***

Երբ փոքր էի մորս հետ

քայլում էինք պապիս տուն։

Այդ ժամանակ մեր թաղամասի

փողոցները ինձ հսկա

օձեր էին թվում,

որոնք կարող էին ձգվել

մինչև աշխարհի վերջը,

իսկ աշխարհի վերջը

ինձ մեծ ու վախենալու փոս էր թվում։

Այդ պատճառով ես թողնում էի

մորս ձեռքը

և ոչ թե կողքից էի քայլում,

այլ բադի ճուտիկի պես

ետևից ընկած,

որ ամբողջ ճանապարհին

հետևեմ միայն մորս ոտքերին։

Ես հիշում եմ, նրա շագանակագույն

կոշիկները, ոնց էր կոխորտում

ասֆալտին փռված արևը,

և քայլում էի՝ անվախ,

աշխարհի վերջի փոսը լցվում էր

մորս սիրով։

Ու չկար աշխարհի վերջ։

***

Հորս կառուցած այս տունը

սիրում է մորս,

երբ մայրս նորից մեր տանն է

տան պատերը

ուղղվում են,

մի տեսակ հպարտ են կանգնում,

առաստաղից կախված

ջահի փոխարեն

արևը ուժեղ լուսավառվում է,

ու տան բոլոր առարկաները

դեղնածորում են լուսաթաթախ։

Երբ մայրս նորից մեր տանն է

Նա իր փոքրիկ մարմնով

Գրկում է մեզ

այս տան հետ միասն

ու երկինք է բարձրացնում։

Երբ Բենոն պատերազմից հինգ օրով արձակուրդ եկավ ու գնում էր Գառնիկենց տուն, մենք էլ նրա ետեւից էինք գնում եւ ամբողջ թաղով մտածում, որ նրա հաջորդ գործը լինելու է Վալերի Բաղդասարովին սպանելը։ Ինչքան էլ Վալերի Բաղդասարովը շտապել ու լուսադեմին ավտոտնակից հանել էր ժիգուլին ու Ալիսի հետ հեռացել քաղաքից, մենք գիտեինք, որ հատուկ նշանակության ջոկատում ծառայող Բենոյի համար մոտոցիկլետը նստելն ու մի րոպեում նրա ճանապարհը կտրելը մեկ է լինելու։ Մենք դռանը սպասում էինք, նրա հետ չմտանք Գառնիկենց տուն։ Տասներորդ դասարանցի՝ թաղի ամենագեղեցիկ աղջիկը թույն խմեց, քիմիայի ուսուցիչը կախվեց, նրանց տուն էլ չգնացինք։ Դռանը բալենու տակ սպասում էինք, բայց Գառնիկի՝ Բենոյի հետ խոսակցությունը, բառ առ բառ գիտեինք։ «…Գոտկատեղից ներքեւ մարմինը, որ չաշխատի՝ ձեռնասայլակի վրա ընկած մնալ, դրանից վատ բան չկա… անճարությունը ավելի վատ է, թախիծը՝ առավել, դրանից վատ բան չկա, ավելի անտանելի է, երբ թախիծ էլ չկա, բայց գիշերները բուն վայում է… Տունը լքած կնոջ բնակարանում խորհրդավոր ձայներ կան։ Ճանճն է ընկնում թանով ամանի մեջ։ Պահարանում կախված վերնաշապիկի կոճակն է կտրվում։ Մոմն է հանգչում, երբ աներեւույթ թռչունների ստվերները, աքաղաղի առաջին կանչից վախեցած, հեռանալու ժամանակ թեւերն են թափահարում…»։

