Լուռ գիշերին մտքիս դիմաց
Շա˜տ ստվերներ ժողվեցան. –
Ընկերներըս` մեռած, կորած,
Հոգուս խորքով անց կացան:

Նրանց աչքերն` անհույս, անսեր,
Սրտիս խորքը նայեցին, -
Խոր վերքի պես սիրտըս բաց էր,
Նրանք այնտեղ սուզվեցին …

1898
Ալեքսանդրապոլ

Ա˜խ, ինչքա˜ն, ինչքա˜ն կուզեի լինել
Զինվոր հասարակ.
Հայության բոլոր ոսոխների դեմ կռվեի անդուլ
Անիի հզոր պարիսպների տակ:
Եվ հուր վրեժով
Զարկեի դարե՛ր, զարկեի դարե՛ր,
Եվ բյուր վերքերով
Ընկնեի վսեմ պարիսպների տակ.
Սիրտս խաղաղվեր, հանգչեի հավերժ
Անիի անմահ պարիսպների տակ…

1955
Դեկտեմբերի 12

Գնացող իշխանությունը նոր «բոբո» է գտել ապագա ընտրողներին վախեցնելու համար: Ընդ որում, «դեզոն», սովորության համաձայն, մատուցել է ոչ իշխանական մամուլում՝ ավելի համոզիչ երեւալու համար: Իսկ դեզինֆորմացիայի իմաստն այն է, որ իբր Ռուսաստանը որոշել է Մոսկվայից մարդ ուղարկել Հայաստանը կառավարելու:

Բայց «ստի ոտքերը կարճ են լինում» միայն ժողովրդական բանահյուսություն-փափագի մեջ: Այս խաբարը խաբար չէր լինի, եթե «կարաբախսկի պիարի» իր ազիզ ճանապարհը չանցներ: Ուրեմն, այն բանից հետո, երբ ոչ պետական երկու թերթ առաջին բերանի անհամբեր դերը կատարում պրծնում են, խաբարը, բնականաբար, գնում շաբաթ-կիրակի պտտվում է Բաքվի մամուլով եւ երեքշաբթի վերադառնում Երեւան, որպեսզի ռամկավարական օրգան-բերանի մեջ փթթի-ուռճանա նոր հանգամանքներով, թե ազերիների կարծիքով, նախագահության ամերիկացիների թեկնածուն Դեմիրճյանն է, իսկ Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի թեկնածուն (եթե վերհիշելու լինենք անցած տարիների նույն մամուլը), բնականաբար, Տեր-Պետրոսյանը: Իսկ թե ով է մնում հայերի թեկնածուն, խաբարը չի ասում, որովհետեւ լավ էլ հասկանում եք: Ինչ մեղքս թաքցնեմ, նույնիսկ ձեր խոնարհ ծառան, որ ուշադիր է հետեւում քաղաքական անցուդարձին դեռ յոթանասնական թվականներից, երբ երկրում քաղաքականություն էլ կարծես թե չկար, բայց նույնիսկ այդ ժամանակ Ցեկան հանրապետություններում նոր մարդ նշանակելիս (ոչ թե ընտրելիս) հասարակական կարծիքը պատրաստում էր՝ մեկ տարուց ավելի ժամանակ հատկացնելով այդ գործին, ահա այդ բազմափորձս ու կյանքից, քաղաքականությունից ինչ-որ բան հասկացողս անգամ կես օրվա չափ անտրամադիր եմ եղել այդ ակնհայտ հիմարությունը կարդալուց հետո:

Ճիշտ է, վհատության այդ նոպայի օգուտն էլ այն եղավ, որ արդեն վերջնականապես համոզվեցի, որ, այնուամենայնիվ, մինչեւ Հայաստանի սովետական (հավասարապես եւ Սփյուռքի՝ ոչ պակաս սովետական) մեր սերունդը իր մահկանացուն չկնքի եւ իր ներկայությունից չազատի անկախության սերնդին, այս երկիրը երկիր չի դառնա: Պետք է արժանին մատուցել «դեզի» հեղինակին, որը Ամերիկային նույնպես խառնել է Մոսկվայի «նշանակման» գործին: Հմտությունը նրանում է, որ սկզբում նշվում է, թե Ամերիկան ու Ռուսաստանը միասին որոշում են ընդունում Հայաստանի նախագահության թեկնածուի հարցում (սա գործընթացն է), բայց միտքը ավարտվում է նրանով, թե Մոսկվան արդեն որոշել է: Ժուռնալիստական կամ հոգեբանական պարզունակ այս պրիոմի հետեւությունը այն է լինում, թե Ամերիկան համաձայնել է, որ Մոսկվան որոշի: Կամ՝ պարտադրվել է: Ինչպես կուզեք հասկացեք: Սա՝ ըստ առաջին բերան խաբարի: Բայց քանի որ ընթերցողը կարող էր լավ հասկացած չլինել «նամյոկը», «Ազգը» Բաքվից լուրը ետ է ստանում՝ Տեր-Պետրոսյանի եւ Դեմիրճյանի հովանավորներին «պարզած»: (Անհեռատեսություն կլինի թերագնահատել Մոսկվայի դերը պետական անկախության համար անպիտան մեր ազգի կյանքում, բայց 2003 թվականի առումով ամենազվարճալին այն կլինի, որ Հայաստանում էլ գործի կադրերի հարցում Պուտինի «պիտերյան» նախասիրությունը եւ պարզվի, որ Լենինգրադում ուսանած եւ բնիկ լենինգրադցու փեսա Տեր-Պետրոսյանը ավելի Պուտինի թեկնածուն է, քան Բուշի): Այս «բոբոն» ժողովրդին վախեցնելու համար չէ (ժողովուրդը կընտրի ում ասես, միայն թե Մոսկվան համաձայն լինի), այլ ուղղված է ընտրությունները կազմակերպողներին՝ բյուրոկրատիայի փողատերերին, կուսխմբակներին, «ավտարիտետներին», թե այնպես մի արեք, որ Մոսկվայից անծանոթ մեկը գա ու խլի ունեցվածք, պաշտոն, երթուղի, լիցենզիա, պագոն-մագոն: Եվ թե մինչ դուք արդեն մտմտում եք Տեր-Պետրոսյանի կամ մեկ այլ անձի մասին, Ամերիկան նրանից ձեռ է քաշել, եւ այնպես չստացվի, որ հանկարծ զրկվեք նաեւ Քոչարյանից: Խայտառակ պարզունակ է, բայց հենց պարզունակ բաներն են աշխատում հատկապես խակ հասարակության մեջ:

