աշխարհ և հարյուր տարի ու հազար տարի խաղա, կռվիր, հաշտվիր, երգիր, ծիծաղիր, խորհիր, խոկա, ձգտիր, ճանաչիր, բարեկամացիր, թշնամացիր... եղիր:
Եվ ուրիշ ոչ մի աշխարհ՝ ոչ գրի ու ոչ էլ իրական՝ մեր երեխային, մեր մարդուն, ինքներս մեզ այնքան վստահ չենք ղրկում ճամփորդության, ինչքան Թումանյանի թագավորություն, և ուրիշ ոչ մի աշխարհում ոչ ոք ու ոչինչ այնքան վաղածանոթ ու մտերիմ չէ, ինչքան Թումանյանի աշխարհում, մեր ծնունդից առաջ ասես այնտեղ ենք ապրել, մեր այս երկիր ասես այնտեղից ենք եկել:
Հովհաննես Թումանյան, Ընտրանի,

«Հայագիտակ» հրատ., Եր., 2001թ.

Ինչ հեշտ քանդեցիր ամենը,
որ ես էի սարքել դժվար:

Քեզ հետ վերցրու մի բեկորը,
ափիդ մեջ սեղմիր թալիսմանի պես.
ամեն մանուքի մեջ սիրտ եմ դրել
և իմ աղոթքը, որ քեզ հավատաց:

Այս անգամ քո անունն ուներ
ու քո տեսքով էր
էն շան տղա խոսքը,
որ ասում է`
ինքդ խաբել ես քեզ:

Որքան խեղճ է աշխարհն արարել Աստված,
որ մոռացել է քեզ դնել քո մեջ,
և որքան խեղճացա ես,
երբ փնտրեցի ու քո մեջ չգտա քեզ:

Ես չէի ապրի,
թե չհորինեի քեզ
լույս ու մաքրություն
էս անտեր աշխարհում.
ու մեռնում եմ հիմա,
երբ հասկացա,
որ հորինել եմ քեզ:

Իմ հրաշալի ինքնախաբկանք,
բոլորից չքնաղը դու էիր
իմ անունով պատվիրված դիպուկահարների մեջ,
որովհետև քո’ ձեռքը չդողաց միայն
և քո կրակոցն էր ամենաուղիղը.
մի’ որոնիր փամփուշտդ իմ մարմնից դուրս:

Քեզ չեն կորցնում երկրորդ անգամ,
երկրորդ անգամ ի’նձ չեն գտնում:

ԳԼՈՒԽ Ա

ԳԼՈՒԽ Բ

ԳԼՈՒԽ Գ

ԳԼՈՒԽ Դ

ԳԼՈՒԽ Ե

Մախուխն ու օխչըրի միսը կըռվեցան,
Ամեն մեկը գովում ին՝ մազեն յիս իմ,
Քու մեչն ի՛նչ ղուաթ կա, ի՞նչ իս դուս տալի,
Մարթու ղուաթ ՚տըվողն ու փազեն յիս իմ։

Մախուխն ասավ. «Օխտը շափաթ պաս ունիմ,
Գըլխիս ծառա օխտը նորահարս ունիմ,
Համիմ, սըխտուր, պիտնա ու պըռատ ունիմ,
Աթամորթու սըրտի մուրազըն յիս իմ»։

Օխչըրի միսն ասավ. «Իմ մեչն է համը,
Կու դնին փըլավումը՝ կու քաշին դամը.
Ինձ մաթլաբեն կոծին, քիզ կոծին ջամը,
Ջիգրու կու պատռեցնիմ, քու ջազեն յիս իմ»։

Մախուխն ասավ. «Քանի փըքվիս պատըռվիս,
Պիտի վուր պաս պահիս, հազար փըշրըվիս,
Միխկիրդ դարց գաս ու պիտի հաղորթվիս,
Դըժուխկի ու դըրախտի ղազեն յիս իմ»։