Բենոն դուրս եկավ։ Գնում էր տուն։ Մենք դարձյալ նրանից ետ էինք, նայում էինք կարճ խուզած գլխի՝ գագաթի երկու մազապտույտներին, գայթում էինք ինչի վրա պատահեր ու մտածում էինք, որ գնում է զենքը կապելու եւ մոտոցիկլետը հանելու։ Փողոց դուրս եկած, լվացքաջուր թափող կանայք նրա դեմքի վրա տեսածից ազդված՝ գոգնոցները սեղմում ու անձայն, արցունքոտ լացում էին։ Նրան դեմ հանդիման եկող տղամարդիկ աչքերի մեջ էին նայում, իրենց բարեւի պատասխանը չակնկալելով, հայացքները հողին, գլուխները կախ, անցնում էին։ Հինգ րոպեում մեր ամբողջ քաղաքն արդեն գիտեր, որ Բենոն վերադարձել է ու Գառնիկի տնից գնում է իր տուն։ Նա ներս մտավ, մենք բակում սպասում էինք։ Երկար կանգնել էինք, Բենոն մոտոցիկլետը չէր հանում։ Նրա եղբոր տղային՝ Սահակին ասացինք, «Գնա տես՝ ի՞նչ է անում»։ Սահակը վերադար ձավ, ասաց․ «Ուզում է բվին սպանել»։ Մենք շփոթվեցինք, չէինք խոսում, հետո հարցրի․ «Ի՞նչ բու»։ Ասացինք․ «Այդ ի՞նչ բու է, որ ոչ ձայնն ենք լսել, ոչ էլ տեսել ենք»։ Սահակն ասաց․ «Թխկիների պուրակում, ծառի վրա է ապրում, գիշերները կանչում է»։ Փորձեցինք հիշել, մեզանից ոչ ոք նրա ձայնը չէր լսել։

Մտածեցինք, որ Բենոն մինչեւ բվին սպանի ու մոտոցիկլը դուրս հանի, Վալերի Բաղդասարովը Ալիսի հետ երկար տարածություն անցած կլինի, ու Բենոյի համար նրա ճանապարհը կտրելը դժվար կլինի։ Մյուս կողմից էլ լրագրերից ու հեռուստատեսությունից գիտեինք, թե թշնամու թիկունքում Բենոն ինչ էր արել, ու Վալերի Բաղդասարովը, որտեղ էլ թաքնվի, Բենոն նրան ծակից կհանի։ Ու սկսեցինք թերթերի ու հեռուստատեսության հաղորդումները, մանրամասնորեն հիշելով, վերապատմել։ Հետո մեկն ասաց․ «Էս ինչո՞ւ դուրս չի գալիս․ հիմա բժիշկն ու Ալիսը, ո՞վ գիտե, ու՞ր հասան»։ Սահակին մի անգամ էլ ուղարկեցինք տուն։ Սահակը վերադարձավ ու ասաց․ «Սպասում է արեւը լավ վեր գա ու օրը պայծառանա»։ Զարմացած ու շշմած էինք։ Հարցրի․ «Ինչո՞ւ»։ «Մեթոդ է, կռվելու այդպիսի ձեւ կա»։ Սահակին հարցեր չէինք տալիս, իրար հետ էլ չէինք խոսում։ Մեր հանկարծակի շփոթը ցրելու համար, Սահակն ինքը խոսեց․ «Լույսի մեջ է բվի տեսողության գաղտնիքը, արեւն ինչքան տաք լինի, այնքան ուժեղ կդաղի բվի աչքերն ու նրա կուրությունը կատարյալ կդարձնի»։ Մեր հայացքները դես ու դեն էին պտտվում, կոշիկի քթներով հողն էինք խազմզում։ Սահակն էլի խոսեց․ «Օրվա առաջին կեսին բվի լսողությունը դեռ սթափ է, կարողանում է ձայներով կողմնորոշվել, բայց երբ սկսվում է շոգը, տոթը խցանում է ականջներն ու մեկուսացնում աշխարհից։ Բվի միակ փրկությունը անշարժությունն է ու մագիլներով ծառի ճյուղից բռնած՝ գիշերվան սպասելը…»։ Հասկացանք, որ Բենոն սպասում է, թե երբ պիտի թեժ լույսը կտրի բվի աչքերը, ու ականջներով ծորացող շոգը այրի ուղեղը, եւ նրան ներսից խփի տենդն ու դողէրոցքը։ Մեր հարգանքը կրկնապատկվեց Բենոյի նկատմամբ, երբ կենդանաբանության ուսուցիչը հաստատեց նրա իմացության գիտական իսկությունը, ու մենք գիտեինք, որ հատուկ ծառայության ջոկատի շարքերում լինելու համար առերեւույթ այդպիսի երկրորդական, բայց կարեւոր գիտելիքներ են անհրաժեշտ։