Նվաստիս ամոթալի մտահոգության օրինակը ցույց է տալիս, որ մեզնից քաղաքականության մեջ քիչ թե շատ «շնացածներն» իսկ այն աստիճան կարող են կորցնել իրականության զգացումը, որ մտքի մոտով կարող են անցկացնել, որ երկրի վրա մեկուկես միլիարդ դրած հզոր Ամերիկան թույլ կտա, որ Մոսկվան չեղած տեղից մեկին վերցնի ու «նշանակի» Հայաստանում նախագահ: Էլ չեմ խոսում ընտրական տեխնոլոգիաների տեսակից այդ բանի իսպառ անհնարինության մասին: Բանականություն, բայց զգայական մակարդակում ինչ մտորումներ պիտի ունենա այս բանը կարդացող հայ-միջին-մարշրուտնու-տերը: Սրանից բխում է միակ եզրակացությունը. «Է, եթե ըտենց ա ստացվում, ավելի ճիշտ չի՞ Քոչարյանը մի քիչ էլ մնա: Հետո կնայենք»: Այսինքն, պիտի գործի էքստրեմալ անասնապահությամբ զբաղվողի վիճակում դրված էլեկտորատի գեղջկական զգուշավորությունը. նա գիտի, որ կովի ետեւից պիտի անցնել, ձիու՝ առջեւից, բայց ուղտի պարագան մտահոգիչ է, որովհետեւ հանկարծ կարող է պարզվել, որ ուղտը ոչ միայն թքում է, այլեւ, թե´ կծում է եւ թե´ քացի է տալիս: «Դեզոն» մյուս ծայրով հասցեագրված է ամերիկացիներին, թե տեսեք ինչեր են մտմտում Մոսկվայում եւ լավ կլինի Ղարաբաղի հարցում շատ էլ չճնշեք Քոչարյանին: Եվ այն էլ կա, որ եթե շատ չճնշեք Քոչարյանին, այդ ստորությանն էլ կարող է գնալ եւ իշխանությունը կարող է իր ձեռքով հանձնել պատահական, բայց Մոսկվայի մարդուն: Ինչպես ունեցվածքն է հանձնում: Սա էլ շանտաժի մասն է, բայց դա ինչպես իրենք են ասում՝ Ամերիկայի պրոբլեմն է:

Իսկ հուսադրող հանգամանքն այն է, որ, ըստ երեւույթին, հին բոբո Տեր-Պետրոսյանի վերադառնալը այլեւս այնքան էլ չի վախեցնում ընտրազանգվածին: Հասարակության տրամադրությունների փոփոխությունը իմանալու համար իշխանությունը անհամեմատ շատ ավելի միջոցներ ունի, քան քարոզչական ինքնաբավարարման էքստազում հեւացող իր սպասավորները, եւ ահա «իմանալ-չհայտնելով» իր վարձկաններին իրերի բուն վիճակի մասին, իշխանությունը հորինել է թափ-թազա բոբո: Հատկապես հուսադրող է այն հանգամանքը, որ իշխանությունը ժողովրդին նախընտրական տրամադրություններով եւ ռուսամետ բնույթով վախեցնել է փորձում հասարակության ակտիվ մասում: Ասել է թե՝ կասկած կա՝ վերջիններս մտադիր են խաչ քաշել Քոչարյանի վրա:

ինֆորմացիա՝ բնակչության մեկ տոկոսի համար

Ինտրիգ պարունակող «դեզոն» այն միջոցներից մեկն է, որով որեւէ իշխանություն կամ իշխանության տարբեր կլաններ օգտագործում են ոչ պետական թերթերին եւ առաջիկայում Հայաստանում կօգտագործեն ավելի հաճախ: Ինչպես օգտագործվել են սկսած Աղվան Հովսեփյան-Վահան Հարությունյան համագործակցության ժամանակներից: Այնպես որ, ոչ պետական թերթերը Հայաստանում չեն փակի: Ժամանակ առ ժամանակ մանր ու մեծ կեղտոտություններ կանեն: «ԱրմենՏելի» միջոցով մասնակի բլոկներ կդնեն թերթերի ինտերնետային էջերի վրա, դատական հետապնդումներով հունից կհանեն թերթերի անձնակազմերին, շուտ-շուտ շաղ կտան փորձված կուտը, թե նախկիններն են ֆինանսավորում, եւ թերթերը բան ու գործ թողած՝ համարից համար կտապակվեն ինքնաարդարացման ճտճտան-անպետք ձեթի մեջ... Չեն փակի: Ինչ որ պետք էր փակել, արդեն փակել են. երկու հեռուստաալիք: Անցած չորս տարիներին, չասենք օպոզիցիոն (արդար չենք լինի), այլ բազմակարծություն դավանող հեռուստաալիքները եւ թերթերը իրենց գոյության փաստով առավել էֆեկտիվ ծառայեցին ռեժիմին, քան դաշնակցա-կոմունիստա-ռուսական մամուլը, որը ֆաշիստական քարոզչության իր խնդիրը առանձին վերցրած, իհարկե, կատարեց:

Բայց 27-ի դատավարության վերջնագծին մոտ Մեղրու դավադրության անխուսափելի բացահայտման նախօրյակին եւ ընտրություններից մեկ տարի առաջ բազմակարծություն քարոզող հեռուստաալիքը դառնում էր իշխանության համար վտանգավոր եւ փակվեց: Հիմա հայերից քանի՞ հոգի գիտի, որ ըստ արդեն տուժողների վկայության, Ազգային Ժողովի դահլիճում հոկտեմբերի 27-ին մարդասպաններին աջակիցներ են եղել, հիմա ո՞վ գիտի, որ Մեղրին հանձնելու մտադրությունը արդեն վկայել է Ֆրանսիան, բացի «Առավոտի», «Հայկական Ժամանակի» եւ «ՉԻ»-ի մի քանի հազար ընթերցողներից, որոնք առանց այդ էլ կասկածներ չունեին: Ամենեւին չթերագնահատելով ոչ պետական թերթերի՝ մի քանի հազար մարդու համար կենսական նշանակությունը (բառիս բուն իմաստով՝ կենսական, որովհետեւ առանց այդ թերթերի գոնե մի քանի հարյուր մարդ կաթվածահար կմեռնեին այս տարիներին), եւ չանտեսելով պատմության անաչառ տարեգիրը լինելու ձգտումը, կարծում եմ, արժե, որ ազատ մամուլ ասվածը ավելի հստակեցվի: «Կա՞ խոսքի ու մամուլի ազատություն» հարցի պատասխանը այն է, որ կա, որքանով կա ապրելու իրավունք, որովհետեւ հայերի մեծ մասը դեռ ապրում է: Նմանապես կա աշխատանքի իրավունք, քանի որ հայերի մի մասը նաեւ աշխատում է: Բայց բոլոր սահմանադրությունները այդ ոլորտների դրույթները պարզեցնում են այնքան, որ տարընթերցման քիչ տեղ թողնվի: Այն է՝ իրավունքներ պիտի ունենա «ամեն ոք»:

Հետեւաբար, եթե շահագրգռություն կա պարզելու ճշմարտությունը, հարցադրում պիտի լինի. արդյո՞ք Հայաստանում «ամեն ոք» ունի տեղեկություն ստանալու իրավունք: Այդժամ կպարզվի, որ «Ա1+»-ը փակելուց հետո այդպիսի իրավունք ունի Հայաստանի բնակչության 1 տոկոսից էլ պակասը (ոչ պետական թերթերի 5-10 հազար ընթերցողները կազմում են 2 միլիոն բնակչության 0.2-0.4 տոկոսը): Քոքված ընդդիմախոսը կհարցնի՝ իսկ ո՞վ է խանգարում քաղաքացիներին բաժանորդագրվել, ասենք, «Հայկական ժամանակ» եւ թերթի տիրաժը հասցնել 70 հազարի: «Փողը»- կպատասխանի առաջին պատահողը եւ մոտեցած կլինի խնդրի արմատին, որովհետեւ կպարզվի, որ իրականում չկա նաեւ աշխատանքի իրավունք՝ դրանից բխող բոլոր անիրավություններով: Իհարկե, Չինաստանում, ասենք, կա աշխատանքի իրավունք, ինչն ինքնին չի երաշխավորում տեղեկություն ստանալը... բայց սկսեցինք խոսել ուրիշ «ֆրուկտից»:

Ոչ պետական թերթերը բացի իշխանության դեմոկրատական լինելու իմիջը ապահովելուց, այս տարիներին իշխանությանը մի այլ, անուրանալի ծառայություն եւս մատուցեցին՝ ակամա աջակցելով ֆիկտիվ օպոզիցիա եւ ֆիկտիվ օպոզիցիոն գործիչներ բուծելու՝ իշխանության համար ստրատեգիական խնդրին: Այստեղ էլ վիճակը անելանելի էր, երբ թերթը մատնվում է ինֆորմացիոն սովի, իրադարձությունների բացակայության անապատում ձեռքն ընկած «մատերիալից» սարքում է ինչ-ինչ բաներ, որպեսզի տպագրվի վաղն էլ ու մյուս օրն էլ: Ինֆորմացիոն սովի այդ վիճակը, բնականաբար, օգտագործում է իշխանությունը՝ իր օգտին ժամանակ առ ժամանակ մանր-մունր կոմպրոմատներ ու դեզինֆորմացիա գցելով «հավաստի աղբյուրներից»: Խմբագիրները, անշուշտ, երեխա չեն, բայց «դեզոյի» կամ կոմպրոմատի դիմաց իշխանության բարձր գրասենյակներից պոկում են, ասենք, ոչինչ չասող մի մինի հարցազրույց, որի արժեքը միայն այն է, որ բացառված չէ, որ միջին մի փողատեր այդ փաստից ենթադրի, թե իշխանության վերաբերմունքը թերթի հանդեպ այնքան էլ թշնամական չէ, եւ հանկարծ պատվիրի մի 500 մանեթանոց ռեկլամ: Այս էլ սեփականություն ունենալու իրավունքի հայկական ըմբռնումի պտուղները:

ո՞ւր է ժողովրդի փողը, գրողը տանի

Բայց վիճակը այս է: Վիճակը նաեւ անհեթեթ է, որովհետեւ պարզվեց, օպոզիցիան, ի թիվս այլ պակասությունների, նաեւ փող չունի: Ավելին՝ վիճակը ցավալի է, որովհետեւ Մեսրոպի նման մարդը, որը ի պաշտոնե պիտի որ քաջատեղյակ լիներ, կարծում է, թե եթե ինքը նախկինների հետ լիներ, հիմա «կպտտվեր յուղի մեջ»: Բայց ո՞ւր է նախկինների այդ «յուղը», եթե Արամ Աբրահամյանը, իր իսկ խոստովանությամբ, ստիպված է լինում միանվագ մուծման դիմաց սրա-նրա համար հոդված կամ «ընթերցողի նամակ» տպագրել թերթում: Ո՞ւր է այդ փողը, եթե Նիկոլ Փաշինյանը Գյումրիի ու Ղափանի կյանքը պատմելով՝ զզվեցրել է ընթերցողին, ինչ է թե այնտեղ մի թղթակից կարողանում է պահել եւ չի կարողանում դա անել Հայաստանի ուրիշ ոչ մի շրջանում: Երբ «ՉԻ»-ն չի կարողանում Սամվել Մկրտչյանի նման տաղանդավոր հրապարակախոսին շահագրգռել գրելու գոնե շաբաթը մեկ հոդված: Ո՞ւր է «նախկինների յուղը»: Մի՞թե, իրոք, փող ունեն ու չեն ծախսում: Բայց եթե ունեն, տղամարդը փողը ուրիշ ի՞նչ ավելի կարեւոր բաների վրա պիտի ծախսի, եթե ոչ սեփական հավակնությունները սպասարկելու, սեփական գաղափարը, արժանապատվությունը, անձի անվտանգությունը՝ վերջին հաշվով պաշտպանելու վրա: Իսկ եթե չունի... Ախր նախընտրական տարում փող չունենալը խոստովանելն էլ վտանգավոր է: Ո՞վ գործ կբռնի փող չունեցողի հետ: Բարեբախտությունն այն է, որ չեն հավատա: Իսկ եթե, այնուամենայնիվ, հրաշք պատահի, ու մի խայտառակ օր հայությունը իր համար պարզի, որ նախկինները իրոք փող չունեն, ի՞նչ է, դուք կարծում եք ներողամտությա՞մբ են լցվելու նրանց հանդեպ... Վստահ եղեք, արհամարհելու են: Որովհետեւ այդ դեպքում անհասկանալի է մնում, թե ինչո՞վ են զբաղված եղել այդ իդիոտները ամբողջ 8 տարի, եթե հիմա պարզվում է, որ միայն բենզին ծախելով ձեռի հետ հնարավոր է 4 հեռուստաալիք, մի քանի ռադիոալիք եւ 9 թերթ պահել: Այսպիսով, ոչ պետական թերթերը մտնում են նախընտրական շրջան՝ տարակուսած, օպոզիցիան եթե փող ունի, ինչո՞ւ չի տալիս, իսկ եթե չունի, ինչի՞ վրա է հույս դնում:

Վիճակի դրամատիզմը այն է, որ կա անամոթ իշխանության պորտը տեղը դնելու հասարակական պատվեր, կարծես թե կուսակցություններ էլ կան՝ մամուլի հետ միասին, որպես այդ պատվերի գործիքներ աշխատելու համար, բայց չկա փող: Ոչ կուսակցական փող, ոչ հասարակական պատվերը տվող ժողովրդական (բաժանորդագրության ու հատավճարի) փող: Ակադեմիական վեճի վիրտուոզը այստեղ կառարկի, թե՝ եթե պատվերը պինդ լիներ, փող էլ կլիներ: Այդպիսի «խելոքին» պատասխանել է «Նո-6 պալատի» Չեխովի հերոսը. «Քո այդ փիլիսոփայությունը գնա սաղացրու Հունաստանում, որտեղ տաք է, եւ տարին բոլոր մանդարին է աճում»: Չարժե անօրեն երկրում օրինաչափություններից խոսել: Իհարկե, այնպես չի լինում, որ նախընտրական տարում թերթերը ավելի աղքատ լինեն, քան սովորական տարիներին, եւ ինչ-ինչ աշխուժացում այս ասպարեզում կլինի, բայց ոչ պետական թերթերի վիճակը կբարդանա այս անգամ գաղափարախոսական մասով: Բացի այն, որ խառնակ, նաեւ ֆիկտիվ օպոզիցիան սեպտեմբերին չսպասելով՝ սկսեց իր դեմքը ցույց տալ, արդեն նշաններ կան վերջին կես տարվա հրապարակումներում, որ աջ թեւից էլ իշխանության կողմը «մանրից» անցնողներ էլ են լինելու՝ չափավոր փնթփնթալով իշխանության մասին աջ մամուլում (միաժամանակ ապահովելով լիբերալին վայել հակադաշնակցական քարոզի բավարար դոզա), այսպիսով, կազմակերպական ու գաղափարական շփոթ ստեղծելով աջ դաշտում եւ աջ մամուլում:

Վերջը բարի լինի:

29.08.2002

Երգ մը անոր, զոր կճանչնաս։

Ո՞վ կաթեց այնքան լույս քու աչքերուն խորը, ո՞վ պարգևեց քու երիտասարդ ճակատին դարերուն լրջությունը, և քու ամեն մեկ խոսքին մեջ՝ երկունքներու խորհուրդն ու խաղաղությունը։ Աչքերդ տեսնողը պիտի կոչեր. «Բեկորը հսկա արեգակին»։ Ճակատդ տեսնողը պիտի անվաներ քեզ կնքողը բոլոր դամբարաններուն, իսկ ան, որ քու երգը լսեր, պի­տի ըսեր. «Ահա՛ ծորակը, ուրկե բոլոր քաղցրությունները կհոսին»։

Բայց ես, որ քեզ ամբողջովին կճանչնամ ճակատդ, աչքերդ, լեզուդ, հոգիդ, սիրտդ, ստինքներուդ աղավնությունը և մերկությանդ աստվածությունը, պիտի ըսեի. «Ահա՛ կույսը, ահա՛ Արշալույսներու մարմնացած շունչը»։

Ճայը` սպիտակ թռիչք,
կտրում է կապույտը հավասար.
թևերից վերև ասում է` երկինք
ու ծով է ասում թևերից ներքև:
Կեսգիշերին երկու կապույտ է առանց ցամաք:

Աստված վաղուց է բնակվում այս թերակղզում:
Վաղնջական են տապանը, գիրը
և խաչը` քարին փորված:
Մութ եկեղեցու ավերներ,
ու երկու գմբեթ` դեռ բաց դռներով:
Տաճար ունեին նախա աստվածներն այստեղ:

Հի՞ն է, թե՞ նոր ժամանակը.
դեռ պատմում են
1000 տարի առաջ
ծովամարտը արքայի:

Նորից չեմ մտնի օգոստոսը այս,
ուրիշ կլինի ամառը հետո.
անկապույտ,
առանց լողափի մերկության`
օտար լեզվով աղջկա,
որ ճայի սպիտակ թռիչքն էր
ավազին պառկած:

Քյորօղլին, դեռևս տասնչորս տարեկան մի պատանի՝ հորթարած է լինում։ Մի անգամ մի փախուստ տվող հորթի հետևից քար է գցում, որ ետ դարձնե, քարը դիպչում է հորթին և գնդակի պես միջովն անցնում։ Հորթը սատկում է, իսկ նրա տերը պահանջում է իր ապրանքի գինը։ Քյորօղլու հայրը, որ թեպետ կուրացած, բայց շատ փորձառու մարդ է լինում, ասում է որդուն.

Որդի՛, վնաս չունի, մենք կվճարենք հորթի գինը, եթե ինձ կհասցնես այն հորթասպան քարը։ Այն քարը մի հորթից շատ ավելի կարժե։

Որդին բերում է քարը և տալիս հորը։

Հեռու ես անհաս, իմ լուսե երազ,
Բայց քեզ է սիրտըս փայփայում թաքուն,
Փռված է լույսըդ շուրջըս և վրաս,
Անհուն աշխարհում և իմ հեզ հոգում։

Քո հեռու երկրի ուղին չըգիտեմ.
Գուցե ես ինքըս ստեղծել եմ քեզ,
Աստվածացրել եմ, որ քեզ աղոթեմ,
Հըրամայել եմ, որ վրաս իշխես։

Եվ քաղցր է լինել քո կամքի գերին,
Քո չարությունը բարիք համարել
Կրծքաբաց ելնել ընդդեմ քո սրին
Եվ այդ մահաբեր ձեռքը համբուրել...

Ամբողջ գիշերը չէինք քնել։ Այդ գյուղի երկու հյուսնն ու երեք օգնականները մինչեւ լույսը բացվելը, երկու դագաղ էին պատրաստել։

Ամեն ինչ մանրամասն քննարկել էինք եւ ամեն մեկն իր անելիքը հստակ գիտեր։ Երբ մթի մեջ լույսի ճերմակը նշմարվեց ու դեռ տաք չէր, այդ գյուղից մեկը՝ սառցակալած գետինը թխկթխկացնելով, գանգուր, հողատարած մառախուղի միջով եկավ։ Պատի տակ կանգնած, ծխախոտները բերաններին, տղաներին ասաց․ «Տրամադրություններդ ո՞նց է»։ Ասին․ «Լավ»։ Ասաց․ «Գիշերը մի դեպք է պատահել, պատմե՞մ»։ Ասին․ «Պատմիր»։ Ասաց․ «Ուրեմն, մեր գյուղում մի բիձա ցեղական խոյ ունի, պատահում է գյուղացիք նրանից խնդրում են խոյը՝ տանում իրենց ոչխարների մոտ։ Այսօր գիշեր Բեյբութը, դուք նրան չեք ճանաչի, սուսիկ֊փուսիկ մարդ է, քիչ է իջնում գյուղամեջ, ինքն էր տարել, ասում են` առավոտյան խոյը վերադարձրել է, հետն էլ երկու զույգ գուլպա, մի զույգ թաշկինակ է բերել։ Ասել է․ «Սրանք էլ փեսացուի նվերներն են»։ Տղաները չէին ծիծաղում, գյուղացին ասաց․ «Ձեզ իրական պատմություն պատմեցի, նվերներն իմ աչքով եմ տեսել»։ Տղաները ժպտացին։ Գյուղացին ասաց․ «Դե լավ, ես գնացի, դուք ձեր գործերին նայեք»։ Ասաց․ «Այսօր առավոտյան ձյուն պիտի գար, ասացի՝ պետք չէ, այսօր տղաները գործ ունեն, իսկ վաղը, ասացի, թող ինչ ուզում է լինի։ Տեսա՞ք, ձյուն չեկավ։ Այդպիսի կարեւոր գործի, չոր ճանապարհով գնալը լավ է։ Թե չէ ձյունից ցեխ դարձած կավահողը կպչում է ճանապարհ գնացողի սապոգներին ու շուտ հոգնեցնում»։ Ասաց․ «Դե լավ գնամ»։ Մենք չպատասխանեցինք։ Հրամանատարը ժամացույցին նայեց ու նրանց հետ ռադիոկապի մեջ մտավ, ասաց․ «Գալիս ենք»։ Թարգմանիչը նրանց խոսացածն էլ թարգ մանեց, ասաց․ «Նրանք էլ են գալիս»։ Համարյա ամբողջ գյուղը դուրս էր եկել մեզ ճանապարհելու եւ մեր վերադարձին սպասելու։ Թաշկինակն աչքերին սեղմած կանանց ու սսկված տղեկների մոտով ու խնձորի այգով անցանք, մտանք երկ կողմյա լեռնաշղթաների արանքն ու հարթավայրով, գետին համ ընթաց՝ իծաշարուկ իջնում էինք ներքեւ, վերջից գալիս էր մեր «Ուազ» մեքենան։ Հրամանատարը հեռադիտակն աչքերին դրեց, ասաց․ «Նրանք էլ են ուազով գալիս»։ Երբ խաղողի այգիներին հասանք, մենք բոլորս էլ գիտեինք, որ այդ պահից մտանք աջ կողմի լեռներում թաքնված նրանց նշանառուների նշանակետերի օղակների մեջ ու այդքան երկար ճանապարհն՝ այնտեղից մեզ տեսնող սուր աչքի հետ միասին պիտի անցնեինք։ Խաղողի վազերի մեջ ժամացույցի ճշգրտությամբ պարբերաբար մի թռչուն էր կանչում։

Ձախ կողմի լեռնաշղթայի ամբողջ երկարությամբ մեր գնդացրորդներն ու նշանառուներն էին դիրքավորված ու նրանցից բանակ ցությունների եկողներն, արդեն «Վիշապաքարի» մոտից մեր նռնականետերի հսկողության տակ էին։ Նրանց հայտնի էր այդ։ Իմ առջեւից քայլող՝ մեր ջոկատի արձակագիրը շրջվեց դեպի ինձ, իր ջրամանը գոտուց կախ էր, ինձանից ջուր ուզեց, հետո ընթացիկ ասաց․ «Տեսնո՞ւմ ես ինչ արեւ է, այսպիսի տաք օր սպասու՞մ էիր»։ Չպատասխանեցի։ Ջրամանը վերադարձրեց, ասաց․ «Առավոտյան, պատի տակ, որ կանգնած էինք, փեսացու խոյի մասին պատմող այն մարդը գիտե՞ս ով էր»։ Ասացի․ «Չէ»։ «Էն տղայի հայրն էր։ Նրանց մոտ գերի գտնվող երկու տղաներից մեկը ծնողներ չունի, փոքրուց էս մարդը որբանոցից վերցրել է ու որդեգրել։ Առավոտ շուտ եկել էր, հարյուր տարվա հնություն ունեցող պասմություն էր պատմում, որ իբրեւ թե ճանապարհից առաջ մեզ արիացնի»։ Խոսելու ցանկություն չունեի, ասաց․ «Բայց եղանակի մասին մարգարեությունն ինչ ճիշտ էր, ես դրա մերը, գոնե մի շիշ օղի էլ չէր բերել։ Այ քեզ արեւ, ես հաստատ համոզված եմ, որ նա երկնքի հետ խոսում է»։

Նա խոսելուց «մարգարեանալ», «արիանալ», «երկնքի հետ խոսել», միշտ էլ դրանց նման վերամբարձ բառեր էր օգտագործում ու անընդհատ իմ մեջ նրա հետույքին հասցնել ու ցանկություն էր առաջանում։

Մի անգամ էլ, դիրքում կանգնած ժամանակ, բարձրացել էր ժայռի վրա ու գոռացել․ «Էհ, հեյ», երբ նրան հարցրի ինչո՞ւ էր առավոտ շուտ էշի նման զոռում, ասաց․ «Էս երկրի սահմանապահ փշալարն եմ։ Գոռում էի, որ ներքեւում խաղաղ քնեն»։ Ասի․ «Թիկունքով բաց կանգնել էիր նրանց դիրքայինների առաջ, եթե նրանք խելք ունենային, հաստատ քեզ խաղաղ քուն կուղարկեին»։

Երբ գերի վերցրած նրանց աղջկան անտառ տարանք ու կրակ վառեցինք, աղջիկը խոշոր կաթիլ արցունքներով լալիս էր ու թրջել էր թեզանիքը։ Անտառի լռության մեջ, բոլորին լսելի, մոշահավի ոտքերի տակից ճտտոցով հացենու ճյուղ ընկավ գետնին։ Աղջիկը ճչալով, տղաների բազմության միջով վազեց արձակագրի մոտ, ասաց․ «Ինչ ուզում եք արեք, միայն կրակը չգցեք»։ Թարգմանիչը թարգմանեց, թե․ «Նրանց աղջիկն ասում է՝ իրենց հավատն արգելում է կրակով մեռնելը»։ Արձակագիրը

նրանց աղջկա վրա գոռում էր, որ հեռանա իրենից։ Տղաները գրողին ասացին․ «Մեկ է մեզ պետք չէ, իրենց կողմն էլ դրան չի ուզում»։ Աղջիկը մեր լեզվով ոչ մի բառ չէր հասկանում, միայն բնազդով նրա աչքերից զգում էր, որ միայն նա կարող է իրեն պաշտպանել։ Արձակագիրն ասաց․ «Սրան հեռացրեք ինձանից, տարեք»։ Տղաներին գոռաց․ «Վերջ տվեք, թողեք»։

Անտառի բացատի ձյունը շուրջանակի ծեծված՝ ոտնահետքը ոտնա հոտքի վրա դաջված էր։ Տղաները եկան մոտեցան արձակագրին, ասացին․ «Մեր ջոկատի կողքիդ կռվող Մոսոյին հիշիր, նրան իրենք ի՞նչ էին արել»։

Արձակագիրը եկավ, կրակի ու ճերմակ գուլպաների վրա կարմիր ու կապույտ անհամադիր գույների երիզներով, խոշոր արցունք֊ար ցունք լացող աղջկա եւ նրանց մեջտեղը կանգնեց, ասաց․ «Ամենա սարսափելին էն կլինի, երբ կսկսեն թշնամու մեռածների ոգիները մեր մեջ բնակվել»։ Տղաները նրա բարդ ասածը հասկացան, ես էլ հասկացա, բայց մեջս նրա հետույքին հասցնելու ցանկություն էր առաջացել։ Հետո մեզանից շրջվեց, համարձակվեց՝ ձեռքն ինչպես ազջիկների ուսին են դնեում, դրեց նրաց աղջկա ուսին, ասաց․ «Դիմացիր, քեզ դիմանալ է պետք»։ Թարգմանիչը թարգմանեց, թե նրանց աղջիկն ասում է․ «Եթե պրծնեմ ու տուն էլ վերադառնամ, ես չգիտեմ՝ էսպես վախենալուց հետո ես կապրե՞մ»։ Արձակագիրը նրան հայհոյեց, ցուցամատով ուսը բզեց, գոռալով ասաց․ «Ի՞նչ պահանջ դնելու մասին է խոսքը։ Կգնաս, կբնակվես երկնքի հետ խոսող էն գյուղացու տանը, որ տղային մի տարի է տարել են, կտեսնես այդքան երկար ժամանակ, անսահման վերեւի հետ առավոտից իրիկուն խոսելով ապրել հնարավո՞ր է»։ Կրակը ձյունով հանգցնելուց հետո նրան հարցրինք, ինչո՞ւ այդպես արեցիր, բոլորի ներկայությամբ հայտարարեց․ «Որոնեցի, մեջս ատելություն չկար»։

