Արև՛, արև՛, ե՜կ, ե՜կ,
Զիզի քարին վե՜ր եկ.
Սև֊սև ամպեր հեռացեք,
Արևին ճամփա տըվեք։
Թողեք թող գա նա մե՜զ մոտ,
Դրա լույսին ենք կարոտ.
Կարմի՛ր արև ե՜կ, ե՜կ,
Նախշուն քարին վեր եկ։
Արևը հաղթեց ամպերին,
Շողքը ձգեց սարերին,
Զիզի քարը տե՜ս, տե՜ս
Պըսպղում է ոսկու պես։
Սիրուն արև, մի՜շտ եկ,
Զիզի քարին վե՜ր եկ։

Ա.

Օդը մեղմ էր և տաքուկ, երկինքը պարզ և աստղազարդ։ Տների ներս չէր գրավում մարդկանց, ուստի ժողովուրդը լցված էր դուրսը և զբոսնում էր սալած մայթերի վրա, կամ նոր կանաչող ծառուղիներում։ Շառագույն լուսինը, որ նոր էր բարձրանում մթնացող հորիզոնում, խոստանում է գեղեցիկ, լուսնկա գիշեր։ Այդ պատճառով փողոցներում աջ ու ձախ սլացող կառքերի թվին հետզհետե ավելանում էին և այն դեսպակները, որոնք իրենց մեջ խնամքով ծածկում էին հեռավոր զբոսարանների խորհրդավոր հաճախորդներին։ Այդպիսով դրսի աղմուկը գնալով սաստկանում էր և կենդանությունը տիրում ամեն տեղ։

Միայն ծերուկ փիլիսոփան, կամ գեղեցկուհուց մերժված սիրահարը կարող էին այդպիսի ախորժելի երեկոյին փակվել տան խորշերում և մտածել մինը` աշխարհի ունայնության և մյուսը` յուր վշտի ծանրության վրա։ Բայց կյանքի արժեքը մեծագրել գիտցող մարդը, մանավանդ եթե դա երիտասարդ էր կամ երիտասարդուհի, չէր կարող այդպիսի գրավիչ ժամերին չգտնվիլ զբոսնողների ընդհանուր ժխորի մեջ։

Սակայն արի՛ տե՛ս, որ հենց այդպիսի մի ժամանակ` ներքին հարկի մի ցածուն, բայց և ընդարձակ սենյակի մեջ ժողովված էին մի խումբ աշխույժ երիտասարդներ, որոնք չէին մտածում ոչ նորեկ գարնան, ոչ սիրուն լուսնի և ոչ ճեմելիքներում զբոսնող գեղեցկուհիների մասին։ Նրանք զբաղված էին ավելի արժանավոր, կամ ինչպես իրենք կասեին` «ազնվական» գործով։ Դրանք հայ ուսանողներ էին` համալսարանի կամ այլ բարձրագույն դպրոցների վերջին կուրսերից, որոնք հաճախ ժողովվում էին այդտեղ միմյանց հետ տեսնվելու, մտերմապես զրուցելու, մայրենի լեզվով կարդալու, կամ հեռավոր հայրենիքից ստացված նորությունները միմյանց հաղորղելու, երբեմն էլ իրենց ցավերի մասին միմյանցից կարծիք կամ խորհուրդ հարցնելու։

Այդ քաղաքում կային և ուրիշ հայ ուսանողներ, որոնք իրենց ազատ ժամանակը տնօրինում էին այլ կերպ։ Ոմանք սիրում էին չափել փողոցները, աշխարհի չար ու բարին այդ տեղերում միայն ուսումնասիրելու նպատակով ոմանք զբաղվում էին սովորական թղթախաղով` ժամանակի ձանձրույթը մեղմելու համար. ուրիշներն այցելում էին հարուստ ընտանիքներին` նրանց տիրուհիներին զբաղեցնելու կամ օրիորդներին գրավելու հուսով և երբ նրանց չէր հաջողվում ոչ մինը և ոչ մյուսը, շատանում էին համեղ ընթրիք վայելելով։ Մի մասն էլ էպիկուրյան փիլիսոփայության հետևելով` ազատ ժամերը նվիրում էր հաճության` աղջիկների ընկերակցության, մտածելով թե` այդպիսով ավելի լավ է ծառայում մարդ արարածի իսկական կոչման։

Բայց ներքնահարկի ցածուն առաստաղով սենյակում ժողովվածները չէին պատկանում հիշյալների թվին։ Նրանք ուսանողության ամենաընտիր մասը, կամ բանաստեղծորեն ասած` ծաղիկներն էին, որոնք իրենց կոչման նշանակությունն ըմբռնելով, ժողովվել էին այնտեղ, ինչպես ասացինք, լավագույն մի գործով զբաղվելու համար։

Եվ նրանց այսօրվա պարապմունքի առարկան նշանավոր էր շատ կողմերից։ Այսօր քննվում էր այն կարևոր հարցը, թե` նրանցից ո՞րը ի՞նչպես պիտի գործե կյանքի ասպարեզը մանելուց հետո։

Այդպիսի հարցեր, ինչպես հայտնի է, փորձված մարդիկ չեն տալիս իրար, միշտ մտածելով թե` «բանը բան ցույց կտա». իսկ փորձված հոգևորականը մինչև անգամ ասում է` «Օր աւուր բղխէ զբան և գիշեր գիշերի ցուցանէ զգիտութիւն», ուստի և երբեք խոստում չէ անում։ Բայց ուսանողն, հո գիտեք, անձնիշխան է ամեն դեպքում, հետևապես և կարող է նման հարցեր քննելու։ Անփորձությունն էլ, անշուշտ, մի արտոնություն է, որից մարդիկ երբեմն օգտվում են հաջողությամբ։ Եվ քիչ չէ պատահում, որ բախտն ավելի ժպտում է նրանց, որոնք գործում են առանց երկար մտածելու։

Ինչևէ, առաջադրյալ խնդրի մասին երկար խոսել ու վիճել էին ուսանողները, երբ նախագահը, որ մի առողջ, զվարթաձայն և կոպիտ արտաքինով երիտասարդ էր, ուժգին զանգահարելով` ժողովականների ուշադրությունը հրավիրեց յուր վրա։

Դահլիճում լռություն տիրեց։

Խնդիրը մենք քննեցինք ամեն կողմից, ասաց նախագահը, մինչև անգամ ավելորդ մանրամասնությունների մեջ մտանք. այժմ արդեն ժամանակ է ամփոփել մեր մտքերը, ձևակերպելով այսպես։

Քարտուղարն իսկույն լարեց ուշադրությունը նախագահի խոսքերը գրի առնելու համար։

Մենք որդիք ու անդամներ ենք այնպիսի մի ազգի, շարունակեց նախագահը, որ ունի կարիքներ ու ցավեր։ Այդ ազգն իրավունքով սպասում է մեզ, յուր հարազատ որդիներին, որովհետև գիտե, որ մենք բարձր ուսում ու կրթություն ստանալով, ձեռք ենք բերում այն ուժը, որով պիտի կարենանք յուր կարիքները լցնել և ցավերը դարմանել։ Հետեվապես, մեզ վրա դրվում է սրբազան պարտք` ի դերև չհանել սպասող ազգի հույսն ու ակնկալությունը։ Մեզանից յուրաքանչյուրը պիտի համարե իրեն մի պարտապան, որ ունի վճարելիք յուր պարտատիրոջ, այսինքն ազգին, ուստի և մտածե այդ պարտքը վճարելու եղանակի վրա, և վճարե սիրով, համարելով այդ պարտքը ո՛չ թե բեռն ու ծանրություն, այլ յուր սրտին հանգիստ և հոգվույն հաճույք բերող մի գործ։ Մի երկու ամիս ևս և մենք կթողնենք այն տաճարները, որոնց հարկերի տակ մեր սրտերում ցանեցին գիտության ու բարվո, ճշմարտի և գեղեցկի լավագույն սերմերը. մի երկու ամիս ևս և մենք կբաժանվինք իրարից, ո՞վ գիտե, գուցե հավիտյան։ Արդ, քանի միասին ենք, քանի տեսնում և լսում ենք իրար, ահա՛ խոստանում ենք միմյանց` ընկերի և ուսանողի ազնվագույն խոստումով, որ մեր սրտերում ցանված սերմերը պիտի աճեցնենք կյանքում հիսնապատիկ, հարյուրապատիկ, և այդ սերմերից ելած պտուղները վայելել տանք նախ` այն ազգին ու ժողովրդին, որին պատկանելու պատիվն ունինք և ապա թե դրանից բաժին հանենք մեզ։ Չենք որոշում, իհարկե, թե ո՞վ մեզանից ի՞նչ չափով է պարտավոր ծառայել ազգին, բայց հավատում ենք թե մեզանից յուրաքանչյուրը սիրով պիտի լսե այն ձայնը, որ կանչում է` «հունձք» բազում են և մշակք սակաւ...»։ Հետևապես և պիտի շտապե դառնալ «մշակ» այդ «հունձերի» համար և աշխատել ու քրտնել ազգի անդաստանում։ Խոստանում ենք, որ ոչ ոք մեզանից պիտի ետ քաշվի վատաբար, կամ ասե թե իմ ուժն անկարող է ազգի կարիքները լցնելու, այլ պիտի աշխատե ըստ յուր կարողության, հիշելով այն առածը թե` «ուր կամք կա, այնտեղ կա և ճանապարհ»։ Եվ իրավ, եթե ջուրը յուր կաթիլներով ծակում է ապառաժը, մի՞թե մեր կամքը այդ չի կարող անել։ «Ամենալավ իմաստությունը հաստատ որոշումն է», ասում էր Նապոլեոնը։ Եվ ես կարծում եմ, եթե մենք ևս կյանքի մեջ հետեվինք այդ իմաստուն խրատին, անշուշտ կգործենք ավելի հաջողությամբ, քան կարող ենք այժմ երևակայել։ Մեր ժողովուրդն, իրավ, կարիքներ շատ ունի և այդ ամենը մենք չենք կարող դարմանել։ Բայց եթե այսօր մենք մի մասը դարմանենք և վաղն ուրիշները մի ուրիշ մասը, և այսպես գործը շարունակվի անընդհատ, կարիքները կդարմանվին կարճ ժամանակում և ցավերը կվերանան անզգայապես։ Աշխատող ձեռքը, պարոններ, չի պտրիլ երբեք վարդալիր պարտեզ, այլ կերթա այնտեղ, ուր հողն անմշակ է և դաշտերը խոպան, նա յուր քրտինքը կթափե այդ հողում, որպեսզի ապագայում մխիթարվի այն մտքով թե ինքն իրավամբ կրում է արարչի պատկերը, վասնզի կարողացավ «ինչն ստեղծել ոչնչից»։ Պատմության մեջ հայտնի բազմաթիվ անձինք նշանավոր են դարձել և ազգերի ու սերունդների սերն ու սիրտը գրավել ոչ այն պատճառով, որ իրենց անձն են սիրել, կամ շահը խնամել, այլ որովհետև նվիրվել են հասարակաց բարվույն, ժողովրդին ու հայրենիքին։ Դրանցից շատերը սկսել են գործել ամենաաննպաստ պայմաններում, շարունակ արգելքների ու հալածանքների հանդիպելով. բայց որովհետև ունեցել են հաստատուն կամք, որովհետև անկեղծորեն սիրել են ժողովուրդը, ուստի և հաղթել են ամեն արգելքների և ստեղծել աշխարհում հոյակապ գործեր։ Մենք էլ, ուրեմն, գործելու ժամանակ առաջնորդ ունենանք պատմության հերոսներին և ինչ աննպաստ պայմանում էլ որ սկսենք մեր գործը, հիշենք այն իմաստուն նշանաբանը, որ փորված է եղել մի հին կացնի վրա` «կամ կգտնեմ ճանապարհը և կամ ինքս բաց կանեմ»։ Այսպիսի որոշումով գործել ցանկացող մարդուն արգելքը չի վհատեցնիլ, այսպիսի մարդու առաջ ժայռերն անգամ կհալվին...»։

Այս եղանակով դեռ երկար խոսեց նախագահը, որ ճեմարանի նախկին սան լինելով վարժ էր հայ լեզվով ճառ արտասանելուն, ուստի երբ ավարտեց, ուսանողները ոգևորված ծափահարեցին նրան։ Ապա սկսան ամեն կողմից հանդիսավոր խոստումներ անել այն մասին թե` արդարև, կյանքի մեջ մտնելուց հետո պիտի նվիրվին հասարակաց շահին։ Երիտասարդներից ոմանք, մինչև անգամ, իրենց ապագա գործունեության ծրագիրն առաջարկեցին, ոմանք էլ այդ ծրագիրը պակասավոր գտնելով, ավելի ընդարձակ խոստումներ արին։ Գտնվեցան իհարկե և այնպիսիներ, որոնք համեստությամբ խույս տվին թե՛ ծրագիր առաջարկելուց և թե՛ այն քննադատելուց։

Բայց բոլոր խոսողների մեջ ավելի դրական և կշիռ ունեցող խոստումն արավ Պետրոս Կամսարյանը, որ մի բարեկազմ և գեղեցիկ արտաքինով երիտասարդ էր։ Լինելով հարուստի զավակ, նա միևնույն ժամանակ բարեսիրտ էր և դյուրազգաց, կարիքի ժամանակ օգնում էր ընկերներին և ուսանողական աշխատությանց մասնակցում սիրով։ Բայց լինելով ի բնե զգույշ և կարգապահ, ամեն ինչ անում էր չափով ու կանոնով։ Նույնիսկ օգնության կամ աշխատությանց վերաբերյալ գործերում, նա յուր համար ուներ որոշ չափ ու կշիռ։ Ատում էր ինչպես անհոգություն, նույնպես և ամեն ծայրահեղություն, ուստի և խույս էր տալիս այնպիսի ընկերներից, որոնք ներկայացնում էին իսկական ուսանողի տիպ. այսինքն, լինում էին անփույթ` վաղվա պարտքի նկատմամբ, անհաշիվ` իրենց ծախսերի մեջ, անտարբեր` դեպի կարգ ու կանոնը, մաքրասիրությունը և ճշտապահությունը։ Եվ թեպետ այս պատճառով նա ընկերներից ստացել էր պեդանտ մականունը, այսուամենայնիվ, այդ բանից նա չէր վիրավորվում, որովհետև փորձով գիտեր, որ անկարգ ու անկանոն եղանակով ապրողները միշտ այդ անունով են մկրտում կարգապահ մարդկանց, որպեսզի դրանով իրենց թերությունը ծածկեն։

Այս իսկ պատճառով ուսանողներն ապշեցան, երբ Կամսարյանը հանդիսաբար հայտնեց թե որոշել է քննություններից հետո վերադառնալ հայրենիք և իրեն նվիրել յուր ազգակիցների ամենից ավելի օգնության կարոտ դասակարգին, այսինքն` մտնել գյուղը և այնտեղ հիմնել օգնության մեծ գործ, հատկացնելով այդ նպատակին` յուր հարուստ հորից իրեն հասանելիք ժառանգությունը։

Սկզբում ընկերները, կարծես, չհասկացան այդ հայտարարության միտքը և նայում էին իրար հարցական հայացքներով։ Բայց երբ երիտասարդը կրկնեց յուր որոշումը ավելի մեկին և հաստատապես, ներքնահարկի դահլիճը թնդաց կեցցեների որոտընդոստ ձայներից և մի քանի ուժեղ ձեռքեր բարձրացրին Կամսարյանին դեպի առաստաղը և սկսան շրջեցնել դահլիճի շուրջը` շարունակ «կեցցե» գոռալով և «Հերիք, ընկերք» երգելով։ Աղմուկը դադարելուց հետո Պետրոս Կամսարյանի հայտարարությունն ընդունվեց ուսանողների պաշտոնական գովեստով և իսկույն էլ մուծվեցավ արձանագրությանց տետրակը։

Բ.

Ամառ է, քննությունները վերջացել են։ Կամսարյանն ստացել է ավարտման վկայական։ Այժմ նա իրավաբան է, կարող է ապրել քաղաքում և շրջապատել իրեն հարմարություններով, այսինքն կահավորել մի փառավոր տուն` համաձայն յուր նուրբ ճաշակի պահանջներին, ապա ընդարձակել ծանոթությունների շրջանը, այցելել բարձր դասակարգի անձանց, կապեր հաստատել, խնդրարկուներ ընդունել, դատեր պաշտպանել և յուր հասարակական գործունեությամբ` անուն ու հռչակ վաստակել։

Բայց մի՞թե այդ պիտի լինի երիտասարդ Կամսարյանի կյանքի նպատակը։ Երբեք. նա ավելի արժանավոր, բարձր և սուրբ նպատակ ունի աչքի առաջ. նա այժմ իրեն չէ պատկանում, հետևապես, և չէ կարող ծառայել յուր անձին։ Նա պիտի նվիրվի յուր տկար ազգակիցներին, շինականին ու գյուղացուն, նրանց համար պիտի հոգա, նրանց համար պիտի մտածե՛։

Եվ այդ պիտի անե ո՛չ թե նրա համար, որ հանդիսաբար խոստացել է ընկեր ուսանողներին, ոչ, այլ որովհետև ինքն այդ կամենում է սրտանց, որովհետև ամեն անգամ, երբ խոսք է եղել այդ ազգակիցների մասին, յուր սիրտը թունդ է առել և թռել դեպի նրանց, որովհետև ինքը միշտ մի առանձին սեր, մի թաքուն գորով է տածել դեպի այդ հեռավոր եղբայրները։ Եվ թեպետ անձամբ չէ տեսել նրանց, բայց միշտ լսել ու կարդացել է թե` բարի մարդիկ են, ազնիվ և աշխատասեր, թե սեփական շահի համար ոչ ոքի չեն վնասում, այլ ապրում են իրենց ճակատի արդար քրտինքով։ Բայց թե, որովհետև տգետ են և անուսում, ուստի մնում են անզոր` աշխարհի չարիքների առաջ, որով և մի կողմից բնությունն է նրանց զրկում, իսկ մյուս կողմից չար մարդիկն են կեղեքում, այդ պատճառով էլ նա վարում է դառն ու չարքաշ կյանք և մնում կարոտ բարի մարդկանց օգնության։ Բայց միևնույն ժամանակ նա լսել ու կարդացել է և այն, թե յուր այդ ազգակիցները կարող են ազատվել կյանքի դառնություններից և հասնել մի օր երջանիկ դրության, եթե խելոք գլուխները մտածեն նրանց մասին և կարող ձեռքերն աջակցեն նրանց աշխատության։

Եվ ահա՛ Կամսարյանն ունի թե՛ խելոք գլուխ և թե՛ կարող ձեռքեր. ինչո՞ւ, ուրեմն, չերթա չորոնե այդ սիրելի ազգակիցներին, չապրե նրանց հետ, չսովորեցնե նրանց իրենց դրությունը բարվոքելու և մարդավայել կերպով ապրելու եղանակը։

Այս մտածությունները ոգևորում էին երիտասարդ իրավաբանին, այն երկար ճանապարհին, որ հյուսիսից տանում էր նրան հարավ։ Այդտեղ նա շարունակ ծրագիրներ էր կազմում յուր ապագա գործունեության համար և նրանցով հիանում։ Այդ ծրագիրների մեջ մտնում էին նախ գյուղական հասարակության իրավունքների պաշտպանությունը, որ արդեն վերաբերում էր յուր մասնագիտության և ամփոփում յուր մեջ գյուղացու կալվածները հափշտակությունից ազատելու, հարկահանության ժամանակ տեղի ունեցող անարդարություններն արգելելու, գյուղացուց հաճախ անտեղի կերպով պահանջվող կոռն ու ձրի մշակությունը մերժել տալու և պաշտոնի մեջ, ի վնաս գյուղացու զեղծումներ կատարող և արդարադատության աչքից խուսափող պաշտոնյաների արարքը մերկացնելու կարևոր խնդիրները. երկրորդ` լուսավորության գործի հիմնադրությունը, որ կայանում էր կանոնավոր դպրոցներ հաստատելու, գեղջուկ մանուկներին ձրի ուսում մատակարարելու, մանկական ժողովրդական գրադարան հիմնելու և հասակավոր գյուղացիներին ազատ ժամերում և, մանավանդ, ձմեռ ժամանակ օդաներում, կամ եկեղեցիներում դասեր խոսելու և աշխարհի չար ու բարիի հետ նրանց ծանոթացնելու մեջ, երրորդ` գյուղացու տնտեսական դրության բարվոքումն, որ կախումն ուներ նրա երկրագործական, այգեպանական, անասնապահական, հավաբուծական և այլ այսպիսի աշխատությունները կանոնավորելուց, իսկ այդ նպատակին հասնելու համար պետք է սովորեցնել գեղջուկին գիտության մշակած ձևերով տնկելու և պատվաստելու, հերկելու և ցանելու, հնձելու և կալսելու, անասուն, հավ և մեղու դարմանելու, պարտեզ ու բանջարանոց մշակելու դյուրին եղանակները։ Տնտեսական դրությունը բարվոքելուն էր վերաբերում նաև փոխատու գանձարան հիմնելու դիտավորությունը, որ եթե հաջողեր նրան իրագործել, դրանով ոչ միայն վաշխառությունը կհալածվեր գյուղերից, այլև կստեղծվեր բարության մի գործ, որ կօգներ գյուղացուն յուր աշխատությունն ու արդյունքը ոչ թե կեղեքիչների ձեռքը, այլ յուր հարկի տակ ժողովելու։

Բոլոր այս ծրագիրներն այնքան ընդարձակ էին, որ նույնիսկ նրանց համառոտ կազմությունը խլեց Կամսարյանի` Մոսկվայից մինչև Կովկաս հասնելու միջոցում ունեցած ազատ ժամերը։ Եվ երբ նա վերջին անգամ նայեց յուր note երի տետրին և տեսավ նրա ծայրեիծայր լիքը յուր ապագա գործունեության վերաբերյալ դիտողություններով, զգաց յուր սրտում մի թաքուն ուրախություն, որ բխում էր երբևիցե «առաքյալի» փառք ու հռչակ ստանալու հաստատուն հույսից։

Վերջապես երիտասարդը հասավ Թիֆլիս։ Հարկ չկա նկարագրելու այն ընդունելությունը, որին հանդիպեց նա հոր տանը։ Ամենքդ արդեն գիտեք թե պանդխտությունից վերադարձող որդուն ի՞նչպես են ընդունում կարոտակեզ ծնողները, կամ նորատի քույրերն ու եղբայրները։ Որքա՛ն ջերմ համբույրներ, որպիսի՛ գրկախառնություն, խանդաղատանք, ուրախության արցունքներ և ապա ինչպիսի՛ քաղցր ու երջանիկ ժպիտներ շրջապատում են նորեկին։ Եթե դրա վրան էլ ավելացնենք այն, որ այդ բոլորը տեղի էր ունենում մի հարուստ տան մեջ, ուր մեծ թե փոքր, աղջիկ թե տղա չգիտեին թե ի՞նչ է կարոտությունը, որ աղքատի տան մեջ յուր ներկայությունը զգալ է տալիս նույնիսկ այն վայրկյանին, երբ մայրը ողջագուրում է պանդխտությունից վերադարձող որդուն, որ հաճախ ցրտացնում է համբույրի ջերմությունը և շուրթերի վրա ժպիտը սառեցնում, այն ժամանակ կհասկացվի թե որպիսի՛ երանությամբ էր շրջապատված նորավարտ, գեղեցիկ արտաքինով և դեռ ամենքին սիրելի Պետրոս Կամսարյանը։

Թողնենք ուրեմն նրան զվարճանալ առայժմ յուրայինների հետ։

Գ.