Օխչըրի միսն ասավ. «Պակսիլ է օրը,
Դիփ քիզ ին գովում՝ քաչալն ու քոռը,
Քիզ կու քոռացնե իմ մատղի զօրը,
Լավաշում փաթաթած թավազեն յիս իմ»։

Սայաթ Նովեն ասավ. «Խոմ գի՛դիք՝ օց իմ.
Գուզիք էրկսիդ մետի, մեբաշ սըղոցիմ.
Կու վիկալնիմ յիս ձիզ մութ տիղը կոծիմ,
Կոխպեքը կու դընիմ՝ ձիր ռազեն յիս իմ»։

Մենակ մանկության օրերն են անո՛ւշ,
Գողտրիկ ու բուրյան, չըքնա՛ղ ոսկեփայլ.
Եվ այնուհետև մեր կյանքը անհույս
Գահավիժում է անդունդը մըռայլ;

Ու մեկիկ – մեկիկ մեր կյանքի ծառից
Եվ վայր են ընկնում, քըշվում հողմավար
Մեր լավ տենչերը, սերը ծաղկալից,
Վառ համբույրների գարունը պայծառ:

Եվ ո՞վ սիրտ ունի մերկ ծառի նըման`
Կանգնել աշխարհի հողմերին պատվար –
Կյանքի ձանձրույթին, ծաղրանքին մարդկան,
Իշխող բըռունցքին` չոր հացի համար …

Ավա˜ղ, լուսնի տակ և վեհ բան չըկա,
Ամեն ինչ կոպիտ, բիրտ անասնական.
Աննյութ, անմարմին, անկիրք սեր չըկա,
Ա˜խ, մաքուր սերը երազ է միայն:

Ես շա˜տ եմ լացել սուրբ սիրու համար
Եվ ես լավ գիտեմ գինը ամենքի –
Սերն է անկումը մեր աստվածության,
Շըրջմոլիկ հուրը կրքերի ճահճի:

Եվ ո՞վ կարող է օտարին սիրել
Կամ մերձավորին` անհուն, անսահման.
Ուրիշին սիրել իրենից ավել.
Ընկերին սիրել – պատրանք է միայն:

Եվ ո՞վ կարող է ուրիշին ըզգալ,
Որպես իր եսը, հասկանալ նըրան.
Ա˜խ, մենք ապրում ենք անծանոթ իրար,
Օտա˜ր ու հեռո˜ւ` աստղերի նըման:

Բայց բյուր երանի, ով երազ ունի
Իր հոգու անհուն սրբության խորքում.-
Մի շըքեղ երազ, որով նա կապրի
Աշխարհից հեռո˜ւ, բյուրեղ բարձունքում:

1903
Ալեքսանդրապոլ

Քո անունը ես գրում եմ իմ քաղաքի պատերին`
ծիածանի 8-րդ գույնով չտեսնված.
ես սիրում եմ հատ-հատ բոլոր տառերը քո անվան,
և այբուբենը ունի հենց այդքան տառ:

Քո հետքերը փայփայում եմ մայթերին,
և շնչում, մերկապարում է ամեն սալիկ,
ջերմությունդ նկարում եմ տերևներին
ու կեղևին ծառերի,
շարժումներդ սիզամարգին շոշափում՝
ճյուղից հենց նոր պոկված նշենու ծաղիկ,
որ տիեզերքում ժամանակը կանգ չառնի,
և կանգ չառնի սիրտդ իմ կրծքի տակ:

Քաղաքը լիքն է քեզնով՝
ամբողջովին ու հավասար.
նայում է քո՛ հայացքով,
խոսում է քո՛ բառերով,
և քո՛ թևերով է գրկում:

Երկիրը տեղավորվել է չափերի մեջ
քո քաղաքի,
և գնալու այլ տեղ չունեմ.
ես ավարտվում եմ այնտեղ,
որտեղ սկսվում ես դու:

Ոսկի թիթեռնե՛ր – ոսկեհուր աստղե˜ր –
Ծո՛վ մարմարայի – լուսեղեն անո՛ւրջ.
Գինով գիշերներ, լուսնի վառ շողե˜ր,
Մույգ նոճիների դյութական մրմո՛ւնջ…

Հուշերը նորից սիրտըս են տանջում,
Լուսեղեն երա՛զ, որ հիմա չկա.
Հոգիս մենավոր, վաստակած թռչուն,
Խավար ու խորին ծովերի վրա…

Մի երգ գիտեի` անո՛ւշ, ոսկեշո՛ւնչ,
Լուսեղեն երա՛զ` հեռո˜ւ, հեռավո՛ր.
Ա˜խ, նոճիների դյութական մրմունջ,
Օրօրե՛ք մեղմիկ հոգիս վիրավոր…

1912
Կ.Պոլիս

Ետ դառնար հիմա հասակըս մատաղ,
Լինեի նորից այն խենթ պատանին,
Երգը` շրթունքիս, և սիրտըս ուրախ,
Սանձեի նորից հորըս կապույտ ձին,
Եվ խոլ ձորերով, կատարներով վես,
Սուրող գետերի շառաչյունի հետ
Թռչեի չքնաղ իմ սիրածին տես,
Որպես մի վառված անվեհեր ասպետ:

1942

Ի բիւր ձայնից, բնության շքեղ
Թէ երգք թռչին սիրողաբար,
Մատունք կուսին ամենագեղ
Թէ որ զարնեն փափուկ քնար,
Չունին ձայն այնքան մի սիրուն
Քան զանձկալի եղբայր անուն:
Մ. ՊԵՇԻՔԹԱՇԼՅԱՆ

Տո՜ւր ինձ ձեռքդ, մենք եղբայր ենք,
Ե՜կ տանք սիրո միմյանց համբույր,
Այն ի՞նչ ծաղիկ է անուշհոտ,
Քան զսեր եղբարց՝ սուրբ, բարեբույր:
Եղբայր ենք մենք, մի հզոր զավակ,
Մեր երկուսիս երակներում՝
Մաքուր, պայծառ և անարատ`
Հայկա արյունն է միշտ վազում:

Հայ ենք, եղբայր, հա՜յ երկոքյանս,
Հայը հային է՞ր պիտի ատե,
Այդ կաթոլիկ, պրոտ անուններ
Ինչո՞ւ մեզի պիտի զատե:

Սեր, միություն, եղբայրություն
Մեր դրոշի վերա գրենք,
Մենք միասին ձեռն ի ձեռին
Մեր գործերը հառաչ վարենք:

Մենք միասին ուրախանանք,
Եվ միասին անենք մեր սուգ,
Հայնժամ մեզի կըքաղցրանա
Աչքեն հեղած դառն արտասուք:

Եղի ՜ր, եղբայր, դավանմունքով
Դու կաթոլիկ և լուտերան,
Հավատավոր կամ անհավատ,
Գրիգորյան, կամ Վոլտերյան:

Այդ քո կամքից, համոզմունքից
Ունի ազատ միայն կախում,
Իսկ կրոնքի լոկ պատճառավ
Ինչո՞ւ ես դու ազգդ փոխում:

Հա՜յ ես դու, հա՜յ, Հայկա զավւսկ:
Դու պաշտե քո ազգության,
Սիրե՜ լեզուն քո հայրենի,
Սիրե՜ նորա ավանդություն:

Սիրե՜ երկիր քո հայրենի՝
Դրախտավայր մեր Հայաստան,
Սիրե՜ նորա հողն ու ջուրը,
Ավերակներն ու անդաստան:

Տո՜ւր ինձ ձեռքդ, հայ ենք, եղբայր,
Ազգության կնքենք համբույր,
Ով յուր ազգը չէ ճանաչում,
Մտքով, աչքով՝ խուլ է և կույր: