…Եվ այդ սքանչելի հովիտում, առատաբուխ ջրերի, կապուտակ վես ծովակների, ծաղկավետ բլրակների կողերին, հին, անհիշատակ ժամանակներից ի վեր, աճել-սփռվել էր մի շքեղ, խիտ անտառ:

Կաղնին ու թեղին, լորին ու բոխին ճյուղ ճյուղի միացրած, արմատներով հողը պինդ գրկած, անհամար ճյուղավորությամբ, բյուրավոր ընձյուղներով՝ տարածվել էին հեռուները, երկիրը բեղմնավորել, սև-պարարտ հողով պարուրվել և ապրում էին գոռոզ ու ազատ՝ մեծ երկնքի տակ, ջերմացնող արևի մեջ, սնուցանող անձրևով ուռճացած, զովացած:

Դեռ այդ քի՛չ էր: Գնում էր, շարժվում անտառը, մագլցում բնակարանը շրջապատող քարաժայռերի վրա, ճեղքում նրա կուրծքը, անցնում, պտույտ գործում խոժոռ ու կնճռոտ կույտերի միջոցով, իր սերնդյան նոր շառավիղներով ճգնում էր մի թիզ հող իսկ չթողնել անբնակ, մի քայլ իսկ չձգել անմշակ:

Ու անտառը շրջապատող կույտերը ճակատնին կնճռած՝ դիտում էին այդ, ատամ կրճտացնում նրա շարժուն, կենսունակ գոյության վրա:

Չոր, լերկ ապառաժներ էին դրանք: Ոչինչ չէր բուսնում այնտեղ՝ բացի մամուռից. ո՛չ մի թռչուն, ո՛չ մի արարած, բացի անարգ մողեսներից: Անձրևն ու արևը խանձում–մրկում էին նրա կողերը, քամին անարգել ծեծում–ջարդում գլուխները, և նրանց գոյությունը միմիայն անտառին էր օգտակար լինում՝ ստվերում էր, պահպանում դժնդակ ցրտից:

Այդպե՛ս էր բնության մեջ՝ երկրի այդ անկյունը:

Ժայռը զայրանում էր անտառի վրա, անշարժությունը ատամ էր կրճտացնում քայլող կյանքի դեմ. իսկ անտառը, այն հովասուն, շքեղ, սաղարթալից ծառերով անտառը աճում էր, ժպտում արևին, հրճվում իր կյանքով, մեծանում, խտանում, գնո՜ւմ էր գնո՜ւմ և ապառաժների դեմ կաղնիներ ցցում, նրանց ճեղքերում վարդ, ծաղիկ սփռում:

Ծաղրո՛ւմ են մեզ դրանք… մռնչաց վերջապես վիթխարի կատարը, ծաղրում են. նրանց յուրաքանչյուր ժպիտը մեզ է հայհոյում:

Ջարդե՛նք հանդուգններին, գոռաց ժանգոտ ապառաժը,– ուզում են մեր սրտերը պատռելու ելնել:

Գրավե՛նք հովիտը, խորհուրդ տվին մամռոտ քարերը, այնտեղ հողը փափուկ է, օդն ավելի մեղմ, ջրերն առատ…

Երկար վիճեցին, երկար սպառնացին, ճահճին՝ անտառը ողողելու հրավերը կարդացին, գազաններին՝ ծառերը ոչնչացնելու խորհուրդը ներշնչեցին:

Բայց անտառն այն շքեղ, ամեն առավոտ զարթնում էր մի նո՛ր, ավելցած ուժով, աճում էր-գնում բեղմնավորության հսկա քայլերով:

Այնտե՛ղ էր թռչունն իր երգը հնչեցնում, սոխակը լուսադեմին դայլայլով ողջունում, կենսապարար զովությունը՝ մեծ սաղարթների տակ անուշ, քաղցր բուրում, թավիշ մարգագետինը արևի տակ պսպղում:

Նո՛ւյնիսկ այնտեղ է՛ր, որ վտակները ժայռերից խուսափելով՝ հանգիստ էին որոնում, ուրախ-զվարթ խոխոջում, յուրաքանչյուր ծառի, ընձյուղի արմատը գգվում… Այդ արդեն անտանելի էր քարաժայռերի դաժան կույտի համար: Ամեն ինչ՝ ծաղիկ, ջուր, նույնիսկ մողեսն ու մամուռ, կռանում էին դեպի անտառը. կարծես խուսափում էին ժայռերից, ուզում էին գնալ ապրելու թարմ կանաչներում, զով ստվերների, դալար ճյուղավորության տակ:

Վիթխարի կատարը դողում էր զայրույթից, ճահիճը մի կողմից ճգնում էր իր զազիր բորբոսը անտառին հասցնել, գազանները մի այլ կողմից փորձեցին նոր ընձյուղները տրորել, ջարդել…

Ու ամեն ինչ, ամեն անարգ ուժ ի մի գումարված՝ մտածեցին վերջապես կասեցնել շարժվող կյանքի ընթացքը։

Ու հաջողվեցան։

Ւնքը անտառը, իրերի բերմամբ, գուցեև իր չարաբախտ դիրքի պատճառով, և կամ, ո՞վ գիտե, տնավեր ներքին դավաճան երկպառակությամբ թուլացավ, ջլատվեց և ժայռ ու գազանի, ճահիճ, զեռունի կերակուր եղավ։

Եկավ աշնանային ժանգ սփռող եղանակը. բարձրացան խորշակներ, ժայռերը իրենց մեջ կուտակած ջրերը բաց թողին, գազանները կատաղի ուժով բանակ կազմեցին, ճահիճը մեծացավ, բորբոս-զեռունով մոտեցավ կյանքին…

Հետո, հովերը ծառերին միմյանց դեմ հանեցին, զարկին, ծեծեցին, ճյուղը ճյուղով ջարդեցին, արմատները բացին, թուլացրին, կաղնուն լորենու վրա տապալեցին, բոխին՝ հացենու տակը ճզմեցին…

Եվ երբ քարաժայռերը չար քրքիջներով այդ ավերը ողջունեցին, վիթխարի կամերը ցնցվեց, դարձավ լերկ ապառաժներին ու գոչեց ահեղ.

Հառա՛ջ, ժամանակն է այժմ վերջ տալու այդ ատելի, շարժվող կյանքին…

Եվ ահա մեկեն դղրդաց գետինը, լեռ ու ապառաժ ցնցվեց-օրորվեց, քար ու քարաժայռ շարժվեց- տատանվեց, մեծ որոտումով ոստնեց, կատարը ծուխ-բոց արձակեց, մոխիր, խանձող ու այրող կրակ դուրս ժայթքեց և այդ բոլորը, ահավոր դանդաղությամբ, թանձր խավարի մեջ իջավ, անտառի վրա ընկավ, տակովն արավ ծառ ու ճյուղ, ծաղիկ և ընձյուղ: Ջարդեց, տրորեց, մրկեց ու ծածկեց նրան քարի կույտերի, փոշու, հողի, տիղմ ու ավազի մեջ…

Ցողունները ահաբեկ՝ փախան, հեռացան, ուրախ կարկաչով հոսող ջրերը կամ ցամաքեցման և կամ ճապաղ փախուստով՝ շտապեցին գետնի խորքը ապաստանել:

Այլևս ո՛չ մի ստվեր, զովությանը հաջորդեց չոր անապատը, քարոտ, ամայի, արևի տակ տառապող ամլությունը գրավեց ամբողջ հովիտը։

Լճակները հուզված՝ ջանացին կռիվ մղել, ծեծել հեռացնել գլորվող ժայռերը, մարե՛լ կատարի հոսանուտ կրակը, և, մինչև այդ խաղաղ ժպտող ջրերը, անընդհատ կռվի ելան ապառաժների դեմ, ճգնեցին փշրել նրանց կողերը, ուժ տվին՝ լզելով մաշելու նրանք կոշտ ներկայությունը, բայց չարադեմ ժայռերը ավելի խոր մղվելով՝ իրենց տակ մեռցրին, ոչնչացրին ամեն դալարիք, ամեն կյանք կամ շարժողություն…

Այդպես էր ահա, որ անտառն այն շքեղ՝ տրորվեց ժայռերի ուժի տակ: Այդպես էր ահա, որ այն սքանչելի հովիտը սև ու ահավոր քարերի անապատ դարձավ, ծովակների շուրջը քարերի շղթաներով կաշկանդվեցավ, և շրջակա ծաղկավետ բլուրների վրա չոր ամայությունը եկավ, բնակվեցավ…

Եվ այդ դեռ թավ չէր. ճահիճն էլ մյուս կողմից մոտեցավ, դիմադրելու ուժ չունեցող անտառի կուրծքը մտավ, եղած ծառերին իր գարշ բորբոսով պատեց, զեռունների և գորտերի ձայներով ամեն թռչուն ու սոխակ հանեց, դուրս նետեց։

Վարդը մեռավ բորբոսից, ընձյուղները արմատախիլ, տխուր շարքերով, քարերի ճեղքերում իրենք գերեզմանը գտան, և մշտադալար թարմ կանաչությանը հաջորդեց տիղմով ու բորբոսով կանաչած՝ հոտած մի ճահիճ։

Եկա՜ն նաև գազանները: Խմբովին եկան։ Ջարդեցին, փշրեցին, ոտնատակ արին, ամեն ինչ տրորեցին և հովասուն վայրերը չոր խռյունների ասպարեզ շինեցին, ուր այնուհետև գայլերն էին միայն ոռնում, բորենիներ թափառում և խոզերը՝ հողը քրքրում…

Անտառը հաղթվել էր, ընկճվել–ոչնչացել, և գեղեցիկ հովիտը լերկ անապատի փոխվել…

Երկա՜ր, անհաշիվ երկար տարիներ տոնեցին ժայռերն իրենց հաղթությումը, վայելեց ճահիճը՝ իր տիրապետությունը, տրորեցին գազաններն՝ իրենց անկյունը:

Երկա՜ր, անհաշիվ տարիներ սուրաց ավազախառն քամին հովտի վրայով, ծովակները ալեկոծեցին իրենք ափերը, մռնչացին, լացին, փշրվեցին քարերի շրջանակի դեմ։