Արեւը երկնքի կենտրոնում էր, նայել չէր լինում, ու տոթը իջավ։ Բոլորս քրտնել էինք, Բենոն տանից դուրս եկավ ու քայլեց առջեւից։ Մենք թիկունքից տեսնում էինք նրա կարճ խուզած գլխի՝ գագաթի երկու մազապտույտները։ Երբ մեղվի պարսերին սարսափեցնելով՝ արեւածաղկի դաշտերով էլ անցանք ու մոտենում էինք թխկիների պուրակին, Ռազմիկը վազելով եկավ դեպի մեզ, Բենոյին ասաց․ «Մի քիչ առաջ ես իմ աչքով եմ տեսել, այ էն ծառի վրա է»։ Մենք սինձ էինք ուտում։ Բենոն նրան մի բառով կտրեց․ «Գիտեմ»։ Ու կրկին առաջ անցավ։ Արշակը մեզ ասաց․ «Հիմա կտեսնեք, երկու կրակոց՝ դըմ, դըմ, ընդամենը երկու կրակոց, նրա ոճն է այդպիսին, երկուսից ավել չի կրակի, ու վերջ բվին…»։ Մենք հավատում էինք, որովհետեւ Բենոյի աչքերը կանաչ էին, իսկ կանաչ աչքը ամենալավ նշանառուն է։ Մի քիչ էլ ետ մնացինք, որ մեր աղմուկը չշեղի Բենոյին։ Մեզանից մեկն ասաց․ «Այս տոթն ու արեւի պայծառությունը կարող է Բենոյին էլ վնաս տա․ մարդու աչքերի առաջ սեւ կետեր են վազվզում»։ Ասացինք․ «Քեզ՝ հա, նրան՝ չէ։ Նա իր գործը գիտե»։

Կանգնեց ծառի տակ, ատրճանակը հանեց ու ընդամենը երկու անգամ կրակեց։ Կարծես առանց նշանառության, կարծես պատահական տեղի վրա, արագ ու միանգամից։ Ծառի բարձր գագաթից, ճյուղերին զարնվելով, մարմին էր ընկնում։ Կեն դա նա բա նության ուսուցիչն ասաց․ «Երաշտահավ է, հանրապետությունում նստակյաց թռչուն է, թեւերը եւ պոչը՝ կապտամոխրագույն, մեջքը՝ կանաչավուն, քաշը տասնութից քսանմեկ գրամ է, թեւերի երկարությունը…»։ Բենոն ասաց․ «Տեղը փոխել էր…»։ Ետ էինք գալիս, տների կարմիր ու կանաչ շիկացած թիթեղյա կտուրների վրա՝ տոթի մեջ, օդը կտրտվում, դողում էր։ Բենոն առջեւից էր գնում, մտածում էինք, որ բուն չկա գուցե հիմա նա մոտոցիկլը դուրս բերի։ Մտավ տուն, Սահակին միանգամից ուղարկեցինք լուրերի։ Սահակը վերադարձավ, ասաց․ «Մոտոցիկլը չի հանելու, գիշերն անձամբ ինքն է ճշտելու բվի տեղը»։ Ասացինք․ «Էս ի՞նչ բան է։ Բուն է կարեւո՞ր, թե՞ բժիշկ Վալերի Բաղդասարովը։ Եթե այսօր էլ չհետապնդի նրան, բժշկին էլ արհամարհել պետք չէ, ո՞վ գիտե՝ մի օրվա ընթացքում ուր կհասնի…»։

Մեկն էլ ասաց․ «Ալիսը շատ է գեղեցիկ»։ Մութն իջավ, արդեն գիշերային թիթեռներն էին թռչում։ Վարդանի կինն էր հղիացել ամուսնությունից տասնհինգ տարի հետո՝ առաջին անգամ, գնացինք նրանց տուն՝ Վարդանի հետ աչքալուսանք խմելու։

Առավոտյան, երբ կրկին եկանք Բենոյենց բակը, չկար մեկը, որ ամբողջ գիշեր լսած չլիներ բվի կանչը։ Որպեսզի անիմաստ վեճ չստացվի, որոշեցինք, որ նրա գտնվելու տեղի եւ տարբեր ուղղություններից կանչը լսելու վերաբերյալ մեր տարակարծության պատճառը տների ու պատուհանների տարբեր դիրքերն են եւ քամու փոփոխական անցումները։ Ռազմիկենց կտուրին աքիս կար՝ խոտի դեզի մեջ։ Ռազմիկն ասաց, «Շուն եկած լիներ, շան շնչառությունը լավ գիտեմ, որ օտար մարմնից հոտ է քաշում, սվսվացնում է ու փռշտում, միանգամից կիմանայի։ Սա ուրիշ էր, կտուրին թեւաբախությունից թափվող պաղ մի բան կար։ Դուրս եկա, տեսնեմ երկնքից կորագիծ, երեք աստղեր են իջնում։ Մի աստղ, երկու աստղ տեսել եմ, այս տարիքի մարդ եմ՝ միանգամից երեք աստղերի ընկնել չէի տեսել։ Հիմա ներսս հո մի ուրախություն չի բռնել, սիրտս պատռվում էր, խնդությունը մեջիցս դուրս էր թափվում։ Իջա տեսնեմ՝ կրակի վրա դրված, երեխու կաթը վառվել էր…»։ Ասացինք․ «Անիմաստ խոսակցություն է, բվի թաքստոցի մասին ոչ Ռազմիկը, ոչ էլ մենք, միայն Բենոն կիմանա, քանի որ ամբողջ գիշեր դարան է նստել ու հետեւել նրան»։

Սահակը տանից դուրս եկավ, ասաց․ «Բենոն նրա տեղը հաստատ գիտե, սպասում է տժտժացնող արեւին ու շոգի՝ աչքի մեջ արյուն կաթեցնելուն»։

Շոգը տանձենուն էլ խփեց, ծառից տանձն ընկավ։ Բենոն դուրս եկավ։

Ինքն էլ էր քրտնած, մենք էլ։ Նրա ներբանների կարմիր հողից, տաբատի փողքերին կպած փշերից ու թախծոտ աչքերից հասկացանք, որ ամբողջ գիշեր քայլել է ու չի քնել։ Բայց մեր առաջն ընկած՝ նրա վստահ քայլվածքից, գուշակում էինք, որ գիշերը դարանել ու հաստատ ճշտել է բվի տեղը։ Երկաթգծի կայարանի թարթող, գունավոր լույսերի մոտով էլ անցանք ու մտանք բարդիների ու եղեւնիների անտառը։ Չնայած մենք լավ գիտեինք, որ օրվա այդ պահին արեւն ու տոթը բվի հետ արդեն արել են իրենց գործը, ու ոչ մեր մոտենալը կտեսնի, ոչ էլ մեր ձայները կլսի, բայց ապահովության համար, Բենոյից ավելի ետ մնացինք։ Նա բարդու ծառի տակ ոտքերն իրարից հեռու դրեց, ու իր ոճի երկու կրակոց իրար ետեւից գնացին՝ մի ակնթարթում հայացքով շոշափած նշանակետի վրա։ Հետո մարմինն ընկավ, մեզ հետ եկած շունը վրա վազեց, մենք էլ վազեցինք։ Կենդանաբանության ուսուցիչն ասաց․ «Կեռնեխ է։ Արուն լրիվ սեւ է, էգը՝ մոխրագույն։ Բնակվում է առավելապես սաղար թավոր անտառներում։ Քաշը լինում է յոթանասունհինգից հարյուր գրամ, թեւերի երկարությունը…»։ Կեռնեխն ընկել էր, բայց մի փետուր դեռ օդի մեջ, ոլորապտույտ սահելով, իջնում էր։

Բենոն ասաց․ «Տեղը փոխել էր…»։ Բենոն առջեւից էր գնում։ Թիկունքից տեսնում էինք կիսաճտքավոր կոշիկների ներբաններին կպած կարմիր հողն ու կարճ խուզած գլխի գագաթի երկու մազապտույտները եւ մտածում էինք, որ բու չկա, գոնե հիմա դուրս կհանի մոտոցիկլետն ու կգնա բժիշկ Վալերի Բաղդասարովի ետեւից։