Անցավ մի շաբաթ և այդ միջոցին խոսք ու զրուց չեղան երիտասարդի սկսելիք պարապմունքի մասին, որովհետև ամենքի համար էլ պարզ էր թե ինչո՞վ կարող է զբաղվել մի երիտասարդ իրավաբան։ Նրա առաջ բաց էին թե՛ պետական պաշտոնների և թե՛ մասնավոր պարապմունքի արդյունավոր ճանապարհները։ Եթե առաջինը չհաջողվեր, երկրորդի համար բավական էր երկու տող հայտարարություն և, ահա՛, հաճախորդները իրար թևակոխելով` կլցվեին փաստաբանի նորաբաց ընդունարանը։

Այս էին մտածում Կամսարյանի ծնողները և ցանկանում, որ Պետրոսը առժամանակ հանգստանա և մանավանդ թե կազդուրվի զովարար ամառանոցում, ուր մտադիր էին տեղափոխվել քիչ ժամանակից հետո։

Սակայն մի օր զարմանքով տեսան նրանք, որ իրենց որդին ինչ որ պատրաստություններ է տեսնում։ Նա գնել էր ճանապարհի նոր հագուստ, երկարաճիտ կոշիկներ, ձիու թամբ, նոր տեսակի պայուսակ, որսորդական հրացան և այլ այնպիսի իրեր, որոնք կարող էին հարկավորվել միայն վայրենի տեղերում, ուստի հետաքրքրվեցան իմանալ թե ինչո՞ւ համար են դրանք։

Պիտի ճանապարհորդեմ, ասաց նա ծնողներին։

Պիտի ճանապարհորդե՞ս... ի՞նչպես, ուրեմն ամառանոց չի՞ պիտի գաս, հարցրեց երիտասարդի մայրը անհանգստությամբ։

Ոչ, պիտի գնամ դեպի հեռավոր հայ գյուղերը և՛, ո՞վ գիտե, գուցե շատ ուշ վերադառնամ, կամ... (ուզում էր ասել «բոլորովին չվերադառնամ», բայց զգալով, որ լավ չէ վախեցնել ծնողներին, խոսքն ընդհատեց)։

Այդ անկարելի է, ճչաց իսկույն տիկին Կամսարյանը, կամ յուր լեզվով ասած` Լիդիա Պավլովնան, որ մի պարարտ, կլորիկ և թեպետ հիսունը անցած, բայց դեռ գրավչադեմ և հաճելի լինելու առավելություններով օժտված կին էր, այո՛, անկարելի է... այսքան ժամանակ հուսով սպասել եմ քո դարձին, որ գոնե ամառվա ամիսները միասին անցնենք, իսկ դու ասում ես թե պիտի ճանապարհորդե՞ս, ոչ, այդ չի լինիլ, ասաց տիկինը վճռաբար և մեջքը թիկնաթոռին տալով` աշխատեց պարարտ մարմինը զետեղել նրա վրա կարելվույն չափ հանգիստ։

Տիկին Կամսարյանի «Ո՛չ, այդ չի լինիր վճիռն ուներ յուր հարգելի պատճառները։ Բացի այն, որ նա իբրև սիրող մայր, կցանկանար անշուշտ ամառն անցնել յուր որդու հետ, կար և մի ուրիշ հանգամանք, որ դրդում էր նրան չհամաձայնել որդու հետ։ Դա մոր փառասիրությունն էր, ա՛յն թաքուն զգացմունքը, որ շատերը խնամքով փայփայում են սրտի խորքում, բայց որի գոյությունն ուրանում են մարդկանց առաջ։

Լիդիա Պավլովնան առաջին անգամ չէր գնում ամառանոց, ուստի գիտեր, որ ամեն ամառ այնտեղ ստեղծվում է ծանոթների ու բարեկամների հետաքրքրական շրջան, տեղի են ունենում նոր տեսակի ընդունելություններ ու այցելություններ, սարքվում են փայլուն զբոսանքներ, ճաշեր ու պիկնիկներ, երբեմն և երեկույթներ։ Արդ, չէ՞ որ մեծ փառք էր ամեն մոր համար այդ բոլոր տեղերում երևալ նորավարտ, գեղեցիկ արտաքինով, հաճելի ձևերով և տակավին ամուրի երիտասարդ որդու հետ... այդպիսի մայրն, առհասարակ, ամառանոցի սիրած ու փայփայած անձն է լինում։ Բոլորը (խոսքս իհարկե հարսնացու աղջիկ ունեցող մայրերի, կամ փեսացու փնտրող հարսնացուների մասին է, իսկ եթե դրանց թվում ընթերցողները դասեն, նաև, նորատի այրիներին, դրա դեմ էլ ոչինչ չունիմ), շրջապատում են նրան սիրով, քնքշությամբ, ամենաանկեղծ բարեկամությամբ։ Այդպիսի մորը, բնականաբար, այցելում են հաճախ, և այն` միշտ երկուսով կամ երեքով (նայելով թե այցելողը քանի հարսնացու աղջիկ ունի), հրավիրում են շատ տեղերից, նույնիսկ այնպիսի տներից։ ուր այդ մայրը երբեք ոտք դրած չէ եղել, բայց ծանոթացել է նրանց տիրուհիներին այսինչ պիկնիկում կամ պարահանդեսում։ Բացի այդ, հանդիսավոր ճաշերի ժամանակ, ամենից պատվավոր տեղը առաջարկում են այդպիսի մորը և ամենից համեղ պատառը հրամցնում նրան։ Հարկ չկա ասել, որ զբոսարաններում էլ ամենից սիրելի ու քնքուշ խոսակիցները շրջապատում են նրան, թե երիտասարդ որդին էլ զբոսնում է նրա հետ։ Միով բանիվ, ամեն տեղ կատարվում է այն, ինչ որ հայկական առածն է բնորոշում, այսինքն «ձուաձեղի համար թավի կոթը պաչում են»։

Այս ամենը գիտեր տիկին Կամսարյանը. այս ամենի մասին նա մտածել, երազել էր և այն` երկար ամիսներով... այժմ հանկարծ լսել թե իրեն զրկում են քաղցր հույսերից, իհարկե, նա չէր կարող, հետևապես և չի պիտի թույլ տար որդուն իրագործել այդպիսի մի անհեթեթ որոշում։

Դժբախտաբար, երիտասարդն էլ յուր կամքի տերն էր (գոնե ինքը հաճախ այդպես էր ասում), ուրեմն և հեշտ չէր ետ կեցնել նրան յուր ընտրած ճանապարհից։ Այդ պատճառով մոր «ոչ, այդ չի լինիլ» վճռին, նա պատասխանեց խստությամբ։

Ամառանոցում զվարճանալուց առաջ ես պարտք ունիմ կատարելու, մայրի՛կ, մի՛ հուսար թե ես կհետաձգեմ իմ գործը քեզ ընկերանալու համար։

Պետյա՛, Պետյա՛, մեկ մտածիր թե ի՞նչ ես ասում... ամբողջ տարի աչքներս ջուր կտրած սպասել ենք քեզ, կարոտից հալվել... (կամենում էր ասել «հալվել ու մաշվել ենք», բայց մեկ էլ մտածելով թե ինքը խիստ պարարտ է, ասաց) մաշվել է սրտներս, այժմ դու նորեն կամենում ես մեզ թողնե՞լ... Ուրեմն դու սիրտ չունիս, դու հայր, մայր, եղբայր ու քույր չե՞ս ճանաչում...

Վերջին բառի վրա տիկինը հեկեկալու նման մի սրտաշարժ ձայն հանեց, հետո հուպ տվավ աչքերը, հուսալով թե նրանցից մեկն ու մեկը արտասուք կգլորե յուր սպիտակ ու փափուկ այտերի վրա (որ իհարկե շատ տեղին կլիներ), բայց տեսնելով որ այդ չեղավ, ընդհատեց խոսքը...

Երիտասարդին այնպես թվաց թե դյուրազգաց մայրը սրտի նեղությունից չի կարողանում այլևս խոսել, ուստի որպեսզի չհաղթահարվի այդ սրտաշարժ տեսարանից, իսկույն ծոցից հանեց յուր հուշատետրը և սկսավ թերթել... Այո՛, բավական էր նայել այդ հուշատետրի էջերին, կարդալ գոնե կեսը «մեծ գործերի» այն ցանկին, որ նա կազմել էր մայրաքաղաքից վերադառնալիս, որպեսզի նա նորեն ոգևորվեր և առ ոչինչ գրեր մոր թախանձանքն ու արտասուքը, կամ արհամարհեր ամառանոցի հանգստությունն ու զվարճությունները։

Եվ այդպես էլ եղավ։ Երբ Պետրոսը հուշատետրը դրավ նորեն ծոցը, նրա սիրտն արդեն այնքան էր ամրացել, որ նա ուղղակի ասաց.

Դու, մա՛յրիկ, բախտավոր կին ես. ունիս ամուսին, առողջ զավակներ, մեծ հարստություն, սեփական ապարանք, գեղեցիկ ամառանոց, ապրում ես գոհ ու երջանիկ և, միևնույն ժամանակ, չես կամենում զրկել քեզ նույնիսկ մի ավելորդ զվարճությունից, այսինքն, որ ամառվա ամիսներում ընկերանա քեզ որդիդ... Բայց կան աշխարհում մարդիկ, որոնք շատ անհրաժեշտ բաներից են զրկված. ա՛յ, ես գնում եմ նրանց մոտ, որպեսզի կարողանամ նրանց մի փոքր մխիթարել, կամ նրանց կարիքներից մինը կամ երկուսը լցնել։

Լիդիա Պավլովնան որդու այս ճառից ոչինչ չհասկացավ, բայց Կիրիլ Կարպիչը (հայր Կամսարյանը), որի անունը Ճիպին Տեր Օվանեսի ձեռքով չափաբերական մատյանում նշանակված էր «Կարապետի վուրթի Կիրակուս» և որը դեռ խալաթով նստած էր բազմոցի վրա և երկար ծխափողը ձեռքին թե՛ ծխում և թե՛ լսում էր հիշյալ վիճաբանությունը, որդու վերջին խոսքերի վրա մի անհանգիստ շարժումն արավ։ Քաղցր ժպիտը, որ մինչև այն փայլում էր նրա ածիլած ու գիրությունից փայլող դեմքի, կրկնածալ ծնոտի և գորշ ընչացքով հովանավորված հաստ շրթունքի վրա, չքացավ իսկույն. թավամազ հոնքերը կարծես վայր իջան աչքերի սուր հայացքը ավելի խստացնելու համար. իսկ անխառն հայկական քիթը, որ պատկառելի տեղ էր բռնած խոշոր դեմքի վրա, զգալի կերպով կախվեցավ, որպեսզի տիրոջ դժգոհությունը մարմնացնե յուր մեջ ամբողջովին։

Ինչո՞ւ անհանգստացավ Կիրիլ Կարպիչը, դրա պատ ճառը բոլորովին այլ էր։ Նա, իհարկե, չէր մտածում ոչ Լիդիա Պավլովնայի մայրական փառասիրությունը գոհացնելու և ոչ էլ որդու ամառային հանգստության մասին. նրան հետաքրքրում էր ավելի լուրջ ու դրական խնդիր. այսինքն այն, որ յուր որդին տասներկու տարի շարունակ ուսման համար իրենից հազարներ ստանալուց հետո, այսօր, երբ արդեն ուսումն ավարտած վերադարձել է, փոխանակ լրջորեն գործի կպչելու և հորից ստացած փողերի գեթ մի մասը յուր ձեռքի աշխատանքով հորը վերադարձնելու և դրանով նրան ուրախացնելու, ընդհակառակն, դեռ նոր ծախսեր է անում և ինչ որ ճանապարհորդության կամ հեռավոր ազգակիցների վրա է մտածում։

Անհանգիստ շարժումն անելով հանդերձ, Կիրիլ Կարպիչը մի կողմը դրավ ծխափողը և ձեռքերը խրելով խալաթի գրպանները, որոնք գտնվում էին տկի պես ուռած և խալաթի փնջազարդ ժապավենով հազիվ սանձահարված փորի աջ ու ձախ կողմերում, հարցրեց որդուն.

Պե՛տո, չլինի՞ թե քո գլխումն էլ հոպոպներ են լույս ընկել։

Երիտասարդ Կամսարյանը, որ այսպիսի մի հարց ընկերներից լսելուց կարող էր նրանց մենամարտի հրավիրել (որպեսզի ապացուցանե թե որքա՛ն պատվասեր է), հորից լսեց այդ խոսքը նույնիսկ առանց բարկանալու, համոզված լինելով, որ նա ուրիշ կերպ հաճոյախոսել չի կարող։

Ի՞նչ ես կամենում դրանով ասել, հա՛յրիկ։ հարցրեց նա։

Այն, որ ուսումը խելքահան է արել քեզ, որդի՛... ախար մի գնա դատարան և տե՛ս թե քեզանից մի տարով առաջ ավարտողները ի՞նչպես են այնտեղ գործեր պաշտպանում, ժամերով վիճում կամ ճառեր խոսում և դրա համար նրանք հարյուրներ, հազարներ են ստանում, իսկ դու դեռ «կռոների» մասին ես մտածում, կամ նրանց հոտած գյուղերում ապրելու պլաններ քաշում։ Սա ինչի՞ նման է։

Կիրիլ Կարպիչը նորեն ձեռքն առավ ծխափողը և հաստ (շրթունքները կպցնելով երկար բնի ծայրին, երկու անգամ առատորեն ներս քաշեց ախորժելի ծուխը և ապա արտաշնչելով այն, վեր կացավ տեղից։

Գործի վրա մտածիր, որդի, գործի վրա, թե չէ կռոներից շահ չի լինելու քեզ։ Այս ասելով նա դուրս գնաց սենյակից, չկամենալով ավելի ձանձրացնել որդուն։ Որովհետև, իբրև փորձառու մարդ, գիտեր որ խելքի հասած երիտասարդին անօգուտ է երկար խրատներ կարդալը։ Բավական է, որ մարդ երկու խոսքով հայտնի նրան յուր դժգոհությունը և ապա թողնե նրան մտածել ու որոշել անելիքը։

Մինչդեռ Լիդիա Պավլովնան այդ կարծիքին չէր, նա, իբրև կին, միշտ յուր ուզածն անել էր տվել երկար խոսելով, թախանձելով, հետևապես հավատում էր շատախոսելու փրկարար զորությանը։ Այդ պատճառով էլ, երբ ամուսինը հեռացավ, նա մոտ քաշեց որդուն (որ դարձյալ ձեռքն էր առել յուր հուշատետրը, անշուշտ հոր խոսքերի ազդեցությունը իրենից հեռացնելու նպատակով) և իբրև մի մեծ նորություն, հաղորդեց նրան հետևյալը։

Ես որ քեզ ասում եմ գնանք միասին ամառանոց, հո նրա համար չեմ ասում, որ միայն քաղաքի շոգերից ազատեմ քեզ, ոչ. ես ուրիշ միտք էլ ունիմ և դրա համար է, որ չեմ ուզում քեզ թողնել...

Ի՞նչ միտք, հարցրեց երիտասարդը։

Մարկոսովենց տուն հո գնացի՛ր, Ադելինին տեսա՞ր, հարցրեց մայրը խորհրդավոր եղանակով։

Այո, գնացի, Ադելինին էլ տեսա, հետո՞։

Իբրև թե չգիտես ինչո՞ւ համար եմ հարցնում, նկատեց մայրը խորամանկ ժպիտով։

Ո՛չ։

Չէ՞ որ մի օր հավանում էիր նրան։

Հենց հիմա էլ հավանում եմ։

Հո տեսնում ես թե ի՞նչ է դառել... ինչպես մեծացել, գեղեցկացել է։

Այո՛, շատ է գեղեցկացել։

Է, այդպիսի աղջիկը, որ քեզ սիրում լինի և քո պատճառով էլ Բորժոմ լինի գալիս, ի՞նչ կասես դրան։

Երիտասարդը նայեց մոր աչքերին և ուսերը վեր քաշեց։

Գեղեցկությունը կա, ուսումը կա, քառասուն հազար էլ բաժինք... Այս ամառ անպատճառ բանը կվերջանա, որովհետև ծնողները համաձայն են, աղջիկն էլ համաձայն է համաձայն. հարցը մնում է քեզ վրա։ Ի՞նչ ես ասում դու։

Երիտասարդը, կարծես, տատանվում էր։ Ադելինի անունը մի փոքր պղտորեց նրա միտքը. եթե երևակայությանը ևս թույլ տար յուր առաջ պատկերացնելու գեղանի օրիորդին, այն ժամանակ արդեն հոսանքը կտաներ իրեն։ Այդ պատճառով, կարծես, յուր թուլությունը զգալով, վեր կացավ տեղից և «դեռ տեսնենք, մտածենք, ժամանակ շատ ունենք» ասելով` դուրս գնաց պատշգամբ։

Դ.

Բայց բախտը շատ անգամ կատակներ է անում և դրանցից զվարճալին լինում է այն, երբ նա չարիքից փախչող մահկանացուին` հենց նրա փախստյան ճանապարհի վրա, բերում հանդիպեցնում է նույն չարիքին, որից սա խույս է տալիս։ Այդպես պատահեց և Կամսարյանին։ Հազիվ նա ելել էր պատշգամբ և ձեռքը տարել ծոցը, որպեսզի հուշատետրը հանե, և ահա՛ տան մուտքի հնչակը քաշեցին։ Սպասուհին վազեց դուռը բանալու։ Եվ որովհետև Պետրոսն ևս մոտեցել էր սանդուղին, ուստի հետաքրքրվեց իմանալ թե` ո՞վ է եկողը։ Եվ ո՞րքան մեծ եղավ նրա հուզմունքը, երբ տեսավ թե` գեղանի Ադելինան է յուր մոր հետ։ Անշուշտ նրանք գալիս Էին երիտասարդի այցելությունը փոխարինելու և սրա մորն իրենց խնդակցությունը հայտնելու։ Կամսարյանն իսկույն ծոցը դրավ հուշատետրը, որ նոր էր հանել և վայրկենաբար համոզվելով, որ «հայոց ազգը խիստ դժբախտ ազգ է», որովհետև, նման արգելքներ խանգարում Էին իրեն նրա վրա մտածել, քնքուշ ժպիտը դեմքին, դիմավորեց հյուրերին և սիրալիր կերպով ողջունելով նրանց, առաջնորդեց դեպի ընդունարանը, ուր գտնվում էր արդեն Լիդիա Պավլովնան։

Չափ...չըփ, չըփ, չափ համբուրվեցան բարեկամուհիները և սկսան իսկույն մի սիրալիր զրույց, որն առհասարակ սկզբում լինում է աղմկալի և ապա հետզհետե մեղմանում, կանոնավորվում։

Ամենից առաջ Լիդիա Պավլովնան մեղադրեց բարեկամուհուն` իրենց ա՛յդքան ուշ այցելելու համար, և հավատացրեց, որ ամեն օր սպասում է եղել նրանց։

Տիկին Մարկոսյանը ներողություն խնդրեց յուր ակամա զանցառության համար, առարկելով թե` չափազանց զբաղված են թե՛ ինքը և թե՛ դուստրը, ընդ նմին և հավատացրեց (ավելի՛ ջերմ խոսքերով, քան տան տիկինը), որ իրենց բոլոր բարեկամուհիների մեջ Լիդիա Պավլովնան միակն է, որին ցանկանալով ցանկանում են տեսնել թե՛ ինքը, թե՛ աղջիկը, հենց որ ազատ են լինում զբաղմունքից։ Դժբախտաբար, ազատ ժամեր քիչ են ունենում։

Լիդիա Պավլովնան, իհարկե, գիտեր թե ի՛նչ զբաղմունք կարող էր ունենալ տիկին Մարկոսյանը, իբրև բազմանդամ ընտանիքի մայր, բայց ցանկացավ լսել մի բան նաև օրիորդ Ադելինայի մասին, մանավանդ, յուր որդու, Պետրոսի ներկայությամբ։

Տիկին Մարկոսյանը, որ մի քիչ ավելի տարիքով էր, քան Լիդիա Պավլովնան և մի քիչ էլ պակաս գեղեցիկ, քան թե նա, բայց որը նազելու մեջ գերազանցում էր բարեկամուհուն, նազելով էլ պատասխանեց.

Ա՛խ, սիրելիս, չես կարող երևակայել, թե որքա՞ն գործ ունի խեղճ երեխաս։ Առավոտից մինչև ճաշը ձրի դասեր է տալիս «որբերի» ուսումնարանում. ճաշից հետո` մեր չարաճճիների դասերն է սովորեցնում. երեկոյան փոքրիկ աղջկաս դաշնամուրի վրա վարժություն է անել տալիս։ Դրա վրան էլ ավելացրու այն, որ բարեգործական նպատակով տրվող ներկայացումներին ու նվագահանդեսներին մասնակցում է անխտիր, որովհետև խնդրում, աղաչում են։ Իսկ իմ Ադելինան, հո գիտեք, փափուկ սիրտ ունի և չէ կարող մերժել... Այդպես չի կարելի, սիրելիս, այդպիսով դու կհոգնեցնես քեզ, իսկ շատ հոգնելը վնաս է առողջությանդ, դարձավ։

Լիդիա Պավլովնան օրիորդին, որ լսում էր մոր հայտարարությունը։

Ո՛չ, ես չեմ հոգնում, ընդհակառակն, որքան շատ եմ գործում, այնքան ավելի առողջ եմ զգում ինձ, պատասխանեց օրիորդն աշխույժով և թեթև շառագունելով։

Այո՛, պարապությունը ավելի է վնասում առողջությանը, քան չափազանց զբաղմունքը, հաստատեց երիտասարդ Կամսարյանը։

Օրիորդի մայրը համաձայնեց. վերջինի հետ` և առանց մի վայրկյան կորցնելու սկսավ պատմել թե` ի՞նչպես ինքն առաջ թույլ էր ու տկար, որովհետև տան գործը մեծ մասամբ թողել էր սպասուհիներին։ Բայց այն օրից, որ իմացավ թե գործունեությունը կազդուրում է մարդուն ավելի, քան բժիշկների դեղերը (այդ բանն էլ ասել էր նրան մի բարեկամ բժիշկ, որ հիվանդներ չունենալու պատճառով ինքը հաճախ հիվանդանում էր), նա սկսավ այնուհետև տան գործերից շատերը յուր ձեռքով անել և այն օրից ի վեր այնքան առողջացավ, որ էլ չէր գանգատվում ո՛չ սրտի ցավից, ո՛չ թուլությունից։

Այս զրույցի ժամանակ Լիդիա Պավլովնան լսում էր բարեկամուհուն ուշադրությամբ և ընդ նմին աշխատում, որ յուր լայն բացված և ուղիղ բարեկամուհու դեմքին նայող աչքերը համոզեն վերջնիս թե ինքը չափազանց հետաքրքրական է գտնում նրա բացատրությունը։ Մինչդեռ երիտասարդը զբաղված էր նրա աղջկանով։

Ադելինային, իրավ, սա ճանաչում էր վաղուց, այսինքն, երբ դեռ ինքը գիմնազիոնի աշակերտ էր, իսկ նա` ինստիտուտի փոքրիկ աշակերտուհի։ Այդ ժամանակ նրանք դրացիներ էին, իսկ ծնողները միմյանց բարեկամ։ Եվ որովհետև վերջիններս հաճախ այցելում էին միմյանց, ուստի իրենք էլ տեսնվում էին իրար հետ։ Բացի այդ, նրանք հանդիպում էին միմյանց դպրոց գնալիս և այդ դեպքում երիտասարդը միշտ ուղեկցում էր օրիորդին մինչև ինստիտուտի փողոցը, խոսակցելով նրա հետ աշակերտներին հետաքրքրող նյութերի մասին, կամ պատասխանելով այն հարցերին, որ Ադելինան հաճախ տալիս էր իրեն։

Այդ ժամանակ օրիորդը 14 տարեկան էր և թեպետ մարմնով նիհար ու չկազմակերպված, բայց դեմքով գեղեցիկ էր և բնությամբ խիստ աշխույժ։ Այդ պատճառով Կամսարյանին դուր էր գալիս այնքան, որ սա նրա մասին գովությամբ էր խոսում միշտ ոչ միայն ընկերների, այլև մոր առաջ։ Իսկ եթե մի փոքր էլ տղայի սրտին հավատայինք, կարող էինք ասել թե հենց այդ ժամանակ նա սիրահարված էր փոքրիկ դրացուհուն, որովհետև միշտ մի առանձին փափագով էր հետամտում այն սիրուն ժպիտներին, որոնցով Ադելինան առավոտյան ժամերին հանդիպում էր նրան փողոցում։

Բայց շուտով երիտասարդը ավարտեց գիմնազիոնը և գնաց համալսարան, ուր շատերի հետ միասին մոռացավ նաև Ադելինային, որովհետև համալսարանը նոր զբաղմունքներից զատ տվավ նրան նաև նոր բարեկամներ, որոնք իրենց կողմից ծանոթացրին նրան նոր զգացմունքների և ձգտումների հետ, որոնք գրավեցին նրա բոլոր ուշը։ Բացի այդ, մայրաքաղաքում շատ կային Ադելինաներ, այնպես որ եթե Կամսարյանը ցանկանար երբևիցե ժպիտներով զմայլվիլ, ստիպված չէր հիշել յուր նիհար դրացուհուն։

Սակայն անցավ ժամանակ և նա, վերադառնալով հայրենիք, տեսավ նախկին Ադելինային բոլորովին փոխված։ Այժմ նա այլևս ոչնչով նման չէր առաջինին։ Նրա տասնևիննամյա ծաղկափթիթ հասակն ամփոփում էր յուր մեջ արբունքի հասած մի ազնվական կուսություն` գեղանի դեմքով, գրավիչ աչքերով, արյան ու կաթի խառնուրդն այտերին, վարդը` շուրթերին, որոնք նշան էին կյանքով ու կրակով լի քաջության։ Նրա ճկուն հասակն աճել էր սպասածից ավելի, կուրծքը զարգացել վայելուչ չափով, իսկ մարմնի մասերը լցվել, բոլորվել այնպես համաչափ, որ երիտասարդը համեմատելով նրան մայրաքաղաքի ծանոթ գեղեցկուհիների հետ, գտնում էր գրեթե բոլորից գերազանց։

Եվ նա այժմ նայում էր նրան անթարթ աչքերով, հիշում էր մոր առաջարկությունը և ինքնիրեն մտածում. «իրավ որ արժե ժառանգել այս գանձը»։

Լիդա Պավլովնան, որ աչքի տակով նայելով, տեսնում էր թե ինչպե՛ս որդու հայացքը անշարժ մեխվել է գեղանի օրիորդի վրա, շտապեց օգուտ քաղել դեպքից և խոսքը դարձնելով ամառանոցի վրա, հայտնեց թե ինչպե՞ս ապերախտ Պետյան որոշել է միայնակ թողնել իրեն այս ամառ։

Ի՞նչպես, մի՞թե կարելի է, բացականչեց տիկին Մարկոսյանը այնպիսի մի եղանակով, որ կարծես հայտնված նորությունը վերաբերում էր մի մեծ եղեռնագործության։

Այո՛, միայնակ է թողնում և գնում է ճանապարհորդելու, ավելացրեց նա տխրությամբ և ընդ նմին սպասելով,որ բարեկամուհին մեղադրական մի ազդու ճառ ուղղե որդուն։

Այդ ձեզ չի վայելիլ, պարոն Պետրոս, նկատեց տիկինը լրջությամբ։ Ինչպե՞ս կարելի է, որ այսքան ժամանակ օտարության մեջ մնալուց հետո, չմնաք այժմ ծնողներիդ մոտ գոնե այնքան, որ նրանք իրենց կարոտը առնեն ձեզանից։ Ուրիշները նույնիսկ գործերնին թողնելով, գալիս են ծնողների հետ ամառն անցնելու, իսկ դուք, որ այստեղ եք, մի՞թե պիտի թողնեք նրանց ու հեռանաք։

Բայց երբ հարկը պահանջո՞ւմ է։

Ի՞նչ հարկ. ամառը հանգստության ժամանակ է և ոչ գործի. ոչ մի հարկ այդ ամիսներում չի կարող ստիպել մարդուն զրկել իրեն ամառանոցի մաքուր ու զով օդից, հանգստությունից... Ա՛յ, մենք էլ տնով-տեղով գնում ենք Բորժոմ, եթե դուք էլ գաք, միասին կլինենք և հիանալի ժամանակ կանցնենք։

Հանդեսներ կսարքենք, կոնցերտներ կտանք, իսկ այդ բաներում դուք մեզ միշտ կօգնեք, ավելացրեց օրիորդը շտապելով մասնակցել մոր ցանկությանը։

Հանդեսնե՞ր, ի՞նչ նպատակով, հարցրեց երիտասարդը հետաքրքրությամբ։

Իհարկե բարեգործական, այդ մասին խնդրել են մեզ մի քանի ընկերությանց վարչություններ։

Ձե՞զ։

Այսինքն ինձ և ընկերուհիներիս։

Հասկանում եմ։ Եվ, իրավ, ամառանոցում հաջող մուտք կունենաք։ Ափսո՛ս, որ չեմ կարող օգնել ձեզ այդպիսի բարի ձեռնարկությունների մեջ։

Եթե գաք ամառանոց, կարող եք օգնել, նկատեց օրիորդը ժպտալով։

Այո՛, եթե գամ, բայց եթե չգա՞մ։

Կխնդրեմ, որ գաք, ասաց օրիորդը այնպիսի մի քնքշությամբ, որի մեջ, կարծես, խոսում էր մտերմության ձգտող մի թաքուն զգացմունք։

Երիտասարդը ժպտաց և չիմացավ ի՞նչ պատասխանել։ Նրան թվաց թե այդ րոպեին նա լսեց Ադելինայի նախկին, մանկական ձայնը, այն անմեղ, միշտ ժպտող, միշտ շարժուն ու կրակոտ Ադելինայի, որ ամեն առավոտ հանդիպում էր իրեն դպրոց գնալիս, ողջունում այնքան սիրալիր և գտնում միշտ հարցեր իրեն զբաղեցնելու համար։ Նրան թվաց թե այդ վայրկենին նորոգվեց նախկին մտերմությունը և թե ինքն այլևս իրավունք չունի սառն և անտարբեր խոսքերով այդ նորոգվող բարեկամության հաճելի տպավորությունը թուլացնելու։

Ճշմարիտն ասած շատ կցանկանայի կատարել ձեր խնդիրը, բայց...

Ի՞նչն է արգելք լինում, ընդհատեց օրիորդն աշխույժով։

Մի բարոյական պարտք, որ հանձն եմ առել դեռ այստեղ գալուց և ձեզ տեսնելուց առաջ։

Եթե այդպես է, ուրեմն ամենից առաջ այդ պարտքը պիտի կատարեք. մենք իրավունք չունենք պահանջել, որ դուք անկատար թողնեք այն, ինչ որ կատարել խոստացել եք դեռ այստեղ գալուց առաջ։

Շնորհակալ եմ, օրիորդ, դուք ինձ հասկանում եք. որքա՛ն ուրախ կլինեի, եթե մայրս էլ այդ ձևով մտածեր, բայց նա...

Մայրդ գիտե թե ի՞նչ է մտածում, ընդհատեց որդուն Լիդիա Պավլովնան, դու իրավունք չունեիր մեզ լսելուց առաջ ուրիշներին բաներ խոստանալ։

Իհարկե, առաջ մայրն է, հետո ուրիշները, ձայնակցեց տիկին Մարկոսյանը։

Բայց դուք հո չգիտեք թե ի՞նչ խոստումի մասին է խոսքը, նկատեց Ադելինան մորը։

Իսկ դու գիտե՞ս, հարցրեց վերջինս։

Ես էլ չգիտեմ, բայց կարծում եմ, որ պարոնը մի դատարկ բանի պատճառով չէր համաձայնիլ զրկել իրեն ամառանոցի հանգստությունից և զվարճություններից...

Այս ասելով օրիորդը մի խորհրդավոր հայացք ձգեց երիտասարդի վրա, կամենալով, կարծես, հարցնել թե` «այդ ի՞նչ բարոյական պարտք է, որի կատարումը ավելի անհրաժեշտ է, քան ինձ նման գեղեցկուհուն ամառանոցում ընկերանալը»։

Երիտասարդն էլ, գրեթե, այդպիսի մի նշանակություն տվավ այդ խորհրդավոր հայացքին, բայց ոչինչ չբացատրեց, որպեսզի այդպիսով հասկացնի օրիորդին թե` իրավ, ինքը խիստ մեծ ու արժանավոր նպատակի համար է զրկում իրեն ամառանոցի զվարճություններից։ Բայց որպեսզի բոլորովին անքաղաքավար չգտնվի օրիորդի հարցասիրությունը գոհացնելու նկատմամբ, կարևոր համարեց այսքանը հայտնել, թե` կգա մի օր, երբ ինքը կբացատրե նրան այն կարևոր պատճառները, որոնք ստիպում Էին իրեն զրկվել Ադելինայի աննման ընկերակցությունից։

Պըզտի տըղա, չե՛մ օրորիլ օրորանքըդ, որ քուն լաս,
Հայ աղբարքըդ ոտքի ելան, մենակ դո՞ւ ետ պիտ մընաս.
Զարթե՛, հոգիս, անուշ քունեդ, թո՛ղ աչքերըդ լուս տեսնին,
Արևմուտքեն արև ծագեց, բախտը բանեց հայ ազգին։

Չար սուլթանի ոսկի թախտը ջարդվեցավ, վար ինկավ,
Թախտի տակեն հազար ազգաց ազատություն ծագեցավ.
Ով որ շուտով ոտքի ելլե, ազատություն կը գըտնե,
Սիրուն որդի՞ս միթե մենակ չար լուծի տակ պիտ մըտնե։

Մենք սուլթանին շատ խընդրեցինք կողկողագին ու լացինք,

Աղի-աղի արտասուքով ձեռք ու ոտը լվացինք.
Բայց նա չանսաց պաղատանքին ողորմելի հայերուն,
Այժըմ, նայինք, նա կը լըսե՞ շառաչյունը սուրերուն։

Տո՛ւր, սիրական, քակեմ ձեռքիդ պալուլները, արձակես,
Ու այդ թուլիկ աջիդ մեջը մի պողպատե սուր դընեմ,

Ըստրուկ գընա՛ արյան դաշտը, վերադարձիր ազատված.
Արդյոք մի օր պիտի լրսե՞ս մեր խընդիրքը, ո՜վ Աստված։

Առաջաբան

Տոթ էր Արարատյան դաշտում, այնպես տոթ, որ օդը թանձրացել է մառախուղի նման։ Շնչավորներից ով թև ունի թռել-գնացել է հով երկրներ, իսկ ով թև չունի՝ երկրի ընդերքն է անցել։ Օձերն անգամ սողալով բարձրացել են լեռները՝ ամառանոց։ Ուր չի հասել ջուրը՝ երկիրը չորացել է կիզիչ արևից։ Փոքր Արարատի դիմաց, լերկ տափաստանի մի հատվածում, ծուռումուռ ուղտափշերն են ցցված մնացել այստեղ-այնտեղ և նվաղած օշինդրն է իր եթերայուղերը տալիս մթնոլորտին ու օդը լցնում անուշ բուրմունքով։ Մեռելային լռություն է տիրում շեներից հեռու ընկած այդ տափաստանում. այնտեղ դեռ չի հասել Հրազդանի ջուրը և նրա հետ էլ՝ հզոր տեխնիկայով զինված մարդը։

Եվ ահա, կեսօրին, երբ հարավի արևը զենիթից կրակ է թափում երկրի վրա, երբ երկնքում ամպի մի փաթիլ անգամ չկա, հանկարծ դաշտի վրա կախված պղնձագույն ժայռերից գոռում-գոչյունով հեղեղ է թափվում ցած…

Ճամփին հանդիպած հող ու քար, փուշ ու խոտ իր բաշին առած՝ այդ անակնկալ հեղեղը, վիշապի նման մռնչալով, գալարվելով, մեջքը ուռցնելով, լայնքին կտրում-անցնում է Արարատյան դաշտը և Արաքսի պարզ ջրերը պղտորելով՝ վազում դեպի ծով։

Որտեղի՞ց է ծնվում, որտեղի՞ց է գալիս այդ հանելուկային հեղեղը, երբ ահա երկու շաբաթ է երկնքից մի կաթիլ անձրև չի ընկել, երբ Արարատի դիմացի սարերում մի բուռ ձյուն չկա։

Խանձված ու ջրի կարոտ այդ վայրերում որտեղի՞ց այդ հրաշք հեղեղը…

Ճամփորդը տարակուսած կանգ է առնում իր ճամփան անակնկալ կերպով կտրող հեղեղի տեսքից, իսկ սա տեսիլքի նման գալիս-անցնում է և մի քանի րոպե հետո արդեն գոլորշի է բարձրանում նրա դատարկ հունից , քարերը չորանում են և շուրջը նորից այնպես է խաղաղվում, կարծես ոչինչ չի էլ պատահել։

Գլուխն օրորում է ահաբեկված ճամփորդը և նրա ուղեղում նույն հարցն է ծնվում, որը տանջել է Արարատյան դաշտի բնակչության հարյուրավոր սերունդների։

Ի՞նչ հեղեղ է դա և որտեղի՞ց է գալիս անամպ ու պարզ օրը…

Եվ դարեր շարունակ մարդկանց միտքն զբաղեցնող այդ առեղծվածը այդպես էլ անլուծելի կմնար, եթե 1953 թվի նոյեմբերի վեցին Այգեձոր գյուղից մի խումբ աշակերտներ չգնային անասնապահական ֆերմայի ձմեռանոց իրենց ենթաշեֆ հորթերին խնամելու…

Ես այն ժամանակ սիրահարված էի և ուզում էի կարծել, թե ամբողջ գյուղում միայն ես եմ հասկանում Փոքր հորեղբորս: Նա բանակում, Թիֆլիս, հինգ տարի ծառայելուց հետո եկել էր, արդեն երեք ամիս գյուղում էր և ձեռքը գերանդի չէր առնում: Նստում էր գրասենյակի բազրիքներին, ծխում էր, ձեռքերը գրպաններում կանգնում էր իրենց տան դռներին, ընկած խնձորն այգում ոտով մի կողմ էր նետում և կռանում էր սրբելու սապոգի քիթը: Շուտ-շուտ փոխում էր օձիքակարը, ուղղում էր գոտին և ձեռքերը գրպաններում դարձյալ գալիս գյուղամեջ: Կոլտնտեսության նախագահ Աբգարը կարծեց Փոքր հորեղբայրս պարծենում է գերազանցիկ գնդացրորդ և էլի մի երկու կրծքանշանով, և շապիկին Աբգարն ամրացրեց Կարմիր դրոշի շքանշանը, Փոքր հորեղբորս առջևից գնաց-եկավ, հետո կանգնեց նրա դեմ ու կուրծքն ուռցնելով ձգվեց թաթերի վրա: Եվ նետեց ու բռնեց կլոր կնիքը: Փոքր հորեղբայրս Աբգարից շատ էր բարձր, ուռուցիկ կոպեր ուներ, նեղ աչքերով վերևից նայեց Աբգարին և ուսերը կծկեց:
- Մի թևս խափան մարդ եմ,- ասաց Աբգարը և շարժեց բարակ, ուղիղ մատներով ձեռքը:
- Որ ի՞նչ,- ասաց Փոքր հորեղբայրս:
- Ու եթե պետք լինի,- չորս կողմ նայելով՝ շրջապատից խրախուսանք հավաքելով, ասաց Աբգարը,- եթե պետք լինի՝ մյուս թևս էլ կչորացնեմ:
- Է՛, չորացրու,- բոլորովին անվրդով ասաց Փոքր հորեղբայրս:
- Եվ կչորացնեմ,- բարձր ասաց Աբգարը:- Բոլոր քաղաքացիների աչքը կհանեմ ու կչորացնեմ:- Ապա արագ շուռ գալով, շպրտեց Փոքր հորեղբորս ոտքերի տակ.- Քաղաքացի՛:
Դա արդեն բոլորի սրտովն էր: Ոչ ոք ուներ մաքուր սապոգ և բանակային պինդ կտորից հագուստ: Եվ ապա՝ բոլորն ուսել էին գերանդի ու եղան, սպասում էին պահեստից հաց ստանալու, ակնկալում էին միս էլ, մեղր էլ, կարագ էլ, կարծում էին նախագահը հիմա շուռ կգա այդ փափուկ թիֆլիսեցուց և իրենց գերանդիավորների համար դուրս կգրի որձ, որովհետև իրենք գերանդի են քաշում, եթե մի օր չհնձեն՝ քաղաքն այնտեղ սովամահ կլինի,- ահա այդքան կարևոր են իրենք և նույնքան ձրիակեր է այդ եֆրեյտորը, որ կարծում է գեներալ է:
- Էդ բանակից մենք էլ ենք տեսել,- վերևից, երկրորդ հարկի պատշգամբից հեգնեց Աբգարը և գրասենյակում զնգացող հեռախոսը վերցնելով պարծեցավ բաց լուսամուտից.- և ռուսի մաթուշկա էլ շատ ենք տեսել: Ալո՜... Կոլումբոսը Ամերիկա է գտել, եկել է Աբգար է զարմացնում:
Բոլոր տղամարդիկ ծիծաղեցին, որովհետև բոլորն էլ եղել էին բանակում, գալուց հետո պարծեցել էին ու դեռ ոգևորությամբ էին հիշում այն օրերի եղած կամ լսովի կանանց: Եվ բոլոր հնձվորուհիները ժպիտից կնճռոտվելով չանչեցին տղամարդկանց, որովհետև բանակում, կանայք համոզված էին, հաճելի անամոթություններ են պատահում:
Այդ ժամանակ Փոքր հորեղբայրս ծխախոտ վառեց և ասաց բամբ-բամբ.
- Զահլա մի տար:
- Համմե՞...
- Մեծ մարդ ես, զահլա մի տար,- հանգիստ ասաց Փոքր հորեղբայրս:
Կոլխոզի գործ էր, նախագահին միշտ էին կոպտում, բայց հիմա նա ցույց տվեց, թե առաջին անգամ է լսում այդպիսի պատասխան, նա հեռախոսի մոտ թույլ-թույլ կանգնեց:
- Այսինքն քո գործն է, դու գիտես,- քրթմնջաց նա:
Վերևում, պատշգամբի սյունը գրկած կանգնել էր Լուսիկը և նայում էր հեռվին: Նա կարծում էր կամուսնանան ինքն ու Փոքր հորեղբայրս, որովհետև բանակից եկած միակը հիմա նա էր, գյուղի միակ հասունը ինքն էր, և նա ուզում էր սիրահարվել Փոքր հորեղբորս, որովհետև գրքերում գրված է, թե ամուսնանալուց առաջ աղջիկն ու տղան սիրահարվում են, ու չէր կարողանում. պինդ մկանունք ուներ ու ջրի պես դատարկ կապույտ աչքեր, որ ուզում էր լցնել կրակով ու լացով, ու չէր լինում: Այդ աղջիկը դժվար հասունացավ. լիքը կրծքով և ուսերով՝ թվում էր կին է, բայց հիմարը մեկ էլ թռչում էր ավանակի մեջքին ու անհամ-անհամ ծիծաղում: Երեկույթներին, դպրոցական աղջիկներից առաջ էր ընկնում և գլուխը ցնցելով անշարժանում բեմի վրա.
- Հովհաննես Թումանյան. Մարո՛: Մեր գյուղն էն է, որ հպարտ...
Բոլորը ծափահարում էին, բոլորն ասում էին, որ նա գերազանց է արտասանում, ոչ մի տեղ չի շփոթվում, որ նա լավ, աշխատող աղջիկ է, բայց ոչ ոք չէր մտածում նրան կին, եղբոր կին կամ հարս դարձնել:
Այդ Լուսիկն ահա կանգնել էր սյունը գրկած, նայում էր Փոքր հորեղբորս, համարյա թե սիրահարվում էր, սակայն հանկարծ զրնգալեն արտասանեց.

Չաշխատեցիր ամառը,
Ասա, ի՞նչն էր պատճառը.
Էն խոտերում բուրավետ
Երգում էիր մերոնց հետ,
Երգում էիր՝ շատ բարի,
Այժմ բռնիր վեր-վերի,
Քամին ծափ տա՝ դու պարի՜:
Ծիծաղից կարելի էր խլանալ: Ապա բոլորը լռեցին և սպասեցին թե է՛լ ինչ է լինելու: Եվ երբ բոլորը լռեցին, լսվեց Փոքր հորեղբորս բամբ մրթմրթոցը.
- Հիմար որձ...- և անհասկանալի մի երկար խոսք, որտեղ կար made բառը:
- Ըհը՛, գերմաներեն ուշունց տվեց, գերմաներեն ուշունց տվեց,- ասաց Բեռլինը գրաված Համոն և աշխույժ աչքերով նայեց մեկ սրան, մեկ նրան:
Իսկ այդ Լուսիկը բոլորովին բանի տեղ չդրեց Փոքր հորեղբորս գերմաներենը, ձեռքը պարզեց և դարձյալ զրնգաց.
- Մարդկային ոչինչ խո՛րթ չէ մեր հոգուն:
Հիմա Փոքր հորեղբայրս ձեռքերը գրպանած, թիկունքը լայն՝ իջնում էր դպրոցի վրա: Այնտեղ մենք նստել էինք աշխարհագրության, Ռիման քարտեզի մոտ կմկմում էր, ուզում էր հրաժարվել ու նստել, բայց ես հուշում էի հաջորդ նախադասությունը: Մեր տոհմեցի ջահել դասատուն կարդում էր լրագիրը և անընդհատ ժպտում շրթունքները փակ. ամեն վայրկյան պահում էր փռթկոցը: Կարելի էր կարծել, թե լրագիրը սյուն առ սյուն շատ ծիծաղելի մի երկար պատմություն է պատմում, այնինչ լրագիրն այդտեղ գործ չուներ. մեր տոհմեցի ջահել դասատուն կարծում էր ես այդ Ռիմային հո չե՜մ սիրահարված:
- Հորդ ասեմ՝ քեզ պսակի, վայ թե դու ամաչելիս լինես,- մի անգամ թաքուն ասաց նա:
Բոլորը հարկ էին համարում ինձ ասել մի թաքո՜ւն բանից իրենց տեղյակությունը: Բանակի տարիք ունեցող տղաներն ինձ լուրջ-լուրջ հարցրին.
- Տուն-տուն եք խաղո՞ւմ, թե մեջը մի բան կա:
Ես հեռանում էի, իսկ նրանք ինձ մեջ առան.
- Շան որդի, որ բան են հարցնում՝ պատասխանիր:
Հետո կարծեմ ասացին, թե գյուղում կարգին աղջիկ չկա, եղածին էլ տեր է կանգնում... Նրանց մեջ մի Սենո կար, մարզիկ և օձ, օձի չռված աչքերով, բերե՜ց, թաշկինակով բռնեց քիթս ու թափահարեց.- Խի՛նչ:- Ես նրանից վախենում էի, բայց խփեցի: Նրանք ինձ չխփեցին: Սա ինձ հրեց նրա մոտ, նա նրա մոտ, նա սրա մոտ, սա չգիտեմ որտեղ... Մեկը պահեց, որ չընկնեմ... Չէ՛, ետևից պահեց թևերս, արձակեցին գոտիս, իջեցրին տաբատս ու թքեցին: Ու սուր ծիծաղեցին. ի՜-հիհիհիհի... Հետո ես պառկել էի ու կաղկանձում էի, իսկ նրանք ասում էին.
- Ամոթ է, տո՛, սիրահարված մարդ ես, վեր կաց կապիր տաբատդ:
...Ահ, այդ սատանի տարած կավիճի հոտը, այդ մաշված քարտեզի հոտը, ուսուցչի ժպիտը լրագրի ետևում և այդ Ռիմայի խռովկան շրթունքները: Եվ նստարանի ետևում, ձեռքերը ծնկների մեջ կուչ եկած այդ երեխան, որ հուշում է. Ուրալյան լեռներո՜վ... Ուրալ գետո՜վ... ներքև՛... Կասպից ծովո՜վ... ճի՛շտ է... Կումա-Մանիչի... ձա՛խ...
Փոքր հորեղբայրս ձեռքերը գրպանած, թիկունքը լայն՝ կանգնել էր պտտաձողի մոտ, Ռիման դաս էր պատասխանում, ուզում էր հրաժարվել՝ ես հուշում էի հաջորդ նախադասությունը, իսկ ուսուցիչն իբր թե լրագիր էր կարդում:
Մեկ էլ տեսանք Փոքր հորեղբայրս պտտաձողին կանգնել է գլխիվար ու անշարժացել:
- Ուշադրությո՛ւն,- ասաց ուսուցիչը:
Մեկ էլ տեսանք Փոքր հորեղբայրս, թափ էր առել, բաց թողեց ու նորից բռնեց պտտաձողը, դարձյալ թողեց ու բռնեց: Դարձյալ թողեց ու բռնեց: Իսկ Ռիման պատմում է արագ-արագ:
- Ուշքներդ դեպի պատմո՛ղը:
Մեկ էլ տեսանք պտտաձողին ձեռքերի վրա անշարժացել է Սենոն: Հետո Սենոն մեջքի վրա ճկված գնա՜ց, եկավ, բաց թողեց ու բռնեց պտտաձողը: Գնաց, եկավ, թողեց ու բռնեց ձողը: Հետո գլխկոնծի արեց ու կանգնեց Փոքր հորեղբորս կողքին:
Փոքր հորեղբայրս գոտին տվեց Սենոյին, փայտի պես ուղիղ կախվեց ձողից, մի պահ մնաց ու ձողն իջեցրեց ազդրերի մոտ... չէ՛, այդպես ուղիղ էլ հանկարծ բարձրացավ: Հետո մարմինը դանդաղ տարա՜վ, կանգնեց գլխիվար, մի ձեռքն զգույշ անջատեց, մյուսով պահվեց այնքա՜ն... Այո՛, դասամիջոցի զանգը հնչեց:
Սենոն գոտին տվեց աշակերտներիցս մեկին, կախվեց ձողից, մի քիչ ծալվելով՝ բայց կրկնեց Փոքր հորեղբորս արածը, կանգնեց ձեռքերի վրա, հետո մեկ ձեռքի վրա, ապա միայն գլխի վրա: Եվ այդպես՝ աչքով արեց աղջիկների խմբին: Ռիմային:
- Չի՛ կարելի, գլուխդ կցավի,- ասաց Փոքր հորեղբայրս:
- Ունի՞ որ ցավեր,- լսվեց վարիչ Ռուբենի ձայնը, և աշակերտներս պտտաձողից հեռացանք, նայեցինք հեռվից:
Փոքր հորեղբայրս հանեց վերնաշապիկը, միանգամից թափ առավ ու սկսեց շրջաններ անել. մենք հաշվեցինք տասը շրջան: Նույնը արեց Սենոն, դեռ մի բան էլ ավելի՝ պտույտների հետ ծղրտալով ու շապիկը քամով լիքը, գրպաններից թափելով դանակ, դերասանուհի Մակարովայի լուսանկարը, ծխատուփ և թութուն:
Մակարովայի լուսանկարը Սենոյի ձեռքից անցավ վարիչ Ռուբենի ձեռքը, աշակերտներիս մտքում վարիչը հիմա ժպտալով քաշքշելու էր Սենոյի ականջներից. Սենոն երեկվա աշակերտն էր և վարիչն էլ աշակերտներիս մտքում իրավունք ուներ քաշելու գյուղում բոլորի ականջները, բայց այդ վարիչը ոչ տարավ ոչ բերեց՝ ասաց Փոքր հորեղբորս.
- Բանակում է՞լ ինչ են սովորեցրել:
- Զգոն լինել,- գոտին կապելով ասաց Փոքր հորեղբայրս:
- Հետո՞:
- Զգոն լինել:
- Էդ ասացիր, ուրիշ:
- Ուրի՞շ...
Դա մենք ընկալում էինք որպես լուրջ զրույց, բայց հիմա տեսնում եմ, որ Փոքր հորեղբայրս ուզում էր խփել այդ վարիչի մռութին, որ իր համար ստեղծել էր գյուղում քաղաքային կարգին կյանք. աշխատավարձ էր ստանում, հետո չգիտես ինչի համար թոշակ էր ստանում, որպես գյուղացի՝ կով էր պահում, ոչխար էր պահում, որպես ուսուցիչ՝ դրանց համար չէր հարկադրվում. կինն էլ դպրոցում աշխատավարձ էր ստանում, սրտի թուլության համար թոշակ էր ստանում,- փափուկ, մաքուր, համերաշխ ընթացքի օրերով կյանք էր սարքել իր համար և երբեմն-երբեմն իր տան երկրորդ հարկից գյուղացիների ինչպեսությունն էր հարցնում և կոպեկանոց խորհուրդներ տալիս. «Ինչո՞ւ ես թաց:- Գետն անցնելիս թրջվեցի:- Գետը պիտի կամրջով անցնել»:
- Ուրի՞շ,- ասաց Փոքր հորեղբայրս,- եթե հարկ լինի՝ խփել յանկիների մռութին:
- Ի՜նչ ես ասում,- զարմացավ վարիչը,- հիմա պայմանական թշնամին յանկինե՞րն են:
- Ճիշտ այդպես,- պատասխանեց Փոքր հորեղբայրս:
- Իսկ,- անսպասելիորեն հարցրեց վարիչը,- Թիֆլիսի քո աղջիկը Մակարովայի պես կլինի՞:
- Տեսնեմ,- մոտենալով ասաց Փոքր հորեղբայրս:
- Էդ չէի հարցնում,- ասաց վարիչը,- ասում ե՜ն ուզում ես Թիֆլիս գնալ: Լավ քաղաք է, ճի՞շտ է: Ռուսթավելու փողոցը, քաղաքապետարանի հին շենքը, ֆունիկուլյորը, պաղպաղակ, կենդանաբանական այգի, մայթ... Հա՛, Քուռը,- հանկարծ հիշեց վարիչը:
Փոքր հորեղբայրս նրա ուսի վրայով նայում էր դերասանուհի Մակարովայի լուսանկարին և ասում էր վարիչի խոսքին զուգահեռ.
- Դրա պես է, հա, ճիշտ դա է: Միայն՝ աչքերը մի քիչ մանր, ականջները մի քիչ խոշոր, բերանը մի քիչ մեծ, քիթը մի քիչ նստած՝ կապիկ, ինքը՝ գեր, երեք կզակով՝ խոզ: Սրտից էլ մի քիչ թույլ, կարծեմ թոշակ էլ է ստանում:
- Դե լավ է, էլի,- ասաց վարիչը,- կստանաք՝ կուտեք: Հացը կլինի, թեյը կլինի: Սպիտակ հացը:
Իսկ Փոքր հորեղբայրս շարունակում էր.
- Չէ, ինչո՞ւ: Այստեղ Թիֆլիսից լավ է: Կազմակերպող լինի՝ թիֆլիսեցին գլուխը քարին է տվել: Տուն, տեղ, գրամաֆոն, պատեֆոն... Ձու, շաքար, արաղ, ոչխար: Թոշակ, աշխատավարձ: Ոչխարի գլուխ պանիր, երեխաների դաստիարակություն:
- Բա իհա՛րկե,- ասաց վարիչը,- կաղամբ, կարտոֆիլ, լոբի, յուղ, թթու, չուզողի աչք, քսան հատով ոչխար...
- Երեխաների դաստիարակություն,- Փոքր հորեղբայրս հանկարծ թափով խփեց Սենոյի վզին ու լսելի հայհոյեց վարիչի ականջի մոտ.- Քո տված դաստիարակությունը...
Այդ հիմար Սենոն կանգնել էր նրանց մոտ և հպարտ էր, որ դպրոցն արդեն ավարտել է և իրավունք ունի կանգնելու վարիչի կողքին, ծխախոտը երևացնելով թաքցնելու, ժպտալով ծխելու, և հպարտ էր հատկապես այն բանի համար, որ իրեն պատկանող լուսանկարը նրանց պես լուրջ մարդկանց ձեռքին էր: Սենոն փախավ, ապա հանկարծ հիշեց, որ ինքը մեծ է:
- Ինչո՞ւ ես խփում:
Փոքր հորեղբայրս դեմքը վարիչին և խոսելով՝ դարձյալ խփեց:
- Ինչո՞ւ ես խփում:- Աչքերից կայծեր ցայտելով Սենոն եկավ մտավ Փոքր հորեղբորս քթի տակ: Այդ պահին Փոքր հորեղբայրս ասում էր վարիչին.
- Վերստուգիչ հանձնաժողովը լավ բան է, բայց հնարավոր չի, որ վարիչ էլ լինեն, հանձնաժողով էլ...- Եվ մի ձեռքը վարիչի ուսին՝ մյուսով Փոքր հորեղբայրս ետ հրեց Սենոյին ու խփեց սապոգի կրունկով: Ոտքը ետ շպրտելիս Փոքր հորեղբայրս երևի ուժեղ սեղմեց վարիչի ուսը. վարիչը ծռվեց մի կողմի վրա: Սենոն լաց լինելով քար էր փնտրում, փնտրելով հեռացավ, հեռվում գտավ քարը, որ գետնի մեջ խրված էր, ուզեց հանել՝ դուրս չեկավ: Սենոն նստեց քարին, հայհոյելով լաց եղավ:
- Մի՛ հայհոյիր,- ասաց Փոքր հորեղբայրս: Սենոն ձայնը կտրեց, և այդտեղ մենք բոլորս հասկացանք, որ հորեղբորս ձեռքը ծանր է: Սենոն չռված կարմիր աչքերով նայում էր Փոքր հորեղբորս, հետո մի զարմանալի հարց տվեց.
- Ի՞նչ է, պիտի ծեծ ուտեմ, համ էլ իրավո՞ւնք չունենամ հայհոյելու:
- Ունես, բայց որ եկա՝ իսկականից կծեծեմ:
- Կփախչեմ,- ասաց Սենոն:
- Էդ ուրիշ հարց է,- ժպտաց Փոքր հորեղբայրս:
- Ինչ է, չեմ կարո՞ղ:
- Կարող ես:- Փոքր հորեղբայրս ոտ փոխեց՝ Սենոն տեղից թռավ: Տեղից թռավ, հայհոյեց ու փախավ: Հետո կանգնեց, դարձյալ հայհոյեց ու փախավ: Հետո անընդհատ հայհոյելով անընդմեջ վազում էր, և բոլոր աշակերտներս ծիծաղում էինք: Վարիչն էլ էր ծիծաղում, ապա կանչեց.
- Է՜, այ տղա, արի Մակարովադ տար:
Սենոն կանգնեց թմբի գլխին և բարձր-բարձր ասաց դեպի դպրոցն ու վարիչը, ասես քննության ժամանակ պատասխան էր տալիս.
- ...Մակա՜րովան:
Հայհոյեց, այդ հիմարը իսկականից հայհոյեց և դա իրոք պարծենալու բան էր. մի ոտքը դեռ դպրոցում, մենք՝ նրապեսներս այնտեղ հավաքված, մենք՝ համարյա անտեղյակ, թե ինչ է նշանակում Մակարովա, նա արդեն հասել էր նրա ժխտման,- պարծենալու բան էր: Ես նախանձից մեռնում էի, բայց ահա Փոքր հորեղբայրս տեղում տրորվում էր, հետո հանկարծ պոկվեց դեպի Սենոն:
- Ի՞նչ եմ արել, ի՞նչ եմ արել, ի՞նչ եմ արել,- Սենոն ճագարի պես կուչ եկած թաթերը բարձրացրել էր, բայց հասկացավ, որ դա փրկություն չի: Սենոն փախավ:
- Հո՛վիկ... Հովհաննես...- կանչեց վարիչը:
Փոքր հորեղբայրս թափահարվելով գնում էր կարտոֆիլի ցանքսի միջով, իսկ Սենոն արդեն ցատկում էր ներքևի ցանկապատի վրայից: Սենոն ձորի մյուս կողմն էր, Փոքր հորեղբայրս ոտ խփեց ցանկապատին ու ցատկեց: Նրա անցնելուց շատ հետո, երբ Փոքր հորեղբայրս ձորի մյուս կողմն էր, իսկ Սենոն բլրի գլխին, ցանկապատը փլվեց:
- Հո՜վիկ, շրջկենտրոն միլիցիա կզանգեմ, ազնիվ կուսակցական:
Մեկը հնչեցրեց դասի զանգը, և մեզ համար չափազանց դժվար էր նստել քիմիայի: Եվ սրտից թույլ այդ ուսուցչուհու համար էլ դժվար էր նստել քիմիայի՝ յուրաքանչյուր ժամի ավելացնելու իր տգիտության ու ծիծաղելիության համարումը: Եթե վարիչ ամուսինը հաջողե՜ր առանց այդ ձևական պարապմունքների ստանալ աշխատավարձը: Նա մեզ ատում էր, և մենք էլ նրան էինք ատում, որովհետև զգում էինք, որ նա յուրաքանչյուր ժամի փչացնում է մեր ապագայում մի բան: Պարապմունքի այդպես կեսերին ներսի և դրսի լռության մեջ կանանց աղմուկ ու շների հաչոց բարձրացավ: Հովիկը և Սենոն: Մենք դուրս թափվեցինք, վազեցինք կարտոֆիլի ցանքսի միջով, ցատկոտեցինք փլված ցանկապատի վրայից, իջանք ձոր, բարձրացանք բլուր՝ բլրի մյուս երեսի ձորում կանայք ճվճվում էին Սենոյի շուրջը, իսկ Փոքր հորեղբայրս դանդաղ քայլում էր դեպի անտառ: Թփերի արանքում երբեմն երևում էր, երբեմն կորչում, և նրա լայն թիկունքն անհաղորդ էր կանանց անտագնապ աղմուկին:
- Թիֆլիսեցո՜ւս նայիր, Թիֆլիս մարդ սպանել է սովորել,- հերթով ասում էին բոլոր կանայք: Եվ լավ էլ անում էին: Քիթը տնկած՝ Փոքր հորեղբայրս գյուղում կին չէր տեսնում, իսկ կանայք՝ կային: Կրակ էին բորբոքում, կրակ էին հանգցնում, խմոր էին հունցում, երեխա էին ծնում, լվացք էին անում, ճաշ էին եփում: Թիֆլի՜ս էր գտել...
Իմ մտքում՝ Սենոյին ծեծողը ես էի, թիֆլիսեցին ես էի, ես պատահաբար էի գյուղում, և ինձ հետ կապ չունեին իմ չսափրված հայրը, կոպիտ Մեծ հորեղբայրը, նախագահը՝ որ կարծում էր մեծ աշխարհի ներկայացուցիչն է այդ փոքր գյուղում, վարիչը՝ որ գիտեր մեծ աշխարհի դժվարությունները և հարմար էր գտնում նրանից հեռու սարքել մեծ աշխարհին վայել իր կյանքը: Ես այդ օրերին պիես էի գրել, և իմ պիեսը, քան նրանց շքանշանը և կապույտ բազրիքը, հարգի հայտ էր մեծ աշխարհին: Իսկ նախագահը պիեսին ասում էր պեյսա: Վարիչը ծիծաղում էր նախագահի վրա, բայց ինքն էլ էր պեյսա ասում:
Փոքր հորեղբորս գնացած ուղղությամբ, մի ձոր և մի բլուր դենը, սկսվում էր արգելանոցը: Դա Կովկասի փոխարքայի որսատեղին էր: Թբիլիսիից այստեղ, որսի էր եկել Վորոնցով-Դաշկով փոխարքան: Այդպես էին ասում: Մեկն ասել էր և կրկնում էին, որովհետև ուզում էին անմասն չմնալ ոսկեզօծ դահլիճներից: Իսկ ես, ահա, երբևէ կգամ այստեղ հանգստանալու և որսի: Եվ իր պես անտարբեր կհարցնեմ դպրոցի վարիչի ողջությունը. «Ո՞նց ես»: Եվ կհարցնեմ նախագահին ձանձրույթով և ալարելով. «Ի՞նչ կա, ի՞նչ չկա»: Եվ կհարցնեմ հորս. «Օգնության կարիք չունե՞ս»: Եվ կսաստեմ կապը ձգձգատող քաղաքային որսաշանս. «Հանգի՛ստ, Ռեկս»:
- Հո՜վիկ... Հովհաննե՜ս...
Սեպտեմբերյան թափանցիկ օր էր: Ոչ ոք չլիներ, ոչինչ չլիներ խանգարող, պառկեիր ու մեռնեիր: Արեգակը հալհլում էր գլխավերևը, և նրա ներքո ամեն ինչ թվում էր իմաստալից ու թախծոտ: Եվ ո՞վ է հնարել այդ հացի կռիվը: Եվ մարդ ինչո՞ւ չպիտի կարողանա նյարդերը թուլացնել: Մենք ծառերի պես անջատ կանգնած ենք ամեն մեկս իր համար, յուրաքանչյուրս վերցնում է իր բաժին արևը և գցում է իր ստվերը: Այդ ինչպե՞ս է լինում, որ անտառի պես լռիկ կեցած աշխարհը դառնում է շնանոց: Գնում է Թիֆլիս՝ թող գնա Թիֆլիս: Հայհոյում է իր Մակարովային՝ թող հայհոյի:
- Այս ի՜նչ աշխարհ է,- ասացի ես Փոքր հորեղբորս:
- Ձեր դասերը վերջացա՞ն,- ասաց նա: Նա թավուտում փորի էր պառկել, գյուղի կանչերը չէին հասնում մեզ, և մեր այդտեղ լինելը կարծես մեր նախնու այդտեղ լինելն էր: Ես պառկեցի նրա կողքին, նրա պես, և իմ հասակը երևի նրա հասակի չափ էր, և հանդարտ վերուվարող իմ թիկունքը երևի նրա թիկունքի պես լայն էր: Եվ ասացի նրան մետաղային ձայնով.
- Դասերի...
Քթիս տակ բուրում էր հողը, լռություն էր, և լռության թե իմ հիշողության մեջ ցածրիկ աղմկում էին հեռագրասյուները: Եվ, ճիշտն ասած, գետինը սառն էր, ուզում էի պառկած լինել ներքնակի: Եվ ուզում էի հայհոյած չլինեի ու Փոքր հորեղբորս ծանր հայացքն զգալիս չլինեի ականջատակիս:
- Պիեսս ուղարկել եմ «Ավանգարդ» թերթին,- շտապ ասացի ես:
Իմ ականջատակը դանդաղ թեթևացավ, և հիմա դարձյալ երկու մարմնաձև, հավասար հասակով ու թիկունքի նույն լայնությամբ, կպել էին գետնին, շնչում էին հողը:
- Պատասխանել են, որ կտպեն,- հանգիստ ասացի ես:
- Պատասխանել են, որ կտպե՞ն:
- Կարծում եմ:
- Ո՞վ է կարծում:
- Ես:
- Դու տասը տարեկան կա՞ս:
- Ես տասնչորս տարեկան եմ, տասնհինգի մեջ եմ:
- Գնա դասերդ սովորիր:
- Իմ դասերը միշտ էլ ես եմ սովորել:
- Քո տաբատը քո հագից ովքե՞ր հանեցին:
- Դրա համար էլ Սենոն կերա՛վ:
- Ուրա՞խ ես,- քմծիծաղ տվեց Փոքր հորեղբայրս:
- Կարինե՞ն է սիրուն, Մակարովան, թե Ռիման:
- Մյուս անգամ գրպանս չմտնես,- գլուխը վար դնելով ասաց Փոքր հորեղբայրս:
- Ես ուրիշի գրպանի հետ գործ չունեմ:
- Իսկ Կարինեն ո՞վ է:
- Ով ուզում է լինի: Պետքս էլ չի թե ով է:
- Իսկ ինչո՞ւ ես ականջ կախում ուրիշի զրույցին:
- Իմ ականջն է՝ կախում եմ:
- Դու մեծախոս լակոտ ես:
- Ոչ ոքի էլ վնաս չեմ տվել:
- Պիես ես գրել: Պատասխանել են, որ կտպեն: Փողն արդեն ուղարկել են, գնա ստացիր: Հարյուր հազար ռուբլի: Դրամատուրգ: Գնա Կիրովական տներ առ:
Ես հեռանալով փնթփնթացի.- Չէ, Թիֆլիս,- ու նույն պահին էլ իմ ողնաշարով սարսուռ անցավ Փոքր հորեղբորս գոռոցից.
Ինչ է՜՞...

- Ոչինչ էլ չի անում,- ասացի ես Մեծ հորեղբորս,- պառկել է իր համար անտառում, ասում եմ տուն գնանք՝ գլուխն էլ չի բարձրացնում: Ես էլ թողեցի եկա:
- Ո՞նց եղավ, որ ծեծեց:
- Սենոն հայհոյեց Մակարովային, Հովիկն էլ ծեծեց:
- Ի՞նչ Մակարովա:
- Դերասան:
- Թատրոն է եկե՞լ:
- Մակարովայի լուսանկարը Սենոյի մոտ էր, պտտաձողի վրա խաղալիս ընկավ, վարիչն էլ ասաց Մակարովադ վերցրու, նա էլ ասաց... Նա էլ հայհոյեց Մակարովային, Հովիկն էլ ծեծեց:
- Ուրեմն թատրոն չի եկել:
- Ծը:
- Բա ո՞նց եղավ, որ կռիվ եղավ:
- Էդ ժամանակ մեր զանգը տվեց:
- Քեզ վրա թերթից նամակ է եկել: Գովել են:
Չէին գովել: Պարզեիպարզ ասել էին, որ դրամատուրգիան դժվար ժանր է, և ես հիմա պետք է լավ սովորեմ դասերս: Բայց իմ անունը մեքենագիր, համարյա տպագիր տառերով, դրամատուրգիա և ժանր բառերը ինձ հասցեգրված նամակում՝ Մեծ հորեղբայրս ընկալում էր որպես գովեստ, և ես էլ էի այդպես ընկալում: Դա ինձ դարձնում էր բարի:
- Գնում է Թիֆլիս՝ թող գնա, ինչո՞ւ չես թողնում, հորեղբայր:
Նա կոլտնտեսության համար սայլի առեղ էր տաշում: Թե կացինը չէր լավ կտրում, թե փայտն էր պինդ, թե աշխօրն էր քիչ ու դատարկ,- դժվար աշխատանք էր: Վատ էր սարքում՝ սայլվորը հայհոյում էր, ու հաճախ սայլվորը հենց ինքն էր լինում ու հայհոյում էր իր փնթիությունը: Լավ էր սարքում՝ դա խլում էր տասն օր: Եվ անտառապահն էր կռվում նրա հետ, կարծես կոլտնտեսությունը նա էր:
- Պիեսից ես սկսել,- ասաց Մեծ հորեղբայրս,- լավ ես արել: Սայլ՝ ով ասես կտաշի: Կխանձի էլ, կհարթի էլ: Դու քո դասերին կաց: Պառավներին ոչ դու ես պահելու, ոչ ես, ոչ էլ քո հայրը: Նրանք հինգ տարի Հովըկի են սպասել, իսկ Հովիկը Թիֆլիս է ուզում: Ես էլ եմ ուզում:
Մթնել էր: Նստել էին ընթրիքի: Հանդարտիկ զրույց էր աշխարհի, եղանակի, լսածի ու տեսածի մասին, և մարդու հավատ չէր գալիս, որ գյուղխորհրդի նախագահն ու կուսքարտուղարը եկել են ձերբակալելու Հովիկին: Նրանց գյուղական հագուստն ու ընդհանրապես այն, որ նրանք մեզ խառնված՝ մեզ պես մարդիկ էին, ծիծաղելի էր դարձնում մեր տուն գալու նրանց նպատակը: Գյուղխորհրդի նախագահն այդ օրը հունձ անելիս գերանդիով կտրել էր ձեռքը, ասում էր մրմռում է, և վախենում էր արյան վարակումից, իսկ կուսքարտուղարը ննջելով ասում էր՝ վաղվա օրն անելու շատ գործ կա:
Փոքր հորեղբայրս նստել էր գոմի մյուս կողմը:
- Ի՞նչ բանի է,- հարցրեց հայրս:
Մայրս համբերությունից արդեն ելած էր և պատասխանեց ուղղակի ճիչով.
- Կտրվի՜ ձեր ցեղը:
- Էդ գիտեմ, ասում եմ՝ ի՞նչ է անում:
Մայրս Փոքր հորեղբորս պես ասաց ծանրածնոտ.
- Լա-ցեմ-լի-նում: «Սի րու մեմ»: Ու-զու-մեմ Թիֆլիս գնամ: Ցեղակա՜ն է,- ծղրտաց մայրս,- լակոտներիդ ուրիշը կպահի, դուք ձեր մախաչկալաներում սիրահարվեցեք:
Սերը քաղաք էր, քաղաքային ապրանք էր, մայրս քաղաքին մոտիկ գյուղի, համարյա քաղաքի աղջիկ էր, սերը իրենն էր, իրար համապատասխան էին ինքն ու սերը, իսկ ահա դրանք՝ այդ հաստածնոտ անբաններն էին սիրահարվում որը Թիֆլիս, որը Պոլշա, հայրս էլ՝ պատերազմի ժամանակ՝ Մախաչկալա:
- Ախպերը կանչում է:
Լուսնալույսի մեջ հանդարտիկ շնչում էր նրա ճկված մեջքը և թուխ բրոնզի փայլով խամրում էր դեմքի ուրվանկարը: Միայնակ ծղրիդը երգում էր իր սառը ճեղքից ցրտող աշխարհի մասին: Անտառում ցածր երգում էր մեծաբերան սիրահարը՝ աշխարհագրության դասատուն, նրա թանձր ձայնի տակից երբեմն դուրս էր սահում աղջկա կրծքային երգը, և եթե լսողությունդ լարեիր՝ կորսայիր նրանց համերաշխ ոտնափոխը արահետի վրա, և եթե հայացքդ լարեիր՝ կզատեիր ստվերների մեջ նրանց ուրվանկարը:
- Ախպերը կանչում է:
Լուսնի մեջ օրորվեց և հորս շողքը:
- Հովի՞կ, Հովո՜, Հովհաննե՜ս...
Եղբայրը գրկեց եղբորը և գլուխ-գլխի՝ դանդաղ ճոճվեցին:
- Հովո՜, Հովհաննե՜ս, թընթը՜լ, հա՛ֆ, հա՛ֆ...- Դա նրանց հին տան լեզուն էր, այդ լեզվով նրանք մեզ հետ՝ մորս, ինձ ու մյուս հետո եկածների հետ չէին խոսում, դա նրանց համերաշխ հին ընտանիքի լեզուն էր: Եվ ապա հայրս կանչեց դեպի անտառի երգը.- Այ տղա, չի՞ լինի էգուց ձեզ պսակենք, մեզ հանգիստ թողնեք:
- Դու քո տղի՜ն պսակիր:
Լռություն եղավ, ապա լուսնի տակ ղողանջեց աղջկա ծիծաղը: Հայրս դարձյալ բան էր ասում՝ չասաց. ապուշ կտրած նայում էր անտառին. Հովիկը լսելի հեկեկաց. իսկ ես միանգամից սիրահարվեցի ու կարոտեցի: Եվ կարելի էր լալ, և արժեր լալ:
Եղբոր ձեռքը եղբոր թիկունքին էր. երկուսով նայում էին մի կետի, այդ կետը իրենց ներսում էր, և այդպես ուս-ուսի՝ շատ էին նման ընտանեկան հին լուսանկարի: Ես այդ պահին չկայի հորս համար, ես նրան խորթանում էի, նա իրենց հին ընտանիքի հետ էր: Չէին եղել մայրս, Մեծ հորեղբորս կինը, ես ու բոլոր թոռները՝ քսան-երեսուն ջղային ու անհասկանալի մարդիկ, որոնք չգիտես ինչ են ուզում փոխած լինել այս աշխարհում. եղել էր մեկ ընտանիք՝ իր կատակներով, սերերով ու բարեկամությամբ, մեծի հարգանքով, փոքրի հոգատարությամբ, և ապա հոգսը ծվատել էր նրա սիրո ժանյակներն ու նրբին բարեկամությունը:
- Լինում է չի լինում մի՜, ի՞նչ, Հովո... Լինում է չի լինո՜ւմ... Էյ կանաչ ախպեր, էյ ճանաչ ախպեր, Արի՜, քեզ հետ բեր Արևի շողեր, Կարկաչուն վտակ, Երկինք կապուտակ, Բե՜ր անուշահոտ Ծիլ, ծաղիկ ու խոտ, Գառների մայուն, Խաղ, ուրախություն, Է՜յ կանաչ ախպեր, Է՜յ ճանաչ ախպեր...
- Քե՞զ ինչ՝ թե բանաստեղծություն չեն արտասանում,- ասացի ես մորս:- Լավ են անում, որ արտասանում են: Եթե իմանայիր՝ դու էլ կարտասանեիր:
- Ես քեզ էի մեծացնում, ժամանակ չունեի:
- Չմեծացնեիր:
- Ճիշտ ես ասում:
Հետո դուրսը եղբայրներից մեկը հազաց մրսածի պես, և դա հիմնավոր պատճառ էր այդ կնոջ համար, որ գնա՛, խանգարի՛ նրանց, ասի իրենը: Երեքով ներս եկան, Փոքր հորեղբայրս օտարի պես կանգնեց դռան տակ, հայրս լամպին մոտիկ նայում էր լուսանկարը, իսկ մայրս ուզում էր վերցնել հորս ձեռքից: Լուսանկարի աղջկա մի քիչ խումար աչքերը գյուղական այդ տանը, նավթի կարմիր լույսի տակ, յուրաքանչյուրին նայում էին կարծես թե անուշադիր, կարծես թե ուշադիր ու դուր գալու ցանկությամբ, սիրվում էին, բայց այդ խրճիթում ոչ ոքի էլ չէին սիրում: Այդ Կարինեն լուսանկարվելիս անպայման իմացել էր մեր կոշտ պատերի ու հորս խոշոր ձեռքերի մասին: Այդ Կարինեն հեռվից հեռու ասել էր մեզ. «Ես լավն եմ, բայց ահա դուք այնքան էլ լավը չեք»: Դրանից մենք չէինք նեղանում. մենք նրա համար կծախեինք մեր բոլոր կովերը և գորգերը՝ չակնկալելով մի թեթև ժպիտ իսկ: Նրա բույրը դեռ դողդողում էր Փոքր հորեղբորս ռունգներում, նրա մազերը դեռ խտուտ էին տալիս նրա կզակը: Եվ այդ պիրկ սրունքները և այդ բարձր կրունկները և այդ թեթևակի ճոճքը նեղ շրջազգեստի մեջ... Եվ զորանոցի ձողերից դենը, լապտերի լույսից դենը՝ նրա մարող քայլերը:
- Գնանք բերենք,- կարմիր լուսավորված մեր սենյակում ասաց հայրս:
- Բերեք՝ կով կթի,- դռների մոտից շուռ եկավ մայրս:
Աշխա՜րհ, աշխարհ: Մայրս ուզում էր որեէ կերպ, որևէ միջոցով, կաշառքով-խնդրելով, թաքուն կամ կռվելով՝ թույլատրված երկու կովի փոխարեն պահել չորս կով: Նա մեկընդմիշտ կորցրել էր քաղաքի հույսերը և ուզում էր լինելուց հետո կարգին գյուղացի լինել: Բայց ահա քաղաքային թանկ հիշողությունները խնայել էին տալիս մուգ դարչնագույն ունքերով այդ աղջկան: Նա մորս աղջկությունն էր, նրան ուզում էին խաբել, աղաչել, քարշ տալ այս խուլ, այս մութ ծմակ, փեշերից լակոտներ կախել և էլ չսիրել - մտածե՜լ Մախաչկալայի մասին:
- Կով էլ ունենաք: Բերեք՝ կոլխոզի թրիքը դուրս թափի: Փոցխը ձեռքը տվեք, երեխան՝ շալակը: Երեխան շալակը տվեք, փթանոց դույլը՝ ձեռքը:
- Մի շան չափ հաչում ես,- սաստեց հայրս:
- Բերանն էլ փակեք՝ չհաչի: «Գը-նանք բե-րենք»:
- Ձե՛նդ:
Մայրս հորեղբորս դարձավ.
- Դու սրանց մի՛ լսիր, թեկուզ դու էլ սրանցից ես. սրանց բանի դիր՝ անեն. անեն ու սպասեն նոր բանի դնես. սրանք ինքնուրույն խելք չունեն, ու դու էլ սրանցից ես. էդ բանակի շորերդ մաշվեն՝ ի՞նչ ես հագնելու: Ի՛նչ եմ ասում, էգուց ևեթ պարկդ կապիր և ե՛տ հայդա քո Թիֆլիս: Էգուց չգնացիր՝ խաչ քաշիր Թիֆլիսիդ էլ, աղջկադ էլ վրա:
- Ճիշտ է ասում: Պառավներին մենք կնայենք,- ասաց հայրս:
Մայրս դուրս էր գնում թեյ բերելու, դուռը ծածկել էր ետևից, հանկարծ հասկացավ, որ բեռ է վերցրել իր վրա, իսկ ամուսինը, նա հո բեռնաձի ու բեռնաձի՜ է, փոխանակ ուղղելու կնոջ սխալը, հենց հաստատում է: Նա առանց թեյի ներս պրծավ սենյակ և ասաց դռների միջից.
- Ի՜նչ. պառավներին ե՞ս կնայեմ. փոցխը, թրիքը, լվացքը, դու, երեխաները, կովը, խոզը, դու և դեռ պառավնե՞րը: Խիղճդ ո՞ւր է, մարդ աստծո, բա ես մեղք չե՞մ:- Մայրս մեկ րոպեում գիծ առ գիծ պառավեց և աչքերի տակ տոպրակներ կախվեցին:- Խոզ ու հավ է՛լ, ճաշ ու լվացք է՛լ, փոցխ ու կոլխոզ է՛լ - թող գա: Գլուխը հողեմ, կոլխոզը կոլխոզ, պետությունը պետություն, թիֆլիսեցի՞ն ով է:

Այդ թե մյուս աշնանը, երբ ես սիրահարված էի ու կարծում էի նրան միայն ես եմ հասկանում, Փոքր հորեղբայրս իր համար երամակից չորս տարեկան մի ձի ընտրեց: Դա հիսուներեք հատ իր նման չորս տարեկանների խառնված սլանում էր, ջուր էր խմում, արածում էր, խրտնում էր, խլշվում էր - նրանց մեջ չէր երևում: Բռնելիս և բռնելուց հետո պարզվեց, որ շիկացած ածուխ է: Նրան տապալեցին, վիզը ոլորեցին դեսուդեն, փորատակը վառեցին հյուսկեն մտրակով, քթերից արյուն բերեցին, տրորեցին քրտնեցրի՜ն, դարձրին հանգած ածուխ: Նա այնքան էր խեղճացել, որ Փոքր հորեղբայրս աղաչում էր վեր կենալ, և մենք հույս չունեինք թե նա երբևէ ոտքի կելնի, և Փոքր հորեղբայրս նրան համբուրում էր: Իսկ նա՝ պառկած՝ ուժ էր հավաքում չենթարկվելու համար: Փոքր հորեղբայրս նրան քաշելով տուն էր բերում, զրուցելով՝ խոստանում էր եղբայր լինել նրան, բերանին շաքար էր դեմ անում, իսկ այդ հիմարը ձգձգատում էր դեպի սարերը, գալիս էր ետ-ետ նայելով: Փոքր հորեղբայրս ասում էր, որ չի թողնի երեխաները նրան չարչարեն, չի տա ուրիշների՝ տանեն ցորեն բերելու հեռու շոգ գյուղերից, շուտ-շուտ կջրի նրան, կուտեցնի ափի միջից, պայտն ընկած՝ չի բանեցնի և նրա թամբը կլինի գյուղի բոլոր թամբերից ամենալավը, իսկ այդ անհասկացողը ետ ձգեց, ետ ձգեց, ծառս եղավ, կախվեց օդում ու ծառս եղած պտտվեց երամակի կողմը: Այդպես չէ՛ր լինի, այդպես չէ՛ր լինի... ոսկորը ջահել, չպնդված՝ այդպես չէ՛ր կարելի: Նա ընկավ, սրունքը կաշվի տակ մանր փշրվել էր, և սմբակը էլ իրենը չէր:
- Հիմար, հիմարի գլուխ...
Նա ծղրտում էր և, դեռ տաք էր՝ չէր զգում, ուզում էր կանգնել: Կանգնում էր՝ ոտքը ծալվում ու տակից փախչում էր, և նա խուլ թրմփում էր խոտերի մեջ: Երամակը լեռների ուսագծերին խաղ էր անում, կանչում էր նրան չափ ընկնելու, և նա պտտվում էր տեղում, իրեն ու գետինը մաշում էր: Եվ լողում էր քրտինքի մեջ:
- Հիմա՛ր անպետք...
Փոքր հորեղբայրս նստեց նրա մոտ, նրա գետնաքարշ պտույտների հետ ինքն էլ պտտվեց ու տեսավ, որ հեռաստանները ճոճվում են, հեռաստանները մշուշի մեջ շուռ են գալիս հեռաստանների վրա: Փոքր հորեղբայրս ծխեց ու հեռացավ: Մի երկու օր, շարունակ, մտմտում էր, ուզում էր բան պատմել Մեծ հորեղբորս և նստում էր ջահել մեջքը ճկած: Եվ ձայնը խռպոտել էր: Մեծ հորեղբայրս աչքերով պահանջում էր չծխել իր ներկայությամբ, իսկ նա մոռացել էր, որ նրա մոտ չէր ծխում: Միտքը բոլորովին ուրիշ տեղ էր: Ծուխն աչքերից քշելով, նա բան էր կակազում.- Քրտնել է՜ր, քրտինքի մեջ լողում էր: Կապտասպիտակ էր, չէ՞. մգացե՜լ դարձել էր համարյա թե սև, քրտինքից:
Մեծ հորեղբայրս սայլի առեղ էր տաշում, կացինը վար դրեց, կիսասապոգ հագած ոտքերը ծանր-ծանր փոխելով մոտ գնաց և նրանից առավ ծխախոտը: Եվ տրորելով ասաց.
- Քուռակին տվել էիր հինգ հարյուր ռուբլի. հինգ հարյուր ռուբլին ի՞նչ է, գտնես՝ չես ուրախանա: Քուռակը բերում էիր՝ ոտը կոտրվեց: Եղածն էս չի՞:
Իսկ վարիչ Լևոնը ձեն տվեց բլրի գլխից.
- Էդ երեխային ասա գելագռավը պտտում է, կսատկի՝ կաշին կփչացնի, կսատկի՝ գելագռավը կաշին կփչացնի՜... Իմացա՞ր:
- Լսեցի՞ր,- ասաց Մեծ հորեղբայրս Փոքրին: Իսկ Լևոնը, որպեսզի լավ լսենք, բլրի գլխից մեկ անգամ էլ կանչեց.
- Կսատկի՝ կաշին կփչացնի՜:
- Հիմա ի՞նչ անեմ,- հարցրեց Փոքր հորեղբայրս Մեծ հորեղբորս: Մեծը դեռ չէր պատասխանել՝ լսվեց Լևոնի ձայնը: Լևոնը մեզ իր ասելիքը վերջացրել էր և բլրի գլխին շուռ էր եկել ասելու ուրիշի ուրիշ բան, բայց ըստ երևույթին Փոքր հորեղբորս արածը նրա համար շատ էր արտառոց և մի կանչով հաշիվները չէին փակվում դրա հետ, և Լևոնը դեռ մտածում էր դրա մասին: Եվ որովհետև Լևոնը մտածում էր բարձրաձայն, քամին բերեց նրա կարծիքը մերոնց մասին.
- Բացքամա՛կ շան տղերք, Մանթաշովի անվարտի՛ք թոռներ: Բանաստե՛ղծ, ցնդա՛ծ, հիմա՛ր...
- Լսեցի՞ր,- Փոքրին հարցրեց Մեծ հորեղբայրս:
- Լսեցի: Ի՞նչ անեմ:
- Գնա քերթիր:
- Ո՞նց,- շփոթվեց Փոքր հորեղբայրս:
- Ի՞նչը ոնց:
- Չի սատկել:
- Հա՜,- գլխի ընկավ Մեծը:- Դե, կացինը հետդ վերցրու:
- Կացինը վերցնեմ ի՞նչ անեմ:
- Վուեյ...- ասաց Մեծ հորեղբայրս: Նա սակավախոս մարդ էր. չորս տարի նա եղել էր գերության մեջ, ճամբարից նրան հանել ու աքսորել էին Ալթայ, որտեղ մնացել էր երեք տարի, և այդ յոթ տարվա կյանքի մասին նա ընդամենը ասում էր. «Գերմանացիները շատ տնտես ժողովուրդ են»:
- Կացինը վերցնեմ վուե՞յ անեմ,- հարցրեց Փոքր հորեղբայրս:
- Վուե՜յ...- բարկացավ Մեծը:
- Ասում ես կացինը վերցրու:
Մեծը չէր խոսում, այլ միայն նայում էր Փոքրին, և ուրեմն Փոքրը շարունակեց.- Ասում ես քերթիր, ասում եմ չի սատկել, ասում ես կացինը վերցրու:
Այդ ժամանակ Մեծ հորեղբայրս ասաց մի երկար խոսք.- Ամեն բանի համար ինձ մի խոսեցրու:
- Այ մարդ, ասում ես կացինը վերցրու: Կացինը վերցնեմ ի՞նչ անեմ:- Փոքր հորեղբայրս այդ երկու օրը և շատ օրեր կարոտ էր ծիծաղի. հիմա Մեծի դանդաղ աչքաթարթը և սակավախոսի նրա տաքացող-սառչող բարկությունը նրան թվում էր ծիծաղի նույնքան արժանի, ինչքան տխրության էր արժանի սարում պատահածը:- Կացինը վերցնեմ ծա՞ռ կտրեմ, կացինը վերցնեմ լո՞ւծ տաշեմ, փա՞յտ ջարդեմ, գլո՞ւխս ջարդեմ, ի՞նչ անեմ...
- Հաա՜...- գլխի ընկավ Մեծ հորեղբայրս,- վերցրու, սպանիր ու քերթիր:
Փոքր հորեղբայրս նայում էր հաստապռոշ բերանը թույլ կախած, հետո ձեռքերը դեսուդեն էր նետում և հետո կմկմաց.
- Կատ... կատա՞կ ես անում...
Մեծը նրա գրպանից հանեց ծխախոտի տուփը, ջարդեց ափի մեջ, գտավ հանեց լուցկին, դրեց իր գրպանում, կացինը խրեց նրա գոտին, չնայած գոտին պինդ էր ձգած, և հրեց: Եվ խոսք էլ շռայլեց.
- Գնա՛:
Նա բանակային նեղ գալիֆեի մեջ մկանակույտերը շարժելով զառիվերը ելավ, դուրս եկավ սարեր: Եվ իրեն խլացրած՝ չլսելով արտույտների երգը, և իրեն կուրացրած՝ չտեսնելով արտույտների ճախրը, և իրեն բթացրած՝ չզգալով հովի զնգոցը լեռնային վճիտ օդում, Փոքր հորեղբայրս գնաց դեպի ձին: Եվ ուղեղը խշշալով մամլվում էր քունքերի տակ: Եվ կացնի բնքով խփեց ձիու գլխին: Ու երկրորդ անգամ խփեց: Եվ կացնով ճմբերը կտրելով, տաքության մեջ տապակվելով, փոսից դուրս տվեց հողը ձեռքերով, ոտքերով ու քիթ-բերանով: Եվ թաղելով, լայն ծնոտը պրկած իջավ գյուղ:
- Կաշին չես բերել, կացնի բերանը փչացրել ես: Կաշին, դե լավ, էլ չեմ ստիպի,- ասաց Մեծ հորեղբայրս,- իսկ կացինը դարբնի մոտ դու ես տանելու:
- Չեմ տանելու:- Եվ Փոքրը կռացավ վերցնելու ջարդված ծխախոտներից: Մեծ հորեղբայրս ծանր կիսասապոգը դրեց ճմրթված տուփին և, կզակը կրծքին, վերնաշապկի գրպանից հանեց հինգ ռուբլի, կոխեց նրա բուռը, կացինն անցըրեց նրա թևին՝ ձեռքն արմունկից ծալելով:
- Դարբինը տանն է, գնա վերցրու՝ գնացեք բերանը ծեծեք: Զգույշ, պողպատից չգցեք: Ու չկոշտացնեք:
Փոքրը կարծես ուզում էր ծեծված երեխայի պես դոփդոփել գետինը, բայց փաստորեն վազում էր դարբնի տան վրա: Մի տեսակ, այնպես եղավ, որ միաժամանակ և՛ դոփդոփում էր երեխայի պես, և՛ վազում էր իսկական գրոհող մարտիկի նման: Նա բանակում, Թիֆլիս, ծառայելուց վերադարձել էր մի տարի առաջ: Սպիտակ, լիքը, սիրուն տղա էր դարձել, և աչքերի վրա թեթև մութ կար ծվարած: Նա այնտեղ սիրած աղջիկ ուներ, որ չէր ուզում գյուղ գալ: «Նա գյուղի համար չի», ասում էր Փոքր հորեղբայրս: Ուզում էր ինքը Թիֆլիս գնալ, բայց Մեծ հորեղբայրս ասում էր. «Տար»: Մեծ հորեղբայրս ուզում էր ասել՝ ծնողներիդ հետդ տար: Հալևորն ու պառավը չէին գնա, և Փոքր հորեղբայրս վիզը ծռում էր եղբայրների առջև.- Թող ձեզ մոտ մնան, էլի...- «Փոքրը դու ես», ասում էր Մեծը և աղջիկ էր փնտրում նրա համար: Եվ անուններ էր շարում մատների վրա, բայց Փոքրը լուռ օրորում էր գլուխը: Իսկ Մեծը ծռում էր վիզը և իրոք աղաչում էր, և այդ պահին նա իրոք խղճալու էր.- Լավ, էլի, բա մեղք չե՞մ, ում էլ ուզես՝ քեզ կուզի, էլ ինչո՞ւ ես ինձ չարչարում...- բայց Փոքրն օրորում էր գլուխը և ոտքի կանգնում:
- Ես գնալու եմ Թիֆլիս:
Մեծ հորեղբայրս ճկույթը ցցում ու ասում էր.- Կարինե,- և այդ ժամանակ Փոքրը փակում էր աչքերը և օրորվում էր, և նրա ուռուցիկ կոպերի արանքից դանդաղ արտասուք էր քամվում: Մեծ հորեղբայրս հապաղում էր, հետո գոռում էր.
- Լակո՜տ:
Իսկ նա չէր բացում աչքերը և օրորվում էր: Մեծ հորեղբայրս մոտենում էր խփելու, բայց չէր կարողանում. նրա կողքին կանգնած՝ նորից էր գոռում.
- Լակո՜տ:- Եվ սպասելով, որ այդ խոսքը տեղ հասնի, հիմա էլ ուրիշ բառ էր ասում.- Երեխա՜...- Նա մտքում բառեր էր փնտրում նրա համար և չէր գտնում, և դրանից էլ խոսում էր դադարներով.- Փալա՜ս...- Նա այդպես այնքան էր խոսում, մինչև Փոքր հորեղբորս հաստ շրթունքները փափկող մետաղի պես ծռմռվում էին և, լացախառն հայհոյանքի հետ, բոլորովին այլաձևվում:
- Թո՜ւ, ես քո լակոտ...- Մեծ հորեղբայրս տուն էր մտնում և հանկարծ տեսնում էր, որ կռվում է կնոջ հետ, իսկ կանանց լեզվի հետ գլուխ դնելը նրա լեզվի բանը չէր, և նրա խոսքակարկուտից ու օրորոցի երեխայի խռպոտ լացից հալածված՝ նա դուրս էր գալիս և պատշգամբից տեսնում էր Փոքր եղբորը: Եվ այդ պահին Մեծ հորեղբայրս շատ էր սիրում Փոքր եղբորն այն բանի համար, որ նա կին չէր և չուներ կնոջ ճարպիկ լեզու: Եվ պատշգամբում կանգնած, խաղաղ զրույցի պես նա ասում էր Փոքր հորեղբորս կողմը.- Վարդանի Լուսիկն անցած տարի ուներ ութ հարյուր երեսուն աշխօր, ես՝ տղամարդ-տղամարդ՝ ունեի հինգ հարյուր յոթանասունհինգ: Ու էդքան աշխօրի հետ՝ ամբիոնից արտասանում է Հովհաննես Թումանյանի Մարոն: Ի՜նչ չի արտասանում, Հովհաննես Թումանյանի Մարոն, Լոռեցի Սաքոն, Ձմրան մի գիշերը, Ձմրան մի գիշեր կար մի հարսանիք... Աբուլալա Մահարին...- Հորեղբայրս հաշվում էր մատները ծալելով, հասնում էր ճկույթ մատին և ժպտում էր,- Կարինե:
Ինձ համար նա բռի մարդ էր: Ես հաճախ մտածում էի, որ գերմանացիները, երբ նա գերության մեջ էր, նրան պիտի բարձեին ցենտներանոց քարեր: Եղել էր սառնամանիք և բաց դաշտ, և իրենք եղել էին միայն մի վերնաշապկի մեջ, և վերնաշապիկները քձձված էին եղել, և բաց դաշտում հանդիպել էին խոզանոցի ու քնահատ խոզերին քշել էին խոզանոցից և իրենք դարսվել էին իրար վրա խոզերի տաքացրած տեղը: Եվ խոզանոցի ամբողջ ոջիլը քաշվել էր իրենց վրա: Ուղղակի պիտի քերեիր:
Երբ նա առնում էր ծխախոտը Փոքր հորեղբորս ձեռքից, ես մտածում էի, որ խոզանոցը հենց նրա ու նրա նմանների տեղն է: Փոքր հորեղբորս ես հարցնում էի.
- Կարինեն սիրուն աղջիկ է, չէ՞:
Նա չէր պատասխանում, բայց ես շատ էի սպասում նրա խոսքին, և նա ասում էր.- Դու տասնչո՞րս տարեկան ես, թե տասնհինգ:
- Երբ դու տասնհինգ էիր,- ասում էի ես,- Վարդանի Լուսիկը քո սիրածն էր. դու խաբում էիր, թե ակումբ ես գնում, նա խաբում էր, թե ակումբ է գալիս, բայց ոչ մեկդ էլ ակումբում չէիք լինում:
- Չէինք լինում՝ չէինք լինում:
- Կարինեն սիրուն է:
- Գրպանս ես մտել,- ասում էր նա:
- Չէ, պատկերացնում եմ:
- Ի՞նչ ես պատկերացնում:
- Բարակ բարձր է,- ասում էի ես և ուզում էի, որ նա լիներ շեկ մազերով, ունենար սպիտակ ատամներ, այտերին՝ փոսիկներ, որոնք լիքը լինեին ժպիտով, և երբ նրան տեսնեիր՝ ասեիր Բեթհովեն, սառցամարտ, Քեոփս, արմավենի, Պեչորին, Մոպասան, նրա հետ խոսեիր իմացածդ ամենալավ բաներից, ասեիր, որ դու գյուղացի ես, ճիշտ է, բայց արժանի ես քաղաքին և պատահաբար ես գյուղացի, և այդ բռի հորեղբայրն ու այդ չսափրված հայրը կապ չունեն քեզ հետ:
- Ուսերիցս է,- ասում էր Փոքր հորեղբայրս,- գլուխն ուսերիցս մի քիչ, շատ քիչ է բարձր. որ բարձրակրունկ է հագնում...- և Փոքր հորեղբայրս աչքերը փակում էր և մոռանում էր խոսել: Եվ ներկայության չափ շոշափելի՝ զգում էր նրա այտի հպումն իր բազկին, նրա մազերի խտուտն իր կզակին, և հորեղբորս ռունգներում պահվել էր նրա բույրը, բույրը դողդողում էր նրա ռունգներում:- Սև է,- ասում էր հորեղբայրս,- սևուկ է:
- Այս ի՜նչ աշխարհ է,- հորեղբորս քսվելով ասում էի ես: Ես ուզում էի հորեղբորս դուր գալ:
Փոքր հորեղբայրս դարբնի հետ ծեծեց կացինը՝ հետևելով, որ նա չթուլացնի կամ չկարծրացնի կացնի պողպատը, և դարբնոցից գնաց սարերը: Եվ չկային նրա համար հովի զնգոցը, արտույտների ճախրը, արտույտների երգը: Եվ լեշակեր բորենու պես ետ տալով հողը, նա քերթեց ձին: Եվ փաթաթած կաշին թևի տակ, նա գալիս էր ձիգ քայլերով ու, բանակից ռուսերեն բառեր էր բերել, ասում էր դրանցից մեկը.
- Խվա՞տիտ, խվա՞տիտ, խվա՞տիտ:

...Փոքր հորեղբայրս գյուղի լավ աշխատավորներից է: Լավ հնձվոր է, լավ ջրվոր է, ինչ գործ էլ տան՝ ձեռքից գալիս է: Եվ ինչ-որ դաժանություն ունի մեջը. ինչքան ասես ուրիշներին ինքը ձեռ է առնում, բայց գունատվում է՝ երբ ծիծաղելի խոսքը ցատկում է իր մոտերքով: Ինչքան ասես աշխատում է գլուխը կախ, բայց որ կասկածեց թե իրեն պակաս են գրել մի կոպեկի չափ՝ ցածր ֆշշացնում է. «Կխփեմ, գլուխդ կմտնի շեքդ, իշի՛ քուռակ»: Նրա կին Լուսիկը տնտեսության երկրորդ նախագահ դարձավ և այնքան լավ է կառավարում, որ քիչ է մնում ընտանիքիդ սանձերն էլ տաս ձեռքը, և ժողովներն այնպես լավ է անցընում, որ խոսք կա նրան շրջկենտրոն տեղափոխելու:- Գործ չունես,- ասում է նրան Մեծ հորեղբայրս,- բարձրացնում են, բարձրացնում ու վերևից շպրտում. ոտքերդ էստեղ թաղած պի՜նդ մնա:
Վերջերս, տասնհինգ տարի հետո, ես հարցրի Փոքր հորեղբորս.
- Հիշո՞ւմ ես կապույտ քուռակը:
- Ո՞րը:
Ծնոտը մահակին նա կանգնել էր նախրի մեջ և հետևում էր չորս տարեկան ցլիկին, որ ձենը գլուխը գցած ցլականչ էր տալիս, քանդում էր մրջնաթմբերը և մարտի էր գրգռում վերի բլրին կանգնած բլրաչափ ցուլին. «Հիմարություն մի արա, անպետք»,- մրմնջում էր Փոքր հորեղբայրս:
- Կապույտ քուռա՞կը: Ա՜...- ժպտաց Փոքր հորեղբայրս,- էն ժամանակ դու էլ էիր քուռակ: Ես էլ էի քուռակ: Սենոո՜ո, ցուլդ քեզ պահիր, թե չէ պոզերը կհանեմ:
- Հանող ես՝ դու քո կնկա պո՜զերը հանիր:
- Անդաստիարակին տեսնո՞ւմ ես դու,- ժպտաց Փոքր հորեղբայրս:- Բա որ եկա՜,- կանչեց Փոքր հորեղբայրս նստելով:
- Կփախչե՜մ:

Թափվում են աշնան դալուկ տերևներ,
Մեռնում է կյանքը թոշնող պարտիզում.
Տխուր դիտում եմ այդ մահու պատկեր
Եվ սև մտքեր են իմ հոգին հուզում...

Հայրենի՛ աշխարհ մեր վարդ հույսերի
Դո՛ւ էլ թառամող, ամայի պարտեզ.
Շրջում ենք ցիր ցան, քո ծոցից հեռի,
Աշնան հողմահար տերևների պես...

Կալանավորն այդ պատմությունն արեց երրորդ դեմքով, բայց, անշուշտ, դրա գործող անձերից մեկն էլ ինքն էր։

Նա ասաց․

Բանտում նրան վիճակվեց նստել ոչ թե ընդհանուր սենյակում, այլ մենախցում։ Որպես առանձնապես վտանգավոր թշնամու։ Այդպես էին ասում նրան առաջադրված մեղադրանքները։

Համարյա ամեն գիշեր քննիչը կանչում էր նրան, «մշակում» եւ վերադարձնում բանտախուց։ Կալանավորը դեռ դիմադրում էր։ Իսկ քննիչը չէր շտապում։

Ցերեկով նրան չէին կանչում քննության։ Ուստի եւ, երբ ցերեկով լսվում էր նրա դռան կողպեքը բաց անելու ձայնը, նա չէր սարսռում, այլ սպասողական նայում էր դեպի այդ կողմ։

Հայտնի էր, որ առավոտյան լինելու էր նախաճաշը, օրվա երկրորդ կեսում՝ ճաշը, իսկ երեկոյան՝ եփ ջուրը։ Դրանք ամենակարեւոր դեպքերն էին նրա օրվա ընթացքում, բայց ոչ ամենահետաքրքիրները։ Ամենահետաքրքիրներն այն էին, որ երբեմն, արտահերթ կերպով, բաց էին անում նրա դուռը։ Ճիշտն ասած, դրանք էլ արտահերթ չէին, բայց այնքան ուշ֊ուշ էին կատարվում, որ թվում էին արտահերթ։ Երկու շաբաթը մի անգամ նրան տանում էին ածիլելու եւ լողացնելու։ Ամիսը մեկ անգամ գալիս էին եւ հարցնում, թե ի՞նչ է ուզում նա գնել իր դրամով։ Իհարկե, թույլատրվող ուտելիքի սահմաններում։ Նա խնդրում էր բերել ամեն ինչ։ Եվ բերում էին ամեն ինչ, այսինքն՝ մի կիլո սոխ եւ կես կիլո սխտոր։ Կարծես առանց դրանց էլ պակաս դառն ու կծու չէր նրա կյանքը։ Այո, նաեւ կես կիլո շաքար։ Թեեւ տոննաներով շաքարն անգամ չէր կարողանա քաղցրացնել նրա դառնությունների թեկուզեւ մի պահը։

Երեկոները նա եփ ջուր էր խմում մի կտոր շաքարի հետ եւ արթուն պառկում՝ սպասելով, որ տանեն իրեն, ծեծեն ու վերադարձնեն, որպեսզի քնի։ Այն գիշերները, երբ չէին կանչում, նա մինչեւ լույս պառկած էր մնում ոչ արթուն, ոչ քնած։ Ցնցվում էր ամեն մի պատահական փոքրիկ հնչյունից՝ ենթադրելով, թե եկել են բաց անելու իր դուռը։ Իսկ այն գիշերները, երբ նրան «կոնվեյերի» էին կանգնեցնում մինչեւ լույս, այսինքն՝ ոտքի վրա պահում անքուն կանգնած, նա նույնպես, ոչ արթուն էր լինում, ոչ քնած։

Գիրք չէին տալիս կարդալու․ չի՛ կարելի։ Թուղթ չէին տալիս գրելու․ չի՛ կարելի։ Խաղերով թույլ չէին տալիս բաղվելու․ նույնպես չի՛ կարելի։ Սա կուրորտ չէ, այլ բանտ։ Այ, երբ դադարես համառելուց եւ անկեղծորեն խոստովանես քո կեղծությունը, պատմես, թե ինչպես եւ ում էիր վաճառում քո հայրենիքը, այն ժամանակ ամեն ինչ կունենաս լիուլի․ ե՛ւ պովիդլո ու մարմելադ՝ բանտի կրպակից, ե՛ւ անկողին՝ որ այլեւս չքնես մերկ ցեմենտի վրա, ե՛ւ հրացանի գնդակ՝ ծոծրակիդ մեջ… Իհարկե, այդ վերջինի մասին չէին ասում, բայց դա նույնքան հավաստի էր, որքան որ կես կիլո սխտորը…

Նա շատ ուրախացավ, երբ առաջին անգամ գնալով քննիչի մոտ, տեսավ, որ նա ծանոթ մարդ է իրեն։ Միասին սովորել էին համալսարանում։ Ինքը՝ լեզվագրական ֆակուլտետում, իսկ նա՝ իրավաբանական։ Ապրել էին միեւնույն հանրակացարանում, մինչեւ անգամ միեւնույն սենյակում։ Միասին էին նախաճաշել, ճաշել ու ընթրել, միասին էին ծանոթացել աղջիկների հետ, միասին էին հաճախել կինո, բաղանիք, էքսկուրսիաների… Օգնել էին իրար՝ նեղ վիճակում, իրար հետ կիսել տնից ստացված ծանրոցները…

Ճիշտ է, ավարտելուց հետո կյանքը նրանց տարել էր տարբեր կողմեր, բայց, երբեմն֊երբեմն, տարեկան երկու֊երեք անգամ, հանդիպում էին պատահաբար, գնում միասին ճաշելու կամ գարեջուր խմելու եւ սեղանի շուրջը վերհիշելու իրենց ուսանողական տարիները կամ պատմելու իրենց ներկայի մասին։

Թեեւ նրանք, ըստ հին մտերմության, շարունակում էին դու֊ով խոսել միմյանց հետ, բայց այդտեղ, քննիչի կաբինետում, կալանավորը հարմար գտավ դուք֊ով դիմել իր վաղեմի ընկերոջը եւ մինչեւ անգամ նրա անվան առջեւում դնել «ընկեր» բառը․

Բացատրեցեք, աղաչում եմ ձե, այս ի՞նչ է կատարվում մեր շուրջը, ընկեր… սկսեց նա մտերիմ տոնով։ Բայց «ընկեր»֊ը վերջին բառը եղավ նրա բերանում։ Հաջրոդը բառ չէր, այլ ատամ, որը, բռունցքի ուժեղ հարվածով ջարդված, ընկավ լեզվի տակ…

Կալանավորը մի պահ ոչինչ չհասկացավ։ Ապա գլխի ընկավ․ նրա վաղեմի ընկերը խիստ բարկացավ նրա վրա՝ դու֊ի փոխարեն այդպիսի պաշտոնական դիմումի համար, եւ ուզեց մի թեթեւ խրատել նրան՝ երբեմնի ընկերական կատակ֊ծեծերի ոգով, բայց, պատահաբար, մի քիչ ավելի ուժեղ խփեց, քան ուզում էր։

Կալանավորը նայեց նրան, ժպտաց եւ ուզեց ներողություն խնդրել այդ, իրոք որ, անտեղի պաշտոնական տոնի եւ «ընկեր» բառի համար։ Բայց քննիչն ինքը, կանխելով նրան, հաստատեց նրա միտքն այդ բառի անտեղիության մասին․

Չէ՜ մի, ընկե՜ր… Խորհրդային մարդը չի կարող ընկեր լինել դաշնակցականի հետ…

Կալանավորի աչքերը քիչ մնաց դուրս թռչեին բներից։ Նա հայացքը չռեց քննիչի վրա։ Ատամը, ուրմեն, ջարդվել էր ոչ պատահաբար։ Դա արդեն պարզ էր։ Բայց դրա փոխարեն թագել էր մի ուրիշ, զարհուրելի հարց։ Մի՞թե, իսկապես, իր ուզսանուղության ընկերը, ապագա իրավաբանը, եղել է դաշնակցական եւ ինքն այդքան տարիներ չի նկատել դա… Եվ ահա այժմ, օգտվելով կալանավորի անզորությունից, գիտենալով, որ նա չի կարող ոչ ոքի հայտնել այդ մասին, ցինիկորեն խոստովանում է իր դաշնակցական լինելը… Սողոսկել է արդարադատության օրգանները, ձերբակալում է անմեղ մարդկանց եւ…

Ժամանակ չկորցնենք, ընդհատեց քննիչը նրա մտքերը, պատմիր, դաշնակ, քո հակահեղափոխական գործունեության մասին։ Մանրամասն…

Ի՞նչ…

Կալանավորի գլխում ամեն ինչ խառնվեց իրար։Ուրեմն ոչ թե իրավաբանն ինքն էր դաշնակը, այլ նրան էր համարում այդպիսին… Ո՛չ, այդ արդեն՝ կատակ է անում ընկերը։ Նայեց երեսին։ Ո՛չ, կատակ չի անում։ Բայց չես խաբի քո մռայլ ձեւացրած տեսքով։ Իհարկե, կատակ է անում։ Թե՞, այնուամենայնիվ, կատակ չի անում…

Խոսի՛ր, գոռաց քննիչը եւ սապոգով ուժեղ խփեց նրա փորին։

Կալանավորն ուշագնաց ընկավ վար։

Քիչ հետո, երբ նրան կոպիտ կերպով ուշքի բերեցին, նա նույնիսկտ ժպտաց՝ երկմտանքի ավարտումից հանգստացած։ Պարզվեց։ Կատակ չէր անում։

Հաջորդ հանդիպումների ժամանակ, երբ նրա վաղեմի ընկերը «մշակում» էր նրան, նա անընդհատ նայում էր քննիչի աչքերին եւ ուզում էր պատասխան գտնել իր գլխում ծագած վերջին, բայց ամենակարեւոր հարցին․ համոզված ճանատի՞կ էր նա, թե՞ մարդկային դեմքը կորցրած սրիկա…

Կալանավորը հաճախ չէր պատասխանում նրա հարցերին՝ ոչ թե համառության պատճառով, այլ որովհետեւ չէր էլ լսում դրանք եւ շարունակ զբաղված էր այդ անպատասխան հարցով։ Եթե քննիչը նվիրված ազնիվ քաղաքացի է, ապա ի՞նչպես համատեղել ծեծը մեր բարոյական նորմերին։ Թշնամուն անգամ մենք չենք ծեծում։ Գնդակահարում ենք՝ եթե արդանի է դրան, բայց չենք ծեծեում։ Խոստովանությունը մենք ոչ թե կորզում ենք նրանից ծեծի ազդեցության տակ, այլ վերցնում՝ փաստերի ծանրության ներքո…

Իսկ եթե նա սրիկա՞ է… Այդ դեպքում նա ոչ թե սովորական սրիկա է, այլ առանց վադանանքի մարդ, սոցիալիզմի եւ կոմունիզմի հանդեպ իր հավատքը կորցրած մորթապաշտ, որը հավատում է միայն մի բանի․ մարդը գայլ է մարդուն, հոշոտիր, որ քեզ չհոշոտեն…

2

Մի օր, ցերեըով, անսպասելի ժամին, մենախցի դուռը բացեցին եւ ներս թողեցին մի երկրորդ կալանավորի։ Չշփոթելու համար նրանց իրար հետ, մենք այսուհետեւ մեկին կանվանենք Առաջին, իսկ մյուսին՝ Երկրորդ։

Երկրորդը, տեսնելով Առաջինի մազակալած, նիհար դեմքը, սարսափով ետ մղվեց՝ կարծելով, թե ընկել է բանդիտ֊մարդասպանի մոտ։ Բայց նահանջի ճանապարհն արդեն փակ էր երկաթե դռնով ու փթանոց կշռաքարի նմանվող կողպեքով։

Դրսի՞ց, հարցրեց Առաջինը։

Այո…

Նա առաջ եկավ, երկչոտ բարեւեց։

Ի՞նչ կա դրսում։

Արեւ է…

Կյանքում, կյանքում ի՞նչ կա։

Լավ է… կմկմաց Երկրորդը։ Լավ է, կրկնեց ավելի հաստատուն։

Ալիքը դեռ շարունակվո՞ւմ է։

Ի՞նչ ալիք։ Ախ, ալիքը… Ի՞նչ իմանամ։ Ես ինձ համար աշխատում էի․ տուն֊գործարան, գործարան֊տուն…

Չնայած դրան դուք էլ ընկաք ալիքի մեջ… տխուր քմծիծաղեց Առաջինն իր մազակալված շրթունքներով։ Եվս մի անմեղի…

Ինչո՞ւ անմեղի, վրդովվեց Երկրորդը։ Մի՞թե մեզ մոտ անմեղներին… Եթե բերել են՝ ուրեմն մի բան գիտեն…

Հանցա՞նք եք գործել, լարվեց Առաջինը։

Երբեք։

Ուրեմն անմե՞ղ եք։

Երբեք։

Առաջինը հասկացավ։ Երկրորդը վախենում էր։ Բայց մի՞թե չէր վախենում նաեւ Առաջինը։ Լռեց։ Առանց այն էլ՝ շատ էր դուրս տվել անծանոթ մարդու մոտ…

Լուռ նստեցին երկու ժամի չափ։ Դուռը նորից բացվեց եւ պահակը կանչեց Առաջինին։

Կես ժամ հետո Առաջինը վերադարձավ ածիլված, լողացած։ Երկրորդը չճանաչեց նրան։ Նայելով նիհարկոտ, համակրելի եւ վստահություն ներշնչող դեմքին, ասաց տխուր եւ սիրալիր․

Համեցեք, բախտակից… Դրսի՞ց։

Ոչ, տարի եւ կես է, որ նստած եմ։

Մի՞թե այդքան երկար է տեւում քննությունը… սառեց Երկրորդը։

Ձեզանից է կախված։ Եթե ուզեք՝ կվերջացնեք առաջին ամսում։ Եվ դա կլինի ձեր կյանքի վերջին ամիսը։

Երկրորդը գունատվեց, կարկամեց եւ ապա դիմեց նրան․

Բացատրեցեք խնդրեմ, այս ի՞նչ է կատարվում մեր շուրջը, ընկեր…

Ապա, շտապելով ինքը գտնել որեւէ պատասխան՝ նախքան Առաջինը կխոսեր, նա ասաց ինքնիրեն․

Քանի դեռ դրսումն էի, գիտեի, որ բռնում են ժողովրդի թշնամիներին։ Բայց հենց որ ինձ բռնեցին, հասկացա, որ ոչ միայն նրանց։ Դուք էլ, ընկեր, բոլորովին նման չեք թշնամու։ Այ, ուրիշ բան՝ քիչ առաջ այստեղ գտնվող մի մարդ։ Լավ էր, որ նրան տարան…

Առաջինը մինչեւ իսկ ծիիծեղեց․

Եվ նորից բերեցին։ Դա ես եմ։

Երկրորդն ապշած նայեց նրան։

Եթե մազերի քանակով որոշվի հանցանքը, կատակեց Առաջինը, այդ դեպքում բոլոր կանայք ֆաշիստներ են…

Նստեցնելով նորեկին իր կողքին, ցեմենտի վրա, Առաջինը պատրաստվեց անկեղծ խոսակցություն սկսել նրա հետ՝ աշխարհի գործերի մասին, բայց… ինչպիսի՜ բարեբախտություն, որ նույն վայրկյանին նա հասկացավ ամեն ինչ…

Երկրորդը բանտարկյան չէր, այլ լրտես, որին բանտարկյալի տեսքի տակ բերել էին նրա մոտ՝ խոստովանություն կորզելու համար…

Իրավացի եք, ընկեր, ասաց նա՝ որքան հնարավոր էր անկեղծ տոնով։ Հասկանալի չէ, թե ինչ է կատարվում մեր շուրջը։ Բայց հասկանալի չէ նրա համար, որ մենք տհաս մարդիկ ենք եւ չենք կարողանում ընբռնել պետության բարձր նկատառումները։ Եվ մեր ի՞նչ գործն է՝ մտածել այդ մասին։ Դրա համար մենք ունենք առաջնորդ, նա գիտե ամեն ինչ, նա մտածում է բոլորիցս էլ լավ եւ բոլորիս փոխարեն։ Իսկ մեր ֆունկցիան է՝ լինել բանտարկյալներ։ Նստենք եւ սպասենք։ Կարիք չկա զոռ տալու մեր գլխին…

Երկրորդը համաձայնվեց մեծ հոժարությամբ։ Եվ ավելի արագ, քան կարելի էր սպասել։ Ո՞ւր կորավ նրա հարցասիրությունը…

Այդ մասին գիտեր միայն Երկրորդը։ Նա հասկացավ։ Իրեն բերեցին այս մենախուցը, որտեղ նախապես բերել էին այս լրտեսին՝ բանտարկյալի տեսքի տակ։ Եվ որպեսզի նմանությունը շատ լիներ՝ չէին ածիլել երկար ժամանակ։ Բայց իսկույն, զգալով, որ նրա տեսքը վստահություն չներշնչեց նորեկին, լրտեսը նշան արեց։ Պահակը, որն աննկատելիորեն նայում էր դռան անցքից, դուռը բաց արեց, եւ նրան տարան ածիլելու։ Բայց ածիլեցի՞ն արդյոք, թե՞ սա ուրիշ մարդ է՝ նույնպես լրտես…

Առաջինն ու Երկրորդը նայեցին իրար։ Քիչ հետո, սթափվելով ու զգալով, որ նայել են կասկածելիորեն երկար, ժպտացին եւ բարեկամաբար սկսեցին անկեղթ խոսակցություն այն մասին, թե որքան գեղեցիկ եւ հարուստ է կյանքը մեզ մոտ, որքան ճիշտ է կատարվում ամեն ինչ եւ որքան իմաստուն է մեր հայրն ու ուսուցիչը, բոլոր ժամանակների եւ ժողովուրդների ամենամեծ առաջնորդը…

Նրանք խոսքեր չէին գտնում՝ իրար գերազանցելու, իրենց երջանկությունն արտահայտելու համար…

3

Երկու շաբաթ շարունակ նրանք փառաբանում էին կյանքն ու արդարադատությունը, օգնում էին իրար՝ ծեծից ջարդված մարմինները ցեմենտի վրա իջեցնելու։ Միաժամանակ ստուգում էին աչքի տակով, թե իսկակա՞ն են արդյոք մարմնի կապուտկածները, թե՞ թանաքով ներկված։ Սոխ էին հրամցնում իրար՝ հացի փոքրիկ կտորների հետ ուտելու, եւ չէին կշտանում զարմանալուց, թե որքան է առաջ գնացել մեզ մոտ գյուղատնտեսությունը, ինչպիսի հիանալի սոխ ու սխտոր է աճում մեր համայնական դաշտերում…

Երկու շաբաթ հետո, դարձյալ ցերեկով, դարձյալ մի արտահերթ ժամի, դուռը բացվեց եւ ներս թողեցին Երրորդին։

Նայելով Երրորդի ակնհայտորեն կասկածելի դեմքին, Առաջինն ու Երկրորդը մեղավորաբար եւ ներողություն հայցողի պես նայեցին իրար։ Նրանք հասկացան, որ սխալված են եղել մինչեւ հիմա՝ կասկածելով իրար վրա։ Նրանք երկուսն էլ անմեղ մարդիկ էին եւ իզուր էին լռել կամ կեղծել երկու շաբաթ շարունակ՝ փոխանակ իրենց սրտերը բաց անելու միմյանց։ Լրտեսը, որպիսին նրանք համարում էին իրար, այդ Երրորդն էր, որին վերջապես, անհրաժեշտ էին գտել ուղարկել այդ երկու համառ եւ ոչինչ հանձն չառնով մարդկանց մոտ…

Իսկ Երրորդը, գյուղացի երիտասարդ, կանգնել էր արդեն փակ դռան մոտ եւ, հայացքը շուռ տալով մենախցի երկու բնակիչներից մեկից դեպի մյուսը, աշխատում էր սկզբից եւեթ որոշել, թե դրանցից ո՛ր մեկն էր իսկական բանտարկյալը եւ ո՛ր մեկը՝ լրտեսը… Նա նորեկ չէր, փորձ ուներ արդեն…

Համեցիր, հրավիրեց Առաջինը։ Դրսի՞ց։

Ոչ, ասաց Երրորդը։ Վեց ամիս է, որ նստած էի ընդհանուծ սենյակում, բայց, չգիտեմ ինչու, փոխադրեցին այստեղ։

«Սրիկա… մտածեց Երկրորդը։ Չգիտե, թե ինչու են փոխադրել»։

Երիտասարդը դուրս եկավ խոսքառատ մարդ։ Նստեց եւ իսկույն սկսեց պատմել իր գլխին եկածը․ ե՛ւ այն, թե ինչ էր անում գյուղում, ե՛ւ այն, թե ինչպես զրպարտեցին նրան եւ ձերբակալեցին, ե՛ւ այն, թե ովքեր են նստած այն ընդհանուր սենյակում, որտեղ ինքն էր…

«Շատ է խոսում, որ մեզ էլ խոսեցնել տա», գարշանքով մտածեց Առաջինը։

Նույնը մտածեց նաեւ Երկրորդը, բայց հանկարծ կանգ առավ իր մտքի կեսի վրա։ Իսկ ո՞վ ասաց, թե նա լրտես է։ Գյուղացի, անմեղ երիտասարդ է, բռնել են եւ բերել՝ ինչպես մյուսներին։ Իսկ ո՞վ կարող է վստահեցնել, թե լրտեսն Առաջինը չէ, այդ համալսարանավարտ օձը, որն իր մարդկային դեմքը կորցրած, եկել է խորտակելու իր պես բանվորի կամ սրա պես գյուղացու կյանքը…

Գիշերը, երբ Երկրորդին տարան քննության, կասկածն ընկավ նաեւ Առաջինի սիրտը։ Քննությա՞ն տարան նրան արդյոք, թե՞ տեղեկություններ ստանալու նոր բանտարկյալի մասին։ Եվ ի՞նչպես էր իր խիղճը տանում՝ ցերեկը կասկածել այսպիսի հիանալի, պարզասիրտ տղայի վրա… Ահա պառկել ու լաց է լինում իր երեխայի, մոր, կրտսեր եղբոր, իր կնոջ, ամեն ինչի համար…

Վե՛րջ տուր, բարեկամաբար հանդիմանեց նա։ Լացով չես օգնի ոչ քեզ, ոչ ձերոնց։ Եվ… մի լինի շատ միամիտ։ Ինչ որ մտածում ես՝ լեզվիդ ծայրին է։ Իսկ ի՞նչ գիտես, թե մեր կողքի ընկերը…

Երրորդը, վախեցած աչքերով, վեր կացավ նստեց։ Նա ուզեց ջերմ շնորհակալություն հայտնել նրան՝ նախազգուշացման համար, բայց խոսքերը կանգ առան մնացին նրա բերանում։ Գարշելի արարած… Որպեսզի կասկածը հեռացնի իրենից, զրպարտում է անմեղ մարդուն…

Առաջինը որսաց երիտասարդի չարկամ հայացքը եւ սառը քրտինքը պատեց նրան։ «Սատկելու եմ արժանի եւ ոչ թե ապրելու, զայրացավ նա իր վրա։ Ձերբակալվելուց հետո էլ մնացի նույն ապուշ միամիտը։ Նստել եւ բարի խորհուրդներ եմ տալիս ծպտված լրտեսին եւ մեղադրում եմ ազնիվ մարդուն, որին այս րոպեիս գուցե քննիչը հասցնում է մահվան դուռն ու ետ բերում»…

Նրանք շուռ տվեցին մեջքերն իրարից եւ պառկեցին ցեմենտե հատակի վրա։ Ինչպիսի՜ հաճույքով կհոշոտեին նրանք իրար՝ եթե չվախենային դաժան հատուցումից…

Քնե՞լ էին նրանք արդեն, թե միայն ընդարմացել, երբ լսեցին խուլ ոտնաձայներ։ Չոր զնգոցով հնչեց բացվող կողպեքի ձայնը, երկաթային ճռնչոցով ետ գնաց մենախցի դուռը եւ ներս ընկավ ջարդված ու արյունլվա եղած կալանավորը…

Այդ արդեն չեղավ… Կարելի է ձեւացնել, կեղծել, բայց ոչ այսպես չափազանցված ձեւով…

Առաջինն ու Երրորդը հասկացողաբար նայեցին իրար եւ քիչ մնաց աչքով անեին։

Բայց հարկավոր չէր ցույց տալ Երկրորդին, թե նրանք գլխի ընկան, որ նա էր լրտեսը։ Ուտի եւ, ամենայն խնամքով պառկեցրին նրան եւ ջուր տվեցին խմելու։ Քիչ հետո քննիչի մոտ կանչեցին Առաջինին։ Նրա գնալուց հետո, դռան փակվելու ձայնի վրա, Երկրորդն սթափվեց եւ, տագնապած նայելով շուրջը, հարց տվեց Երրորդին․

Ես… հո… ավելորդ բաներ… չասացի՞… ուշագնաց վիճակում… նրա ներկայությամբ… Կարող է մատնել… սրիկան…

Ապա, ավելի սթափվելով եւ այժմ մտածելով, որ գուցե հենց լցտեսի հետ է խոսում ինքը, նա մտածեց․ «ավելի լավ… թող կարծի… թե ես մյուսի վրա եմ կասկածում… եւ ոչ թե իր»…

4

Չորս ամիս տեւեց երեքի համատեղ կյանքը մենախցում։ Եվ չորս ամիս շարունակ նրանցից ոչ մեկը չեկավ վերջնական եզրակացության, թե ո՛րն էր իր դիմաց իսկական բանտարկյալը եւ ո՛րն էր լրտեսը։ Կյանքը մենախցում նրանց համար դարձավ նույնքան անտանելի, որքան որ դրսում։

Յուրաքանչյուրը հարյուրավոր անգամներ փոխում էր իր կասկածի մի կամ մյուս վարիանտը եւ նկատում էր, որ մյուսները եւս, կասկածում են մերթ իր վրա, մերթ իրար։

Եվ ոչ մեկի մտքից չանցավ այն վարիանտը, թե գուցե ոչ մեկն էլ նրանցից լրտես չէր։ Դա նույնքան անհեթեթ էր, որքան եթե մտածես, թե ինքդ ես լրտես…

Նուէր կովկասահայ ընկերներուս


Ի՜նչ ոսկեղէն դարագլուխ է այս, եւ շղթաներու ի՜նչ զայրագին փշրտում.
Ի՜նչ ընդհարում ճակատ ճակատի, եւ հաւատքի ի՜նչ յաղթանակ.
Ի՜նչ երկաթակուռ հարուած բռնապէտութեան անխախտելի օրէնքներուն.
Ի՜նչ արիւնի հեղեղում քեզ անարժան թշնամիիդ վայրագ շարքերէն,
Եւ դիակի ու բացուած լանջքերու ի՜նչ արդարաշար մեռելակոյտ,
Մեր բոլորին վրիԺածարաւ աչուըներուն առջեւ...

Կովկա՜ս, յաղթականօրէն դուն եղար, որ յայտնութիւններուն գերագոյնը ըրիր.
Քու բազուկներուդ հուրին մէջն էր գետնահարող զօրութիւնը Ցեղին,
Քու մտածումիդ մէջն էր որ ծնաւ կարմիր արեւը յուսահատեալ Յաղթութեան,
Քու արիւնիդ մէջն էր որ վառեցաւ ճշմարիտ արիւնը երազուած Ընդվզումին.

Եւ այսպէս իրիկուն մը քու զինավառ ձեռքերդ ազատութեան աստղերուն նիզակուեցան,
Թշնամի երկինքներուն չարիքի կամարներէն կորզելու
Քիչ մը լոյս, քիչ մը կեանք, քիչ մը սէր եւ քիչ մը երազ ՝
Քու խռովեալ սերունդիդ եւ ի քեզ ակնդէտ ու տառապող եղբայրներուդ համար։

Օ՜, փառք քեզի, եւ փառք շանթամարտ հպարտութեանը քու լեռներուդ,
Կարծես անոնց ապառաժներուն յաւիտենական տարրերէն են կառուցուած ՝
Անպարտելի հասակները քու սեւահեր ու հրաչուի որդիներուդ,
Քու անտառներուդ ահագնաթափ փոթորիկը գիշերական...
Անոնց զինուորեալի կուրծքերուն մէջ իր հսկայական հեւքը դրաւ.
Քու հովիտներդ Անոնց քայլերուն առջեւ Յոյսին ճամբաներուն պէս կանանչացան...
Եւ քու հողմերդ Անոնց շունչին մէջէն փրկութեան Ժամը շեփորեցին։
Քու ծոցիդ մէջն է, քու սրտիդ վրան է, քու արեգակիդ տակն է,
Եւ հարազատ եւ անպարտելի եւ անվեհեր զանգուածը մեր հինաւուրց Ազգին,
Մեր նսեմացեալ ճակատները այդտեղ է որ վերջապէս իրենց մութէն պայծառացան,
Այդտե՛ղ էր, որ սկսաւ պայքարի սուրերուն ամէնէն արդարը շողալ,
Այդտե՛ղ էր, որ Ժողովուրդը իր իրաւունքը իր կռուփովը պահանջեց,
Այդտե՛ղ էր, որ կատաղութեամբ զարկաւ եւ հպարտօրէն զարնուեցաւ,
Այդտե՛ղ էր, որ արդարութի՛ւն որոտացողի իր ճակատը փառակերտ ՝
Արեւմուտքի աշխարհներուն դիմաց ջահերու պէս ցոլացուց,
Այդտե՛ղ էր, որ իր անէծքի եւ պժգանքի թուքը թագակրին նետեց,
Եւ այդտե՛ղ էր, որ վերջապէս Անիրաւութիւնը օր մը ամօթահար պարտուեցաւ,
Եւ քեզի համար, այդտե՛ղ է որ այսուհետեւ կոթողները Փառքին,
Մարմար առ մարմար սերունդիդ ձեռքերովը պիտի բարձրանան...

Զա՛րկ, Կովկա՜ս, աւերակեալ ու արցունքոտ
Հայաստանին աչքերը քեզի կը նային.
Ան գիտէ, որ քու թշնամիիդ ատելութիւնը իր
թշնամիներէն է որ կը բղխի,
Երբ իր գերեզմանին մոխիրը իր գուժկան հովերուն հետ
եկաւ ճամբաներդ սգաւորել,
Երբ իր արիւնը եկաւ քու եղբայրական տանդ սեմերը թրջել,
Երբ իր կոտրտած բազուկը քու կտրիճի ձեռքերուդ ի խնդիր քեզի դողդոջեցաւ,
Թշնամին նոյնն էր այն ատեն, այն որ այսօր, քու պաշտպանի բազուկէն զարհուրած՝
Կ'ուզէ զայն ջախջախել, կարենալ տօնելու համար վերջնական մահացումը մեր Ցեղին...
Ուրեմն զա՛րկ, Կովկա՜ս, թէեւ գիտեմ որ քու ասպետական ձեռքերուդ հարուածին անարժան է նա՛,
Զա՛րկ, թէեւ գիտեմ որ քու սուրիդ վեհութիւնը պէտք չէ՛ր արատաւորել
Այդ անբաններու խուժանին թունաւոր ու պժգալից արիւնէն...
Զա՛րկ, թէեւ գիտեմ որ հերոսները հերոսներու միայն կրնան ընդհարուիլ,
Զա՛րկ, սա անարգ Ճակատագիրը ջախջախելու եւ
Չարիքն ըմբերանելու համար,
Զա՛րկ, որովհետեւ ամէ՛ն Յոյս զՔեզ կը յուսայ եւ ամէն
Ապագայ զՔեզ կը պաղատի,
Զա՛րկ, վասնզի ամէն Ազատութիւն ու ամէն Արեւ քու հարուածիդ կայծերէն պիտի ծնանին.
Զա՛րկ, քու անթառամ սիրոյդ եւ ատելութեանդ չափին խորութեանը համեմատ.
Զա՛րկ, զա՛րկ, ահաւասիկ հորիզոնները կը կապուտնան, ահաւասիկ Առաւօտները կը ճեղքուին,
Զա՛րկ, ազատաբեր հարուածիդ շռինդը Մասիսէն ի Տաւրոս եւ մինչեւ Հայրենիքին խորերը կը թնդայ։

Հին ժամանակներում ապրում էր մի բարի թագավոր։ Սա սովորություն ուներ ամեն երեկո հասարակ մարդու հագուստով պտտվել քաղաքի փողոցները, որ իր աչքով տեսնի, թե ինչպես է ապրում իր ժողովուրդը։

Մի երեկո քաղաքի ետ ընկած թաղը պտտվելիս տեսավ մի աղքատ մարդ, որ իր խրճիթի դռան առաջ չոքած՝ աղոթք էր անում և աղոթքի մեջ ասում.

Տեր աստված, տուր ինձ հարյուր ոսկի. տեր աստված, տուր ինձ հարյուր ոսկի։

Թագավորը լսեց ու անցավ։ Մի քիչ որ անցավ, տեսավ մի ուրիշ աղքատ մար՛դ։ Սա էլ չոքած իր խրճիթի առաջ՝ մրմնջում էր աղքատի պես.

Տեր թագավոր, տուր ինձ հարյուր ոսկի, տեր թագավոր, տուր ինձ հարյուր ոսկի։

Թագավորը սրա խոսքն էլ լսեց ու անցավ։

«Այն առաջին աղքատը, որ աստծու անունն էր տալիս, հիմար մարդ է, ասաց նա ինքն իրեն, որովհետև աստծուն փող ո՞վ է տվել, որ նա էլ այդ հիմարին տա։ Իսկ մյուս աղքատը, որ թագավորի անունը տվեց, խելոք մարդ է, որովհետև գիտե, որ թագավորն ամենից շատ փող ունի և ուզողին կարող է տալ»։

Հետևյալ օրը թագավորը հրամայեց մի մեծ սինու վրա հարյուր ոսկի դնել, ոսկին ծածկել փլավի տակ և ուղարկել այն աղքատին, որ թագավորից հարյուր ոսկի էր խնդրում։

«Այն հիմարին էլ թող աստված տա», մտածեց թագավորը երկրորդ աղքատի մասին, ինքն իրեն ծիծաղելով։

Թագավորի հրամանը կատարվեց. հարյուր ոսկին, փլավը վրեն գլուխ արած, սինով տարան դրին թագավորի անունը տվող աղքատի առաջ։

Թագավորն ուղարկեց, անուշ արա, ասացին թագավորի ծառաներն ու վերադարձան։

Նույն օրն երեկոյան թագավորը նորից դուրս եկավ պալատից, որ տեսնի, թե հիմա ինչ է ասում այն աղքատը, որին ուղարկել էր հարյուր ոսկին։ Աղքատը նորից չոքած էր իր խրճիթի առաջ և ասում էր նույնը՝

Տեր թագավոր, տուր ինձ հարյուր ոսկի, տեր թագավոր, տուր ինձ հարյուր ոսկի:

Թագավորն այս որ լսեց, շատ զարմացավ:

Մոտեցավ աղքատին և հարցրեց.

Այ մարդ, թագավորից այսօր քեզ համար փլավ չբերի՞ն:

Բերին, շնորհակալ եմ։

Կերա՞ր։

Կերա։

Ի՞նչ կար մեջը:

Նուշ ու քիշմիշ:

Ուրի՞շ:

Խորոված գառան միս։

Ուրիշ ոչի՞նչ։

Ուրիշ ի՞նչ պետք է լիներ։

Բոլորը կերա՞ր։

Չէ, շատ էր։

Մնացածը ի՞նչ արիր։

Մի աղքատ հարևան ունեմ, ինձ պես աղքատ ու քաղցած. տարա տվի նրան, որ ուտի կշտանա։

Թագավորը մատը կծեց ու հեռացավ։

Երբ որ մոտեցավ երկրորդ աղքատի դռանը, տեսավ, որ նա երեկվա պես չոքած էր և այս անգամ աղոթքի մեջ այսպես է ասում.

Տեր աստված, շնորհակալ եմ, որ լսեցիր աղոթքս և հարյուր ոսկի տվիր ինձ։

Թագավորն այս որ լսեց, սուս արավ ու հեռացավ։

Նա համոզվեց, որ խելոքն այս աղքատն էր, որ դիմել էր աստծուն և ոչ թագավորին:

1901

Խ. Հ. Դերձակեան ստորագրութեամբ նամակ մը ստացանք Իզմիրէն… դժբախտաբար։ Արգոյ նամակագիրն զմեզ լիրբ, համարձակ, ապերախտ, խարդախ, վատ անուանելէն ետքը՝ կը յաւելու, թէ ինձի պէս մարդու հետ գործ ընել չուզեր։ Նամակն կարդալէն յետոյ քիչ մը մտմտալով սա համոզումը գոյացուցինք, թէ մեծապատիւ նամակագիրն զմեզ ուրիշ մէկու մը նմանցուցած է անպատճառ։

Ալֆոնս Քարի ողջմտութեանը վրայ ոչ ոք կը կասկածի։ Այս Ալֆոնս Քարը լաւ չեմ յիշեր, բայց կը կարծեմ, թէ նմանօրինակ լեզուով իրեն նամակ գրողի մը ըսած է ատենօք. «Հաճեցէք, պարոն, ուղարկել ինձ ձեր ականջներուն հասցէն»։

Խիկար ` որ արտօնութիւն չունի անանկ խօսքեր ընելու` խոնարհաբար կը խնդրէ Իզմիրի բարեխնամ եւ պերճախօս առաջնորդէն, որ քիչ մ՚աւելի ուժ տայ իւր քարոզներուն։

Աղաչելով մեծ. Խ. Հ. Դերձակեան էֆենտին, որ շնորհ ընէ ընդունիլ մեր ամենախոնարհ յարգանաց հաւաստիքն, կը խնդրենք, որ ուշադրութիւն ընէ քիչ մը հետեւեալ տողերուն։

Խիկարի ամբողջ թերթերն հրատարակուած են եւ գործակալաց ղրկուած են։

Մեր Իզմիրի նախորդ գործակալէն չունեցանք ցարդ նամակ մ՚որ յայտնէ, թէ Խիկարին այսինչ թիւն ստացած չէ։

Խիկար 100 մեճիտիէի փոխարէն 10 ոսկի միայն ընդունած է շնորհիւ իւր գործակալին ազգասիրութեան, ինչպէս ըսած ենք արդէն։

Արդ, անոնք, որ կ'ուզեն ստանալ Խիկարի նախորդ շրջանի թիւերն` դիմելու են մեր Իզմիրի նախորդ գործակալին։ Իսկ անոնք, որ չեն ուզեր` իրենց ընդունած թիւերն ետ դարձնելու իրաւունքն լիուլի կը վայելեն։

Զօրաւոր ապացոյցներ կան, որ կը հաստատեն, թէ Խիկարի ամբողջ թիւերն հասած են Իզմիր։

Ա՛րդ, իրողութիւնն այսպէս լինելով, կը խնդրեմ, որ երկու բարեկամաց կարդաք ձեր ինձ գրած նամակն եւ անոնց կարծիքն ինձ հաղորդել հաճիք։

Գալով այդ կէտին, թէ այսուհետեւ չէք ուզեր Խիկար ստանալ, համամիտ չեմ ձեզի։ Պէտք է որ կարդաք դուք Խիկար, եւ ես պիտի ղրկեմ ձեզի, ամէն միջոց ի գործ պիտի դնեմ, որ կարդաք զայն, մինչեւ իսկ բռնի պիտի կարդալ տամ, առանց ստակ մ՚ուզելու սակայն։ Դուք, երբա՛յր, կարօտ էք Խիկարին, որ ձեր քաղաքավարական եղանակն կրնայ բարեփոխել, եւ, հետեւապէս, օր մը փրկել զձեզ թուքէ մը կամ ծեծէ մը, որովհետեւ քիչ մը դժուար է ամէն տեղ Պարոնեաններու պէս մարդոց հանդիպել։

Այս առթիւ կ'աղաչենք մեր Իզմիրի մեծ. գործակալն, որ հաճի հինգ օրինակ Խիկար ղրկել ձրիաբար առ մեծ. Խ. Հ. Դերձակեան էֆենտի։ Միայն թէ ամէն անգամ ստացագիր մ՚առնուի իրմէ սապէս. «Ստացայ հինգ օրինակ Խիկար (այնինչ) ամսոյ»։

Միտք ունինք Դերձակեան էֆենտիի նամակն ամբողջ հրատարակել, եթէ յաջողինք Միարիֆ ե ն արտօնութիւն առնուլ։

***

Վիեննայի Մխիթարեան վանքէն հրատարակուեցաւ թերթ մ՚ Ամսօրեայ Հանդէս անուն, որուն առաջին թիւն ստացանք եւ կարդացինp, թէ հաւն ինչպէս կ՚ելնէ հաւկիթէն։

Մխիթարութեան արժանի թերթ մ՚է սա. եւ տարակոյս չկայ, թէ աւելի շատ համբաւ կը գտնէր, եթէ Վարնայի գիւղերէն մէկուն մէջ լոյս տեսնէր։

Կը վախնանք, որ Վիեննայի Մխիթարեան վանուց համբաւն պիտի նսեմացնէ այս հանդէսն, եթէ սա չարատաւորէ յիշեալ վանուց հռչակն։

***

Եւ մենք խեղճ արարածքս կը կարծենք, թէ վերջացաւ բարեկենդանը։

Տասնեւիններորդ լուսաւորեալ դարուս մէջ դիմակի գործածութիւնն սովորութիւն մը, պէտք մը դարձած է։ Մարդիկ սորված են ա՛լ իրենց դէմքը դիմակ անցունել, ինչպէս վարժուած են իրենց ոտքը գուլպայ եւ իրենց ձեռքը ձեռնոց անցունելու։ Ընկերութեանց մէջ, խորհրդարանաց մէջ առանց դիմակի մտնելն, բոկոտն եւ բոբիկ ձեռքով մտնելու չափ ծաղրելի է։ Ուստի անոնք, որ անդիմակ են՝ ըմբռնած չեն տակաւին դարուս քաղաքակրթութեան ոգին, անկիրթ են, յանձնապաստան են, տիրացու են, դասատու են, տնտես են, ժամկոչ են, մեռելաթաղ են, ննջեցեալ են, եւ իբր այն` արժանի դիմակաւորաց կարեկցութեան։

Աստուա՜ծ իմ, ե՞րբ պատիւ պիտի ունենանք տեսնելու մարդ մ՚ըստ պատկերի ձերում։ Չմեռած գոնէ անգամ մը բնական դէմք մը տեսնելու բարեբախտութիւնը պիտի չունենա՞նք։ Դիմակներու բախումէն դէմք մը չպիտի՞ ծագի բնաւ։

Տասնեւեօթը տարիներէ յետէ կ'աղաչեմ բազմանուն կղերականի մ՚որ հաճի վայրկեան մը վար առնել իւր դիմակն եւ ցոյց տալ ինձ իւր դէմքը։ Բոլոր աղաչանքս ու պաղատանքս ապարդիւն կը մնան, կը մերժէ խնդիրքս եւ,

Չըլլար, ամօթ է, պատասխանը կու տայ ինձ միշտ։

Ո՜հ… ամչնալն ամօթ է այսօր։

Վա՜յ անոնց, որ սորված են ամչնալու։

Երանի՜ քեզ ո՛ Ք… պիտի ապրիս դու։

Խիկար շատուց կորուսած է բնական դէմքեր տեսնելու յոյսը, որովհետեւ համոզուած է, թէ որքան յարգուի դիմակներու ազատութիւնն՝ այնքան աւելի պիտի ծածկուի ճշմարտութիւնը։ Խիկարին այս համոզումն` օր ըստ օրէ աւելի կը հաստատեն այն խնդիրներն, որք իրարու կը յաջորդեն ազգային շրջանակին մէջ։

Ազգային լրագրաց մէջ…

Չմոռնանք ըսել, թէ ազգային լրագիրներն ալ դիմակաւոր են։

Ազգային լրագրաց մէջ խնդիր մը կը հրատարակուի։

Այժմեան խնդիրներն, ինչպէս յայտնի է, դիմակաւոր կը մտնեն ու կը պարեն լրագրաց մէջ։

Ընթերցողն կ'աշխատի, որ այդ խնդրոյն խորը քննէ, ուսումնասիրէ եւ յետոյ իրեն համար համոզում մը գոյացնէ։ Հազիւ թէ համոզում մը գոյացնել կը կարծէ եւ ահա լրագիրն ու խնդիրն կը փոխեն իրենց դիմակը։ Ընթերցողը կը սկսի խնդիրն անոր ստացած նոր դիմակէն քննել, եւ խնդրոյն վրայ գաղափար մը կազմելու պահուն, ուրիշ լրագրի մը մէջ խնդիրն բոլորովին տարբեր կաշիով դիմակաւորեալ կը տեսնէ։ Կը կործանին, հիմն ի վեր կը տապալին իւր ենթադրութիւններն, դատողութիւններն եւ հետեւութիւնները։ Հետաքրքիր է, սակայն կ'ուզէ հասկնալ։ Ծանօթներէն տեղեկութիւն առնելու կ՚որոշէ։ Օրը տասը բարեկամէ տեղեկութիւն կը հարցնէ. անոնք ալ կու տան։ Այս տասը տեղեկութիւններն ալ իրարու հակառակ են, այնպէս որ մէկ օրուան մէջ տասն անգամ տարբեր պատասխաններ տալու կը ստիպուի բարեկամաց.

Անանկ է նէ` կը դպչի, ինձի ուրիշ կերպով հասկցուցին։

Անանկ է նէ` չդպչիր, ինձի տարբեր կերպով պատմեցին։

Գործն ասանկ է նէ` ասոնք իրաւունք ունին։

Գործն ատանկ է նէ` ատոնք իրաւունք ունին։

Գործն անանկ է նէ` անոնք իրաւունք ունին։

Այո՛, այո՛, ասանկ ըլլայ նէ` տալու է։

Ատ ուրիշ խնդիր, անանկ է նէ` հարկաւ տալու չէ։

Եթէ ըսածդ ստոյգ է` ես ըլլամ նէ` կու տամ։

Տակէն այն խնդիրը կը ծագի կոր նէ` չեմ տար։

Վրայէն ադ խնդիրը կու գայ կոր նէ` կու տամ։

Այսչափ դիմակներու մէջ կարելի՞ է միթէ դիմակաւոր համոզում չունենալ։

***

Հատ մ՚ալ։

Այս անգամ ալ Աղեքսանդրիայէն ստացանք նամակ մը լի հայհոյութեամբք եւ սպառնալեօք։

Այս անգամ նամակին ստորագրութիւնն է Գ. Արշաւիր։

Գ. Արշաւիր քաջ համարակալ մ՚է, ըստ իւր վկայութեան։

Իւր տոմարագիտական պատւոյն խնայելու համար միայն չհրատարակեցինք Խիկարի վերջին թերթին մէջ իւր նամակն, որ զմեզ գովելով կը սկսէր եւ կը վերջանար ընդունելով Տիւզէնճեան ի համարակալութեան առթիւ մեր քննադատութիւնն, միայն երկու դիտողութիւններ ընելով, դիտողութիւններ` որոց հրատարակութիւնն իւր հաշուագիտական տաղանդին Գ. Արշաւիր հաշուագիտական տաղանդ ունի, միշտ ըստ իւր վկայութեան վնասակար դատուելով չհրատարակուեցան Խիկարի մէջ։

Գ. Արշաւիրի յիշեալ դիտողութիւններն, որ մեծ արժէք ունին` դարձեալ ըստ իւր վկայութեան, չհրատարակուեցան, որովհետեւ անոնք, ինչպէս հասկցուցած ենք մեր վերջին թերթին մէջ, դպրոցական գրասեղանի վրայ միայն կրնան ներկայացուիլ տկար աշակերտաց կողմէ։

Կարծիքներն ազատ են, հետեւաբար Գ. Արշաւիր ազատ է հայհոյել, ինչպէս նաեւ ուրիշ թերթի մը մէջ հրատարակել իւր դիտողութիւններն ու քննադատութիւններն, բայց իրաւունք չունի ստիպել Խիկարն, որ իմաստակաց հետ վիճաբանութեան մտնէ։

Գ. Արշաւի՛ր, գիտցէք, թէ Խիկար ալ կրնայ բարկանալ, եւ թէ` խնդիրն երբ հայհոյութեան վրայ է՝ առաջ Աստուած կրնայ զքեզ հայհոյութեանց մէջ խղդել իբրեւ ազգային թերթ, այնքան հռչակ ու համբաւ ունի ազգային մամուլն պերճախօսութեան այս գլուխին մէջ։

Գործդ գնա՛, ուրեմն։

Այս անգամ աղով ազատեցար, ուրիշ անգամ զգուշացիր սպունգէ։

***

Պ. Հրազդան կը փափաքի, որ իւր վրայ խօսին, միշտ խօսին, աղէկ կամ գէշ, խօսին վերջապէս։

Պ. Հրազդան այս անգամ ալ զմեզ խօսել տալու փափաք կը յայտնէ, իւր սրտաճմլիկ Օրուան կեանքով ուզելով ճմլել նաեւ մեր… ոտքը, մոռնալով սակայն, թէ հեծնելու արհեստը շատ յառաջ գնացած է այսօր եւ չէ ինչ, որ էր Բաաղամու օրով։ Բնական է ուրեմն, որ թոյլ չտանք իրեն շիտակ ճամբան թողուլ ու պատերուն քսուիլ։ Բնական է նաեւ, որ իրմէ վնասուելու բնաւ երկիւղ չունենանք, ո՛րքան ալ երերածուփ տատանի նա, որովհետեւ զՊարոնեան բարձեալ տանի ։

Պ. Հրազդան ազատ է երիտասարդ խմբագրի մը մահէն եւ եպիսկոպոսի մը գերեզմանէն ծաղու նիւթ քաղել, ինչպէս նաեւ ազատ է մէկու մը մահուան վրայ կատակերգութիւն մ՚արտասանել իբրեւ դամբանական. այս իւր գրական ճաշակն է, որուն ըսելիք չունինք։ Բայց երբ դէպքերը կը խեղաթիւրէ, կամ սուտն իբրեւ ճշմարիտ կլլեցնել կ'ուզէ` կ՚ապացուցանէ, թէ կը վախնայ կամ ճշմարտութենէ կամ հրեշտակէ։ Եւ այս մասին ըսելիք ունինք։

«Ծաղկազարդի իրիկուն մը, կ՚ըսէ Հրազդան, քարոզիչ եպիսկոպոս մը ժողովրդեան կ'ըսէր. «Աւանակներ էք, էշեր էք… բայց իմ էշերս չէք, բայց իմ աւանակներս չէք, հապա Քրիստոսին էշերն էք, Քրիստոսին աւանակներն էք»։

Որքան տող այնքան սխալ։

Ահաւասիկ բուն եղելութիւնը։

Մեծ. Արփիար էֆենտի Արփիարեան Վարդավառի շաբթուն մէջ օր մը յիշեալ լուսահոգի եպիսկոպոսին տունը կ'երթայ մէկ բարեկամովն։ Խօսակցութեան միջոցին Արփիար էֆենտին լուսահոգիին արժանապատւութիւնը կը վիրաւորէ։ Լուսահոգին` որ ազատամիտ մէկն էր` այն ատեն կը պոռայ Արփիար էֆենտիին. «Դուք աւանակներ էք, էշեր եք… բայց իմ էշերս չէք, իմ աւանակներս չէք, հապա… եան էֆենտիի էշերն էք…»։ Լուսահոգին ճշմարտախօսութեան համար հոգի կու տար։

Մասնաւոր տեսակցութիւն մ՚իբր եկեղեցւոյ բեմին վրայ կատարուած իրողութիւն մը նկարագրել եւ Քրիստոսի էշն… եան էֆենտիի իշուն հետ շփոթել պարզապէս աչք գոցել է կամ ճշմարտութեան առջեւ կամ գայլի մ՚առջեւ։

Պ. Հրազդան կը շարունակէ.