Երկա՜ր, անհաշիվ տարիներ մողեսներ ու օձեր աղտոտեցին հովիտը իրենց զզվելի երգերով։

Արևը խանձեց, անձրևը ծեծեց, ավազը շերտեր կազմեց, ճգնեք անցյալից մի հետք չթողնել, և ամեն ոք կարծում էր, որ անտառը վերջնականապես մեռել-ոչնչացել էր ու այլևս չպիտի կարողանար շարժվեր Սակայն այդպես չեղավ։

Լեռնային երկրներում, նույնիսկ ամենակարծր գրանիտային աշխարհներում, հաճախ տեղի են ունենում այնպիսի դեպքեր, որ նույնիսկ բնության՝ տարօրեն երևույթների վարժ անձը մնում է ապշած։

Ջրերից, բուսականությունից հեռու, միապաղաղ խոշոր ժայռերի մի ամենաչնչին ճեղքը մտնելով, անձրևի կաթիլներից սնունդ ստացած, տարիներով խուլ աշխատանքից հետո, սակավ աո սակավ կուրծքը ճեղքում և վեր են պարզվում այնպիսի ուժով մեծամեծ ծառեր, որ կատարելապես անհասկանալի է մնում, թե ո՜ր աստիճան հսկա ուժ էր պետք այդ բոլորն անել կարողանալու համար։

Բուսական աճեցողության ուժը, հիրավի, եթե նա գոյություն ունի նույնիսկ փոքրիկ սաղմերով, ո՛չ միայն չի մեռնում, այլ ոչինչ, բացարձակ ոչինչ չի կարող ճնշել նրան, ժամանակի ընթացքում փշրել-ծակելու ամեն արգելք, բարձր պարզելու իր ճյուղավորությունը և իր բեղմնավոր սերնդյան պատվանդան շինելու լեռ ու ապառաժ…

Սակայն հաղթողներից ոչ մեկը չգիտեր այդ: Ո՛չ այն վիթխարի կատարը, որ ծուխ ու կրակով մրկեց ամեն ինչ և կարծեց մեռցնել անտառը, որ քար-ապառաժով փշրեց ամեն ընձյուղ և մտածեց ոչնչացնել շարժումը, ո՛չ ճահիճը գիտեր, որ բորբոս–զեռունով պատեց անտառը և ջանաց փտությունով կանգնեցնել կյանքը, և ո՛չ էլ գազանները գիտեին, որոնք տրորեցին ամեն ծառ և հուսացին անապատ շինել կյանքի փոխարեն։

Բայց հենց վիթխարի կատարի մոխիրն ու կրակը, միացած ճահճի սփռած փտության, գազանների տրորած, խռիվ դարձրած տերևների հետ, խնամեցին, ամեն վտանգներից ազատ պահեցին մեռնող անտառի աճողության ուժը և երկար, շա՜տ երկար ժամանակներից հետո ապշությամբ զգացին, որ այնտեղ՝ խորքերում, քարերի տակ, ժայռերի թողած փոքրիկ ճեղքերի մեջ, ճահճի կուտած փտության խավերում՝ կատարվում էր մի նոր բան:

Չնչին, վտիտ և փոքրիկ արարածներ այս-այն կողմից գլուխ էին դուրս պարզում, ամենափոքր կաթիլից սնանվում, ստվերից զովանում և նուրբ կանաչությամբ անապատը կենդանացնում…

- Ի՞նչ է այն,– գոչեց ապշությամբ լերկ ապառաժը, կարծես կանաչ բաներ են լույս ընկնում։

- Ոչինչ բան, քրքջաց կատարը, ճզմեցե՛ք կամ անուշադի՛ր թողեք:

- Թող աճեն, ի՞նչ կա,– ասացին քարերը,– մեզ հովանավորում են, զարդարում միայն: Ւ՞նչ են այդ չնչին արարածները, որ մեզ ուշադրության առարկա դառնան…

Ու թողին: Ժպիտը դեմքերին՝ ժայռերը դիտում էին փոքրիկ արարածների բազմանալը, ճահիճը մինչև իսկ ուրախացավ, որ ինքն էլ բուսնելու ընդունակ է, իսկ գազանները արհամարհությամբ անցնում էին նրանց կողքով։

Հիմար բաներ են, թողեք աճեն՝ որքան կուզեն…

Եվ աճեցին, բարձրացան, արմատները խորը մղեցին, լուռ, առանց աղմուկի պարզվեցան ամեն ուղղությամբ, ժայռերի տակ մտան, ճեղքերից, խորշերից գլուխ դուրս պարզեցին, հետո մեկեն, բուռն մղումով այնպես առաջ գնացին, որ ինչքան քար կար՝ ճեղքվեց, ինչքան ապառաժ` երկու կտոր եղավ…

Անտառը շարժվում էր:

Գարնանային անձրևներից հետո եկան հյութալից, աճեցնող օրերը, մանր ճյուղավորությունները դուրս պարզվեցին ուժգնությամբ, արմատները հսկա ուժով դեն գլորեցին իրենց ճնշող քարերը, ապա ուռելով՝ փշրտեցին, գրեթե հող շինեցին ապառաժները, ճահիճը տեղի տվավ ահաբեկ, գազանները սոսկումով ետ քաշվեցին նոր ծառերի դուրս պարզած փշերի առաջ, հովիտը մեկեն կենդանացավ, առուները հոսեցին, ծովակները՝ ժայռերին ծեծելով, տակը փորելով՝ փլեցրին ու ջրով ծածկեցին…

Ու այս ամենը այնքան արագությամբ կատարվեց ու մեծացավ այնուհետև, որ վիթխարի կատարը սոսկումից կծկվեց, ժայռեր ջարդված` շտապեցին թաքնվելու աճող խոտերի տակ, գազանները առանց ետ նայելու՝ դուրս թռան հովիտից, ճահիճը սմքած՝ իր վերջին բորբոսը տարավ կծկծելու հեռավոր ժայռերի ստորոտում։

Այնուհետև այլևս անհնար դարձավ շարժվող անտառի առաջն առնել։

Յուրաքանչյուր ծառ, յուրաքանչյուր թուփ և ծաղիկ բյուրավոր ընձյուղներ արձակեց ամեն ուղղությամբ, կաղնին, լորին, բոխին, հացենին դեն շպրտեցին իրենց նեղող քարերը, ծակեցին-անցան ժայռերը, ոտնատակ առին, իրենց արմատների յուրաքանչյուր թելով փշրտեցին, հող շինեցին նրանց, և այնտեղ, ուր շատ տարիներ առաջ գազաններ էին օգնում, գորտն էր կռկռում, մողեսը թափառում, այժմ բազմաթիվ վտակներ, ավելի առատ քան առաջ, եկան ոռոգելու ծառ ու ծառաստան, վարդ ու ծաղիկներ։

Այնտե՛ղ, ուր չոր անապատը ավազն էր ոլորտում օդի մեջ, այժմ ծառերի տերևներն էին սոսափում, և ճյուղերի միջից թռչուններ էին դայլայլում։ Այնտե՛ղ, ուր քամին սուրալով խանձում էր ամեն բույս, այժմ թարմ զովության մեջ աճում էին շուշանն ու նարգիզը, պուտն ու մանուշակը:

Այնտե՛ղ, ուր ժայռերն իրենց հաղթանակն էին տոնում, ճահիճն իր զազիր բորբոսը հոտեցնում, գազանն իր ատամներով կտրտում, անցնում, այժմ սև հող էր գոյանում, խիտ, կենդանի, շարժուն անտառի մեծ տարածություն էր պարզվում, և կյանքը ժպտում էր, ժպտում խնդագին, աճելով ավելի բարձր, ավելի ուժեղ, քան ամեն ժայռ կամ կրակ ցայտող կատար…

Անտառը դարձյալ շարժվում էր. աճողության ուժը հաղթել էր. ոչինչ չէր կարողացել անհետացնել նրան, ո՛չ ժայռ, ո՛չ ճահիճ և ո՛չ գազաններ…

Եվ այժմ, այդ սքանչելի հովիտում, առատաբուխ ջրերի, կապուտակ, վես ծովակների, ծաղկավետ բլրակների կողերին, հին, անհիշատակ ժամանակներից ի վեր աճող անտառը դարձյալ իր հողն է բռնել, դարձյա՛լ ճյուղ ճյուղի միացրած, արմատներով հողը պինդ գրկած, անհամար ճյուղավորությամբ տարածվում է հեռուները և ճգնում է մի թիզ իսկ չթողնել անբնակ, մի քայլ իսկ՝ անմշակ։

Այսպես է լինում։ Լեռնային երկրներում, նույնիսկ գրանիտային աշխարհներում հաճախ տեղի է ունենում այնպիսի դեպքեր, որ նույնիսկ բնության՝ տարօրեն երևույթների վարժ անձը մնում է ապշած…

1905

Էլ չեմ հավատա ես քո խոսքերին,
Խաբեբա՛ ես դու, սիրուն օրիորդ,
Դու ինձ խոստացար հավիտյան սիրել,
Ուրիշին չառնել քո սիրույն հաղորդ:

Քանի՞ երդումներ ինձ դու երդվեցիր,
Երկինք ու գետինք կոչեցիր վկա,
Մինչև մեր մահը... դու ուխտ կնքեցիր,
Բայց խոսքերիդ մեջ ճշտություն չըկա:

Էլ չեմ հավատա ես քո խոսքերին,
Իզուր մի՜ թափիր աչքիդ արտասուք,
Ցնո՛րք է ձեր սերը՝ միշտ փոփոխական,
Հիմար կրքերի խաղալիք եք դուք:

Ա՞յդ էր քո խոստմունք... անխիղճ ուխտազանց,
Սո՛ւտ է քո երդում, սո՜ւտ են քո խոսքեր,
Եվ ես սխալված էի չափազանց,
Որ զոհեցի քեզ իմ ազնիվ կրքեր:

Ես զոհեցի քեզ բոցեր սրբազան
Սիրո կրակով խնկված իմ սրտին,
Իսկ դու քո սիրտը տվիր, ով Նազան,
Ինձանից գաղտնի այլ տղամարդին:

Առաջին կիրակին էր, որ պիտի անցկացնեինք Ադանայի մեջ. հազիվ թե լուսացած` արկածյալներու բազմությունը խռնված էր եկեղեցիին բակին մեջ. գլխիկոր և հուսաբեկ, ձեոքերնին ծալած կուրծքերնին վրա` այրիներու շարքը, դանդաղորեն ու երկչոտ քայլերով կդիմեր դեպի եկեղեցի, որովհետև Պատրիարքական պատվիրակ Գնել Ծ. Վարդապետ խոստացել էր պատարագ կատարել մեռելներու հոգեհանգստին ու սգավորներու մխիթարությանը համար: Մեծ հուզում մը կսավառներ դժբախտ ժողովուրդին վրա, որովհետև ընդարմացած ցավն առաջին օրերու ուժգնությամբ արթնացեր էր իրենց սրտերուն մեջ և ամեն մեկ գլուխ քանի մը մեռել ուներ լալիք:

Խարխափող գավազաններու աղմուկը կտնտնար բակին քարերուն վրա և կնշանակեր նաև պառավ կույրերը, որոնք ճակատնին երկնքին դարձուցած, ականջնին սրած ամենափոքրիկ շշուկին` կերթային դեպի խոստացված մխիթարությունը:

Ավերված ու քանդված քաղաքին մեջ միայն կանգուն մնացած Հայոց առաջնորդական եկեղեցիին բարձր աշտարակը կարծես կնայեր իր շուրջի ավերակներուն. ու զանգակը համրացած` կկախվեր հոն անդամալույծ լեզվի մը պես, որովհետև աղետի օրեն ի վեր անոր տխրագին կամ ցնծուն ղողանջները լռեցուցեր էին սուգի համար:

Երբ մենք մտանք եկեղեցի, պատարագը սկսած էր արդեն: Խուռն բազմություն մը, գրեթե բոլորովին կազմված այրիներե և որբուհիներե, կլցներ տաճարը, գավիթներն ու վերնատունը: Ճերմակ քողերու և լաչակներու ներքև ծածկված այդ սգավոր գլուխներու անվերջ տողանցումը փոթորկալի վետվետում մըն ուներ: Ցնցոտիներով ծածկված, խղճալի ու թշվառ կանացի ամբոխին մեջ` այրերը ցանցառ բացառություն կկազմեին, մեծ մասով անդամահատ ու խեղանդամ, այս վերջինները սեղմված էին դասին ետևը, իրենց ամեն մեկ շարժումին հականեխականներու բարկ հոտը կսպրդեր վիրակապներու ներքևեն ու կհիշեցներ դեռ չբուժված վերքերը ու այն օրերուն, այն սև օրերուն թափված արյունը… տժգույն ու դողահար, անարյունած իրենց ստացած վերքերեն ու անկե հուսաբեկ քան այրիացածները, լռին ու չոր ու տենդոտ աչքերով կհետևեին արարողության:

Անսահմանելի խռովք մը կթրթռար մթնոլորտին մեջ. խունկի թանձր ծվեններ կբարձրանային ու հետզհետե անոսրանալով կծածանեին ու կքողարկեին եկեղեցիին ձեղունը. երկու կողմերեն պատուհաններեն եկող լույսը սատափի տմույն ցոլք մը կստանար խառնվելով այդ բուրումնավետ ամպերուն, և երբեմն ժողովուրդը կծածկվեր խորհրդավոր կես մութի մը մեջ ու պատարագվորին ձայնը դողդոջուն և կրոնական հրայրքով մը լեցուն՝ կբարձրանար համրորեն հույլ և նվիրական ելևէջներով այդ արկածյալներու ամբոխին վրա, որ հազիվ կխեղդեր իր հեծեծանքը:

Դասը կանգնած էին խստադեմ ու տխուր քահանաներ, ամենքն ալ մեյ մեկ աղետյալ վայրե հրաշքով ազատված ու ապաստանած հոտ: Անոնց արևակեզ դեմքերը շրջանակված էին ճերմակ մորուքներով և անոնց մթին աչքերը դեո պահած էին, արհավիրքի և սարսափի արտահայտությունը, երբ բազկատարած կհետևեին աղոթքներուն: Հոն էր Ադանայի փոխառաջնորդ Տեր Արսեն քահանան իր փղձկած դեմքով և ցավոտ աչքերով, պատրաստ ամեն րոպե արտասվելու. հոն էր Տյորթ-Յոլի Տեր Սահակ քահանան, արի և վես կանգնած, իր սակավապետ և խորհրդավոր երևույթով և որուն բազուկները դժկամելով ամուլ աղոթքներու համար բարձրանալու, սքեմի սև ծալքերու ներքևեն կարծես դեռ ինքնապաշտպանության օրերուն հրամանները կուրվագծեին: Հոն էին նաև տարբեր եկեղեցիներու պատկանող եկեղեցականներ, կաթոլիկ, բողոքական, հույն, ասորի և քաղդեացի. ամենքն ալ հավաքված Լուսավորչի բազմաչարչար եկեղեցիին մեջ, վերջին մարտիրոսներու հոգիի հանգստյան համար իրենց աղոթքն ըսելու և եղբայրանալու այն մեծ և անսահման վշտի արտահայտության մեջ, որ քանդած էր այլազան աղանդներու մեջ եղած բոլոր սահմանները: Այդ պատկերը կհիշեցներ քրիստոնեության առաջին դարերը. ուխտվածներու և զոհվածներու թափած արյան հետքերը դեռ խոնավ էին ու անոնց հոգին էր, որ կարծես կմխար ծածանող խունկի ալիքներուն մեջ: Որչափ ատեն որ ժողովուրդը ինքզինքը բռնեց, որքան ատեն որ հեծմունքներն ու հառաչանքները խեղդված մնացին իրենց կուրծքերուն մեջ, կարելի եղավ հետևիլ կրոնական արարողության… երբեմն ցավի և վերհիշումի սարսուռ մը կալեկոծեր սգավոր ամբոխը… երբեմն ալ մոլեռանդ տանջանքը խաղաղության ու հանգստի, կփայլատակեր աչքերուն մեջ… Այդ բյուրավոր նայվածքներու մոգությունը հետզհետե ցավագին զգայնություններով կտանջեր մեզ. այդ պահուն էր, որ պատարագվորը ժողովուրդին դարձած խաչակնքելու միջոցին մեջ ըսավ.

- Խաղաղությո՜ւն ամենեցուն…

Օ՜հ, այն տանջալի հառաչանքը, որով այդ սփոփարար խոսքերն ընդունվեցան. ժողովուրդին զանգվածն իր հիմեն դղրդեցավ ու արցունքներ հոսեցան մեղմորեն այտերու վրա. ու այդ խաղաղության բաղձանքը ոչ թե միայն այդ րոպեի համար էր, ոչ թե այդ որոշ մարդկային բեկորին համար, այլ անիկա կհնչեր բարձր ու անդիմադրելի, դարավոր տառապանքին տակ կքած ու հալածանքի ուրվականներեն մոլորած ցեղին համար:

Պատարագը կառաջանար, աղոթքներու և շարականներու մեղեդիներեն օրորված մտածումս կսլանար դեպի հեռուները, դեպի ապրած անցյալ սև օրերը. ինքզինքս լքած ցավի ալքերուն, կզգայի անհատականությանս աստիճանաբար նվազիլը հավաքական տառապանքի մեջ ու տաժանելիորեն կզարթնեի նորատեսակ գիտակցության մը.… ու այդ պահուն էր, որ հաղորդվեցա իմ ցեղիս ճշմարիտ ճակատագրին հետ…: Այդ պահուն էր, որ վերապրեցա բոլոր այն դժոխային տագնապները, որոնք պատմեր էին ինծի և որոնցմե հեռու և օտար մնացել էի այն օրերուն: Նույն եկեղեցիին մեջ… սարսափահար և հալածական ժողովուրդը հավաքված էր նույն այս տաճարին մեջ. այն օրն ալ կիները մեծամասնություն կկազմեին և ամեն անգամե, որ հրացանի մը ձայնը կթափանցեր պատերը, չէին գիտեր թե իրենցմե ո՞րն էր, որ այդ րոպեին կայրիանար… դուրսը կզարնեի՜ն, կզարնեի՜ն… աղջիկներ ու կիներ իրենց ճերմակ քողերուն մեջ պատանքված մեռելներու երևույթովը, մեկ րոպեեն մյուսը գույժերու կսպասեին… արյունը կհոսեր: Վերքերնին բաց, միսերնին պատառատուն թշնամիին գնդակներեն, քաղաքը պաշտպանողներեն ոմանք կուգային կռիվեն ու եկեղեցու շեմին վրա հոգինին կավանդեին, հոն ապաստանած իրենց սիրելիները փնտրելով խելահեղ և վերջին նայվածքով: Մեկ րոպեեն մյուսը սև խուժանին դիմադրող բազուկները կպակսեին, ուրիշներ կդառնային հևիհև, խեղանդամված և պայքարելու անկարող, և պետք չկար, որ տեսածնին պատմեին, որովհետև իրենց վառոդե սևցած դեմքերում վրա գրված էր ամբողջ արհավիրքը հուսահատության…:

Այդ նույն տաճարին մեջ էր… հրացանները կորոտային ավելի մերձավոր, ավելի հաճախ… ոգեվարներուն հռնդյունները խառն էին անեծքներով… կիները դողդոջուն կսեղմվեին՝ տեղ տալու վերադարձողներուն և իրենց պաղատող նայվածքներն իզուր կկառչեին սուրբերու և սրբուհիներու պատկերներուն…

Ինչո՞ւ անոնք, որոնց զորությանը հավատացեր էին միշտ, անկարեկիր և ցուրտ կմնային իրենց տառապանքին, ի՞նչ անեծք ու ի՞նչ պատիժ տնօրինած էր իրենց համար… ո՞ր կուտակված մեղքերու քավությանը համար էր, որ Աստված համր ու կույր կմնար, իբր թե բացակայած ըլլար սրբատեղիեն…:Հանկարծ լուսավոր և շառագույն հայտնություն մը երևաց պատերուն վրա… կրակի տվին, քաղաքը կայրեր. ամեն բան կորսված էր: Հետզհետե ավելի մոտ հրացանները կզարնեին ու գնդակները սուլելով կանցնեին եկեղեցիին պատերուն վրայեն: Օգնությո՜ւն… օգնությո՜ւն, ո՜վ Աստված մեր նախահայրերուն, քո անկարեկիր ու ոխակալ նայվածքդ մեյ մը մեզի դարձուր…: Բոցերը կպատեն ամեն կողմ, օճախները կքանդվին, հրացանները կորոտան ու հաղթական թշնամիին ամբոխը մոտ է, ու ամեն կյանք՝ պլպլացող լույսի մը պես անոր չարագուշակ շունչը կզգա իր վրա:

Այդ րոպեին սպիտակահեր ու ծերունի քահանա մը, տարիքեն դողդոջուն սրունքներն ամրացնելով՝ կերևա ժողովուրդին, ձեռքերը կբարձրացնե՜… - «Մտիկ ըրե՛ք, մեռնելու ժամը հասած է, Տերը Մեր Յիսուս Քրիստոս իր անքննելի տրամադրություններուն մեջ վճռեր է, որ անգամ մըն ալ իր հոտին անմեղ արյունը թափի… սուրերը սուրցած են ձեր պարանոցներուն համար և դահիճները ոգևորված են նախճիրի արբեցութենեն, ու արյունը պահ մը ետքը ձեր երակներուն մեջ չպիտի մնա… խոնարհեցե՛ք ձեր գլուխները ու արձակում խնդրեցեք ձեր մեղքերուն համար… վերջին ժամը հնչած է ու Աստծո ողորմությունն անսահմանափակ է…»: Հրացաններու խլացուցիչ և շտապ շտապ աղմուկին և տուշմանին մոլեգին աղաղակներուն մեջ, պահ մը ծերունի քահանային ձայնը կմարի, բայց անիկա կերկերաձայն կշարունակե թողություն արտասանել խոնարհացած ժողովուրդին վրա:

Բոցավառված երևակայությանս մեջ կշփոթվի այն օրը և այս օրը, որովհետև դարձյալ ժողովուրդը խոնարհած է և ինկած է գետնին, հնձված հասկերու նման. խորանին մեջ, պատարագվորին ձայնը սլացավ. «Խոնարհեալ երկիւղիւ երկրպագանեմ…»:

Ճակատնին գետնի քարերուն զարնելով, քամակը կորացած ժողովուրդը, կրոնական սարսուռե մը թրթռուն՝ իր ցավը մոռցավ… ու մխիթարությունը ճերմակ աղավնիի մը պես րոպե մը սավառնեցավ իրենց արցունքե աղոտացած աչքերուն առջև…: Բուրվառները կճոճեին ծեքծեքալով և խունկի ծվենները կթանձրանային, ու երբ գլուխնին բարձրացուցին' արցունքն ավելի առատ կհոսեր տանջված դեմքերու վրա:

Բայց երբ քիչ ետքը պատարագիչն արտասանեց գերագույն մաղթանքը.- «Հանգի՜ստ ոսկորներուն Կիլիկիո նահատակաց, արանց ու կանանց, ծերոց ու տղայոց, երիտասարդաց և կուսանաց», սգավոր ժողովրդին հուզմունքն այնպիսի աստիճանի մը հասավ, որ բարձրաձայն հեծկլտանքներու մեջ խեղդվեցան աղոթքին ձայները…: Անսահման վիշտեն ալեկոծված ամբոխը սկսավ աղաղակել, երբեք կարելի չէր երևակայել այն կատարյալ ու ցավագին ներդաշնակությունը, որ ինքնին առաջ կու գար և որ հոգեհանգստյան աղոթքին միանալով' զայն կամբողջացներ. պահ մը, միայն լսվեցավ ողբ ու հեծեծանք, մինչև ծերունի քահանաներուն խռպոտ և թավ ձայնը կպատասխաներ այդ ցավագին աղաղակներուն, հնամենի աղոթքներու նվիրագործված բանաձևերով ամոքելու համար այդ այրող Ցավը, որ ամեն մեկան սիրտը կբզկտեր:

Այդ մեկ օրվան, մեկ տարվան, մեկ դարու ցավ չէր, որ կարտահայտվեր, կարծես գերբնական և հազվադեպ ճիգի մը մեջ ցեղին տառապանքը կբաբախեր ուժգնությամբ… ամեն մեկ հառաչանքով ծամածռած շրթունքե կհայտնվեր հավաքական ու անձնական սուգը, անմխիթարելի ու անդարմանելի սուգն Ազգին…: Բոլոր մարտիրոսացածները հեռավոր ժամանակներուն, բոլոր նահատակված զինվորյալները Լույսի, Ազատության և Խաղաղության իդեալներով՝ իրենց դարավոր աճյուններեն կենդանացած, անգամ մըն ալ կտառապեին, ու բոլոր երեխաները գոցված վերքերուն՝ անգամ մըն ալ կբացվեին ու ցեղին վիշտն առատորեն կհոսեր այդ նոր արկածյալներու աչքերեն:

Պատարագեն ետքը ժողովուրդը գլխիկոր և կրած հուզմունքեն խոնջած՝ ցրվեցավ, բակին մեջ դանդաղելով ու խումբեր կազմելով, շատեր լուռ կմնային, կզակին լաչակով կապած դրսեցիներ ու ճերմակ քողի տակ ծածկված կիլիկեցիներ, ցնցոտիներու մեջ հազիվ սքողած իրենց վտիտ անդամներուն մերկությունը, մտազբաղ կհետևեին իրենց արյունոտ հիշատակներուն:

Մենք ալ կդառնայինք Առաջնորդարան. դռան շեմի վրա խելացնոր դեմք մը մեզ կեցուց. աչքերը կույր էին, գլուխը ծածկված էր ցանցառ և գորշ մազերով. խոստացված մխիթարությունը չէր դղրդած իր վիշտը. անիկա անխախտ իր մայրական ցավին մեջ համառորեն կըսեր.- «Լեռներու մեջ ծներ էի զինքը ու իրեն պես կտրիճ չկար, երբ պզտիկ էր, տատիս տնկած ծառներեն օրրան կկախեի ու ձայնս ձգած օրոր կերգեի…: Յոթը գյուղի մեջ կըսեին. «Ռուբենին մորը պես օրոր ըսող չկա»… այսօր ալեմ աշխարհ կըսե. «Ռուբենին մորը պես զավկին սուգը լացող չկա»…: Սինչև ուշ ատեն, վշտահար մորը ողբը համառորեն հնչեց եկեղեցիին բակին մեջ ու մինչև իրիկուն անոր ողբագին եղանակն ընկերացավ ու օրորեց հոն ապաստանող ժողովուրդին հոգեհանգստյան պատարագեն կրած տպավորությունները:

Անտուն քամու պես փակ դուռըդ, գիտե՞ս,
Ես շատ եմ ծեծել ու դու չես բացել.
Սարերն եմ ընկել վշտից խելագար
Ժայռերին զարկվել ու շատ եմ լացել:

Սարերն են վկա, որ օրից մի օր
Վատ չեմ խոսացել, գանգատվել քեզնից.
Ավա˜ղ, լցրել եմ լացով սար ու ձոր,
Բայց չեմ գանգատվել, բամբասել քեզնից:

1904

Չեմ տեսնում շքեղ զարդերը գարնան,
Վշտից խավարեց գոհարն աչքերիս.
Ծանրացավ աշխարն ուսերիս վրա,
Զուր ես հարցընում պատճառը վշտիս:

Ես` զավակ ճնշված ուդժբախտ ազգի,
Որ արյունով է իր ուղին թրջում.
Որ դարե˜ր, դարե˜ր թափը իր բազկի
Շղթան է կրծում ժանգոտ, շառաչուն:

Շղթան շառաչուն, ծանըր ու ժանգոտ,
Ինձ տապալել է, կաշկանդել գետնին.
Ինձ տրորում են անցնող ու դարձող,
Դո՛ւ մի կարեկցիր իմ անհուն վշտին:

Իմ մոր սուրբ խոսքը – ծաղրի նշավակ,
Իմ հայրենիքը – սիրտըս ու հոգիս –
Եվ հոշոտում են, պղծում ոտնատակ,
Դու չես ըմբենի անդունդը վշտիս …

Ես` զավակ ճնշված ու փոքրիկ ազգի,
Սրտիս արյունով մեծ վիշտս եմ գրում.
Վերքը անդարման իմ հայրենիքի
Իմ բյուր խոցոտված սրտումս եմ կրում:

Սիրե˜լ, երազե˜լ, թռչել եմ ուզում,
Բայց շղթան ինձ պինդ գամել է գետնին.
Կուռ լուծը ազգիս` ուսերս է փշրում,
Չես կարող հասնել իմ անափ վշտին:

Տիեզերական զայրույթով, թույնով
Արդ` ես ինքըս ինձ խայթում եմ ահա՛,
Թո՛ղ մեռնիմ, կորչիմ անհետ, անանուն,
Իմ անհույս վիշտը դու չես հասկանա …

1908
Թիֆլիս

Երբ նա մտավ մեր վաճառատունը՝ ինձ թվաց, որ թշվառությունն ինքն է մարմնացել այդ մարդու մեջ, ինձ թվաց, որ ապրում է նա իբրև թշվառության պատկեր։

Դիվային կմախքով և Ամերիկայում չտեսնված ցնցոտիներով նա կանգնեց պատից կախ արած մի մետաքսյա Շիրազի գորգի առաջ և նայվածքը հառեց իմ վրա, մոտեցա նրան, բարևեցի, դողում էր։

Աղաչում եմ, սկսեց նա հայերեն լեզվով,- տեղավորեցեք ինձ մի հիվանդանոցում, գեթ փողոցում չմեռնեմ։ Ես չկարողացա անմիջապես պատասխանել և՝ որպեսզի մի բան խոսած լինեմ՝ հարցրի.

Ո՞րտեղացի եք....– բայց զգացի, որ հարկ չկար մեռնող մարդուն այդպիսի հարց տալ. իսկույն ուզեցի փոխել խոսակցությունը, բայց նա շարունակեց.

Ես քո հորը լավ եմ ճանաչում, ինչ մարդ էր, ափսո՜ս... դու ինձ չես հիշում, այն ժամանակ փոքր էիր, ես քեզ գրկել և ման եմ ածել, իհարկե չես հիշում, դու հազիվ հինգ տարեկան էիր, երբ ես հեռացա հայրենիքից, լսել եմ, որ hայրդ մեռել է, բայց ինչպե՚ս է մայրիկդ, ինչպե՚ս են եղբայրներդ Հակոբը, Գևորգը, Լևոնը։ Ինչքա՜ն ես մեծացել։ Մոռացել եմ քո անունը, բայց մյուսների անունը լավ եմ հիշում։

Ի՞նչ տեսակ հիվանդանոց ես ցանկանում, - հարցրի.

Հիվանդանոցի տեսակի դեմ չեմ առարկի, միայն ձրի չլինի, փող չունեմ, տեսնում ես։ Անմիջապես, անմիջապես, պատասխանեցի։

Վազեցի հեռախոսին և զանգահարեցի քաղաքի առողջապահական բաժնին և խնդրեցի թույլ տալ մի մարդու մի ձրի հիվանդանոցում մեռնելու։

Իմ խոսելու տոնն այնքան մեղմ էր և աղաչական, որ բաժնի վարիչը պատասխանեց.

Ես կհեռախոսեմ «Como» հիվանդանոցը, որ ընդունեն նրան.

Շնորհակալ եմ, շատ շնորհակալ եմ։

Հանգիստ իր ոսկորներին, ասաց բաժնի վարիչը, ավանսով հանգիստ մաղթելով իմ հայրենակցի հիվանդ ոսկորներին։

Շնորհակալ եմ, պ-ն Նիկըլս, շատ շնորհակալ եմ։

Հեռախոսը փակեցի, գլխարկս դրի և իմ թշվառ և հիվանդ հայրենակցիս հետ դարս եկանք փողոց «Como» հիվանդանոցը հեռու էր։ Առաջարկեցի հիվանդին տրամվայ նստել, բայց նա չհամաձայնվեց.

Այս ցնցոտիներով ամոթ է, ասաց, քայլենք, դեռևս ուժ ունեմ։

Աղքատությունն ամոթ չէ, պատասխանեցի, նստենք։

Հիվանդը չհամաձայնվեց, Օթոմոբիլի համար էլ ես փող չունեի: Սկսեցինք քայլել: Շոգ էր: Կիզիչ արև: Սալահատակի ցեմենտը. կակղել էր և կպչում էր կոշիկներին։ Քրտինքը վազում էր իմ ճակատից, բայց ուղեկիցս դողալուց դադրեց։

Քայլելն ինձ օգտակար է, լավ եմ զգում, ասաց։

Ուրախացա, վախենում էի, որ ճանապարհին մեռնի և իմ գործս ավելի դժվարանա և հոգիս ավելի ցավի։

Երևի ձեզ հարկավոր չէ հիվանդանոցում պառկելը, ձեզ հարկավոր է օդափոխություն, հարեցի։

Թափառում եմ երկրե երկիր, դրանից ավելի օդափոխությո՞ւն, իմ նպատակը մեռնելն է։

Մեռնելու համար շատ կարճ միջոց կա։

Դրանից վախենում եմ, ուզում եմ հանգիստ մեռնել,- պատասխանեց հայրենակիցս: Սիրտս սեղմվում էր։

Կյանքն ինչքան դաժան պետք է լիներ, որ մարդ ուզենար մեռնել, մտածում էի, իհարկե ցնցոտիներն այնքան էլ գրավիչ չեն ոչ֊փիլիսոփաների համար։

Մի ժամից հասանք «Como» հիվանդանոցը, ներկայացանք գլխավոր բժշկին, որ հեռախոսով արդեն հրահանգ ստացել էր իմ հայրենակցի մասին։ Բժիշկը կարգադրեց, որ հիվանդի շորերը հանեն, լողացնեն և պառկեցնեն մինչև ինքն ի վիճակի կլինի նրան քննության ենթարկելու։

Բժշկի կարգադրությունից հետո դարձա հայրենակցիս և տեսա, որ լռել էր նա իր աչքերը, բյուրեղյա գնդերի նման անշարժ և անարտահայտիչ, չէր էլ դողդողում։

Բժիշկ, մեռնում է իմ բարեկամս, - ասացի պաղատական տոնով։

Բժիշկը քննեց զարկերակը և քմծիծաղով՝

Ամեն ինչ նորմալ է, տարե՜ք,- ասաց:

Հայրենակցիս թևից բռնելով՝ հեռացանք գլխավոր բժշկի սենյակից և մտանք հանդերձարանը, ուր պետք էր փոխվեին հիվանդի շորերը։ Հիվանդը դանդաղ և դժգոհ շարժումներով շորերը հանեց, բոլոր ցնցոտիները թողեց հատակի վրա, բայց սև և կեղտոտ ներքնաշապիկը կոլոլեց և պահեց կռան տակ։ Հանդերձաբանապետը մի փայտի վրա առավ ցնցոտիները և նետեց աղբի արկղի մեջ և խնդրեց, որ կռան տակի շապիկն էլ տա։

- Աղաչում եմ, այս շապիկն ինձ մոտ թող մնա, ես ուզում եմ այս շապիկը գրկած մեռնել։

Թարգմանեցի հիվանդի վերջին ցանկությունը։

Չի կարելի, առնվազն մենք պետք է լվալ տանք և հետո հանձնենք իրեն, կեղտոտ շորերով չի կարելի անկողին մտնել։

Էլի թարգմանեցի։ Հայրենակցիս վճռականորեն պատասխանեց.

Չե՛մ տա։ Հանդերձարանապետը կանչեց հիվանդանոցի տղամարդ ծառայողներից մեկին, իբրև բիրտ ուժ, և հրամայեց նրան կեղտոտ շապիկն առնել հիվանդի ձեռքից։ Ծառայողը բռնեց նրա թևը, թեթևակի դարձրեց և առավ շապիկը։

Շապիկի վրա մի ծրար էր կարված, որի մեջ գտնվեց 4000 դոլար թղթադրամ և երկու երկաթուղային արժեթղթեր, որոնցից յուրաքանչյուրն արժեր 10,000-ական դոլար։

Ներեցեք ինձ,– կմկմացի,- ես չէի իմանում այղ, եթե ոչ չէի վկայի նրա աղքատության համար, և գլուխս կախեցի կրծքիս վրա, ամոթից չէի ուզում շարժվել։

Հայրենակիցս թևերը պարզած փողերին, աչքերը չռած և կազդուրված՝ աղաչում էր.

Իմ փողե՜րը, իմ թղթե՜րը…

Կասսայում կպահենք և եթե չմեռնեք՝ ձեզ կտանք, ասաց հանդերձարանապետը, Ես շուռ եկա և դուրս էի գնում, երբ մեկն ինձ բռնեց ետևից:

Ասացեք, խնդրում եմ, թող տան իմ շորերը, ես չեմ ուզում մեռնել, ես կհեռանամ այստեղից։ Ես միայն ուզում էի հանգստանալ։

Թարգմանեցի։

Աղբի արկղից դուրս բերին իմ հայրենակցի շորերը, հանձնեցին նրան իր փողերի և արժեթղթերի հետ։ Նա հագնվեց արագությամբ, հիվանդագին սեղմեց փողերը և թղթերն իր ափերի մեջ և առանց ոչ ոքի հետ խոսելու՝ դարս եկավ հիվանդանոցից և արագ քայլերով հեռացավ։

1924 թ.

Պատերազմում զոհված Իվանի որդի Վասիլի Բելովը հիսուն տարի առաջ ծնվել, ապրում ու ապրելու է Հայաստանից հազարավոր վերստերով հեռու հյուսիսում՝ վաղանցուկ ամառների ու ծանրորեն նստող ձմեռների Վոլոգդայում։ Պատերազմից անմիջապես հետո, բոլոր որբերի նման, արհեստագործական ուսումնարանում վարժեցվել է հյուսնության՝ ինչը դեռ պապերի ժամանակներից գիտեր, բանաստեղծական երկու ժողովածուից հետո մայրաքաղաքի գրականության ինստիտուտում բարեխղճորեն ուսումնառել է գրական գործը՝ ինչի առաջին, միակ ու անփոխարինելի ուսուցանողը տատերի ու պապերի լեզուն է, լեզվի օրորուն կյանքը, փորձը, բարոյականությունը, հստակ լավատեսությունը, ժողովրդային տառապանքի ու հերոսացման վավերական հիշողությունը։ Հայաստանում (Երևանում) եղել է։ Քչախոս էր, խոսքը՝ կշռված, տպավորվող, սառը մամլիչի պես ծանր։ Կոչված էր կլոր սեղանի շուրջը բանավիճելու կարևոր հարցերի մասին, վիճարկեց հենց կլոր սեղանը։ Սիրո մասին ուսանողուհիների հավերժական հարցին պատասխանեց, թե իրենց կենսաբանական թրթիռները նրանք շփոթում են մարդկային ամենամեծ զգացմունքի հետ՝ որ տաղանդ է և, ինչպես տաղանդը, եզակիների կարողությունը։ Հակակրանքով արտահայտվեց զբոսաշրջիկության մասին, ժամանակակից սպորտը համարեց անհեթեթություն և այլն, և պատասխանների միասնությունը մերժում էր աշխարհի այս «խելակորույս, խելակորույս, խելակորույս» սլացքը։
Գրական ու ընթերցող լայն հասարակայնությունից նկատվել է մոտ քսան տարի առաջ «Պրիվիչնոյե դելո» («Էս է», «Կյանք է», «Մեր կյանքն է», «Ինչ ասեմ»...) ծավալուն վիպակով։ Նկատվել, առանձնացվել և գրականության մեջ, թերևս նաև համաշխարհային գրականության, մնալու է առաջին հերթին այդ վիպակով։ Չնայած հետագա տարիները նրա փառքին միայն փառք են ավելացրել, չնայած «Լադ» («Կատարելություն») համայնագիտարանային աննախադեպ գրքի արդեն առկայության (1982) և չնայած գրական գործին ու իր վոլոգդյան հայրենիքին (որոնք իր համար հավասարազորներ ու մեկ և նույն բանն են) նախանձախնդիր մշակի իր խիղճը գրասեղանի մոտ և ոչ մեկ պարապ օր է անցնելու, այդուհանդերձ «Պրիվիչնոյե դելո» վիպակն է չգերազանցված մնալու, քանի որ դրա հեղինակը ուրիշ ոչ մի անգամ չի զորելու անկողմնակալ տարեգրողի կեցվածք պահել, մեծ գրականությունն այնինչ վստահում է հենց անկողմնակալ տարեգիրներին։ Ինքն այլևս չի զորելու այդ «սառը պատմողը», այսօրվա լավի ու վատի վրա այդ անտարբեր տիրակալը լինել, որովհետև երբեք է հաշտվելու երեկվա օրով պառավ բադերի պես թոռների երամներ գլխավորող տատիկների այսօրվա քաղաքային թոշակավորված ավելորդության հետ, չի հաշտվելու կյանքի երեկվա մշակի ու տիրուհու՝ ռուս գեղջկուհու այսօրվա ֆաբրիկավորված հասարակացման, գեղջուկ ունիվերսալի այսօրվա կոնվեյերացման, հին, հազարամյա գյուղի՝ մարդկայնության օրորոցի, այդ «խղճավոր դպրոցի» կործանման հետ, չի կարողանալու լքել «գեղջկաքրիստոնեական մշակույթի» մեծ մայրցամաքի կտրտված, մաշված, հալված, փոքրացած, արդեն սուզվող կղզին և դարի քաղաքա֊կրթության բետոնակուռ եզերքից դիտել սպառումը նրա, ինչը դեռ երեկ հոգու և մարմնի հավերժական հայրենիք էր թվում, և այսօրվա մեր կեցության նոր ոլորտներում ոչ մի իրավիճակ ու մարդկանց ոչ մի հանրություն չի կարողանալու իր տարեգրից այնքան կարեկցանք կորզել, ինչքան այդ վիպակի գյուղը՝ թերևս իր դառը պատանության գյուղը։
Այդ գեղջկական առաքյալի ու իր ավետարանի իմ վաղեմի սերը նորոգելու համար պատահական մի էջ բացեցի, և ահա.
«Նա արդեն ճանաչում էր ծնողական խրճիթի բոլոր ձայները։ Առանձնապես՝ դռան ձայնը։ Ամեն անգամ նրա սիրտը մարում էր հուսահատությունից, երբ տատը դույլն առած ելնում էր խրճիթից, գնում կորչում։ Տրտմությունն անտանելի էր դառնում, արտասուքը հավաքվում, հիմա-հիմա ուզում էր ցայտել, բերանն անհույս կեռվում, վերջնական պայտի պես մնում էր։
Անտանելի վայրկյանները հոգին կրծում էին, այլևս անհնար էր դառնում զսպել արցունքոտ ճիչը։ Սեղմված կոկորդը հիմա կարձակեր այդ ճիչը, բայց դուռն այդտեղ բացվում ու ներս էր բերում իրական, առոք-փառոք Եվստոլյա տատին, որ խրճիթն իրենով լցնում ու, երեխաներին անուշադիր, վառարանին էր գնում։ Եվ ճիչի ու արցունքի կուտակը նստում, անհույս լքված Վալոդկան հայտնվում էր հրճվալից թեթևության մեջ։ Տատը մինչև կազատվեր տան գործերից, դա այդպես կրկնվում էր անընդհատ, նա ուղղակի չէր հաշտվում իր վիճակի հետ։ Միշտ բացակա, անվերջ բացակա մոր կարոտը մաշում էր նրա փոքրիկ սիրտը, և երբ տատն էր հեռանում՝ երեխան այլևս չէր կարողանում, արդեն փլվում էր, արդեն չէր ուզում նրանց նույնիսկ օրորը։
Օրորոցի երկու եղբոր մեծը՝ Մարուսյա քույրիկը մոտենում, խաղալիքը եղբայրների վրա չխչխկացնում էր։ Մարուսյան չորս տարեկան էր, օրորոցի բոլոր ճաղերն ու ոստերը Վալոդկայից ավելի իրեն էին ծանոթ, և ինքն էր ուզում իրենից թաքուն օրորոց մտնել։
Օրորիր դրանց, Մարուսյա, օրորիր, անուշ աղջիկ, որ մեծանան ու քեզ ավտո նստեցնեն»։
Այսպես, ամեն ինչ այնքան է այստեղ բնական, խորը, նշանակալի, հարկավոր ու կարևոր և սիրտ սեղմելու չափ մոտիկ, որ անհնար է առանց սեփական ձեռքի վրա բռնանալու սահմանա-փակել քաղվածքը։ Այսպես՝ քրեստոմատիական հստակությամբ, նա կարողանում է պատմել վաթսուննոց տատի և վեցշաբաթյա երեխայի, կոլխոզային չարքաշ ձիու և Ռոգուլյա «քրիստոնյա» կովի, սրբուհիների և անառակների, լրջորեն կառավարողների և հնազանդորեն հպատակվողների մասին, ինչպես որ իր մի կարճ պատկերների շարքն է գլխագրված՝ «Աստծու ամեն արարածի»։
Մի առիթով ես հպարտացել եմ, թե մարդկային հիշողության նահանջի դեպքում, ինչը որ համառ հետևողականությամբ ամեն օր ու մեր բոլոր ժամերին է լինում, ես կարող էի համայն մարդկության համար վերականգնել հողագործության - անասնապահության հին մեծ մշակույթը,- բայց ահա թե ով էր կարող և ում էր կարելի վստահել։
Ընթերցումը, ինչպես մի գրողի մասին ուրիշներն են արտահայտվել, ստեղծագործական նախանձի բուռն ալիք է բարձրացնում, ուզում ես շատ ու շատ էջեր, մինչև որևէ ծանծաղ տեղի կամ ընթերցողից ներողամտորեն միշտ հանդուրժվող որևէ մոտավոր ճշմարտության հանդիպելը, արտագրել, կողոպտել, և չկա այդ պայմանականորեն ճշմարիտը, և չկա այդ խանգարիչ անկարևորը։
Այս դեպքում ես նախանձում եմ նաև թարգմանչին՝ հետքսաներորդհամագումարյան մեր սերնդի ստեղծած այս ամենալավի, մեր մայրերի մասին այս ամենաճշմարիտ խոսքի, մեր բոլորիս այս գլուխգործոցի յուրացման իր հնարավորության ու կարողության համար։ Վերոբերյալ հատվածը քաղելիս ես մի քանի անգամ կանգ առա անթարգմանելությունների առջև։ ՊՈԴԿՈՎԿԱՆ պայտն է, ԳՈՐԿԻՆ՝ դառը, բայց «դառը պայտը» անհեթեթություն է։ Գեղարվեստական գործի թարգմանությունը պարզապես անհնար է։ Անհնար է ոչ միայն մի լեզվից մի այլ լեզվի թարգմանելը, այլև մեկ և նույն լեզվի մեջ մի գրողի, ասենք թե Շոլոխովին, մի այլ գրողի, ասենք թե Բելովի, լեզու փոխադրելը։ Դա նշանակում է գրողին հանել իր լեզվական միջավայրից այն դեպքում, երբ գրողն ինքը հենց իր լեզուն է։ Պետք է լեզվական նոր միջավայրի օրենքներով վերստեղծե՞լ թարգմանվող գործը, ասենք թե հայացնել կամ գերմանացնել, թե՞ հայերենի կամ գերմաներենի մեջ ռուսերեն կամ անգլերեն թողնել. ինչի հնարավորությունը նկատել է դեռևս Թոմաս Մաննը։ Չգիտեմ, գիտեմ միայն, որ փոխադրության ճանապարհին երկը չպիտի սպանել։ Վաստակաշատ թարգմանիչ Արմեն Հովհաննիսյանը, որ մասնավորապես շուկշինյան քմայքոտ պատմվածքների թարգմանությամբ շահել էր հայ ընթերցողի շնորհակալ վստահությունը, այստեղ իր հաջողությունն առնվազն կրկնել է։
Իրեն՝ իր ժամանակի ու երկրի վրա որպես առակավոր զավակ գուրգուրացող Վասիլի Իվանովիչ Բելովին թվում է, թե զուտ գորշահողային Ռուսաստանի ու զուտ վոլոգդյան ճակատագրերի վրա է հեծեծում, բայց դրանք ահա հենց հայաստանյան ճակատագրեր են, հենց մեր օրուկյանքն է այդպես լավատեղյակորեն ներկայացված նրա «հյուսիսային» վիպակներում։ Ինքը բացահայտել է ջանում իր տեղի ու ժամանակի եզակիությունը, այնինչ բացահայտվում են հենց համընդհանուրն ու համամարդկայինը, սիրո, հավատարմության ու կարեկցանքի այն հունդը, որ մեր բոլորիս տարբերությունների յոթ ծալքի տակ այնուամենայնիվ կա և մեզ դեռ մարդ ու մեր մարդկայնությամբ միմյանց շատ նման է պահում։
Երևան, 24.10.1983

Շատ սիրելի աղջիկս,

Դու արդեն փոքրիկ օրիորդ ես հիմա: Դարձել ես տասնչորս տարեկան, իսկ դա քեզ համար ունի հատուկ նշանակություն, քանի որ այս տարի ավարտելու ես տարրական կրթությունդ (Սոֆին ավարտելու էր Փարիզի ֆրանսիական պարտադիր ուսուցման նախակրթարանի չորրորդ դասարանը ):

Սիրելի Սոֆի, որքա՜ն կուզենայի լինել քո մոտ, Փարիզում, և գրկելով շնորհավորել ծննդյանդ տարեդարձը: Բայց ես Բատիին գրել եմ իմ ուշացման պատճառը, և քեզ կբացատրի, թե ինչու մի քանի շաբաթ հետո եմ գալու: Այդ հետաձգումը առավելապես քո օգտի համար է, թեև իմ աչքում ամենակարևորն այն է, որ հնարավորին չափ շուտ միանամ քեզ: Համենայն դեպս, լավ է այն, ինչ վերջանում է բարեհաջող: Ես ամեն ջանք գործադրում եմ, որպեսզի քո ապագան ապահովված լինի, և դու կարողանաս հետևել այն ասպարեզին, որ ընտրելու ես ըստ քո սեփական հակումների:

Սիրելի աղջիկս, մենք շուտով միասին կլինենք, և կխոսենք այս ամենի մասին: Այնուամենայնիվ, ուզում եմ քեզ նախօրոք ասեմ, որ առաջին հերթին պետք է սարսափել միջակությունից, այսինքն` անգույն ու նվաստ դիրքից: Հայտնի մարդ դառնալ, անձնական արժանիքներ ցուցաբերել, բարձր նպատակի ծառայել – ահա սրանք պետք է լինեն քո ձգտումները: Ի՜նչ նշանակություն ունի երջանիկ կամ ապերջանիկ լինելը: Ամենադժբախտ մարդը նա է, ով վարում է միջակ ու անօգուտ կյանք, ներքուստ ափսոսալով, որ վրիպել է իր կոչումից: Մի՛ վախեցիր հավակնոտ թվալուց: Վեհ իդեալների ձգտողը չի կարող համեստ մնալ, հեզ ու խոնարհ ապրել: Հարկավոր է, որ հիմիկվանից որոնես քո ուղին, և այն գտնելուց հետո անշեղ քայլես դեպի նպատակակետը, ուշադրություն չդարձնելով այն խորհուրդներին, որոնցով «գործնական» մարդիկ կփորձեն խափանել ճանապարհդ:

Դու խելացի ես, հոգով ու մարմնով առողջ: Եվ դու պատկանում ես մի ժողովրդի, որը քանակապես փոքր լինելով հանդերձ, մեծ է իր տառապանքներով, մաքառումներով, հույսերով: Դու կոչված ես մասնակցելու նրա պայքարին, նրա իղձերի իրականացման գործին: Քո ժողովրդի և քո ծագման բերումով դու կոչված ես մեծ դեր խաղալու քո երկրում, որտեղ հարկավոր է ոչ միայն աշխատել, այլև կազմակերպել կյանքը, նույնիսկ ստեղծել այն: Կարելի՞ է պատկերացնել դրանից ավելի հետաքրքրական ու գեղեցիկ ասպարեզ:

Ապրիլի տասնևմեկն էր, առավոտյան տասնևմեկ ժամը։ Դատարանի տեղը քաղաքային դումայի դահլիճն էր։ Դատարանում նախագահում էր Պիղատոսի փոխանորդ Պլատոնը, դատի էր ենթարկվում ոչ-նազովրեցի Նազարեթը։ Իսկական հեթանոսը, որ դյութական զորությամբ միևնույն կտրոններով երկու անգամ փող էր ստացել քաղաքային բանկից, բացակա էր։ նախագահի աջ կողմում նստած էր մեծն Նապոլեոնը։ Նրա առջև դրված էր Սեղանի... Ներողություն... ծակված կտրոնների հարցը։ Դահլիճը լիքն էր, կային քաղաքի «Նշանավոր գերդաստաններից» շատերը։ Նապոլեոնի զինվորներից երկուսին ներս բերեցին պատգարակների (НОСИЛКИ) վրա, վասնզի շատ ճակատամարտերում վերքեր ստացած լինելով, այժմ նրանք անդամալույծ էին։ Մի ուրիշ հինավուրց զինվորի ձեռից բռնած ներս բերեցին, վասնզի կույր էր աչոք։

Տեսարանը փառահեղ էր։

Սկսվեց պատերազմը։ Հաջն Տիգրանի թոռը՝ ազնիվ Նազարեթը տվեց առաջին հարվածը։ Մեծն Նապոլեոնը կուլ տվեց մի քանի դառն կազդուրիչ «պիլուլներ»։ Նա վճռել էր քաջությամբ կռվել։ Նա մի այնպիսի «հիանալի սառնասրտությամբ» էր լսում դառն ճշմարտության ձայնը, որ նրա սպարապետներից մեկը սքանչացած նայում էր «բեղերը սրելով» և հիշելով իր անցյալ սխրագործությունները։ Եվ՝ հանճարեղ ռազմագետի հզոր ձայնին հնազանդվելով՝ զորագունդը միահամուռ արձակեց քառասունևհինգ գնդակներ և օ՜ն, առաջ, հաղթական բլրի գագաթը հանեց Մեծն Նապոլեոնին։Եվ ամեն մեկը սողալով վեր էր բարձրանում այդ բլուրը, համբուրել մեծ մարդու ոտները, իսկ նա՝ հպարտությամբ շոյում էր իր ստամոքսը։

«Դավաճանությո՜ւն, դավաճանություն», լսելի եղավ ներքևից։ Ռազմագետի մեծ մարշալըա՝ Մարկիանոսը, խույս էր տրվել աշխարհակալից և միացել նազարեթի հետ։ նապոլեոնի պատերազմական հնարքներին քաջ ծանոթ՝ նա քաջությամբ պարզեց այդ գաղտնիքները. օ՛հ, սոսկալի դավադրություն։ «Զե՛նքի, զե՛նքի», որոտաց բլրից ահեղագոչ ձայնը։ Եվ անդամալույծները դյութական ուժ առան ու արձակեցին նորից գնդակներ, քսանվեց թնդանոթային գնդակներ։ Դյուրաթեք կնճիթանոց և կարճապոչ փղերը շուռ եկան Նազարեթի զորքի վրա և իրանց ծանր ոտների տակ տրորեցին նրան։

Եվ մեծն Նապոլեոնը կրկին կանգնած էր բլրի վրա հաղթական ժպիտով և ամեն մեկը, սողալով, նորից վեր էր բարձրանում նրա ոտները համբուրելու համար։

Ա՛խ Նազարեթ, Նազարեթ, մի՞թե դու չգիտես ինչի համար խաշեցին նազովրեցուն: Եթե նա դաշտերում և լեռների վրա չքարոզեր բարձրաձայն ճշմարտությունը, մի՞թե մաքսավորներ նենգավորները և փարիսեցիները կասեին. «Ի խաչ հա՛ն, ի խաչ հան զդա»…

Գոնե պետք է օրինակ առնեիր բանկի այցելուներից և անդամներից։ Դրանք գրավ դրին բոլոր ունեցածը. դու էլ գրավ կդնեի՛ր այն, ինչ որ ունեիր ձայնդ, «Սառնարյուն» մարդկանց խորհրդին չլսեցի՞ր, դեհ, գնա՛ դատափետվիր։

Հ. Գ.։ Երկուշաբթի, ապրիլի 12-ին, Ջգրաշենի եկեղեցում հոգաբարձական ընտրություններին իշխան Նապոլեոն Ամատունին ստացավ մեկ ձայն։ Լսում եմ, խիստ խուզարկություն է սկսվել այդ ձայնը գտնելու։

Թե քո կրծքում բաբախում է
Հոգի անկեղծ, անկաշառ.
Եվ քո սիրտը միշտ ձգտում է
Դեպի բարին ու արդար
Զո՛ւր է հուսալ, գործի՛չ ազնիվ,
Այս աշխարհից անկեղծ վարձ.
Դու չես գտնիլ հարգանք, պատիվ
Եվ ոչ հանգիստ քո խնդրած։

Թե կոչված ես դու կյանքի մեջ
Մի նոր շավիղ հարթելու
Շավիղ դեպի լույսը անշեջ,
Դեպի արև կենսատու
Դու մի՛ հուսալ, չարքաշ մշա՛կ,
Սուրբ վաստակիդ հատուցում.
Մարդկանց աչքում ծաղր է ծանակ
Ամեն մի վեհ զգացմունք...

Բայց թե քո մեջ չըկա անկեղծ
Սեր դեպի մի վսեմ գործ.
Ավերիչ ես, որպես մի ցեց.
Թունավորող որպես օձ։
Թե պատրաստ ես դու նենգ խոսքով
Պաշտպան կանգնել բըռնության.
Մերձավորիդ փոս փորելով՝
Մատնել նորան դառն անկման…

Հուսա՛, ո՛վ մարդ, և լիահույս
Դու քեզ խնդրիր դափնիներ.
Դարուս ոգին անտարակույս
Կարդարացնե քո հույսեր…
Կը վայելես դու փառք, հռչակ,
Սև գործերիդ դըրվատում.
Եվ իբր հաղթող կը կրես պսակ
Դու այս խարդախ աշխարհում…
1887, 6 օգոստոսի

Գիշեր է։

Կուլա կույսը, կուլան անոնք, որ մինակ են, միսմինակ… Երկու ձեռքերու մեջ սեղմած իր գլուխը, աչքերը գոց, կը վազե ան հողմի մը պես դեպի երազներու քաոսը։

Մերկ է ան, ինչպես բոլոր գեղեցկությունները, և իր ցրքուն մազերուն տակեն կ՚երևին իր չքնաղ ուսերը, ինչպես լուսինկան՝ սաղարթներու բացատներեն, կամ ինչպես աղավնյակ մը՝ ցանցին մեջ։

Չխոսիր, լուռ է շուշանը, որ կաճի, լուռ է հույսը, որ կը մարի։

Մի՛ լար, ո՜վ կույս, վե՜ր առ գլուխդ և մեկդի նետե՛ ճա­կատիդ մեռելաբույր և դամբանական ստվերները, ոսկեզօծե զայն աստղերու խորհուրդով, վասնզի դուն իբրև ճառագայթ մը պիտի խառնվիս Արշալույսի հսկայական թափորին։

Ճշմարիտ ճառագայթ մը ըլլալ՝ երկու գիշերներու մեջ սավառնող աստվածություն մը կը նշանակե։

Չշարժիր ան, կ՚սպասե, որ Արշալույսը իր թևերուն վրա առնե և փայփայե իր տրտմությունը, որ երկինք մըն է։

Ծունկի եկած է, գլուխը սեղմած երկու ձեռքերուն մեջ, քիչ մը կորացած՝ լուռ կը հեծկլտա հեռավոր մշուշին մեջ։

Աղոթքը այս ձևը կառնե խավարին մեջ։

Կո՜ւյսը…

Արեւն երբ ինկաւ ճահիճներուն վրայ
Մժեղը ծնաւ

Իրանը նրբին թեւերն այնքան նուրբ որ երբ հարցուցին
Մժեղ չեմ ըսաւ պարիկ մըն եմ ես

Եւ ալ ամէն օր աչքն արեւներուն թեւերը հովին
Թռչտեցաւ ժիր անդուլ երգելէն երգն իր միալար

Կարծես ամէն ինչ ծառերն ու մարդիկ տօնական էին Հաճոյքը ճանչցաւ
Դիտեց ամէն ինչ անյագ ու անհոգ սքանչացաւ միշտ Մէկ բան զինքն յուզեց

Երբ օր մʼալ խայթեց մարդ մը մենաւոր քիչ մը բանաստեղծ Մժեղը այդ օր թախիծը ճանչցաւ

I

Ուսուցչի նամակը հոգաբարձուին

Հարգելի պ. Աղաբեկյան,

Խնդրում եմ բարեհաճեք ռոճիկի մասին կարգադրություն անել, որովհետև խիստ կարիքի մեջ ենք։ Խնդրում եմ նաև վառարանը շինել տաք, որովհետև ծուխն առաջվա նման շարունակ ետ է տալիս, և դասարանների լուսամուտների ապակիները գցեք, որովհետև երեխաները մրսում են, այնպես որ հետո հիվանդություններ կարող են պատահել։

Հարգանքով՝

Ավագ-ուսուցիչ Մամիկոն Ավալյան։

II

Հոգաբարձուի պատասխանը

Պարոն Մամիկոն,

Երեկ ստացա ձեր նամակը և կարդացի։ Գրում եք, թե կարիք ռւնեք և ռոճիկ եք խնդրում։ Ոչինչ չունեմ։ Ռոճիկ տալը, իհարկե, մեր պարտքն է, կտանք, բայց բանն էն է, որ երեսփոխ Մինասը գնացել է քաղաք բուժվելու։ Ասում են՝ աղիքների հիվանդություն ունի։ Եթե աստծով մի բան չպատահի, էս երկու օրը շատ կարելի է գա, էն ժամանակ ամեն բան կանենք։

Ով գիտի տան համար բանե՞ր են հարկավոր, որ ասում եք կարիք ունեք։

Եթե, դրուստ որ, տան համար բաներ պետք են, կարող եք իմ խանութից վերցնել, հետո կհաշվենք, ոչի՜նչ։ Երկար ժամանակ է, պարոն Մամիկոն, որ էլ խանութ չեք գալի... Ինչպես երևում է՝ նեղացել եք։ Բայց հավատացեք, պարոն Մամիկոն, բրինձը հենց այդպես էլ ստացել էինք։ Եթե իմանայի մեջը կեղտ կա, ձեզ կտայի՞, հարցնում եմ... Իհարկե չէ։ Որ լավ ապրանքը ձեզ նման պատվական մարդուն չտամ, բա էլ ո՞ւմ պետք է տամ, մեր ղալմուխի՞ն (ամբոխին)... Մի խոսքով...