Այսօր գիշեր էլ, երբ այդ գյուղի երկու հյուսնն ու երեք օգնականները մինչեւ լույսը բացվելը դագաղ էին պատրաստում ու հետո, երբ լուսաբացին մոտիկ, լռության մեջ աղյուսե պատի տակից բոլորին հայտնի երկու կրակոցը լսվեց ու գյուղի անտառոտ ու ժայռոտ մասից շնագայլերը սկսեցին լացել ու հռհռալ, արձակագիրը հանկարծահաս տագնապով ասաց․ «Արդեն չորրորդ գիշերն է՝ մոռացել եմ քնելուց առաջ «Հայր մերը» ասել»։ Քանի գնում հանդիպակաց կողմերից իրար էինք մոտենում։ Հրամանատարը մի անգամ էլ հեռադիտակն աչքերին դրեց, ասաց․ «Նրանց թիկունքում, իրենց գյուղի մոտ, շատ հավաքվածներ կան, հարազատները պատանդներին են սպասում»։

Երկու օր առաջ, մեզ մոտ գտնվող գերիների անձնական փաստա թղթերի համարներն էին հաղորդել նրանց ու փոխանակության օր նշանակել։ Գերիների կենդանությունը հավաստելու համար, ասա ցինք․ «Խոսեք ձեր հարազատների հետ»։ Խոսեցին։ Նրանք այնտեղից ասացին․ «Ճիշտ է, մերոնք են»։ Հրամանատարն ասաց․ «Երրորդն էլ կա, աղջիկ է»։ Նրանք ասացին․ «Երրորդը մեզ պետք չէ»։ Հրամա նատարի ճակատին քրտինքի կաթիլներ կային, ասաց․ «Քսանմեկ տարեկան աղջիկ է»։ Թարգմանիչը նրանց ասածը թարգմանեց, թե․ «Ուզում է տասը տարեկան լինի»։ Նրանք իրենց մոտ գտնվող մեր երկու գերիներին հերթով ռադիոկայանի խոսափողը տվեցին։ Մեր կողմից գյուղացին խոսեց․ «Հա, Տիքուշն է, ես եմ, ես։ Մի վախենա տաք է լինելու, կտեսնես, վաղը չէ մյուս օրը ձյուն չի գա։ Ձյուն պիտի գար ասացի պետք չէ»։ Հետո հիշեց, ասաց․ «Հլը մի հատ Վահրամ բիձա ասա»։ Ծիծաղում էր․ «Հի, հի, ինքն է, Վահրամ ասել չգիտի, մեծացավ էլ, մեր հարեւան Վահրամ բիձային Վայրամ էր ասում, ինքն է, հի, հի ինքն է, տոշնի ինքն է»։

Ծիծաղից արցունքոտ հազաց, սպիտակ երկար մորուքը սղալեց, խոսափողի կոճակը դարձյալ սեղմեց, ասաց․ «Ձյուն չի գա ու այդ օրն էլ հավքը երգելու է թփերի մեջ։ Հավքը կերգի, իմացա՞ր»։ Մենք հավաստիացանք, նրանց ասացինք․ «Մերոնք են»։

Հետո նրանց հետ ճակատ֊ճակատի, ծխել֊ծխելով, գետին համընթաց եկանք, մի քանի դար ու փոսեր էլ անցանք ու կանգնեցինք դեմ ու դեմ։ Բարեւեցինք իրար։ Ասացինք․ «Լավ կլինի միմյանց թույլ տանք, դաշտերը մշակենք։ Գյուղացուն ապրել է պետք»։ Համա ձայնությունը երկուստեք էր։ Երկու՝ մեր ու նրանց հրամանա տար ները դաշտային պայուսակներից քարտեզները հանեցին, կարմիր մատիտով նշումներ արեցին։ Հետո ասացին․ «Բերեք գերիներին փոխանակենք»։

Նրանք իրենց «Ուազից» երկու դագաղ հանեցին, մենք էլ՝ մեր ու գետին չէ, դագաղներին էլ չէ, իրար էինք նայում։ Մեր ու նրանց հրամանատարների կրծքներից աջ ու ձախ կողմյա լեռների հետ գործող ռադիոկապի հաղորդիչներն էին կախված, նայած թե նրանք ինչ հրաման կտային։ Գյուղից մեզ հետ եկած՝ գերիներին ճանա չող ներից մեկը դագաղը բացեց, նայեց ու ասաց․ «Հա, մերոնք են»։ Մեր բժիշկը ձեռքի ափի երեսը կպցրեց մահացածի հենց թեւատակի վերքին, արյան բարակ շիթի հետ նիհար կողոսկրերի վրայով իջավ մինչեւ տրուսիկը, ասաց․ «Երկու ժամ էլ չկա, ինչ գնդակահարել են», ասաց․ «Նրանք մեզ են խաբել, մենք էլ՝ իրենց»։ Վերադառնում էինք, խաղողի վազերի մեջ հավքը դեռ կանչում էր ժամացույցի պարբե րական ճշգրտությամբ։ Մեզ հետ եկող՝ դիակները զննող գյուղացի բժշկին ասի․ «Ուզում եմ այդ ձայնը մտապահել, էդ ի՞նչ թռչուն է կան չողը։ Տարվա այս եղանակին դժվար թե բու լինի»։ Ասաց․ «Բու է, բա ինչ է, բուն տաք երկիր չգնացողներից է։ Չգիտեմ, մոշահավն այդպիսի ձայն հանու՞մ է»։

Դեռ ձմեռ էր, բայց տաք, պայծառ ու արեւոտ օր էր։