«Եպիսկոպոսի ձայնը զարհուրելի տեսակէն որոտընդոստ էր եւ նոյն շաբթուն Պարոնեան Թատրոնին մէջ կը գրէր, թէ Օրթագիւղի քարոզիչին ձայնը կը լսուէր մինչեւ նաւամատոյցէն, որ եկեղեցիէն բաւական հեռու է։ Եւ եպիսկոպոսն յաջորդ կիրակին կը պատասխանէր միշտ սեղանին վրայէն ես ի՞նչ ընեմ, որ այդ ղազեթաճիին ականջներն այնքան երկարն են, որ այնքան հեռու տեղէն ձայնս կը լսէ»։

Դարձեալ սխալ։ Լուսահոգին պատասխանեց ոչ թէ բեմին վրայէն` այլ իւր տանը մէջ, ոչ թէ ժողովրդեան` այլ Թատրոնի խմբագրին։ Ահաւասիկ իւր պատասխանը.

«Ձեզի խաբար բերողին ականջները քիչ մը երկար ըլլալու են»։

Այն թուականին մեծ. Արփիար էֆենտի Արփիարեան էր մեզի ասանկ լուրեր տուողը։ Քանի մ՚օր ետքը տեսանք Արփիարեան էֆենտին յիշեալ նաւամատոյցին վրայ եւ ցաւ յայտնեցինք իրեն, ըսելով՝ թէ սուտ տեղեկութիւններ կը հաղորդէր մեզ։ Արփիարեան էֆենտի պատւոյն վրայ երդում ըրաւ, թէ նաւամատոյցէն ականջովն լսած էր լուսահոգիին ձայնը։ Եւ մենք ալ հաւատացինք, ո՛չ թէ վստահելով միայն իւր ականջներուն երկայնութեան, այլ նաեւ փորձառութեամբ համոզուած լինելով արդէն, թէ օր մը օրանց սուտ լուր մը հաղորդած չէր մեզ։

Նոյն համոզումն եւ կարծիքն ունինք նաեւ այսօր մեծ. Արփիարեան էֆենտիի վրայ եւ լիայոյս ենք. թէ պիտի փութայ գայթակղեալ միտքերն բուժել, ուղղելով սխալն Հրազդանի` Միդասայ թոռան, որուն մնամ յարգանօք խոնարհ համետագործ։

***

Աւետիս Սուրէնեան, վկայեալ փաստաբան Գաղղիոյ իրաւագիտութեան համալսարանի, Պահճէ քաբու, Շէյխ֊Իսլամ խան, երկրորդ յարկ, թիւ 6 ստորագրութեամբ քննադատական նամակ մը հրատարակուեցաւ Ճերիտէի Շարգիյէի մէջ ընդդէմ քանի մը կէտերու Մեկնութիւնք վաճառականական օրինաց յօդուածին, զոր միեւնոյն թերթին մէջ կը հրատարակէ մեծ. Սիմոն էֆենտի Թընկրեան։

Մեծ. Սիմոն էֆենտի Թընկրեան փոխանակ յստակ եւ ամէն մահկանացուաց հպելի լեզուով պատասխանելու իւր քննադատ մեծ. Աւետիս էֆ. Սուրէնեան, վկայեալ փաստաբան Գաղղիոյ իրաւագիտութեան համալսարանի, Պահճէ Քաբու, Շէյխ Իսմալ խան, երկրորդ յարկ, թիւ 6֊ին, բաւական շնչարգելութիւն պատճառող եւ առատ քրտինք բերող ոճով մը խնդիրը կը շփոթէ. յետոյ քիչ մը Պոսիւէն կը կողոպտէ եւ լատիներէնը կորսնցնելով սաբիենս թիսիմորում քոնսիլիա Ֆաթուա Էրունդ մը կ՚արձակէ. պէտք չէ, որ միլիթեմուս այլ լապոռեմուս կ՚ըսէ առանց ինվիթա Մինեռվայի ։ Յետոյ բերնուց կը զրուցէ « Քոմ լա դեդ տը Մետիւզ, մատամ սը մեռո, մատամ է մոռդ, ժը նը մը սան բուեն պլեսէ» ։

Voilà justemant ce qui fait que votre fille est muette.

Եթէ մեծ. Սիմոն էֆ. Թընկրեան այս ոճով եւ վեցլեզուեան բարբառով պիտի խօսի մեծ. Աւետիս էֆենտի Սուրէնեան` վկայեալ փաստաբան Գաղղիոյ իրաւագիտութեան համալսարանի, Պահճէ Քաբու, Շէյխ Իսլամ խան, երրորդ յարկ, թիւ 6֊ի հետ, դժուար չէ գուշակել այժմէն, թէ յաղթանակը տանելու յոյս չտար։ Իսկ եթէ ինքն եւս համոզուած է, թէ խօսքն արծաթ է, իսկ լռութիւնն ոսկի, որպէս յիշած էինք յունարէն, բոլորով սրտիւ կը բարեմաղթենք, որ քիչ մ՚աւելի ոսկի ունենայ։

Վերջացնելով մեր խօսքն` մայրաքաղաքիս առողջապահական ժողովոյն ուշադրութիւնը կը հրաւիրենք մեծ. Սիմոն էֆենտի Թընկրեանի յիշեալ յօդուածին վրայ։

***

Ազգ. լրագիրներէն մին ծանուցանելով Ալիք էֆենտիէն վերջին օրերս հրատարակուած տնտեսական ու ելմտական շաբաթաթերթը հետեւեալ բարեմաղթութեամբ կ ՚ ողջունէ զայն։

«Յարատեւութիւնք ու յաջողութիւնք կը մաղթենք այս օգտակար ձեռնարկին » ։

Բարեմաղթութիւնն աւելի ազդու, աւելի զօրաւոր, աւելի յոգնակի կ'ըլլար եթէ գրուէր սա պէս.

«Յարատեւութիւնք եւք յաջողութիւնք կըք բարեմաղթենք այսք օգտակարք ձեռնարկինք»։

Բարի լոյս, ո՛ շաբաթաթերթ ելմտական։

***

Պարտաճանաչութիւն կամ ճանաչումն պարտուց ։

Այս տիտղոսով տետրակ մը հրատարակուած է այս օրերս։

Ջուր կամ ջուր

Արդեօք տետրակին պարունակութեանը մէջ ալ ասանկ կամեր կա՞ն. եթէ կան, կ'աղաչեմ ինձի ղրկեցէք զանոնք, որ տեսնամ անգամ մը։

***

Հակառակ մեր կամաց հարկադրուած ենք դարձեալ աւանակը հոլովել… բայց ոչ Հ…ի վրայ, այլ Լեզուի մէկ յօդուածին վրայ։

Այս բանասիրական հանդէսն, որպէս կ'երեւի, մեծ կարեւորութիւն կու տայ այս կենդանւոյն ստուգաբանութեան։

Անոր արժանապատիւ խմբագիրն, այսինքն Լեզուի եւ ոչ թէ աւանակին քանի մը տարիներ առաջ Մասիսի մէջ հրատարակած էր յօդուած մ՚որու խորագիրն էր Աւանակը հա՞յ է ։

Այն ատեն բերանացի հասկցուցին իրեն թէ այսինքն խմբագրին եւ ոչ թէ աւանակին հայն աւանակ չէ եւ միանգամայն խրատեցին նորին արժանապատւութիւնն, որ հայոց արժանապատւութիւնն վիրաւորելու հանգամանք ունեցող բացատրութիւններէ կամ բառախաղերէ զգուշանայ։ Եւ խնդիրը գոցուեցաւ։ Բայց մեծ եղաւ մեր զարմանքն, երբ Լեզուի վերջին թերթին մէջ կարդացինք անասուններու վրայ լեզուաբանական յօդուած մ՚որու մէջ ըսուած էր Հայ էշը ։

Այս կատակը, ո՜ Լեզու, ծանր է, եւ չէ այն կատակներէն, զոր երբեմն կ՚ընէ Ծիծաղն ընթերցողք գիտեն արդէն, թէ Ծիծաղը թերթիս խմբագրին շունն է ձեր կատակը մարդ կը վախցնէ եւ եթէ Լաֆոնթէն ողջ ըլլար` փայտի բազում հարուածներ կը շալկէինք։

Արդ, կը խնդրենք, ո՛ Լեզու, ջանացէք, որ ձեր լեզուն այնպէս համեմատին ձեր ականջներուն, որպէս ձեր ականջները կը համեմատին…

Գտիր նայիմ անծանօթը…

Համեմատութիւնն աղէկ բան է. Երից կանոնը պէտք է նոյնիսկ լեզուաբանական ախոռին մէջ։

***

Ազգային լրագիր ն երն ապշելով ու զարմանալով հրատարակեցին ծնունդն տ ղու մ՚որ մէկ մարդու գլուխ եւ մէկ հատ ալ ձկան գլուխ ունի եղեր։

Ի՞նչ կայ զարմանալու, մայրն յղիութեան ժամանակ ձուկերու շատ նայած կ'ըլլայ եւ տղան ալ ձկան գլուխով կը ծնի։

Միթէ հոս չկա՞ն իշու գլուխով մարդեր, կամ մարդու գլուխով աւանակներ։

Ասոր համար քուէարկութիւն պէտք չէ կարծեմ։

***

Ի՞նչ պիտի ընենք Հիպպոկրատայ աշակերտաց հետ։

Ասոնք սկսան շատ արագ վազել եւ մանաւանդ ոստոստելով ընթանալ սկզբունք փոխելու մէջ։

Բժիշկները մինչեւ հիմա կ'ըսէին մեզ, թէ մարդս պառկած ժամանակը գլխուն տակը բարձ մը դնելու է, զի մի ՛ արիւնն գլուխը վազէ։

Բժիշկ մ՚ելեր այժմ կ՚ըսէ, թէ ոտքերն գլուխէն աւելի բարձր ըլլալու են, որպէսզի արիւնն վար չվազէ։

(Այս անիծեալ արեան հետ փորձանքի հանդիպած ենք արդէն ամէնքս ալ, նոյնիսկ արիւնն ալ այսօր չգիտ ե ր, թէ ուր վազէ… բժշկաց ձեռքէն)։

Եւ շատերն սկսած են արդէն բարձի վրայ դնել իրենց ոտքերը։ Ուստի շատ կռիւներ եւ վէճեր սկսած են յ առաջ գալ։ Տարակոյս չկայ, թէ այս մասին երկու հակակարծիք անձերուն միոյն ոտքերը միւսին գլխուն կողմը պիտի գտնուին եւ փոխադարձաբար։ Ոմանք ալ սին վէճերու տեղի չտալու համար ստիպուած են ոտքի բարձն գլխուն բարձէն աւելի բարձր շինել։ Շատերն ալ իրենց ոտքերը չուանով պատէն կը կախեն եւ այնպէս կը պառկին։

Բայց մի՛ կարծէք, թէ այս դրութիւնն երկար տեւէ, գալ շաբթու ուրիշ բժիշկ մը կ ՚ ելնէ ու կը պոռա յ.

Վերցուցէք բարձը ձեր գլխուն տակէն, նետեցէ՛ք նաեւ ձեր ոտքի բարձը, այդ դրութիւնն վնասակար է առողջութեան, բարձր բարձ մ՚առէք միայն եւ ձեր մէջքին տակը դրէք, որպէսզի արիւնն անարգել կատարէ իւր շրջանն։

Եւ այն ատեն ճիշտ կշիռի դիրք կ'ունենանք։ Բայց դիտելի է, թէ մեր քնացած ժամանակը կրնա՞նք մեր հաւասարակշռութիւնը պահել։ Խնդիրը կը փոխուի երբ արթուն ենք։ Կանայք կը դնեն արդէն այդ բարձն երբ փողոց ելնեն։ Ո՞վ գիտէ, թերեւս առողջապահական տեսակէտով է, որ դուռնիւռ կը գործածեն։

Այս խնդրոյն մէջ մտնելն վեր է մեր ոտնահասութենէ, հետեւապէս կուրօրէն հնազանդելով, պարտաւոր ենք քիչ մը ժամանակ մեր ոտքերուն տակն ալ բարձ մը դնել, տեսնենք ի՞նչ պիտի ընէ սա արիւնը։

Չենք ուզեր անցնիլ սակայն առանց յանձնարարելու Երուսա ղ էմու վանուց միաբանութեան, որ չմոռնայ բարձ մը դնել ի՛ւր ելմտացոյցին պարտուց տակը, որպէսզի արիւնը հոն չվազէ եւ չտկարացնէ պահանջքի կողմը։ Մէկ երկու ամիսն ան գ ամ մը հաշուեցոյց հանելով, անոր մէջքին տակն ալ դնելու է բարձ մը, տեսնելու համար, թէ հաւասարակշի՛ռ է, թէ ոչ։

***

Նշմարած է՞ք արդեօք, որ անասնոց ալ բարոյականութեան մեծ անկում կայ։

Ոսկեղէն դարու գազանները պատուաւոր էին, ուրիշին իրաւունքը չէին ուտեր. արդի կենդանիները գող, աւազակ են։

Կատուներու վրայ մասնաւորելով խօսքս` կրնամ ըսել, թէ ասոնք բնաւ արժանապատւութիւն չունին։

Արժանապատւութիւնն ալ խօ՞սք է, բնաւ խիպ չունին եւ այլոց իրաւունքն կ՚ուտեն այն համարձակութեամբ` որով պիտի վայլէին իրենցը։ Գող են, յափշտակիչ են, բայց վարպետ են։ Ի ՜ նչպէս որակեմ չգիտեմ, կարծես տեսակ մը պանքայի տնօրէններ են։

Գիշեր չանցնիր, ուր սեղանի վրայ քանի մը պատառ միս թոյլ չտան կատուներու յափշտակել։ Հեզութեամբ եւ քաղաքավարութեամբ կը մօտենան եւ սեղանէն միս կը յափշտակեն կ'երթան։ Իմ սեղանս Երուսաղէմի վա՞նք կը կարծեն արդեօք այս անպիտանները։

***

Ուսումնասիրելու համար, թէ ջերմութիւնն, լոյսն ու խոնաւութիւնն ինչ ազդեցութիւն ունին լրագրաց ուղղութեան վրայ, պէտք է քննել ուղղութիւնն քանի մը լրագրաց, որ լուսաւոր կամ խոնաւ կամ ջերմ տեղեր կը խմբագրուին։

Լուսաւոր սենեակներու մէջ խմբագրուած յօդուած մը յստակութեամբ կը փայլի։

Տաք սենեակներու մէջ խմբագրուածն թոյլ կը լինի։

Խոնաւ սենեակներու մէջ շարադրուածն անհոգի մարմին կը դառնայ։

Շատուց փորձուած է, թէ տեղը մեծ ազդեցութիւն ունի խմբագրի մը կարծիքներուն վրայ։

Ընդհանրապէս հակասութիւն կը գտնուի այն յօդուածին մէջ, որուն կէսը մէկ սենեակի մէջ եւ կէսն ուրիշ սենեակի մէջ շարադրուած է։

Այս իսկ է պատճառ, որ ազգ. Ընդհ. ժողովոյ Ղալաթիոյ մէջ տուած որոշումներն Քումքաբուի մէջ տուած որոշումներուն ծուռ աչօք կը նային շատ անգամ եւ բարեւ չեն տար անոնց։

Ազգ. ժողովները տեղ փոխելու չեն։

Հապա եղանակնե՞րը…

Ամէն գրագէտ կրնայ իւր անձին վրայ փորձել բաղդատելով իւր ամառուան եղանակին արտադրութիւններն գարնան եղանակին արտադրութեանց հետ։

Սկզբանց մէջ ամէնէն աւելի յամառ կարծուածն տարին չորս անգամ սկզբունք կը փոխէ.

Գարնան սկզբունք,

Ամառուան սկզբունք,

Աշնան սկզբունք,

Ձմեռուան սկզբունք։

Եւ օր պիտի գայ, յորում ամէն մարդ առանց քաշուելու պիտի ըսէ.

Այս է իմ ամառուան սկզբունքս. այս է ամառուան բանթալոնս ըսելու պէս։

Եւ այն օրն հեռու չէ։

***

Մրցանա՞կ, թէ նուէր։

Ոմանք մրցանակ կ'ըսեն։

Ոմանք նուէր կ'ըսեն։

Ես ոչ մին կ'ըսեմ եւ ոչ միւսն, այլ պարզապէս ողորմութիւն կ'ըսեմ եւ իմ խնդակցութիւնս կը յայտնեմ Միրախորեան եւ Ալլահվերտեան էֆենտիներուն, որ յաջողած են Իզմիրեանցի կտակին գութը շարժ ե լ իրենց անձին վրայ։

Կարեկցութեան արժանացած են իրենց գործերն, եթէ պէտք է հաւատալ քննիչներու վկայութեանց, որք ոչ թէ մրցանակի, այլ քաջալերութեան արժանի կը դատեն այդ երկասիրութիւններն։

Քանի մը բացատրութիւններ կան, որք տկարութիւն կը նշանակեն եւ այս բացատրութիւններն են.

Քաջալերութեան արժանի է.

Տակաւին պզտիկ է.

Առաջին գործն է.

Փորձառու չէ տակաւին.

Ապագային համար յոյս կու տայ.

Այս բացատրութեանց ամէնէն զօրաւորն առաջինն է, որովհետեւ տկարներն են արժանի քաջալերութեան։ Եւ տակաւին կ'ըսեն, թէ կտակն անբռնաբարելի է։

Տկարներն քաջալերելն քաջերն վհատեցնել չէ՞։

Երկու առագաստաւոր կը մրցին։

Մին ետ կը մնայ եւ կ'երթայ մրցանակը կ ՚ առնէ։

Ինչո՞ւ։

Ետ մնացած ըլլալուն համար։

Ե ՞ տ մնացողներու խոստացուած է մրցանակ։

Ո՛չ։

Ինչո՞ւ ուրեմն կ ՚ առնէ։

Որպէսզի քաջալերուի եւ ապագային մէջ աւելի արագ ընթանայ։

Տեսակ մը բարեգործութիւն է այս, եւ ուրախ ենք, թէ այդ երկասիրութեան ց հեղինակներն մասամբ դարմանեցին վնասն, որ այդ գործոց տպագրութեան ծախքէն յառաջ եկած էր. այսուամենայնիւ ազգային արժանապատւութեան տեսակէտով կը տրտմինք, տեսնելով` որ այդ կտակի մնայուն յանձնաժողովոյ առաջին գործողութիւնն արժանի չէ մրցանակի։

Տար Աստուած, որ օտար լրագիրներն հետաքրքրութիւն չունենային մրցանակի արժանացած այդ գործերն թարգմանել տալու, թէեւ վստահ ենք, թէ ոչ մէկ հայ մ՚որ ազգային արժանապատւութեան նախանձախնդիր է ՝ պիտի յօժարի թարգմանութեան սոյն տխուր պաշտօնն ընդունելու։

***

Խիկար եւս պատիւ ունի բանալ մրցանակի ասպարէզ մը, եւ հրաւիրել հետեւեալներն, որ մրցին իրարու հետ։

Խմբագիրներն` ստախօսութեան ճիւղին մէջ.

Երեսփոխաններն` իրարու խօսք չհասկնալու մէջ.

Հոգեբարձութիւններն` դասատուաց ամսականները չվճարելու ճիւղին մէջ.

Գրագէտներն` անօթութեան դիմանալու կարողութեան մէջ.

Լեզուաբաններն` հայերէն բառերն իրենց ուզածին պէս մեկնելու մէջ.

Կիներն` նորաձեւութիւն ստեղծելու մասնագիտութեան մէջ.

Էրիկներն` կանանց պճնասիրութեան ծախուց համբերելու մէջ.

Երկաթուղւոյ պաշտօնեաներն` ճամբորդներու հետ նուազ քաղաքավարութեամբ վարուելու մէջ.

Տպարանապետներն` զիրար կործանելու չափ աժան դասագրքեր հրատարակելու մէջ.

Հարուստներն` հիւանդանոցի շինութեան համար իրենց քսակին բերանը գոցելու մէջ.

Պատուելի միսիոնարներն` ի դիմաց Տիրոջ` գաւառաց մէջ քրիստոնեա ն երն ի քրիստոնէութեան դարձնելու մէջ.

Փաստաբաններն` ճշմարտութիւնը հալածելու մէջ.

Բժիշկներն` հիւանդներ մեռցնելու մէջ.

Բեռնակիրներն ՝ անցորդներու գլուխը պատռելու մէջ.

Թրամուէյի քոնտիւքթեօրներն` անցորդները գծ է ն հեռացնելու համար ուժով հրելու եւ անոնց քիթը բերանը արիւնոտելու մէջ.

Սրճարանապետներն` գարիով խահուէ եփելու մէջ, եւ այլն եւ այլն եւ այլն։

Մրցանակաց բաշխումը հանդիսաւոր կերպով տեղի պիտի ունենայ 1888 օգոստոսի վերջը։

***

Մարդ յանձնարարելու նոր եղանակ։

Կ'աղաչեմ, կրնա՞ք ըսել ինձ, թէ ի՞նչ տեսակ մարդ է սա ձեր դրացին։

Աղէկ մարդ է… բայց ինձի մի՛ հարցներ։

Խօսքին կը հաւատացուի՞։

Կը հաւատացուի… բայց մի՛ ստիպեր զիս, որ խօսիմ անոր վրայ։

Վստահելի՞ մարդ է։

Վստահելի է… պատասխանատւութիւն չեմ առներ վրաս։

Ինչո՞ւ։

Խօսիլ մի՛ տար զիս։

Խաբեբա՞յ է։

Ես մարդ աւրելու բնութիւն չունիմ… ինչուս պէտք իմին… բարի մարդ է, վէսելամ ։

Հետը գործ կրնա՞մ ընել։

Զեր գիտնալու բանն է… այն մարդը իմ բարեկամս է… թող որ բարեկամս չըլլար ալ նէ` ես սովորութիւն չունիմ մարդու ետեւէն խօսելու։ Անոր ըրածներն բոլոր աշխարհ գիտէ արդէն, քանի֊քանի հոգիներու հետ ընկեր եղաւ ու վնաս տուաւ… բայց ինչո՞ւս պէտք իմին։

Ըսել է, որ զգուշանամ։

Քուկին գործդ դուն գիտես, աղբար, այդ մարդուն ստակ տուի՞ր մի, գնաց, ալ չես կրնար ետ առնել… բայց իզմէ իմացած մի ՛ ըլլար… Չեմ ուզեր ես մարդ աւրել… բարի մարդ է, բարի։

Ընկեր ըլլա՞մ հետը։

Դուն գիտես… պաթմիշ ըլլալ կ'ուզես նէ` եղիր… կը ցա ւ իմ, որ զիս խօսելու կը ստիպես կոր… Աղէկ մարդ է, աղբար, աղէկ… ես կը սիրեմ ան մարդը…

Շնորհակալ եմ ձեր տեղեկութիւններէն։

Պապա մարդ է, պապա, անանկ անուշ կերպով կը խաբէ, որ կը զարմանաս… այսուամենայնիւ ինչո՞ւս պէտք իմին… չեմ ախորժիր մարդ բամբասելէ, գէշ բան է, անանկ չէ ՞ մի…

Անանկ է, շնորհակալ եմ։