Մեկ համբույրդ զիս պիտ ըներ երջանիկ
դուն զլացար ինձի շնորհն այդ գողտրիկ,
դժնե «ոչ» ըդ թքիր ինձի անտարբեր,
ես այն օրեն կը տառապիմ տարուբեր։

Դուն զլացար ինձի շնորհն այդ գողտրիկ
ու սևերու մեջ թաթխեցիր իմ մեղրիկ
ժպտիս ցոլքը, մերթ վառվռւն, մերթ հանդարտ
ես այն օրեն եղա թշվառ մը անբախտ։

Դժնե «ոչ» ըդ թքիր ինձի անտարբեր,
այդ «ոչ» ըդ սուր սրտես սորեց արյուններ:
Մերժումի այդ սառ լախտն, ավա՜ղ, վշտագին
գալարեցուց սևերու մեջ իմ հոգին։

Ես այն օրեն կը տառապիմ տարուբեր.
վիշտը սիրտըս իմ ըրավ քանդ ու ավեր,
այն օրեն, երբ սև բաժակըն այդ թույնի
ըմպեցի ես, սիրտըս բյուր բյուր կ՛արյունի։

էս Արութինի ասած է. ղազալի։ էս էրկու խաղը մի հանգով է, ով որ սովորի Դոստի խաղի ձենով ասի, թե որ չիմանաս հարցրու թե՝ Գոզալար յիղնաղինա բախ, դաստա-բեդաստա թարփանուր։

Յիս մե ղարիբ բուլբուլի պես, դուն օսկե ղափազի նըման.
էրեսըս դի վուտիդ տակը՛ ա՛նց կաց, փիանդազի նըման.
Յա՛ր, քեզիդ խոսիլ իմ ուզում՝ շահի իլթիմազի նըման.
Աջաիբ սուրաթի տեր իս՝ ռանգըդ է գուլգազի նըման։

Յա՛ր, մըտիլ իս բաղչի մեչը, աջայիբ սեյրան իս անում,
Շուխկդ արեգագի նըման է՝ տեսնողին հեյրան իս անում.
Ջիգարըս կըրակ իս տըվի, էրվում իմ՝ բիրյան իս անում.
Վո՚ւնց մե գոզալ չէ ունեցի՝ էտ քու արած նազի նըման։

Հենց իմացի, յա՛ր, քու ղուլն իմ, թանգ հախով գընած չըրաղ իմ,
Յա՛ր, դըռանըդ նընգած ըլիմ, օ՚վ տեսնե, ասե՝ տուսաղ իմ.
էշխեմեդ հիվանդացիր իմ, վո՚ւնց մեռնում իմ, վո՚ւնց թե սաղ իմ.
Ծովի պես ուրղան իմ տալի, գըժվիլ իմ Արազի նըման։

Օվ կու տեսնե, ջունուն կու լի, բարգ էրեսիդ խալ իս անում,
էլ ջուքամը դո՚ւն կու քաշիս, չուն մահիս խիալ իս անում.
Յա՚ր, յիս քիզ բարով իմ տալի, շուռ իս գալի, ղալ իս անում,
Չունքի խոսկըդ անց է կենում բելլու՝ շահ-անդազի նըման։

Սայաթ Նովեն ասաց՝ գու լամ, չիմ լաց լի՝ թե ճար ունենամ.
Էլ յիս կու քաշիմ Էս ղուսեն՝ թո՛ղ լի ահ ու զար ունենամ.
Յա՛ր, քիզ վըրեն արք ունենամ, մե լավ իխտիար ունենամ՝
Առնում, տանիմ մեջլիսները օսկեջըրած սազի նըման։

Ես անդունդի եզրին եմ՝ «Ոչ»֊ի ու «Այո»֊ի արանքում։ Քո Ոչ֊ից ես իմ Այո֊ին եմ հասնում ցանկությունից, ամաչկոտությունից ու սիրուց հյուսված պարանով։ Այն ցնցվում է, ճոճվում, ու ինձ վրա կախված է Միայնությունը եւ Այո֊ն, որ այնքան գրավիչ ու մոտ էր թվում, հիմա անհասանելի է։

Բայց ես քայլում եմ, Հպարտությունը պահում է հավասարակշռությունս։

Նաեւ հին ու բարի Հույսի վալսը, որ հնչում է բարդ համարների կատարման ժամանակ, ինձ ուժ է տալիս։

Ես գալիս եմ․ փորձելով չնայել ներքեւ, ու չմտածել, որ հանկարծ, մինչ ես գալիս եմ դեպի քո Հա֊ն ինչ֊որ մեկը արդեն հասել է քեզ, օգտագործելով Բարեկեցության աստիճանը։

Ինձ գնալով ավելի ու ավելի բարդ է․ ճոճում է հուսահատության քամին, ու երբ այդ ճոճքը անտանելի է դառնում, դու անսպասելի գալիս ես ինձ ընդառաջ։

Ես գցում եմ ծանր ձողը, դու գրկում ես ինձ, ու մենք ընկնում, կամ էլ թռչում ենք՝ ինչ տարբերություն, պայծառ աստղերից մեկի վրա, որ օսոստոսյան գիշներների անսահմանությունում սպասում են մեզ վառված։

―Սիրելիս, ― ասում ես շոյելով մազերս, ― ինչպե՞ս կարելի էր այդպես ռիսկի դիմել։ Դու կարող էիր սայթաքե սարսափելի Միայնության մեջ։ Հիմարիկ, ինչի՞ համար էր այդ ամենը։

― Բայց դու ինքդ սկզբում ասացիր Չէ, ու ես ստիպված եղա ռիսկի դիմել։

― Մի՞թե ասել եմ, ― զարմացար դու, ― ինչ֊որ չեմ հիշում։

թ․՝ Ս․ Պետրոսյան

Հանդերձեալ գրել զգիրս դատաստանաց, բայց պատշաճաւորաբար նախ զընդդիմադրութիւն դիցուք պարսաւողաց զօրէնս Տեառն, եթէ դատաստան ոչ է, զի յոլովք քան զսակաւս են, որոց գործ եւ բան եղեւ պատուել զայլասեռս՝ իրաւացի ունել դատաստանս, եւ զի ինքեանք գայթակղեալք՝ զբազումս գայթակղեցուցանեն սոքօք ի պարզամտացն, որոց եւ զայս նախ ասասցուք, եթէ բնաւորական է ի մեզ ընտրել զիրաւացին ի սկզբանէ, ըստ որում եւ իմաստունք հեթանոսաց զչաստուածանարգս մահուամբ դատեցան եւ զհայրատանջսն՝ ձեռնատմամբ եւ զայլսն՝ այսպիսի ուղղացի դատաստանաւ։ Իսկ անօրէնքն առաւելութեամբ վարին, առեալ զպատճառն ի բնաւորական օրինաց՝ մահու մեռանիլ հայրանարգին եւ յայլսն նմանապէս։

Այլ Աւետարան Փրկչին մերոյ լրումն է ամենայնի երկոցունցն, յաղագս որոյ հրամայէ՝ ասացաւ յառաջնոցն այս ինչ, բայց ես ասեմ ձեզ զայս ինչ Զի որպէս Oրէնքն եւ Աւետարանն հրամայել են, մարդիք մոռացեալ զբնաւորական օրէնսն կատարել են, սակայն զիշխանական կամսն ոչ բառնան, ասելով առաջնոցն՝ սիրեսցես զընկեր քո իբրեւ զանձն քո, զի բնաւորական է գիտելով զանձն քո ի սէր։ Եւ երկրորդն, մանաւանդ թէ առաջինն, ի կամս ապաստան առնէ զաշխատութիւնն եւ զայլ եւս ուղղութիւն, որովք հաստատի ի մեզ լինել իրաւամբք առ ամենեսեան վարիլ, յաղագս որոյ ոչ Աւետարանն ի սկզբանն գրով աւանդեցաւ։

Եւ երկրորդ է՝ արկանել օրէնս կատարեալս ի մէջ կատարելոց եւ ոչ կամեցաւ զօրէնս կատարեալ գրով աւանդել դատաստան, ըստ որում խրատէր՝ ի ճանապարհի հաշտիլ ընդ ոսոխի, զի մի՛ ի դատաստան մտանիցի դատաւորին։ Եւ երբեմն անիրաւ դատաւորին առակաւ յայտնի եցոյց զամենայն ինչ վճարել խղճիւն մտաց, զոր դատաւոր կոչեաց. նմանապէս եւ զիրս դատաստանի։ Զսոյն եւ յառակսն նշանակեաց տնտեսին, թէպէտ եւ յառաջնումն անիրաւ, սակայն յետոյ գովելի՝ զղջմամբն, որով ոչ եմուտ յատեան դատաստանի տալ զհաշիւն. ասելովն, թէ՝ տուր զհամար տնտեսութեան քո, եցոյց հարկաւոր լինել դատաստանի, իսկ գովելովն՝ եթէ հնար է ոչ կարօտանալ դատաստանի։ Այսորիկ աղագաւ հրաժարեաց առնել զդատաստան այնմ, որ աղաչեաց, եթէ՝ ասա եղբօր իմոյ բաժանել ընդ իս զժառանգութիւն, իբրու թէ ասիցէ՝ կրկնապատիկ ունիք զպատճառն ձեզէն ընտրել զիրաւացին, ընդէ՞ր այլոյ կարօտիք դատաստանի։ Յայսմանէ ուսաւ առաքեալն՝ ասելով. զի բնաւ իսկ դատաստան գոն ի ձեզ, ընդէ՞ր ոչ դուք զրկիք եւ նեղիք, այլ դուք զրկէք եւ նեղէք, եւ այդ՝ զեղբարս եւս։ Եւ երրորդ՝ կամեցաւ Քրիստոս, զի մի՛ հարկաւորաբար յիրաւունս կայցեմք ի միմեանս գրով դատաստանի, այլ սիրով եւ վշտակցութեամբ, ըստ զանազան ժամանակի անգիր օրինօք, զարդարութիւն պահիցեմք։

Չորրորդ՝ զի բաւական համարեցաւ, զի զբանս օրինացն Մովսիսի եւ զիւր Աւետարանին իբր սերմն լինել յոգիս մեր, եւ նովաւ վարիլ յարժանիս դատաստանին։

Հինգերորդ՝ զի ոչ նման է իրք դատաստանին Oրինաց, կամ Մարգարէից, կամ Աւետարանին անշարժութեան, այլ զի միշտ ըստ ազգի եւ աշխարհաց փոփոխին հարկաւորաբար՝ իրաւացոյց թողուլ հմտագունից փորձել ըստ պատահմանն։ Վեցերորդ՝ գրէ, եթէ երդմամբ հաստատի դատաստան, եւ Տէր արգել, կամելով բնաւին հաւատացեալս զմեզ։

Զի թէպէտ ասացաւ ոչ լինել հարկաւոր գրով աւանդիլ մեզ դատաստան ի Տեառնէ, այլ այժմ կամեցաք, յաղագս զի բազում անգամ լուաք պարսաւանս ոչ յայլասեռից միայն, այլ եւ ի քրիստոնէից, եթէ բնաւին ըստ Աւետարանին դատաստան ոչ է՝ անգիտանալով զկամս աստուածայինս, որ ի նոսա։ Եւ այսպիսի կարծիւք երկուս ախտանայ չարս. մի՝ զանիմաստութիւն օրինադրին, եւ երկրորդ՝ ոչ կամել զուգահաւասար կենցաղավարել մարդկան ազգի։

Եւ երկրորդ՝ զի զբնաւորականս ի մեզ օրէնս չարութիւնն շիջոյց, եւ զկատարելութիւն՝ անկատարութիւն հոգոյն, եւ զվշտակցութիւն սիրոյ՝ ատելութիւնն։

Երրորդ՝ զի ի հեղգութենէ անվարժք եղեալք Oրինաց, եւ Մարգարէից, եւ Աւետարանին, յորոց զօրութենէ անկարացաք ընտրել զիրս դատաստանի, զոր արժան վարկաք իբր ի քնոյ զարթուցանել ի ձեռն գրոց դատաստանի։

Չորրորդ՝ զի նուազեաց հմտութիւն ի մէնջ փորձել ըստ ժամանակի, եւ ազգի, եւ աշխարհաց զփոփոխելն ըստ պատահման, եւ ոչ նման Oրինաց, եւ Մարգարէից, եւ Աւետարանին մնալ անշարժ։

Հինգերորդ՝ զի այժմ ոչ ներգործէ Հոգին Սուրբ, որպէս եւ ի Դանիէլ եւ ի Սողոմոն երբեմն եւ կամ որպէս ի Կորնթոս ի հաւատացեալսն եւ յայլս՝ ճշմարտիւ ունել զդատաստանն, յաղագս որոյ անկարօտ էին գրոյ օրինաց, զի օրէնք էին ի սիրտս նոցա, ըստ խոստման մարգարէին։ Ըստ որում եւ առաքեալքն ոչ կամեցան գրով տալ Աւետարան, մինչեւ այնմ կարօտացան, ըստ այնմ եւ ոչ դատաստան գրով աւանդեցին, քանզի փոյթ էր նոցա յաղագս յոյժ հարկաւորացն, թողին եւ նոքա բնաւորական օրինօք, եւ քաղաքական կրթութեամբ, եւ այլօք յառաջագոյն ասացելօք վարիլ պատճառօք։ Իսկ գրելն այժմ զպատճառս ունի զամենայն վրիպանսն։

Վեցերորդ՝ զի իրք դատաստանի երդմամբ յանգի, եւ ի Տեառնէ ոչ թողացաւ, եւ այժմ յաճախ, եւ գործ առ գործով, եւ վայրապար ի դատաստանի, եւ առանց դատաստանի, լինի ի հաւատացեալս։ Նմին իրի կամեցաք ոչ զամենայն լուծանել զհրաման, այլ լուծելոյն օրէնս եւ կանոնս հաստատել ի դատաստանի, ըստ հարկաւորութեան ներելոյն զդատաստանի։ Եւթներորդ՝ զի մի՛ ի պատճառս ոչ գրով լինել դատաստան՝ դիմեալ երթիցեն յայլասեռս, ըստ ամբաստանելոյ մարգարէին՝ առ ի չգոյէ՞ Աստուած ի մէջ Իսրայէլի երթան հարցանել ի Ճանճիկ. զոր եւ առաքեալն յայտնապէս յանդիմանէ, ասելով՝ այլ եղբայր ընդ եղբօր դատի եւ զայն՝ ի մէջ անհաւատից։