Հիմի նոր բրինձ ենք ստացել. եթե ուզում եք, համեցեք տարեք։ Ագալու լավ տեսակի բրինձ է։ Անցյալ օրը տերտերը մի փաթ տարավ։ Նա շատ էր հավանում։ Եթե դուք էլ տեսնեք, դուք էլ կհավանեք։ Բրինձից սավայի՝ ստացել ենք Օրդուբադու չիր, Բաղդադի խուրմա և Երևանի թուզ։ Համեցեք, գներն էլ շատ էժան են։

Հետո գրում եք, թե դասարանների լուսամուտները կոտրված են... Էդ հո անցյալ անգամ էլ գրել էիք։ Մի՞թե շուշա գցողը դեռ չի եկել գցել... Էն անպիտանին տասն անգամ ասել եմ, որ գա, և զարմանում եմ, թե ինչո՛ւ չի գալիս... Ով գիտի անցյալ տարվա հաշիվը չի ստացել, դրա համար է նազ անում։ Ոչինչ. ես նրան կասեմ. հալբաթ կգա խանութ... Եթե, ոնց որ ասում եք, պարոն Մամիկոն, դասարաններում շատ ցուրտ է, առայժմ բաց տեղերը յուղած թուղթ կպցրեք, հետո կտեսնենք։ Յուղած թուղթը լավ է, հա՛մ լիս կլինի, հա՛մ էլ քամի չի փչի։

Իսկ ինչ վերաբերում է վառարանին, որ ասում եք, թե լավ չի վառվում և միշտ ծուխը ետ է տալիս, էդ նրանից կարող է լինել, որ բուխարիկի մեջ շատ մուր կիտված կլինի։ Դասից ետը, աշակերտներից մեկին բարձրացրեք կտուրը թող թոկով կապած մի քար, կամ փետի ծերը մի ավել կապի, կախ անի բուխարիկի մեջ ու մուրը մաքրի։ Դրանից ետը, եթե ծուխը էլի ետ տա, նշանակում է բուխարիկի մեջ մի ուրիշ բան կա. կամ քար ընկած կլինի կամ սատկած կատու։ Հերու էլ էդպես մի բան էր պատահել։ Վառարանի ծուխը միշտ ետ էր տալիս։ Հերվա ավագ ուսուցիչ պարոն Տիգրանն էլ ձեզ նման շարունակ գանգատվում էր, թե՝ «Դասարանները ծխով լցվում են, չենք կարող պարապել, ֆլան-ֆստան, շինեցինք»։ Ինչ արինք-չարինք ծուխը չէր կտրում։ Վերջը, բանից դուրս եկավ, որ սատկած կատու էր ընկել բուխարիկի մեջ։ Հիմի էլ, ո՞վ գիտի, Էդպես մի բան է պատահել։ Դուք ասածս փորձեցեք, նրանից ետը կտեսնենք։

Հետո նամակում գրում եք, թե երեխաները մրսում են դպրոցում։

Ես կարծում եմ, նրանք ոչ թե դպրոցում են մրսում, այլ հենց դրսևը։ Եթե դուք չթողնեք, որ նրանք դուրսը այնքան խաղան, լրբություններ անեն, դժվար թե մրսեն։ Եթե դպրոցում մրսում են, ձեզ եմ հարցնում, էլ դրսևը ինչի՞ են խաղում. չէ՞ որ դուրսը ներսից ավելի ցուրտ է։ Նշանակում է նրանց մրսելու պատճառը կոտրած ապակիները չեն։

Էս էլ պետք է ասեմ ձեզ, պարոն Մամիկոն, որ ձեր աշակերտները իրենց շատ անկարգ են պահում դուրսը։

Պատահում է անցնում եմ փողոցով, տեսնում եմ ձեր աշակերտները դասները թողած, պարապ-սարապ մի տեղ հավաքված կա՛մ չանա են խփում, կա՛մ հռհռում, կա՛մ թե չէ ձնթոփ խաղում։ Էն օրն էլ ձնթոփի մեկը եկել դիպել էր մեր հարսի (այսինքն՝ իմ նշանածի) գլխին։ Էդ դեռ ոչինչ։ Մի պատահմունք է։ Համա բանն էս է, երբ էդպես խաղերի ժամանակ անցնում եմ կողքներից, չեն էլ ասում, թե ո՛վ է անցնողը... Մի խոսքով... Ամեն անգամ եկեղեցի գնալիս՝ նկատում եմ, որ ձեր աշակերտները մարդու ըսկի մարդատեղ չեն դնում։ Ի՜նչ որ է։

Եկեղեցի ասի, միտս եկավ, պարոն Մամիկոն։ Գիտեք ինչ։ Էս քանի օր է տիրացու Խաչատուրը պատից վեր ընկնելու պատճաոով հիվանդացել է, իսկ երեսփոխն էլ, ոնց որ ասի, գնացել է քաղաք բուժվելու, էնպես որ խեղճ քահանան՝ իր ծեր հալով մնացել է մենակ և իրար չի գցում. չգիտի դասո՞ւմ երգի, թե՞ փոխ ասի։ Մեր հարսը, այսինքն՝ իմ նշանածը, ասում է, թե խեղճ քահանան, երբ դասումն է երգում, փոխն է մն՚ում, իսկ երբ փոխն է ասում, դասի խոսքերն են մնում։ Հիմի, էնպես որ, պարոն Մամիկոն, լավ կանեք, եթե կարող եք դուք, կամ ուսուցիչներից մեկը, գաք քահանային օգնելու, հետը փոխ ասեք. թե չէ՝ խեղճը մեղք է։ Պարապ լինեի, ես ինքս կերթայի, բայց արի տես, որ թարսի պես, խառնված եմ. նոր ստացված ապրանքները տեղավորում եմ։ Պարոն Սմբատի ձենը լավ է. լավ կանեք, հենց նրան ղրկեք։

Մի բան պետք է ասեմ պարոն Սմբատի մասին, որ իրան էլ հայտնեք, թե էդպես չի կարելի, ամոթ է։ Գիտեք ինչ. էն օրը՝ գիշերով մեր հարսի հետ անցնում եմ Վերի թաղի փողոցով, տեսնեմ մինը երգ է ասում։ Ոտս կախ արի, ասի՝ տեսնենք էս ո՛վ է, որ էս գիշերին էսպես էրված երգ է ասում։ Բանից դուրս եկավ, որ երգողը պարոն Սմբատն էր։

Գիտեք, դա մի քիչ լավ չէ, պարոն Մամիկոն։ Լսողները վատ բաներ կկարծեն. հենց կիմանան, թե պարոն Սմբատը սիրահարված է, որ այդպես երգ է ասում մեջ գիշերին։

Ուսուցիչ մարդը պետք է մի քիչ իրեն պահի, որ չասեն թե՝ էսպես է, էնպես։

Օրինակի համար, պարոն Գարեգինը, օրիորդ Անահիտը, երբ իրար հետ անցնում են փողոցով, միշտ խոսում են ու ծիծաղում...

Դա լավ չէ, պարոն Մամիկոն, ըսկի լավ չէ։ Տեսնողները կկարծեն, թե սրանցում մի ինչ-որ բան կա, որ էդպես փսփսում են ու ծիծաղում։

Պ. Գարեգինը, փառք աստծու, աստված իրեն բաշխի, իրա համար կնիկ ունի. նրա հետ ինչքան ուզում է ման գա... Օչով էլ բան չի ասի, բայց... օրինակի համար, ես կնկա տեր մարդ եմ. եթե վեր կենամ ու մի ուրիշ կնկա հետ ման գամ, ի՞նչ կասեն... Չե՞ն ասի թե՝ «Տեսեք, տեսեք անամոթին, ի՞նչ բան ու գործի է. իրա պսակովի կնիկը թողած, ուրիշի հետ է ման գալի»... Կասե՛ն ու հլա հետն էլ կթքեն։ Հապա՜... էդպես պարոն Գարեգինին մի քիչ զգուշացրեք, որ խալխը նրա մասին վատ բան չխոսեն։ Մեր հարսը էն օրն ինձ մի քանի բան պատմեց, համա հավատալս չի գալի... Ինչ ո՜ր է։ Եղածը ասում եմ ձեզ. հիմի դուք գիտեք։

Իսկ ռոճիկի մասին, ոնց որ ասի, երբ երեսփոխը, եթե աստծով մի բան չպատահի, քաղաքիկ գա, կտեսնենք։

Նորաշենի ծխական դպրոցի հոգաբարձու և տանուտերի օգնական՝

Աբաթեկ Աղաբեկյան։

Հա՛, պարոն Մամիկոն, մոռացա ասել, որ բրինձից, չրից ու խուրմից սավայի՝ ստացել ենք լավ զեյթուն, Թավրիզի քիշմիշ և թազա լիմոն։

Դուք լիմոն, կարծեմ, շատ եք սիրում...

1915