Ութերորդ՝ տեսանեմք այժմ, զի բազումք յեպիսկոպոսաց, եւ ի վարդապետաց, եւ ի քահանայից, եւ ի գլխաւոր աշխարհականաց ընդ երեսաց եւ վասն կաշառոց եւ տգիտութեամբ թիւրեն զդատաստանս ճշմարիտս։ Եւ վասն այնորիկ յօժարեցաք գրել զդատաստանաց գիրքս։

Իններորդ՝ զի մարդոյ բնութիւնս ի շատ հոգոց եւ ի զբաղանաց եւ ի ցնորից, թէ կամենամք եւս զըղորդ դատաստանն առնել, ոչ կարեմք ի մոռացմանէ, ապա յետոյ դառնամք ապաշաւեմք եւ ասեմք՝ միթէ արարաք ըղո՞րդ, թէ ոչ։ Այլ զի մի՛ այս լիցի ի միջի մերում, վասն այնորիկ գրեցաք զգիր դատաստանիս, զի մի՛ կարծեօք դատիցիմք եւ մի՛ դիմեսցուք յայլազգիս ի դատաստան, այլ կարկեսցուք զբերանս նոցա, զի մի՛ դարձեալ հերձուածս խօսին մեզ, թէ ոչ ունիմք գիր իրաւանց։ Եւ զի նոքա ի մէնջ են ուսեալ եւ գրեալ, ապա զբարիոք գրեալսն չարաչար ընթեռնուն։ Տասներորդ՝ քանզի յորժամ ստեղծ Տէր Աստուած զԱդամ, շնորհք Սուրբ Հոգոյն զօրանայր ի մեզ օր աւուր վերայ։ իսկ սատանայ ասաց, թէ ոչ մնաց հոգի Աստուծոյ ի մարդիկ վասն յանցանացն, որ մեղան ի դրախտն Աստուծոյ։ Եւ վասն այսորիկ Քրիստոս մարմնացաւ ի կուսէն եւ գրեաց մեզ զԱւետարանն փրկութեան եւ կանոնս ի ձեռն սուրբ հարցն մերոց, որք ի Հոգոյն Սրբոյ գիտացին զմարմնոյ կիրք եւ զբիծ եւ գրեցին զհոգեւոր դեղն։ Մետասաներորդ՝ զի դատաւորք միշտ երկիցեն յԱստուծոյ՝ գիտելով, զի կալոց են առաջի դատաւորին երկնաւորի, եւ ճշմարիտ եւ ուղիղ գրով արասցեն զդատաստան մարդկան։ Երկոտասաներորդ՝ զի մարդիկ, որ գան առաջի դատաւորաց, երկիցեն յԱստուծոյ եւ ոչ կաշառեն զդատաւորս եւ թիւրել տայցեն զճշմարիտ դատաստանն, քանզի ծածկագէտն Աստուած տեսանէ զգործս նոցա, եւ առաջի նորա կալոց եմք ի դատաստան։ Եւ որք այժմ թիւրեն կաշառօք դատաւորք եւ դատաստանաւորք, առաջի Քրիստոսի կալոց են, եւ նա սեւէ զերեսս նոցա, որ թիւրեն զԱստուած գրեալ դատաստանն։

Յայսոսիկ երկոտասան գլուխս պարունակեալ եղեւ պատճառ գրոցս դատաստանի։ Եւ զի երկոտասանն բաղկանայ յերկուց վեցից, եւ վեցն կատարեալ թիւ է։ Եւ թէ որպէս լինի վեցն կատարեալ թիւ. Առաջինն՝ զի երիւքն ի կոճատէ եւ երկակաւն ի դարէ բաղկանայ. եւ ամենայն թիւ դար է եւ կոճատ։

Երկրորդ՝ զի ժամանակ է արարչութեան։

Երրորդ՝ զի չափ է շարժման մարմնոյղ։

Չորրորդ՝ զի թիւ է ներգործութեան մարմնոյ։

Հինգերորդ՝ զի ծնանի զայլ երկարսն։

Վեցերորդ՝ զի ի կողմանց իւրոց յանկի եւ կրկնելով ծնանի զերկոտասան թիւն, եւ երկոտասանն, ի կողմանց իւրոց զուգեալ, ծնանի զվեցտասանն, զերկուս կատարեալս՝ զտասն եւ զվեց։ Եւ է խորհուրդ երկոտասան առաքելոցն՝ դատաւորաց աշխարհի, զի նոքա զայլս ծնան դատաւորս եկեղեցոյ։ Զի եւ դար ունի վեցեակ եւ կոճատ, որ է ներգործական եւ կրական։ Եւ զի դատաւորաց է ներգործել, եւ կրել՝ դատելոց։

Ի սոյն թիւ եղեւ գալուստն Քրիստոսի՝ դատաւորին երկնաւորի, զոր եւ ի վեցից վշտաց փրկեաց զարդարն, եւ նովին թուով զտանջողսն, առաքեաց Իսրայէլի տապարօք։

Այսոքիկ առ այս շատ լիցի, զի ոչ զբիութիւն թուոյ առաջի արկաք քննել, այլ եթէ ոչ վայրապար եղեւ յերկոտասան գլուխս աւարտիլ գրոցս դատաստանի։

Իսկ եթէ յու՞մմէ յորդորեալ եկաք ի գրել։

Ի բազում ժամանակաց հետէ տարակուսեալ յաղագս սորին լինէի՝ խոցոտելով ի նախատելն զմեզ մերոց եւ օտարաց ազգաց։ Սակայն վստահանալ ի սոյն ոչ իշխէի, քանզի գիտէի զանձին իմոյ տկարութիւնս։ Իսկ այր ոմն, Պօղոս ասեն, հմուտ աստուածային օրինացն, լուաւ զայս խորհուրդ յինէն, եւ նա եւս առաւել յորդորեցաւ ի սմին, եւ սկսաւ յորդորել զմեզ ի Գրոց Սրբոց։ Եւ ես ոչ այնու կամեցայ ձեռնամուխ լինել, այլ սկսայ զայլս աղաչել, որք կարողք էին եւ գիտակք օրինացն Աստուծոյ, քանզի բազումք էին, որ զայսպիսի խորհուրդս ի գլուխ հանէին։ Բայց զի զանընդունելութիւն ազգիս գիտէի, եւ վասն այնր ոչ առնուի յանձն եւ ոչ զայլ ոք կամէի աղերսել. լռեցի ապա այնուհետեւ եւ ես։ Եւ զարմացեալ յաղագս այսորիկ լինէի, թէ զիա՞րդ յառաջնոց հարանցն մերոց ոչ կարգեցաւ։ Եւ զնոյն գիտացեալ զպատճառ, եւ զի ոչ առաքելոց Տէրն տուաւ, եւ կամ զի ոչ ոք հրաւիրեաց եւ անձամբ ոչ ոք իշխեաց՝ զարհուրեալք ի պարսաւանաց եւ կամ ի հալածանաց ժամանակին, եւ կամ ընդ տէրութեամբ անկեալ այլոց ազգաց՝ նոցունց վարեցան դատաստանաւ։

Եւ թէպէտ ամենայն պատահեաց ըստ ժամանակիս եւ նոյն պատճառ, որպէս յաւուրսն հարցն մերոց՝ ոչ աւանդիլ գրով դատաստան, բայց յԱւետարանէն, զի եւ ոչ յառաքելոց անտի տուաւ մեզ, բայց սակայն հարկաւոր եղեւ գրել մեզ, որպէս վերագոյն ցուցաք։ Եւ սկիզբն առնել այսպիսի բանիս այսպէս եղեւ։

Հանդիպեցաք առաջի տեառն Ստեփաննոսի Աղուանից կաթողիկոսի, եւ սմին իրի յիշատակ եղեւ առաջի նորա։ Եւ նա յորդորեաց զմեզ՝ ասելով, թէ եւ ես փափագեմ այդմ բանի։ Զնոյնն եւ մեք ասացաք նմա զմեր անկարութիւնս։ Սակայն ի յորդորելն եւ ի քաջալերելն նորա՝ խորհուրդ իմն ի Հոգոյն Սրբոյ եղեւ ի մեզ, եթէ արժան է հոգեւոր հրամանի անսալ, զի եւ յԱստուծոյ լիցի կատարումն սորա, զոր խորհիմք, զնոյն եւ սկիզբն, ապա թէ ոչ՝ պատճառ լիցի կատարելոց ոմանց շարժիլ ի սոյն։ Զի եւ ոչ գործ արուեստ ամենայն ի միոջէ սկսողէ աւարտեցաւ ի ըսկզբանէ, այլ ի բազմաց, զի մասնաւոր գտեալքն ժողովեալք՝ գոյացուցին զարհեստն, ըստ առակի ոստայնանկաց։ Նաեւ պատշաճ ինչ վարկայ ընդոստնուլ սովաւ, եթէ յատեան մտանելոց եմ յանկաշառ եւ յանողոքելի, ըստ որում ձեռամբ իսկ գրեմ զապագայիցն նշանակ։

Եւ արդ, մի՛ ոք պարսաւանս դիցէ ասացելոցս, զի թէ տխմար ոք իցէ ուսցի, եւ թէ ամենակատար ոք եւ իմաստուն՝ զթերին լցցէ։ Երկաքանչիւրոցն պատրաստ եմք սիրով ընդ առաջ ելանել։

Քանզի հարկաւոր է զկնի այսոցիկ սակաւուք ցուցանել զզօրութիւն առաջիկայ գործոյս, զոր եւ աղաչեմ, ո՛վ պատուական գլուխ եկեղեցեաց սրբոց տանդ Աղուանից, մի՛ վարկպարազի համարիք զհարկս հոգեւորս, զոր եդեր մեզ, զի եւ կանոնական ունի սահման գիրս դատաստանի, զոր յարմարել յայնոսիկ պարտիմք, զի յայտ լիցի չափ նորին։

Եւ արդ, այսպէս համեմատեսցուք։ Կանոնական սահմանն հոգոյ է ուղղիչ, իսկ սա՝ մարմնոյ, եւ թէպէտ բաժանեալք ի միմեանց են՝ սակայն ի բազում իրս միաւորին, որպէս հոգի եւ մարմին բնութեամբ՝ երկու եւ անշփոթ խառնմամբ՝ մի, բազում անգամ ի միասին վարին մի կամօք։ Վասն այսորիկ, պատահի թէպէտ միով սահմանաւ վարիլ, ոչ միմեանց լուծիչ են։ Եւ զոր օրինակ անդ հմտագունից է ընտրութիւն առաջիկայ իրին, նմանապէս եւ՝ աստ։ Եւ որպէս է անդ պատիժ պատուհասի յանցաւորաց եւ մեղաւորաց՝ ըստ զանազանութեան իրին, նոյնպէս եւ՝ աստ։ Եւ որպէս յանդգնելոցն աստ զկնի բանդ է եւ կապանք, նոյնպէս եւ անդ բանդ է եւ կապանք բանադրանքն։ Եւ զի ի վերայ արդարոց օրէնք ոչ կան կանոնաց, եւ ոչ ի վերայ ուղիղ ընթացողաց ի կենցաղս՝ դատաստանք։ Եւ զի այր արդարամիտ ոչ զարհուրի ի դատաւորէն երկնաւորէ, նաեւ՝ ոչ յերկրաւորէ։

Հայցեմ եւ զի երկրորդ բան ի միտ դնել, զի եւ ոչ փոքր ինչ զմեզ օգտեցուցանէ, քանզի համօրէն է գիրս զուգընթաց զօրութեան նոցա, լինելով ըստ չափոյ, զի դիտաւորութիւն նոցա ի կարճել զմեղս է, եւ սորա՝ նմանապէս հատանել զչարս։ Եւ այսոքիկ ոչ այլ ինչ է, եթէ ոչ զի համամիտ եւ համակարիս զմեզ առնիցեն, յորոց եւ հաստատի սէրն, որ է գլուխ ամենայն պատուիրանաց։

Իսկ ի չորրորդ առաքինութեան համեմատեալ՝ հաւասար է արդարութեանց, զի ի վերայ կայ երիցն մասանց, եւ այդ ըստ երրորդ բանի է։

Իսկ յարուեստաւորս՝ նմանեալ է ոսկեգործաց, որոց ոսկին յառաջագոյն ի նիւթս գործաւորի անյայտ եղեալ կայ եւ դժուարաւ ի գիւտ եղեալ գործի. եւ է ըստ չորրորդ բանի։

Հինգերորդ՝ զի զքերթողի ունի զօրութիւն՝ յապաւել եւ քերթել զաւելորդսն ամենայն։

Չափաւորապէս յայսոսիկ գլուխս, իբր իմաստնոյ, տուաք տեսակս, որով եւ գիտել ունիցիք, եթէ այսոցիկ հետեւելով՝ որքան օգուտ եւ շահ հասարակաց կենացս իցէ, զի գրեթէ ամենայն պատերազմ եւ ամբոխ խռովութեան ի նուազութենէ սորա իցէ, եւ հաստատելով յեկեղեցի՝ խաղաղութեան իցէ պատճառ եւ բազում բարեկարգութեան, քանզի մինն յաստուածային շնորհաց տուեալ յեկեղեցիս, ի հին ի նորս, սա իսկ է։

Ա˜խ, ես սիրու ճամփի ափում
Մենակ բուսած վայրի վարդ եմ.
Անց ու դարձի փոշին ծփուն
Վերաս իջած, կորած վարդ եմ:

Սիրունները պարտեզների
Քնքուշ պահած վարդն են սիրում.
Ես հուր – վարդն եմ ժեռ սարերի`
Սերս հասած արևներում:

Անց ու դարձող ինձ չի նայում,
Իսկ ես սիրու ծով – ծարավ եմ.
Ծարավ սիրտս փշեր բուսցուց,
Հիմա չար եմ ու նախանձ եմ …

1899
Ժընև

Դու իմ Դորիան Գրեյն ես,
ես` քո դիմանկարը, քաղա՛ք.
տարիները խորշեր են թողնում ու կնճիռներ դեմքիս,
իսկ դու մնում ես միշտ նույնը ու ջահել:
Մեր մանկության բարի կախարդով հեքիաթն էինք նկարում
նրբանցքներում ու այգու ճեմուղիներին՝ հենց մարդկանց ոտքերի տակ,
մինչև պատանության մեր երազի ժամանակը եկավ,
և սկսեցինք նկարել քո ձեռնահաս երկնքում:
Մի ոսկե քաղաք էր, մի բարակ աղջիկ,
և մեր սիրտը` լցված սիրով բերնեբերան.
ու մի գիշեր, հանկարծ, հեքիաթի չար դևը գողացավ աղջկան:
Հետո դափդատարկ իջանք փողոց ու իրականություն.
ի˜նչ հեշտ էր բռնվում պահը ու ամեն փախչող բան.
ամռան օրը երկար լուսաբաց ու մեր թևերի վրա էր.
գետն էինք նետում գարեջրի դատարկ շշերը
ու համբույրները մեր.
երիտասարդ, անհագ կյանքը շուրջօրյա էր ու անգիշեր:
Այդպես մեր սերերը փափուկ օրորում` սիզամարգին պառկած,
ու երբեմն էլ հիշում էինք անցյալի երազը, որ ամպերի մեջ էր քնել,
և աստղերի վրա ինքնագրեր թողնում
չար դևի գողացած աղջկա համար:
Քանի դեռ կա այս հեքիաթը` էլ ի՞նչ ցաﬖ է մեր,
երբ հին մարդիկ` ծեր ու հոգնած թնկթնկում են,
թե` սա մեր քաղաքը չէ,
երեսպատման սալիկների տակ մնաց մերը,
որ հիշողության սարդոստայնում է խճճվել:
Համոզված էինք, որ համաչափ հասակով ենք բարձրանում ես ու դու
և նույն կորագծով էլ իջնելու ենք ձեռք ձեռքի տված:
Հիմա, երբ ցնդել է տեսիլքը պոետական,
քո տեսքով ծերություն են գծում տարիները դեմքիս,
իսկ դու մնում ես միշտ ջահել՝ կրծքիդ տակ իմ ոգին.
ես քո դիմանկարն եմ,
դու իմ Դորիան Գրեյը, քաղաք:

Մի ընդարձակ ամայի բակում հետին կողմը կանգնած էր դրոգապան Յագորի հնօրյա տնակը, բաղկացած ընդամենը մի մեծ սենյակից, որի դուռը բացվում էր ուղղակի դեպի բակը։ Տնակի մի կողքին կպած էր տախտակամած խոհանոցը, իսկ խոհանոցի կողքին` մի ընդարձակ ծածկոց, որի տակ Յագորը գիշերները կապում էր իր ծանրաշարժ դրոգի աժդահա ձին։ Բակը փողոցից բաժանված էր տախտակի ցանկապատով, որի տակ մի անկյունում կիտված էր ձիու ամիսներով հավաքված աղբը։ Մինչդեռ բակի մնացած մասում մի ծեղ անգամ չէր կարելի գտնել այնքան մաքուր էր, որովհետև Յագորի կինը Անանը, օրը լուսանար թե չէ, ամենից առաջ ձիու աղբն էր հավաքում և բակն ավլում։

Զարմանալի մաքրություն էր տիրում նաև ներսը, սենյակում։ Հնամաշ, տեղ-տեղ թելերը դուրս թափված կապերտը ցածրիկ թախտի վրա միշտ ավլած էր։ Հողե հատակն անդադար ջրվելուց խոնավացել, պնդացել, գորշ գույն էր ստացել և այնքան մաքուր էր, որ, ինչպես ասում են, յուղ թափեիր՝ կհավաքվեր։ Թախտի, երկու փոքրիկ պատուհանների, ծալքի և թարեքի սպիտակ միտկալի վարագույրները և չորս հատ հնաձև աթոռների սպիտակ երեսները փայլում էին ձյունի մաքրությամբ։ Մինչև անգամ պատի տակ դրված, տակը ջրակալած և ամբողջապես ջուր լացող կարմիր խելադան ամեն անգամ ջրով լցվելիս խնամքով

ողողվում, մաքրվում էր։ Ճանճ ասված բանը գոյություն չուներ այդ սենյակում, ուր ներքնատան մի տեսակ ծանր զովություն էր տիրում։ Հաճախ կարելի էր տեսնել միայն մի որևէ հոթիս, որ դուրս գալով հայտնի չէ որտեղից` լույսից վախեցած վազում էր թախտի տակը մտնելու, կամ մի նամաճիճու, որ տրխկալով ցած էր ընկնում առաստաղից մեջքի վրա և սպիտակ փորը վերև արած երկար ժամանակ ոտները բալդի-բալդի էր անում, մինչև որ աջողում էր շուռ գալ, և ծանր ու բարակ, կարծես խոր մտածմունքի մեջ, սկսում էր ուր-որ գնալ։

Ամառվա տոթ երեկո էր։ Օդն այնքան անշարժ էր, որ պատուհանների վար թողած վարագույրներն ամենևին չէին շարժվում։ Անանը նստած էր հատակին մի չլի վրա և երեխային վեր էր կացնում օրորոցից։ Նա դեռևս շատ ջահել կին էր, հազիվ քսան տարեկան, չթի հնամաշ դերիայով և գլխին մաքուր, սպիտակ աղլուխ փաթաթած։ Կազմվածքն այնքան նիհար էր, որ պարզորոշ նկատվում էին թիակների սուր ծայրերը, որոնք դուրս էին ցցվել բարակ դերիայի տակից և մեջքի վրա, վերևից ներքև, տաշտանման մի փոս էին գոյացրել։ Մի տեսակ սարսափի արտահայտություն կար նրա տեղ-տեղ կարմրատակած, տեղ-տեղ կապտած և տեղ-տեղ ուռած դեմքի վրա, մանավանդ տարօրինակ կերպով չռած քարացած աչքերի մեջ, որոնք կարծես ծայրահեղ ապուշ տարակուսանքով հարցնում էին շարունակ, «ինչո՞ւ, ինչո՞ւ…» ու ոչ մի տեղից պատասխան չէին ստանում։

Լուռ ու մունջ առավ երեխային, դրեց գոգը և սկսեց հագցնել։ Երեխան ծիծաղկոտ աչքերով նայում էր նրա քարացած դեմքին և, ինչ-որ թոթովելով, կարծես քնքշանք էր խնդրում մորից, բայց մայրը կարծես չգիտեր, թե ինչ է քնքշանքը։ Սակայն, երբ երեխան փամփլիկ ձեռքը մեկնեց և սուր եղունգով բռնեց նրա քթից, նրա դեմքի վրա ժպիտի նման մի բան երևաց, նախ համբուրեց երեխայի ձեռքը, գլխի մի թեթև շարժումով քիթն ազատեց նրա ձեռքից, հետո խոնարհվեց և շրթունքը ամուր ու կաթոգին սեղմեց նրա թխլիկ այտերին։ Բայց և այնպես սարսափը քարացած էր նրա դեմքի վրա և աչքերի մեջ։

Ներս մտավ մի կին միջին տարիքով, սև հագուստով, կարմիր քրտնած դեմքով, մի սև շալ ձեռքին։ Ամբողջ թաղում և թաղի սահմաններից էլ դուրս նա հայտնի էր գիժ-Հոռոմսիմ անունով։ Եվ իզուր չէր, որ վաստակել էր այդ անունը։ Կիսախելագարի մեկն էր, վերին աստիճանի չար և կռվարար․ օր չէր անցնի, որ մեկի հետ չկռվեր ո՛վ ուզում է լիներ այդ մեկը՝ հարազատ, հարևան թե անծանոթ։ Տարին տասներկու ամիս անեծքներ էին միայն, որ թափվում էին նրա բերանից։ Անիծելիս շատ անգամ կատարյալ բանաստեղծ էր դառնում․ այնպիսի հզոր ու ազդու, երբեմն և կնոջ բերանին անսազ անեծքներ ու հայհոյանքներ հորինում, որ ոչ ոք ոչ մի տեղ չէր լսել։ Եվ ամբողջ թաղը սարսափում էր նրա բերանից։ Թաղական ոստիկանն անգամ, երբ հարևանները գնում էին գիժ-Հոռոմսիմից գանգատվելու, ձեռքը թափ էր տալիս և հեռանում։

Թաղում դեռ կային ուրիշ մի քանի հայտնի կռվարար կանայք ևս, բայց գիժ-Հոռոմսիմը վաղուց արդեն տվել անցել էր ամենքից թե՛ իր ճարտար լեզվով, թե՛ անեծք-հայհոյանքով և թե՛ նույնիսկ ֆիզիկական ուժով, որին շատ անգամ դիմում էր բերանացի կռվից հետո։

Ցածրահասակ, լղար, ծայր աստիճան արագաշարժ՝ տեղն ու տեղը կրակ էր գիժ-Հոռոմսիմը։ Պստիկ, պլպլան աչքերը ջղային անհանգստությամբ այս ու այն կողմն էին դառնում շարունակ ծտի գլխի պես, կարծես շարունակ կռվի առիթ էր որոնում։ Կռվելիս նախ երկար ժամանակ լեզվակոխ ու անեծքակոխ էր անում համարձակ հակառակորդին սկզբում հանգիստ, հետո արագորեն տաքանալով, վերջը հանկարծ կատվի պես վրա էր ընկնում նրան և եթե աջողում էր բռնել նրա մազերից, ձիգ էր տալիս բոլոր ուժով, իսկ եթե ոչ, սկսում էր կմշտել և ոլորել նրա մարմինը իր երկայն, չոր մատների սուր եղունգներով, որոնց գծած ստորակետներն արնակալում, ուռչում-կապտում էին և երկար ժամանակ չէին ջնջվում։

Գիժ-Հոռոմսիմը Անանի սկեսուրն էր։

Ը-ը՜, տափը դնեմ քեզ, տափը, ոնց որ փետացել ես էդ տափին, մրթմրթաց նա մտնելուն պես, պստիկ, չար աչքերը ոլորելով հարսի վրա։

Անանն այն աստիճան սովորել էր այդպիսի անառիթ անեծքների, որ մինչև անգամ չնայեց սկեսոր կողմը, այլ անտարբեր ու դանդաղ՝ շարունակում էր հագցնել երեխային։

Գիժ-Հոռոմսիմը շալը շպրտեց թախտի վրա, որի ժամանակ նրա արագաշարժ աչքերը հանկարծ մի վայրկյան կանգ առան պատուհանների վար թողած վարագույրների վրա։

Աղջի, բա էդ քոռացած աչքերովդ տեսնում չե՞ս արևը մեր ա մտել, ասաց նա։ Ա՜յ, ոչ ունենամ քեզ պես հարսը, ոչ, չորանաս կպչես էդ տափից, ոնց որ չորացել կպել ես։

Ու անեծքները շարունակելով գիժ-Հոռոմսիմը բարձրացավ թախտը, պատուհանների վարագույրները գցեց բաց փեղկերի գլխին, հետո ուզում էր իջնել, բայց մի բան մտաբերելով՝ արագ մոտեցավ թարեքին, ետ քաշեց վարագույրը և սկսեց մեկ-մեկ համարել թիթեղյա մատուցարանի վրա թեյի պարագաների կողքին դրված շաքարամանի միջի շաքարի կտորները։ Առավոտյան տնից դուրս գնալիս շաքարամանի մեջ ճիշտ տասը կտոր շաքար էր թողել նա, բայց այժմ, համարելուց հետո, տեսավ երկու կտոր պակաս է։ Ու ծտի նման ցած թռավ թախտից։

Ա՛յ քեզ… ա՛յ, ա՛յ, ա՛յ…

Այս խոսքերով նախ երկու ձեռքով պինդ խփեց հարսի գլխին, հետո ծայրահեղ կատաղությամբ ատամները սեղմած՝ սկսեց սուր-սուր եղունգներով կմշտել նրա դեմքը, ձեռքերը, կողերը ո՛ւր որ պատահեր․ ընդսմին, ամեն մի կմշտոցի հետ եղունգների մեջ բռնած կաշին ոլորում էր և ձիգ տալիս։

Ըը՜… ցավից մղկտաց Անանը և, երկու ձեռքով ամուր գրկելով երեխային, խոնարհվեց նրա վրա։

Առանց ինձ չայ էլ ես խմում, հա՞… Այ քեզ… տասը կտոր շաքարից ութն ես թողել, ութ կտոր դառնաս դու… ա՛յ քեզ, ա՛յ, ա՛յ… շատ էժան ենք առնում, հա՞, որ քոռ ու փուչ ես անում, քոռանաս ու փչանաս դու… ա՛յ քեզ, ա՛յ, ա՛յ…

Ու սուր եղունգները դանակի պես ակոսում էին Անանի վտիտ մարմինը։

Վըի՜, վըի՜… մղկտում էր Անանը ցավերից գալարվելով, և նրա ձեռքերը մեքենայաբար ավելի ու ավելի էին սեղմում երեխային, և նա ավելի ու ավելի էր խոնարհվում երեխայի վրա։ Իսկ երեխան սաստիկ ճչում էր նրա գրկին։

Գիժ-Հոռոմսիմի կատաղությունը գնալով սաստկանում էր։ Երկու ձեռքերի սուր եղունգները կարծես անզոր էին նրա բոլոր բարկությունը թափելու։ Նրան կատաղեցնում էր առանձնապես այն հանգամանքը, որ Անանը համարյա թե ձայն չէր հանում․ կարծում էր, թե ուրեմն հարսը բոլորովին ցավ չի զգում, մինչդեռ սիրտը հովացնելու համար ուզում էր, որ Անանը ճչար, աղաղակեր, լաց լիներ, օգնություն կանչեր, ուստի աշխատում էր խփել կամ կմշտել նրա մարմնի այնպիսի մի նրբազգաց տեղ, որ հարսը ստիպված էլներ վերջապես բարձրաձայն արտահայտել իր ցավը։ Բայց չէ, Անանը համառորեն ձայնը փորն էր գցել և, նրա առջև խոնարհված, զսպած հառաչանքներ էր միայն արձակում, որ գիժ-Հոռոմսիմը հազիվ թե լսում էր իր կատաղած ծկլթոցների և երեխայի լացի մեջ։

Տեսնելով, որ խփելով և կմշտելով ոչինչ չի լինում, գիժ–Հոռոմսիմը պոկեց հարսի գլխից սպիտակ աղլուխը, բռնեց նրա ցանցառ մազերի երկու հյուսերից մեկի ծայրից և ձեռքի ուժգին թափով ձիգ տվեց հանկարծ։

Աա՜աա… երկար ու սուր ճչաց Անանը և, սաստիկ ցավից աչքերը փակելով, ետ ընկավ մեջքի վրա։ Նրա թողացած ձեռքերը բաց թողին երեխային։ Երեխան նրա գոգից գլորվեց ընկավ գետին և սկսեց ավելի ճչալ։

Հարսի սուր ճիչը, վերջապես, փոքր-ինչ հովացրեց գիժ-Հոռոմսիմի սիրտը․ նա թողեց հարսի մազերը, վերցրեց երեխային և, շարունակելով անեծքներ թափել, հոգնած նստեց թախտի վրա ու սկսեց ձեռքերի մեջ օրորել երեխային, որ սուս կացնի։ Նրա պստիկ, չար աչքերը դեռևս պլպլում էին խելագարի կատաղությամբ, քրտինքը վրա էր տվել նեղ ճակատին. նա հևում էր՝ երկար տեղ վազած մարդու նման։

Իսկ Անանը, աչքերը փակ, ընկած էր հատակին մեջքի վրա և նվում էր միալար, հազիվ լսելի ձայով։

Ամառվա երկարատև, անտանելի տոթ օրը նոր էր մթնել։ Պառավ Հեղնարը և նրա երկու փոքրիկ թոռները մեկը տղա, մյուսն աղջիկ ծալապատիկ նստած էին թախտի վրա և հայտնի չէ՝ ճաշ թե ընթրիք էին ուտում, որովհետև իրենք էլ չգիտեին ո՛րն է իրենց ճաշը և ո՛րը ընթրիքը։ Կապույտ սուփրի վրա պլպլում էր մի փոքրիկ լամպ, որ չմաքրած ապակու միջից պղտոր լույս էր սփռում նրանց հոգնատանջ, քրտնած երեսներին։ Նրանց կերածը փռան սև հաց էր և կիսախակ մի ձմերուկ, որի գույնը դժվար էր որոշել սպիտակ էր, թե դեղին։ Լամպի լույսն իր շուրջը հավաքել էր ահագին թվով մանր մժեղներ, որոնք պտույտ էին անում տաք ապակու շուրջը, շատերն այրվում թափվում էին ներքև, շատերն էլ կպչում թաց ձմերուկից։

Պառավ Հեղնարը ցամաքած, կուչ եկած մի կին էր դեմքի անհամար խորշոմներով։ Հարատև չքավորությունն ու բախտի ծանր հարվածները ծռել էին նրա մեջքը և իրենց անջնջելի կնիքը դրոշմել նրա դեմքին և թախծալի աչքերի մեջ։ Թոռները քույր ու եղբայր որբ էին և մնացել էին պառավ տատի խնամքի տակ։ Այդ երկու փոքրիկ երեխաներն էին, որ պառավ Հեղնարին եռանդ էին ներշնչում ապրելու և աշխատելու։ Բայց պառավ Հեղնարը մի ավելի մեծ վիշտ ուներ․ այդ՝ երկու որբերի մեծ քրոջ Անանի վիճակն էր իր կիսախելագար սկեսոր և նրանից ոչ պակաս վայրագ ամուսնու ձեռքից։

Պառավի մշտական պարապմունքը լվացարարությունն էր և հաց թխելը։ Շատ լվացք անելուց և թոնրի մեջ հաց կող տալուց նրա դեմքի և ձեռքերի կաշին եռացրած ջրի և թոնրի կրակի մեջ մրկվել, չորացել, ճաքճքել, մագաղաթ էր դարձել։ Լվացք անելիս փոքրիկ թոռներն օգնում էին տատին, մեկը փայտն ու տաշեղները խտտած, մյուսը կաթսան ուսած և լվացքի թաբախը քարշ տալով առաջնորդում էին լվացքի ծանր կապոցը շալակած տատին դեպի գետափ։ Եվ այնուհետև, երբ տատը կիզիչ արևի տակ թաբախի մոտ պպզած՝ ճմռում էր լվացքը, նրանք ծակ տոլչով ջուր էին մատակարարում մերթ կաթսայից թաբախին, մերթ գետից կաթսային։ Իսկ երբ պարապ էին մնում, աղջիկը դերիայի փեշերը շեքը հավաքած, տղան վարտիքը մինչև ազդրերը վեր քաշած՝ մտնում էին գետի վճիտ ջուրը և լպրծուն սալ քարերից ու խճից թումբեր կազմում։

Այդ երեկո էլ, ամբողջ օրը կիզիչ արևի տակ գետափին անցկացնելուց և լվացքը, կաթսան ու թաբախը տիրոջը հանձնելուց հետո, նոր էին վերադարձել տուն և հոգնած ու քաղցած՝ հաց էին ուտում, որ շուտով քնեն և առավոտը վաղ-վաղ դարձյալ գործի գնան։

Նանի, որ ուտես՝ կորիզն ինձ տու, ասում էր թոռներից մեկը, ձմերուկի կորիզները հավաքելով իր առջև։

Սուտ ա ասում, նանի ջան, ինձ տու, ասում էր մյուսը, նույնպես կորիզները հավաքելով իր առջև։

Հրեդ, դու քիչ ունե՞ս, ասում էր առաջինը։

Դու ավելի շատ չունե՞ս, առարկում էր երկրորդը։

Ո՞ւր ա, հը՜, ո՞ւր ա. շատ ըլի` քսանն, էլի՛։

Քսանն էլ կըլի, հըլա հարուրն էլ։

Հա, ո՜նց չէ. հարուրը հրեդ քունը կըլի ու…

Դե քիչ բասեբաս մտեք, գլուխս ցավում ա,– բարկացավ տատն իրեն հատուկ բարեսրտությամբ։ Յանի ի՞նչ եք տեսել էդ կորիզի մեջ, որ ամեն հետ իրար միս եք կրծում։ Կեսը մեկիդ կտամ, կեսը մեկելիդ։

Պառավ Հեղնարը կորիզը երկու թոռների մեջ բաժանելու վրա էր, երբ հանկարծ ներս մտավ Անանը երեխան խտտին։ Մտավ շտապով, հուսահատ, վճռական քայլերով։

Նանի՜, ախր իմ մեղքը ո՞նց ընկար, որ տարար ինձ էն դժոխքը գցեցիր, բացականչեց նա լացակումած, երեխան գրեթե գցելով թախտի վրա։ Քա՞ր եմ, երկա՞թ եմ, որ դիմանամ։ Աստոձ ինձ էլ մարդ ա ստեղծե՞լ, թե շուն…

Նա նստեց թախտի վրա և, սրտի փղձուկը չկարողանալով բռնել, սկսեց սաստիկ, ցնցողաբար հեկեկալ, դեմքը ձեռքերով ծածկած։

Նանն իր երկու պստիկ թոռներով կորիզն էլ մոռացավ, ամեն բան էլ։ Սկզբում, երբ Անանը ներս մտավ այնքան անսովոր կերպով, պառավ Հեղնարը խիստ վախեցավ, բայց երբ Անանի խոսքերից իմացավ բանը, մնաց նստած տեղը ցամաքած, լուռ ու վշտահար։

Էլ ի՞նչ արեց, աղջի,– հարցրեց նա։

Չես գիտի՞ ինչ կանի, արտասանեց Անանը հեծկլտանքի միջից։ Ջանիս վրա էլ տեղ չմնաց, որ արինլվիկ չարեց, էլ գլխիս վրա մազ չմնաց, որ չպոկեց, էլ գլխումս ղուղ չմնաց, էնքան թակեց… մինչև ե՞րբ… Մի հոգի ունեմ, դե էն ա, մի անգամ հանի, պրծնեմ, է՛լի… թե չէ, է՜լ հալ կա՞, որ դիմանամ…

Այ, ոչ էր ըլել էն օրը, սև օր էր մթնել էն օրն իմ գլխին, որ դու մտար էդ քարուքանդ տունը, հառաչեց Հեղնարը։ Քու սաբաբ ըլողի ջանը կրակ ընկնի, ոնց որ կրակ ա ընկել իմ ջանը։ Ախր էն գիժ սրտամեռն ի՞նչ ա ուզում քեզանից, որ ըտենց կրծում ա միսդ, շունը կրծի նրա միսը։

Ի՞նչ ա ուզում, դառնությամբ արտասանեց Անանը, գլխի աղլուխի ծայրով սրբելով աչքերը։ Էն ա ուզում, որ ասում ա՝ մի՛ ուտի, մի՛ խմի, մի՛ հագնի, մի՛ մաշի, հենց իմանաս մանանա ա թափվում ինձ հմար երկնքից։

Ըսօր էլի գժվե՞ց։

Գժվեց թե ընե՜նց… Առավոտը վեր կացավ, կորավ գնաց մեռելի թաղման։ Չունքի ինքը չէր խմելու, չթողեց որ սամավար գցեմ։ Յագորն էլ խո առավոտը լիսանում ա թե չէ, դրոգը լծում գնում ա, առանց չայ խմելու։ Դե իմ գլուխը ջհանդամը, չայի հմար սիրտս շատ էլ չի գնում, էս էրեխեն էր լաց ըլում, սոված էր։ Չուտելուց ծիծս չորացել, կպել ա դոշիս։ Գնացել, հարևանից մի չայնիկ ջուր եմ բերել, էրկու կտոր շաքար եմ գցել, հաց բրդել, ուտեցրել, որ անջախ ձենը կտրել ա։ Սաղ օրը կորած էր։ Իրիկնապահին քելեխը զահրումար արած, հարբած-տրաքված տուն էկավ ու էկած-չէկած՝ հըլա մի լավ անըծքակոխ արավ, ենա վրա ընկավ թարեքին։ Տեսավ էրկու կտոր շաքար պակաս ա․ խո գիտաս, շաքարն էլ ու ամեն բան էլ համբրած ունի տանը, ո՞նց թե, ասում ա, էրկու կտոր շաքար ես բանացրել առանց ինձ. ոնց որ մի կատաղած շուն՝ վրա պրծավ ու ջանիս վրա մի սաղ տեղ չթողաց խփեց, գզգզեց, ծակծկեց… Ջանս որ բաց անեմ, չես կարա մտիկ անի, կասես կեծացրած շամփուրներով դաղդղել են…

Փղձուկը նորից բռնեց Անանին, բայց նա կարողացավ զսպել իրեն։

Սրանից ետը, որ սպանես էլ, նանի, ես էլ ընտեղ գնացողը չեմ, ավելացրեց դողդող, բայց վճռական ձայնով․― կգնամ Քուռը կընգնեմ, կխեղվեմ, հոգիս սատանի փայ կանեմ ու ընտեղ չեմ գնա։ Հերիք ա, հոգիս հրես էկել, դեմ ա առել բկիս։ Իմ մատաղ օրերը սև ու մութ ա արել։ Մի օր ուրախութին չեմ տեսել։ Սաղ իրեք տարի, ոնց որ շամփրի վրա դնես խրովես, ընենց խրովել ա ինձ, ինքը ջոկ, տղեն ջոկ։ Ինքը ծեծել ջարդել, մսերս գզգզել ա, հերիք չի, տղեն էլ հարբած, տրաքված էկել ա, պակասը թամամցրել։ Ընչի՞, ի՞նչ եմ արել։ Մի անլեզու հայվանի պես ընկած եմ ինձ հմար. տալիս են՝ ուտում եմ, չեն տալիս՝ ձեն չեմ հանում։ Սաղ օրը հոգիս դուրս ա գալի Քռից ջուր կրելով, ձիու թրիքը հավաքելով, բակն ավլելով, տունը տեղավորելով, նրանց կարկատաններն անելով, էլ ի՞նչ են ուզում։ Շունը, որ շուն ա, շանն էլ էն չարչարանքը չեն տա, ընչ որ ինձ, բա մի շան ղդար էլ չկա՞մ։ Հրես էս ըրեխի հմար հոգի են տալիս, բա սրա հմար էլ ա խնայեն, է՜, ինձ։ Վո՜ւյ, աստոձ ջան, բացականչեց Անանը՝ արտասվալից աչքերը գցելով առաստաղին, ի՞նչ կըլի հոգիս առնես, պրծնեմ…

Նրա ձայնը բոլորովին դողդողաց և հանկարծ կտրվեց, գլուխն ընկավ տախտակի պես հարթ կրծքի վրա և ուժգին հեկեկանքը նորից սկսեց ցնցել նրա ոսկրացած ուսերն ու մեջքը։

Փոքրիկ քույրն ու եղբայրը սուս արած նայում ու լսում էին նրան մանկական լուրջ հետաքրքրությամբ, մանուկը չոչ անելով մոտեցել էր սուփրին, վերցրել ձմերուկի մի կլեպ և աշխատում էր կրծել իր նոր դուրս եկած պստիկ ատամներով։ Իսկ պառավ Հեղնարը մնացել էր տեղն ու տեղը ցամաքած, չիմանալով ինչ ասի, որ գոնե մի քիչ մխիթարած լինի սկեսոր ու մարդու ձեռին այրված, դաղված թոռանը։ Վշտից և կարեկցությունից նրա պառավ գլուխն օրորվում էր սաստիկ և բարի աչքերը լցվել էին արտասուքով։

Աղջի, ըտենց որ խոսում ես, սաղ ջանս կրակ ա ընկնում ախր, ասաց նա լացակումած։ Ասում ես, թե էլ չես գնա ընտեղ, եննա դրանով կպրծնե՞ս էն կապելու գժերի ձեռիցը։

Չեմ պրծնի ավելի լավ, պատասխանեց Անանը, շարունակելով հեծկլտալ։ Սրանից ավելի ի՞նչ պտի անեն։ Սպանե՞ն, թող սպանեն։ Ջանս էլ ա կդնջանա։ Էլ խո ամեն օր դաղդղորիկ չեն ածի։ Գիշերները չեմ կարում քնի՝ մղկտոցից, ավելացրեց նա և արտասուքը նորից սկսեց գլգլալով թափվել նրա աչքերից։

Պառավ Հեղնարն այլևս չկարողացավ դիմանալ։ Նրա գլուխը դադարեց օրորվելուց, հանգած աչքերը վառվեցին հուսահատական վճռականության կրակով և պառավ մարմինն սկսեց դողդողալ ներքին բուռն զայրույթից։

Լա՜վ, մնա։ Էլ չգնաս, էլ չգնաս էն կապելու գժերի տուն, բացականչեց նա։― Ես նրանց աղջիկ չեմ տվել, որ համ քոծի պես բանեցնեն, համ էլ տակները դնեն, ջարդեն։ Մումի պես հալել մաշել, են, հալվի ու մաշվի նրանց ջանը։ Անտեր չես, ես հըլա չեմ մեռել։ Կաց, էլ չգնաս։ Հալբաթ մի կտոր հաց էլ քեզ հմար կճարենք, որ…

Խոսքը չվերջացավ պառավի բերանում․ գժված գոմշի պես ներս ընկավ մի ահագին մարդ, այնքան ահագին, օր ներս ընկնելուն պես կասես լցրեց իրենով այդ փոքրիկ խրճիթը։ Անանի մարդն էր, դրոգապան Յագորը, իր դրոգի պես կոպիտ ու անտաշ, իր հսկա ձիու պես խոշոր ու ջլապինդ։ Գլխին գդակ չուներ, արևառ երեսն այնքան թավամազ էր, որ մորուքն ու բեղերը կասես խառնվել էին իրար․ կուրծքը բաց էր, կապույտ արխալուղով և այնքան լայն շալվարով, որ եթե տոտերը հաներ անկրունկ երկարաճիտ լափչիների միջից, կկարծեիր, թե կանացի շրջազգեստ ունի հագին։ Կատաղությունից փայլում էին նրա ահագին աչքերը թավամազ, սև հոնքերի տակ, մեծ քթի պնչերը փռնչում էին հոգնած ձիու ռունգների պես լայնացած։

Կինը նրան տեսնելուն պես վայրկենաբար դադարեց լալուց, վեր թռավ տեղից և վազեց կպավ պատին մեռելի պես գունատված։

Ես քու… գոռգոռաց մի սարսափելի հայհոյանք և Յագորը սպառնագին մի քանի քայլ արավ դեպի նա։

Պառավ Հեղնարը վեր թռավ տեղից և ուզեց կտրել նրա ճանապարհը, բայց նա ձեռքի մի թեթև շարժումով նետեց նրան նորից դեպի թախտը և իր հսկա հասակով գնաց կանգնեց վախից տերևի պես թպրտացող կնոջ առջև։

Վո՛ւյ, չխփես, Յագոր ջան… հոգուդ մեռնեմ, չխփես, ջանս ցավում ա, աղաչեց Անանը գլուխը երկարացրած և երկու ձեռքով պինդ գրկած իր ոսկրացած ուսերը։

Չխփե՜մ, չխփե՜մ, որոտաց Յագորը կատաղի աչքերը փայլեցնելով նրա վրա։ Բա ի՞նչ անեմ։ Աչքերդ պաչե՞մ, որ էն պառավը քնած՝ թաքուն վեր ես կացել, էկել, տունն անտեր թողել։ Փախել ես, հա՞, տանից։ Ջառը-ջհանդամը, թե փախել ես. շատ էլ դարդ չեմ անի քեզ հմար, էս էրեխի՞ն ուր ես բերել։ Հը՞։ Խո չե՞ս ուզում էս սհաթին ճիվը ճվիցդ հանեմ, ճիճվի պես ճխլեմ ոտիս տակը։ Հը՞։ Ինձ չես ճնանչո՞ւմ։ Ըըը՜, ես քու…

Եվ մի ահագին բռունցք, կարծես երկաթից ձուլված, ծանր ու դանդաղ, հորիզոնական ձևով գնաց ու եկավ դիպավ կնոջ կողքին։

Անանը մինչև անգամ չճչաց, այլ միայն հանկարծ բերանը բաց արեց, ներս ծծեց օդը մի տարօրինակ հևքով, այնպես, ինչպես ջրից հանած ձուկը, հետո օրորվեց և կամաց, փալասի պես, վար ընկավ գետին։

Ա՛, քու սիրտը չմեռնի, էդ ի՞նչ արիր, ճչաց Հեղնարը… սարսափած և վազեց օգնության։

Յագորը մի րոպե թավամազ հոնքերի տակից նայեց իր ոտքերի առջև թավալված կնոջ չռած աչքերին, հետո, շարունակելով հայհոյանքները, մոտեցավ երեխային, որը շարունակում էր կրծել ձմերուկի կլեպը, վերցրեց և առանց շտապելու դուրս գնաց։

Պառավ նանը խոնարհվեց Անանի վրա և սարսափից քարացավ։

Անանն ընկած էր գետնին՝ որկորը տարօրինակ կերպով վեր ցցած․ չռած աչքերը նայում էին առաստաղին ապակու բութ փայլով․ բաց բերանից արյուն էր հոսում, հևքը կարծես քարացել էր այնտեղ։

Կնոջն սպանելու համար մեղադրվող դրոգապան Յագորը նախնական քննության ժամանակ դատական քննչի հարցուփորձին պատասխանելով՝ ասաց.

Մի մուշտի տվի, է՛լի, ուրիշ բան խո չե՛մ արել։

Կրկեսում մարդիկ բարդ համարներ են անում:Նրանք ճախրում են գմբեթի տակ, տասնյակ իրերով աճպարարություն են անում, հետո ձեռքերի վրա են կանգնում, ու դա, հաստատում եմ, հատկապես բարդ է ու դժվար է սովորելը:Եվ բարդ է ոչ միայն այն պատճառով, որ անվերջանալի մարզումներից հետո գիշերը կցավեն ձեր ուսերը, կայտուցվեն թեւերը, եւ աչքերն արյունով կլցվեն․․․Այս ամենն, իհարկե, ծանր է եւ, այնուամենայնիվ, այն վաղ թե ուշ մոռացվում է: Միայն մի բան երբեւէ չի մոռացվում՝ երբ կանգնում ես երկու ձեռքերի վրա, կամաց պոկում ես մի ձեռքդ եւ հասկանում՝ ափիդ մեջ երկրագունդն է:

Հին ժամանակ մի պատանի ասպետ էր ապրում. գեղեցիկ էր նա և սլացիկ, ինչպես մատաղ ցարասին, որ հասակ է քաշել առվակի ափին:
Քաջ էր նույնպես և բարի. օրերով ու գիշերներով ոսկեբաշ նժույգի պարանոցը գրկած սլանում էր նա շավիղներով ու մեծ ուղիներով. օգնության էր հասնում նեղ ընկածներին, ներելով չարերին ու նեղիչներին:
Նա այնքա՛ն բարի էր դեպի բոլորը, շնչավորն ու անշունչը, այնքա՜ն բարի, որ նրա ձիու սմբակները չէին պղտորում աղբյուրների ադամանդը, չէին տրորում քնքուշ ծաղիկները ճանապարհի եզերքների: Եվ բոլորը սիրում էին նրան:
Մի օր լեռների ծիրերով թռչելիս, նկատեց նա մի շողշողուն լճակ, մոտեցավ լճակին, և նրա վճիտ հայելու մեջ տեսավ մի չքնաղ աղջկա լուսեղեն դեմքը:
Լուսնկա գիշերների պես մեղմանուշ աչքերով և այրվող ծովերի պես բոցածուփ մազերով-նստել էր աղջիկը մարմարյա պատշգամբում և ասեղնագործում էր: Այնպե՜ս գեղեցիկ էր նա, այնպե՜ս գեղեցիկ, տենչանքների պես գեղեցիկ:
Ո՞վ էր նա. լճակի պարիկներից չէ՞ր արդյոք, որ ապրում են ջրերի հատակում, բյուրեղի ապարանքների մեջ:
Եվ պատանին անզուսպ կարոտով խթանեց ձին ու սուզվեց լճակի խորքը՝ հասնելու գեղեցկուհուն: Անցավ մի պահ. դուրս թռավ նժույգը ջրերի միջից, պատանին մխրճվել էր մինչև հատակը և ոչ մի ապարանք չէր տեսել այնտեղ:
Տխուր կանգնեց ասպետը լճափին, մինչև անդորրացած ջրերը պարզեցին նորից իրենց հայելին, և այս անգամ տեսավ նա լեռներ միայն, հեռավոր լեռները՝ սպիտակ թագերով և երկինքը՝ կապույտ աչքով:
Ու այժմ միայն հասկացավ պատանին, թե ինքը տեսել է մի գեղեցկուհու ցոլքը, որ մի կախարդ ճառագայթ բերել է երազի աշխարհից ու նետել այս ջրերի վրա: Ո՞ւր գտնել նրան, ինչպե՞ս գտնել նրան…
Եվ լճակի մեջ էլ չէր նայում պատանին, -անրջական աղջկա պատկերը իր հոգումն էր հիմա ցոլցլում գիշեր ու ցերեկ:
Եվ գիշեր ու ցերեկ՝ քուն ու դադար չուներ նա, սիրավառ ասպետը. մշտապես նժույգի պարանոցին հյուսված՝ թռչում էր ամեն կողմ՝ որոնելով գեղեցիկ աղջկան: Եվ երկար որոնեց, երկար և ունայն:
Եվ երկար և ունայն որոնելուց հետո՝ մի օր իջավ նա գետակի վրա, գլուխն առավ ձեռների մեջ և լաց էր լինում անհույս, սրտաբեկ:
-Ինչո՞ւ ես լալիս, սիրուն տղա,-հարցրին ալիքները,-հա՞յրդ է գերի ընկած, թե՞ մայրդ է հիվանդ:
-Օ՛հ, մի՛ հարցրեք, պայծառ ալիքներ, ձեզ նման մի գոհարի շողքն եմ տեսել ու չեմ գտնում:
-Ավա՛ղ, մենք նոր եկանք, բայց ափի ծաղիկները այստեղ են միշտ, տեսած կլինեն, նրանց հարցրու,- մրմնջացին ալիքները:
-Անուշ ծաղիկներ, ձեզ նման մի չքնաղի բույրն է հոգիս գերել, չե՞ք տեսել նրան:
-Ավա՜ղ, մենք էլ չենք տեսել, սիրուն տղա, արտույտին հարցրու. նա բարձր է թռչում, տեսած կլինի վերևից նրան, -շշնջացին անուշ ծաղիկները:
-Արտո՛ւյտ, ոսկեթև արտո՛ւյտ, տեսե՞լ ես այն սիրուն աղջկան, որի հրապույրը իմ սրտում է հիմա միշտ:
-Ափսո՜ս, սիրուն տղա,-պատասխանեց արտույտը,-ես միայն արևն եմ տեսնում, ուրիշին տեսնելու ժամանակ չունիմ, հովին հարցրու. հեռուներից է գալիս, տեսած կլինի:
-Հովի՛կ, թափառական հովի՛կ,- աղերսեց պատանին,- հեռուներից ես գալիս, չե՞ս տեսել այն աղջկան, որի սիրով սիրտս հատնում է:
-Ա՛յ խեղճ տղա,-ասաց հովը,-ես տեսել եմ նրան հեռո՛ւ, հեռո՛ւ աշխարհներում, ծովերով, ծովերով հեռու, մարմարյա պատշգամբում նստած ասեղնագոծում է նա. ես լսեցի նրա հառաչանքը այն անհայտ ասպետի համար, որի հոգումն է իր պատկերը: Գնա՛, նա սպասում է քեզ…
Պատանին իսկույն նստավ նժույգը և թռավ, նետի պես արագ, կարոտի պես անհամբեր. անցավ յոթն օրվա դաշտեր, յոթը ծովեր բոլորեց- և մի օր, երբ արշալույսը ոսկու մեջ թաթախել էր երկնքի ամպերը և լեռների բաշերը,- տեսավ ոսկեվառ ապարանքը մարմարյա մտերիմ պատշգամբով:
Բարձրաբերձ և երկաթակուռ պարիսպները պատել էին ապարանքը. պատանին շրջեց չորսբոլորը ապարանքի, սակայն գոց էր պողպատյա միակ դուռը:
Խելակորույս խթանեց ձին բարձր պարիսպներն ի վեր. նժույգը թռավ-անցավ պարիսպները և կանգնեց ապարանքի բաց մուտքի առջև:
Սակայն մուտքի երկու կողմերը շղթան վզերին, որպես պահապաններ, կապված էին մի վագր կատաղի և մի խոյ ամեհի. վագրի առջևը խոտ էր դրած, իսկ խոյի առջևը՝միս:
Մռնչում էին նրանք քաղցի մոլուցքից, և ո՞վ կհանդգներ անցնել նրանց միջով, վայրկյանի մեջ պատառ-պատառ կանեին:
Ասպետը նիզակի ծայրով խոտը մոտեցրեց խոյին և միսը՝ վագրին. երախտագետ հայացքով նայեցին նրանք պատանուն և ճամփա տվին: Պատանին հևիհև բարձրացավ մարմարյա սանդուղքներով դեպի ապարանքի հոյակապ հարկերը:
Ամայի էր ամենուրեք. անցավ սրահից սրահ, դահլիճից դահլիճ և հանդիպեց մի փղոսկրյա դռան.ներս մտավ և տեսավ իր որոնած գեղեցկուհին: Նստել էր մարգարտահեռ աթոռի վրա, լաց էր լինում, այրվող ծովերի նման բոցածուփ մազերը երեսն ի վար: Մոտեցավ, սաղավարտը հանեց, սուրը նետեց նրա ոտների ներքո և խոնարհ կանգնեց նրա առջև:
-Օ՜հ, հրա՞շք է այս. մի՞թե դու ես այն ասպետը, որին տեսել եմ երազի մեջ. այո՛, իսկ և իսկ դու ես- հնչեց աղջկա բյուրեղ ձայնը. բայց ինչպե՞ս եկար այստեղ, հովն իր հևով, թռչունն իր թևով չէին կարող անցնել այս բարձր պարիսպներից: Ինչպե՞ս եկար դու:
-Քո սերն ինձ թև տվեց, քո կարոտն ինձ ուժ տվեց. հիմա կանգնած եմ քո սպասին, հրամայիր միայն…
-Բայց ո՞ւր ես ինձ տեսել, որ սիրում ես ինձ այսպես:
-Իմ հոգու մեջ ես քեզ տեսա, երկնքի և երկրի մեջ ես քեզ տեսա և սիրում եմ քեզ վաղո՜ւց, վաղո՜ւց. և քեզ համար մեռնելը՝ կյանք է ինձ համար:
-Դու որ սիրում ես ինձ այդչափ, շո՛ւտ տար ինձ այստեղից. ես վաղուց սպասում էի քեզ,-ասաց աղջիկը, և վարդի պես բռնկվեց նրա դեմքը…
-Բայց դու, իմ սեր, ի՞նչ ես անում այստեղ, մենակ, այս ապարանքում, և ինչո՞ւ ես լալիս:
-Ա՜խ, մի՞թե դու չգիտես. իմ հայրը այս երկրի իշխանն է, նա պատժել է ինձ՝ փակելով այստեղ. ամեհի կենդանիներին պահապան է դրել, համր նաժիշտներին սպասավոր կարգել. ես չուզեցա հարս լինել այն ատելի մարդուն, մի հզոր թագավորի, որի ավատն է հայրս և որին խոստացել էր ինձ անգութ ծնողս: Եվ այսօր վերջին օրն է, պիտի գա չար թագավորը հորս հետ և բռնի պիտի տանի ինձ: Ես պիտի մեռնիմ, եթե լքես ինձ…
Պատանին սրբեց աղջկա աչքերը, և համբուրելով նրա ձեռքը, դուրս ելան դահլիճից. վագրն ու խոյը հեզիկ՝ ճամփա տվին, նաժիշտները ապշած նայեցին նրանց հետևից. պատանին թռավ նժույգին, գրկեց աղջկան իր կրծքի վրա…և սլացավ նժույգը: Սլացան լեռների վրայով, բովերի և դաշտերի վրայով, գետերի և ձորերի վրայով…
Եկան հայրն ու հզոր թագավորն իրենց զորքով, տեսան՝ ապարանքում աղջիկը չկար. համր նաժիշտներից պատասխան չկարողանալով առնել՝ զայրացած թողին ապարանքը և ընկան լեռ ու ձոր գտնելու նրան: Ամեն ուղևորի ու քարավանի հարցում արին, բայց աղջկա հետքն անգամ տեսնող ու գիտցող չեղավ:
-Ա՜յ գետ, ա՜յ ջրեր,-հարցրեց հայրը գետին,-աղջկաս չտեսա՞ք, ձեր վրայով չանցա՞վ նա. եթե ասեք, ոսկի կամար կկապեմ ձեր մեջքին:
Գետի վրայով էին անցել տղան ու աղջիկը, բայց գետը չուզեց ճշմարիտն ասել:
-Մենք նոր եկանք, մենք բան չենք տեսել. հարցրու ափի ծաղիկներին, որ միշտ այստեղ են,-խուլ մռնչյունով ասին ալիքները:
-Ա՜յ ծաղիկներ, աղջկաս չտեսա՞ք, չանցա՞վ ձեր միջով. եթե ասեք, ցորենի տեղ մարգարիտի գինդեր կկախեմ ձեր ականջներից:
Ծաղիկները տեսել էին, բայց չուզեցին ճշմարիտն ասել:
-Մենք մեր վրայով միայն արտույտին թռչելով տեսանք, ուրիշ բան չենք տեսել:
-Ա՜յ արտույտ,- դիմեց հայրը նրան,- աղջկաս չտեսա՞ր, չանցա՞վ քո մոտով. եթե ասես, մետաքսե բույն կշինեմ քո ծղոտե բնի փոխարեն:
Արտույտն էլ էր տեսել, բայց պատասխան չտվավ, թռավ, անհայտացավ արևի ճաճանչների մեջ:
Եվ երկար, անօգուտ որոնումներից հետո հուսակտուր տուն դարձան հայրն ու թագավորը։

Խաչը մեջքին կրե՞լն է հեշտ,
թե՞ հենց սրտում, ի՞նչ ես կարծում,
ո՜վ անմիտ մարդ,
Կրակի մեջ այրվե՞լն է հեշտ,
թե՞ հոգուդ մեջ հրդեհ դարձած`
այն բյուր անմեղ հոգիների կորուստի
ցավ կրելը, ո՜վ անմիտ մարդ։
Ծնկի եկած մոր ճչացող լռությունը`
անշնչացած որդու շիրմին,
հոր կորացած մեջքը անզոր, հայացքը սին,
սա՜ է, սա՜ է զարհուրելին, ո՜վ անմիտ մարդ...
Զարհուրելին նաեւ այն է, որ մտազբաղ
պատմագիր են դարձել ոմանք, առանց ,նույնիսկ, գրի արժեքն իմանալու,
առանց գրի սրբությունը, էությունը վերծանելու բուն շնորհի,
առանց իր իսկ տոհմածառի արմատները ճանաչելու։
Պատմագի՜ր են դարձել ոմանք, ու խաչում են պատմությունը, ինչպես խաչին մեր Տիրոջը ժամանակին ու հենց նրանք ...
Ահա սա՜ է զարհուրելի...
16.02.2024թ.
Դիլիջան

Շընչէ՛, հովիկ,
Դու թոթովիկ՝
Կեանքի սէրը՝
Սըրտի բերը՝
Պարուրելով,
Ծարուրելով՝
Ծովի ալքէն,
Ամպի ծալքէն,
Ալ ծաղկունաց
Հըրոյ հալքէն,
Թող նա վառռ՛ իմ ծոցիկին ոսկի լոյս,
Հողմահարէ՛ դու բոցիկին, որ իմ յոյս՝
Լանջիս վերայ
Յաւէտ եռա՛:

Հոտն ընթանալիս՝ ոչխարների դմակները շարժվում էին։ Այծերը նախանձից դրդված սկսեցին բամբասել նրանց, ասելով.

Ինչո՞ւ մեզ նման պարկեշտաբար չեք քայլում։

Առակս ուղղված է ընդդեմ նախանձոտների, տեսնելով ուրիշների արժանիքը, բամբասում են, իսկ իրենց, որ զուրկ են դրանից, համարում են պարկեշտ։

– Ինչո՞ւ է ժամանակը մեզ համար կանգ առած, ու վաղուց ի վեր: Էն, ինչը հրատապ էր, ենթադրենք, Խորենացու օրոք, այսօր էլ է հրատապ: Ու բոլոր մեր հիշած ու իմացած անհատներն էլ, փաստորեն, դառնում են մերը՝ մեր ժամանակակիցը...
– Իսկապես ժամանակակիցներ, արյունակիցներ, գաղափարակիցներ են դառնում՝ հայոց համար հավերժական մեկ խնդրում. ազգի փրկությունը պետականության մեջ են տեսնում: Այդ հիմնահարցն է նրանց մեծացնում մինչև գիգանտություն՝ Խորենացուց մինչև Աբովյան, Թումանյան, Չարենց: Այդ մի հարցն է բոլոր չափումների մեջ դառնում նրանց թուլությունը, հայ գրականության թուլությունը: Այլ ներսուզումների, այլ խորացումների փոխարեն պետականության հավերժական հարցն է ամեն տեղ: Պատ, որին մշտապես եկել, դեմ են առել մեր մեծ այրերը: Այսինքն՝ միաժամանակ նրանք անում էին այն, ինչ ռուս իրականությունը, ռուս կյանքը տարաբաշխել է իր երկու խոշոր մեծությունների՝ Պետրոս Մեծի և Մեծն Պուշկինի միջև: Մշակութային գիգանտացման համար ռուսական կյանքն ընտրել էր Պուշկինին, իսկ պետությունը առաջ մղելու խնդիրը տվել էր Պետրոսին: Այս իմաստով Թումանյանի մեջ Պետրոսը ու Պուշկինը միասին են՝ և՛ միմյանց թուլացնում են, և՛ միմյանց զորացնում են: Իմ Թումանյանը թիկունքում Պետրոս Մեծ չունենալով, ազգային հարցը կայսերաբար ստանձնելով՝ դարձրել է իր գրականության էությունը ու թուլությունը:
– Տասը տարի արդեն՝ պետականության խնդիրը կարծես թե լուծել ենք. հիմա ինչո՞ւ ենք Խորենացուց սկսած բարձրացված հարցերը արդիական համարում: Եթե լատինաամերիկյան գրականությունն իր ազգային խնդրից կարողացավ պոկվել՝ մետաֆիզիկայի ու միֆականացման դիմելով՝ մեր իրականության մեջ որևէ նոր բան ոչ գրելու, ոչ մտածելու չի մնացել: Ինչ գրված է՝ գրված է, ինչ մտածված է՝ մտածված է: Ու... Ոչինչ էլ արված չէ: Ավելին՝ նաև չի էլ արվում...
– Ինձ էլ է ցավ պատճառել, թե ինչո՞ւ Սալվադոր Դալին չառաջացավ Հայաստանում՝ իմ Սարյանի մեջ: Ուրիշների առնչությամբ՝ նույնը: Քանի անգամ հայ գեղագիտական միտքը մետաֆիզիկայի աշխարհին հարաբերվելով, բնազանցականին հարաբերվելով՝ ետ է քաշվել ազգային խնդրի պատճառով: Սարյանը, այո, մետաֆիզիկայի սահմաններում լինելով (իր հեքիաթների շրջանը հիշիր)՝ ետ քաշվեց, որպեսզի Հայաստանի գերբը պատկերի՝ ներդաշնակության և հոգածության խորհրդանիշը: Մարկեսի ու Դալիի աշխարհի հետ հարաբերվածները, հենց Չարենցը, վերադարձել են Հայաստանին, Հայրենիքին, հայոց պատմությանը՝ բանաստեղծին ներքաշել են պետական մտածողության մեջ:
– Գուցե անկախության և պետականության վերականգնմանը պատրաստ չէի՞նք: Ինչպես ասացիք, դարերով խմորումներ են եղել, դարերով մտածվել է, ու ամեն ինչ եկել, դեմ է առել նույն պատին, որը ոչ մի կերպ չի քանդվել, չի փլվել: Բայց տասը տարի առաջ, մեր կամոք թե անկախ մեզնից, պատը քանդվեց. ինչո՞ւ առաջքայլ չենք կարողանում անել ու մնում ենք հիմա արդեն անգո պատի նախկին տեղի դիմացը կանգնած: Իսկ գուցե մեզ համար հեշտ է եղել մտածելը, որ անընդհատ բախվելու ենք պատի. ու ոչ քանդելը, ոչ էլ դրանից հետոն ոչ միայն չենք մտածել, այլև չենք էլ տեսել: Չենք պատկերացրել: Կամ էլ մեր կարողությունը ընդամենը մինչև այդ պատն է բավականացրել:
– ...Մինչև հիմա արածներս ի՞նչ է եղել: Կորուստների և ձեռքբերումների հաշվեկշիռն արե՞լ ենք, թե՞ չենք արել:
Թե ի՞նչ է տարել, ի՞նչ է տվել անկախությունը:
Ընթացքն է վրիպած եղել:
– Ո՞վ պիտի աներ: Մենք անընդհատ ասում ենք՝ չենք արել, չենք արել... Ո՞վ էր անելու, ինչո՞ւ չի արել: 1988 թվականից հետո բոլոր հաջորդ իշխանությունները կրկնել են նախորդների սխալները և ավելացրել են սեփականը: Մենք ինչո՞վ ենք, օրինակ, լավը բաբելացիներից, ասորեստանցիներից, մյուսներից, որոնք կորանգնացին. գուցե մենք էլ ենք կորել, պարզապես դեռ չենք գիտակցում:
– Ի՞նչ էինք անելու, որ ասեինք՝ եղանք, կանք:
– Նախորդ երկրում կարողանում էինք միութենական էլ, համաշխարհային էլ ասպարեզ դուրս գալ. ինքնարտահայտվել կարողանում էինք, հիմա...
– Էն երկրում կայինք. ոչ շատ լավ, ոչ շատ վատ կայինք: Հիմա դարձյալ կլինենք, երբ հայտնվենք նոր երկրում՝ համաշխարհային ժողովրդավարության մեծ երկրում՝ որպես լիարժեք անդամներ, որպիսին էինք երեկվա երկրում:
– Բայց մենք ինչ-որ քայլ անո՞ւմ ենք, թե՞ նստած մտածում ենք՝ «Էրեխա վախտ Հիտլերը քարից ընկներ»՝ Հայաստանը Շվեյցարիա դառնա, Ճապոնիա դառնա, ու ոչինչ չենք անում, որ Հայաստանը գոնե Հայաստան դառնա:
– Չարենցին հիշո՞ւմ ես. «Նաիրյան հովվերգությունը»: Հիշեցնեմ.
Մի անգամ մտա թանգարանը մեր հեղափոխական.
Նստած էր այնտեղ վարիչը և դինջ զրույց էր անում
Մի շատ անվանի խմբապետի հետ:– Երբ դուրս եկա ես–
Գնա՛,– ասացի իմ բարեկամին,– մտի՛ր թանգարան.
Հեղափոխական մեր թանգարանում անվրդով նստած
Զրույց են անում Դանը նաիրյան և քեռի Մախնոն:–
Մի անգամ, այսպես, հիշեցի, և ինձ հարցրին, թե այդ ո՞վ է նաիրյան Դանը: Ես մինչև հիմա էլ չգիտեմ՝ ո՞վ է եղել նաիրյան Դանը: Իսկապես իր պատմության առջև տգետ սերունդ է եկել, իր պատմությունը չիմացող սերունդ, որ ծարավի չէ ոչ գիտության, ոչ աշխարհի իմացության: Ու այս տգիտության պայմաններում չի կարող ջատագովը լինել որևէ ընթացքային գաղափարի:
– Իսկ մենք ընդհանրապես պատմություն ասածն ունե՞նք: Թե՞ ով ոնց պատահի...
– Պատմությունը իբրև կայսրերի ու ազգային պետությունների զարգացման տարեգրություն՝ չունենք: Գուցե մեր պատմությունն այնպես է ընթացել, որ չունենալով իր կաղապարը համաշխարհային պատմագիտական փորձի մեջ՝ գիտնականների ձեռքով չի կարողացել գրել իր պատմությունը: Պատմություն, իհարկե, ունեցել ենք՝ ամիրաները, օտար կայսերական պալատներում քո որդիների ծառայությունները, բարեգործությունները, կրոնիդ ու մշակույթիդ պատմությունը, գաղութիդ պատմությունը, գաղթերիդ պատմությունը: Սա էլ է պատմություն: Իսկ ինչպե՞ս է, որ հրեաների անկման ու վերածննդի պատմությունը դառնում է պատմություն ու Աստվածաշունչ:
– Հրեաների պատմությունը հստակ է՝ միշտ առաջնորդվել է մի նպատակով, մերը հակասությունների կծիկ է, թեկուզ 20-րդ դարի 20-ական թթ.՝ թվերի մեջ իրենց-իրենց խաղ են անում ու...
– Իրենց մի ասա՝ իրենք չկա, մենք ենք, մենք բոլորս ենք:
– Լավ, մեր 20 թ. մայիսյան դեպքերը ապստամբությո՞ւն, թե՞ խռովություն էին: Նույնը 1921 թ. փետրվարին՝ ապստամբությո՞ւն, թե՞ խռովություն էր: Մինչև չիմանաս, ի՞նչ դաս ես քաղելու: Ախր ապստամբության դասն ուրիշ է, խռովության դասն՝ ուրիշ: Մենք շատ ենք նեղացրել մեր պատմությունը, և ամեն մեկս մեր դիտանկյունից նայելով, ինչ տեսնում ենք՝ դարաշրջանի ու իրադարձության գնահատական ենք դարձնում:
– Մայիսյանը իմ տպավորությամբ ապստամբություն էր, որը, ցավոք, չհաղթեց: Պատանի օրերիս «դաշմոլի» հպարտություն էի ապրում, որ Սեպուհը 600 մաուզերիստով Ալեքպոլի 2000-նոց կայազորը հպատակեցրեց, որտեղ ապագա մարշալ Բաղրամյանն էլ կար: Ցավալիորեն, բայց ապստամբությունը չի հաջողվել, թե չէ Կարսը, Արդահանը մերը կլինեին, Նախիջևանն էլ: Ապստամբության տապալումից հետո Հայաստանը Մոսկվայի աչքում դիտվեց որպես նացիոնալիստական երկիր, ինչպիսին էր ցարի ժամանակ իր անկախության նկրտումներով, և պատժվեց՝ տարածքներ կորցրեց:
– Բայց Ռուսաստանը ինքն իրեն էլ էր պատժում...
– Ինչո՞վ:
– Հայաստանը Ռուսաստանի մասն էր, չէ՞, մեր տարածքի կորուստը իր տարածքի կորուստն էլ էր:
– Նրա՜ն ինչ: Նա Հայաստանից կորցնում էր, Ադրբեջանից գտնում էր, Արևելքի համակրանքն էլ շահելու համար Թուրքիայի պես դաշնակից էր ձեռք բերում: Այդպես չէ՞:
– Երևի, բայց ինչո՞ւ մենք մեր երկրի ու մեր կյանքի ամեն հինգ տարին նվիրում ենք նախորդ տասը տարին ջնջելուն:
– Ես այդ ջնջողներից չեմ, ես գրողի իմ սկզբունքն ունեմ՝ ինչ ծնել է մայր Հայաստանը, իմ որդիներն են, ես տեր եմ ամենքին:
– Բայց գերիշխողը հասարակական-քաղաքական մտածողությունն է, որ ամեն նախորդ իշխանության անվանում է նախկին հանցավոր ռեժիմ...
– Դա հույժ կուսակցականացվածությունից է: Որպեսզի իրենց գործը հեշտացնեն, վերցնում են մեծ ամբողջի մի չնչին մասը և սքանչելիորեն հաղթահարում են. իրենց հոդվածը կամ գրվածքը կամ էլ իշխանության մի կարճ օրը գլուխ է գալիս, իսկ մեծ պատմությունը տապալվում է:
Առաջին խորհրդարանի ժամանակից կար կլոր սեղանի ճանապարհը. առաջին հանրապետությունը կործանվեց մեր կուսակցականացվածության պատճառով, երրորդի թուլությունը նույնպես կուսակցականացվածությունն է: Պիտի հաղթահարենք կուսակցական էգոիզմը:
– Ինչո՞ւ չի լսվում Ձեր ձայնը, ինչո՞ւ օրը մի կուսակցություն է ստեղծվում և նոր ոչինչ չի ավելացնում եղածին:
– Մաքիավելին էր ասում. «Հասարակությունները սիրում են, երբ մեծագույն և ամենամարդկային գաղափարներն անգամ իրենց պարտադրվում են բռնությամբ»: Մովսեսը բռնությամբ էր Աստծո խոսքը պարտադրում իր ժողովրդին:
– Ինչո՞ւ այդ «բռնությանը» պետությունը չի դիմում: Երբ մենք 6–7 տարեկան ենք, ուսման ծարավից, «գիտության գրանիտը» կրծելու տենչից չենք տոչորվում, մեր ծնողներն են մեզ տանում դպրոց ու մինչև եսիմ ո՛ր դասարան՝ ստիպելով դաս են սովորեցնում: Ինչո՞ւ իշխանությունը ծնողի դերը չի ստանձնում իր ժողովրդի նկատմամբ:
– Մենք ծարավի չենք ոչնչի: Ադրբեջանցի երիտասարդ գրողը գրականություն մտնելու հետ վեր էր կացել ճանապարհ ընկել, հասել Վոլոգդա՝ Վասիլի Բելովին էր տեսնելու, գնացել էր Իրկուտսկ՝ Ռասպուտինին էր գտել, Երևան էր եկել ինձ հետ ծանոթանալու: Ծարավի էր ճանաչել՝ ի՞նչ աշխարհում է ապրում, ո՞ւր է մտնում: Թռչունի պես որոշել էր տնտղել ու ճանաչել այն երկնքի սահմանները, որտեղ թևելու էր:
Մեզնից երևի թե վաղ զարթոնքի շրջանի տղաներն էին այդպես ծարավի՝ եվրոպական համալսարաններ են գնացել Նիկոլ Աղբալյանը, բժիշկներ, պատմաբաններ, տնտեսագետներ, Շանթը՝ հետաբովյանական սերունդը: Մենք ծարավի ժողովուրդ չենք: Նրանցից հետո տգետ, նեղմիտ մտավորականություն է առաջացել: Ազգայնականությունն ու «եղեռնը» քաղաքացիական խիզախության և իմացականության աստիճան էին համարվում, երբ ինքնին ոչինչ չեն նշանակում...
– Իսկ գուցե մենք ինքներս մեզ հետ լեզու չե՞նք գտնում:
– Տրվում եմ այն հույսին, որ պատվախնդրություն կա ազգերի ու ժամանակների մեջ, և չենք թողնի, որ մեր երկիրն ու ժամանակը մեզնից հետո անապատ մնա:
– Գուցե, բայց ետ-ետ ենք գնում: Իսկ եթե ինքներս մեր գլխու ապրել չե՞նք կարողանում. իսկ եթե մեզ ինչ-որ մեկի սապոգն է պետք, Մոսկվա է պետք, Տիզբոն կամ էլ գուցե՝ Վաշինգտոն: Կամ գոնե՝ Նյու Յորք:
– Դա նույնպես ճանապարհ է, բայց մի ասա՝ սապոգ: Սապոգի ժամանակ մեծ երկրում էինք ապրում, հիմա պիտի դառնանք մեծ աշխարհի մի մասը:
– Էդ ո՞նց: Արժեքային համակարգ չկա. բոլոր չափանիշները կորչում են, ամեն ինչ էլ նույնն է՝ մի հաշիվ: Ով ինչ ուզում խոսում է, ով ինչ ուզում՝ անում: Ոչ չափ կա, ոչ կշիռ, ոչ գնահատական...
– Մի ռուս գրող մի պատմվածք էր տպել 60-ական թթ.՝ «Վիրունին»: Հեղափոխություն, ոջիլ, ՆԷՊ, սպիտակ գվարդիա, հալածանքներ, կարմիրների հաղթանակ՝ Սև ծովից Հարավային Կովկաս ու ավելի հեռու: Ամբողջ դասարանով նշանավորվել են որպես զինվոր ու հրամանատար, հերոս, իսկ տղաներից մեկը մեջտեղում չի երևացել: Դեռ դպրոցում մի քիչ տարօրինակ է եղել՝ հավերժական շարժիչ էր ուզում ստեղծել: Ու պատերազմից հետո գնում-տեսնում են՝ իր Տամբովի մարզի մի գյուղի մարագում հավերժական շարժիչ է շինել:
Հույս ունենանք, որ մեզնից որևէ մեկը հավերժական շարժիչ է սարքում իր մարագում:
– Գրականության մեջ հնարավոր է. գեղեցիկ է, տպավորիչ է, իդեալ է տալիս, իսկ կյանքում ոչ մի հավերժական շարժիչ, ինչպես համոզվել ենք, իսկի էլ չի շինվում, որովհետև դա պարզապես հնարավոր չէ... Փոխարենը սերունդ ենք կորցնում նույն այդ շարժիչի որոնումներում: Կամ էլ լրիվ դատարկ տեղը:
– Սերունդը, այո, կորցրեցինք:
– Շղթան, ուրեմն, ո՞նց ենք կապելու:
– Էդ ի՞նչն է կապվել, որ դա կապվի:
– Վաղվա օր ունենալու համար այսօր պիտի կապենք այդ օղակները: Երեք հարց գոնե այսօր պիտի լուծենք:
– Որո՞նք են այդ հարցերը:
– Էս հողատարածքը երկիր, պետություն ու Հայրենիք դարձնենք, Ղարաբաղի խնդիրը լուծենք, հոկտեմբերի 27-ի ոճրագործությունը բացահայտենք: Սրանցից ո՞ր մեկը գոնե ուրվագծվող պատասխան ունի: Արատավոր շրջան է դառնում, քանի դեռ այս հարցերը լուծված չեն, չգիտես՝ մշակույթդ ի՞նչ է լինելու, արդյունաբերությունդ ի՞նչ է լինելու, գյուղատնտեսությունդ ի՞նչ է լինելու... Ոչ մի հարց լուծել չենք կարողանում, որովհետև Ղարաբաղի հարցը չենք լուծել, Ղարաբաղի հարցն էլ չենք լուծում, որովհետև օրեցօր թուլացող երկիր ենք ու մեկը մյուսով պայմանավորված՝ նահանջ ենք ապրում, վերջն էլ չի երևում:
– Ոչ մի դեպքում Ղարաբաղը չի կարելի տալ:
– Ոչ տալիս ենք, ոչ վերցնում ենք... Ոչ էլ կարողանում ենք նույն վիճակում թողնել: Առաջին դեմք էլ չունես...
– Այո, առաջին դեմք չունես: Յուրաքանչյուրը կարող էր առաջին դեմք լինել, եթե իրեն առաջին դեմքի իրավունք տար:
– Ինչո՞ւ չի տալիս:
– Իրեն արդար ու իրավատեր չի տեսնում:
– Բա էդ դեպքում մեր տարբեր հոխորտանքներն ինչի համար են:
– Դու պատկերացրու, որ ազգդ երազ էլ չունենա, ռոմանտիկա չունենա, հիշողություն չունենա... ի՞նչ ես անելու:
– Երազը, ռոմանտիկան, հիշողությունը պիտի հիմքում գոնե ինչ-որ ուժ, ինչ-որ արժեք ունենան, որ կարողանաս այլոց հետ հավասարը հավասարի պես խոսել... Թույլին ո՞վ է ինչ տվել, ո՞վ է բանի տեղ դրել: 1700-ամյակ տոնող ժողովուրդ ենք, բայց իսկի սկսնակ քրիստոնյա էլ չենք:
– Իսկ ո՞վ է այդ խոր քրիստոնյան աշխարհիս քո բոլոր ազգերի մեջ:
– Չգիտեմ, բայց որ մենք չենք՝ էդ հաստատ է...
– Ծանր տնտեսական-քաղաքական պայքարից դուրս ենք եկել պարտված և դարձյալ նույն կանոններն են պարտադրվում՝ մրցակցությանը դիմանալու. բանվորդ՝ բանվորին, առևտրականդ՝ առևտրականին, գրողդ՝ գրողին: Պիտի դիմանանք:
– Այդ մրցակցությանը դիմանալու համար առաջին հերթին ոգի է պետք, չէ՞: Ես պիտի տեսնեմ, հասկանամ իմ վաղվա օրը, որ այսօրը էդ հանգով ապրեմ՝ վաղը նախապատրաստելով: Եթե անկախությանը գիտակցված գնացած չլինեինք, հանրաքվեին ազգովի մասնակցած չլինեինք, երեք-չորս տարի ցրտին, սովին, մթին, պատերազմին հազիվ թե դիմանայինք: Էդ ոգին էր, չէ՞, որ ոչ միայն գոյատևում ապահովեց, այլև հաղթանակ...
– Անհնար է ետ դառնալ, ուղղակի անհնար է:
– Ազգովին անտարբեր ենք, իներտ կամ էլ հատվածական՝ ինչ-քան ուզում ես մաքուր եղիր, ճահճի մեջ նվազագույնը տիղմահոտը որ կպչելու է: Փրկությունը ո՞րն է:
– Փրկությունը... Մեր վիճակն իհարկե վիճակ չի, բայց թշնամին էլ մի բան չի: Տեղ երկնքի տակ երկուսիս համար էլ կա:
– Հույսներս էլի՞ ուրիշների վրա դնենք...
– Քանի՞ տարի ես ուրիշի դրոշի ետևից գնացել. տասը տարի առաջ իրար հանդիպելիս ի՞նչ էինք խոսում՝ ո՞ր երկրում ես եղել: Քո Աստվածը որտե՞ղ էր, ո՞ւր էիր ուխտագնացության գնում: Պարիսպները քանդելուց հետո ուխտագնացությունն էլի շարունակվում է:
– Այն ժամանակ թունելի ծայրի լույսի հույսով ապրում էինք, հիմա ոչ միայն լույսը, իսկի թունելն էլ չի երևում: Գուցե ինչ-որ գաղափա՞ր է պետք գտնել...
– Գաղափար գտնելու կարիք չկա, ի՞նչ գաղափար: Քո հեռուստացույց սարքողը ճապոնացու նման հեռուստացույց պիտի սարքի, քո մեքենա սարքողը գերմանացու նման մեքենա պիտի սարքի, շուկայից պիտի նրան դուրս մղես, քո դրամը եվրոպական խնամված–գուրգուրված դրամին հավասար պարտավոր է հաց տալ: Ի՞նչ գաղափար:
– Ինչո՞ւ իմ դրամը ինձ հաց չի տալիս:
– Մենք անընդհատ օրիորդաբար ուզում ենք դուր գալ որևէ մեկին՝ Եվրոպայում թե Ամերիկայում: Երբեք էլ բարձրաքիթ մեր ընթացքը առաջ չենք տարել, մեր անելիքը չենք արել, մեզ դուր չենք եկել:
– Ինչո՞ւ:
– Ես իմ խոսքով եմ գնալու, իմ երթով եմ գնալու, իմ բանակն եմ ունենալու: Էդ քայլերը արեցինք ու տեսանք՝ ինչ ստացվեց: Հոկտեմբերի 27-ով պատժեցին: Սա գուցե վախեցրեց մեր մյուս պաշտոնյաներին, գուցե ոչ ուղիղ խոսքով, բայց լավ էլ հուշվեց՝ ինչ պիտի անենք: Այս դեպքում իմ ազգի առաջնորդները շատ վեհերոտ են լինում, եթե անսում են հրամայական ձայներին և պահում են իրենց ի հաճույս նրանց, ովքեր մեր երկնքի տերերն են:
– Բայց կարելի է, չէ՞, գտնել մեր և մեր երկնքի տերերի ընդհանրությունը: Գոնե շահերի շփման կետերը:
– Շատ դժվար է: Եթե անգամ բնական գիտությունների մեջ 2 անգամ 2-ի պատասխանը չորս է, այս դեպքում տիեզերական օրենքներով չգիտես ինչ է: Միասնական պատասխան գտնելը շատ դժվար է:
– Որովհետև չի գտնվել պատասխանատվության ու իշխանության հարաբերակցությունը. ինչո՞ւ մի կողմ չի դրվում եսը՝ հանուն մենքի:
– Երկրին թագավոր ու թագավորին կամք է հարկավոր՝ արքա և արքայական կամք:
– Ունենալո՞ւ ենք:
– Որպես Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի, ես ինձ կդնեմ այս երկրի յուրաքանչյուր իշխանավորի ենթակայության տակ, եթե այդ ենթակայությունը կառաջացնի միություն ու պատկառանք մեր նկատմամբ՝ ուրիշ ժողովուրդների ու ցեղերի մեջ: Վազգեն Սարգսյանն այդ ճանապարհին էր և այդ պատճառով առաջ գնալ չթողեցին:
– Հիմա ինչո՞ւ են վարկաբեկում, արդեն հանգուցյալ է՝ անվտանգ...
– Դա զարհուրանք է: Ես իմ խոսքը պահում եմ, որ երբևէ լրջորեն անդրադառնամ այդ վարկաբեկումին:
– Ինչո՞ւ երբևէ: Ինչո՞ւ ոչ հիմա: Հիմա եթե չկասեցնենք, Վազգենի, Դեմիրճյանի, մյուսների համար՝ ոչինչ, մենք մեր ոտքի տակի հողն ենք հանում, երկրի հողը:
– Հեգնանքի արժանացա, երբ առաջինը լինելով ասացի, որ պատմական հեռուներում Վարդան Զորավար տեսնելն ավելի հեշտ է, քան կողքիդ՝ կենդանի Սպարապետ: 100 տարվա ու 1000 տարվա հեռուներում Աստված գտնելը հեշտ է, բայց ծնողիդ մեջ Մարիամ Աստվածածին տես ու եղբորդ մեջ՝ քո մսից ու արյունից, տես քո Սպարապետին:
– Վախից են հեգնել: Ուժից վախենում են, իսկ հեռավորներն ու հանգուցյալները անվտանգ են: Ապրող ուժեղներն անկառավարելի են ու վտանգավոր: Ու ոչ միայն Ձեզնից ու Ձեր ասածից են վախեցել, այլև Ձեր ասածի իրականացումից:
– ...Այո, սրբացրու ու ենթարկվիր, հետո՝ ոչնչացրու... Շատ տարօրինակ, մահահոտ խաղաղություն է դա բերում:
– Քաղաքականության լեզվով կոչվում է կայունություն:
– Սադափի պես ավարտուն, փայլփլուն ու մեռած կայունություն, որից ոչինչ չի ծնվում, որը մահն ինքն է: Մահվան գույնով ու մեռյալ կարծրությամբ:
– Հարցազրույցներից մեկում ասել էիք՝ «Մենք ո՞վ ենք, որ հոկտեմբերի 27 բացահայտենք»: Հիմա՞ էլ եք այդպես կարծում:
– Ասել եմ և ասում եմ՝ հիշելով, թե ովքեր են հոկտեմբերի 27-ի դատավարությունը տնօրինում:
– Բա ո՞նց ենք անելու...
– Գրականությունն ու պատմությունն ինքը այնքան գեղեցիկ ու բարձր հատկանիշներ են բացահայտել ազգիդ անցած ու ներկա հազար-հազարների մեջ...
Տես ժողովրդիդ, ապավինիր այդ հատկանիշներին և դիտարկիր դրանք ուրիշների համապատկերին:
– Ձեր գրականության հիմնական հերոսը Տերն է, առանցքը՝ Տիրոջ գաղափարը...
– Տերը մեր մեջ է, մեր կողքին, պիտի չթողնենք, որ քանդի:
– ...Իսկ ի՞նչ պիտի անենք, որ ոչ թե քանդի, այլ կառուցի:
– Իր մեջ պիտի կառուցող տեսնենք: Այրականություն տեսնենք: Հող ու հաղթանակ: Գեղեցկության ձգտում: Ուժ տեսնենք, որին ապավինած՝ հեղձուկը հաղթահարում ու չենք խեղդվում:
– Ձեր լավատեսության հիմքը իրակա՞ն է, թե՞...
– Հայեցակարգի խնդիր է:
Ամբողջ Ուկրաինայի, Զապորոժյան Սեչի կազակության թևերը Պետրոսը կապեց, հյուսիս քշեց՝ նոր նվաճված ճահիճներում Պետերբուրգ կանգնեցնելու: Սահմանները փակեց, որ Ռուսաստան ապրանք չներմուծվի, որ ռուս մուժիկն ինքն աշխատի: Դա տղամարդու քայլ էր: Տղամարդու ռիսկ էր: Քո երկրում արա քո քայլը: Ուրիշի երթին մի խառնվիրգնա: Սեփական քո երթը ունեցիր: Մեր երթի գլխին մեր ձեռքով հյուսված մեր դրոշը չէր՝ ուրիշի երթի ետևից գնացինք: Ընթացքում տղամարդիկ հայտնվեցին, կարողացան առևտրի, խաբեության, պատերազմի դաշտում խորամիտ, նրբամիտ, խելացի, կամային, ռազմիկ լինել, բանակ սարքեցին, մեզ հետ հաշվի նստեցրին աշխարհին, մեր վարքը մեր ձիու պես մեր տակը քաշեցին ու ընթացք տվեցին, կարողացան նախանձ շարժել ու ծանր հատուցեցին:
Հատուցեցինք:
Բայց որ մի անգամ հնարավոր էր, էլի է հնարավոր: Հրաշամանուկ չէր: Մեր պատվախնդրությունը, մեր այրականությունը իրեն վերստին կգտնի: Ազգերն ու ժամանակները այդ պատվախնդրությունը, կրկնում եմ, ունեն, իրենցից հետո անապատ չեն թողնում:
– ...Իսկ արվեստը, մշակույթը, գրականությունը:
– Գրականությունը Քրիստոս է ստեղծում: Ղուկասը, Հովհաննեսը, Մատթեոսը, Մարկոսը Ավետարան էին գրում: Գիրքը ստեղծվեց և ամբողջ աշխարհը վերափոխեց: Խաչատուր Աբովյանը վերածնեց Խորենացու անցյալը, Վարդան Զորավարի: Ազգի անցյալը և ազգի հեռանկարը: Քո գրականությո՞ւնն ինչ է անում: Գրականությունը Րաֆֆին է, կարո՞ղ ես ուրանալ, Աբովյանն է, Թումանյանն է, Չարենցն է, ուրանալո՞ւ ես:
– Այսօ՞ր էլ նրանք են:
– Նրանք միշտ են: Այսօր մեծ անուններ չկան, բայց մի քիչ էլ մեզ նայենք՝ երեկ ինչո՞ւ կային ու այսօր չկան: Ինչո՞ւ Պարույր Սևակը երեկվա օրով Վարդան Զորավարից մեծ ներկայություն էր...
Այդուհանդերձ՝ եթե հրապարակը այսօր պարապ է, մեղքը ժամանակակիցներինը չէ, ժամանակինն է: 20-ական թթ. Չարենցը կայծակի պես ճայթեց և իրենով հրապարակը լցրեց, որովհետև թիկունքում համաշխարհային հեղափոխական–ժողովրդավարական շարժում կար: Ազգդ պատրաստ էր այդ ճայթյունին: Այսօրվա մեջ էլ պայծառ-լավ անուններ կան, ոչ շատ, բայց կան:
– Անցած տասը տարին ինչպե՞ս եք գնահատում:
– Ճակատագիր է: Եղանք և ուրիշը չէինք լինելու: Կատարվեց՝ ինչ կատարվելու էր:
Ի՞նչ ենք արել, որ չլինի:
Ինչը որ բացթողում եմ համարել, վերին զորությամբ կատարվել է մեր հարևան ազգերի մեջ և վերջացել ձախողումով: Չեչնիա է եղել, Վրաստան, Ադրբեջան, Հարավսլավիա...
Ինչ որ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը արել կամ չի արել և վերջացել է այս իրավիճակով, այլ դեպքում վերջանալու էր ողբերգությամբ:
Ամբողջ ազգի համար և ինձ համար ահավոր կորուստ է Վանոյի բացակայությունը, Վազգենի մահը, մյուսների աղարտումը, աղավաղումը: Համազգային զորություն էին լինելու տիրական կայսեր գոյությամբ: Այսօրվա ներկաներն էլ աղարտված-աղավաղված են և ավելի բացակա՝ քան սպանված Վազգենը, արտաքսված Վանոն:
Առանց Ռուսաստանի ի՞նչ էր լինելու Պուշկինը, առանց տաճարի ի՞նչ էին լինելու զանգը կամ երգեհոնը...
Միմյանց համար զինվոր ու հրամանատար լինեինք. ի՜նչ գեղեցիկ էր լինելու մեր միությունը:
– Լավ, բա մեջներս վրեժ չպիտի՞ լինի, բռունցք չպիտի՞ լինի, որ անարդար հարվածը գոնե փոխադարձենք, չպիտի՞ էնպես անենք, որ գլխներիս խփելուց՝ իրենց ձեռքը ցավի, չպիտի՞ ատենք, կծենք, հիշողություն ու ցավ չպիտի՞ ունենանք: Մեր միջի աղտը, աղբը չպիտի՞ հանենք, պիտի հանդուրժե՞նք, ներե՞նք...
Ավետի՞քն ենք, թե՞ Իշխանը...
– Ավետիքն էլ, Իշխանն էլ մենք ենք: Մենք մեզ պիտի պաշտպանենք: Գոյությունն ատամներով են պաշտպանում: Թշնամուդ պատկառանքի՞ն, թե քամահրանքին ես տեր:
– Պատկառանքին:
– Ուրեմն ուժեղ եղիր, քոնը ուրիշին մի տուր:
Ինչքան տվեցիր, տանելու են: Տարան՝ ուժեղանալու են, ուժեղացան՝ քամահրելու են:
Հիմա դու որոշիր՝ Իշխանն ես, թե Ավետիքը...

Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆ
«Հայացք Երևանից», N 4, 2001 թ.

Գնդածաղիկը, կորնգանը, խոլորձը, կապույտ առվույտը, սեզը և սրանց նմանները, ծաղրելով դեղնուկին, ասում էին.

Ինչի՞ց է, որ մենք զվարճադեմ ենք, իսկ նա դեղնությամբ հյուծվել է։

Լսելով, դեղնուկը պատասխանեց.

Որովհետև անմիտ եք ու աներկյուղ։ Չեք մտածում, որ մեզ համար գերանդի են սրում, իսկ ես մտատանջվելով, սարսափահար եղած դեղնում եմ։