Սահակին ուղարկեցինք լուրերի։ Ռազմիկն ասաց․ «Բենոն այդ տղան չէ, որ թողնի բժիշկն իր ընկերոջ կնոջը տանի»։ Սաշիկը ցան կա պատի վրայից նայեց եւ եկավ, թե․ «Ես տեսա, Բենոն բենզին է լցնում, էսա մոտոցիկլը դուրս կքաշի»։ Չգիտեմ՝ ով էր՝ ասաց․ «Գառնիկի պորտից ներքեւ ոչ մի տեղը չի աշխատում, Ալիսը չէ, մեր կանանցից որն էլ լիներ, կգնար բժիշկի հետ։ Գնդակը էնպես պինդ է նստած ողնաշարի մեջ»։ Դերոն էր։ Չխոսեցինք, բայց հեգնախառն նայում էինք նրան։ Մտածում էի՝ սրան ասե՞մ, թե՞ չասեմ։ «Իսկ դու, ինքդ քեզ հարցրե՞լ ես՝ շաբաթվա երեք օրը որտե՞ղ է քո կինը։ Թե՞ այդ մի քանի օրվա համար Վալոդին հարցնենք»։ Տղաներից մեկը բարձրաձայն ասաց․ «Դերո, դու թող, այստեղից գնա, վրայիցդ անդուր հոտ է գալիս։ Գնա ու ետ չնայես»։ Դերոն ձայն չհանեց, բայց չէր գնում։ Ետ քաշվեց պատի տակ, նստեց քարին, ուզում էր ծխել։ Նրա վառած լուցկու հատիկը փչեցինք մատների արանքում, ասա ցինք․ «Գնա, չծխես»։ Նա թե․ «Ես էլ եմ լսել բվի կանչը, նրան տեսել եմ էլ»։

Սահակը եկավ, ասաց․ «Մոտոցիկլետը չի հանելու, գիշերը դարձյալ գնալու է բվի ետեւից ու գիշերացույց հեռադիտակով հետեւելու է նրա տեղաշարժերին, վաղը հաշիվները վերջացած կլինեն»։ Մենք արդեն համաձայն էինք, թեկուզ վաղը Բենոն իր մենամարտը վերջացնի բվի հետ ու գնա բժշկի հետեւից։ Մենք չէինք ուզում, որ Գառնիկին բուժող Վալերի Բաղդասարովը նրա կնոջը տաներ։ Բենոյի թախծոտ աչքերից գուշակում էինք, որ նա էլ է այդպես մտածում, եւ նրանց հեռու կամ մոտիկ լինելը ոչ մի նշանակություն չունի, որտեղ էլ թաքնված լինեն, գտնելու է ու կանգնի գլխներին։

Առավոտյան, երբ եկանք Բենոյենց բակը, ուրիշ թաղերից էլ մարդիկ էին եկել, որ գիշերը չէին քնել գերեզմանոցից լսվող բվի կանչից։ Տեսնողներ էլ էին եղել։ Արշակն ասաց․ «Բուն մուկ է սիրում։ Մուկ, աքիս֊մաքիս սիրող կենդանի է, գիշերվա երեքն էր, չորսն էր, մեկ էլ լսեմ՝ տան վրա երկնքից շրջապտույտ, շրջապտույտ թեւերի թարթափ է իջնում։ Անցյալ տարվանից այգին մուկ էր մտել։ Փարինջը որ մաքրեցինք, մուկ ընկավ։ Ասի, ահա ուրեմն բուն եկավ մուկ տանելու, այդ պահից էլ՝ Զաբելը հո չսկսեց քնի մեջ խոսել։ Խոսում է, խոսում է, առանց դադարի, կորած մոր հետ էր խոսում։ Դուրս եկա, մսի մի կտոր հագցրի որսի թակարդին ու դրեցի այգում, ասի այ ցելողը, ով էլ որ լինի, ես նրան պիտի բռնեմ…»։ Սպասում էինք, որ Բենոն դուրս գա։ Շոգը՝ թանձր ու ծանր, կանգնել էր։ Բաց, ամայի տարածքները բովվում էին արեւի տակ։ Ցանկապատի պաղ քարերի մեջ, ճանապարհից մողեսներ անցան, գերեզմանոցի կարմիր հողի պատճառով, միայն այնտեղի մողեսներն էին այդքան կավագույն կարմիր։ Սահակը եկավ, ասաց․ «Բենիկն ընդհանրապես տուն չի եկել, լուսացրել է անտառում։ Գիշերացույց հեռադիտակով նշել է բվի տեղը, ու էլ այսօր նրան պրծում չկա»։ Մեր բազմությունը գնաց անտառ, երբ հասանք խորխորատի եզրին, աղմկողներին ու ծխողներին ասացինք․ «Վերջ, այստեղից ծպտուն չհանեք, օրը դեռ նոր է սկսվել, աշխարհի ձայների ու բուրմունքների նկատմամբ զգոնությունը դեռ չի կորցրել բուն»։ Վերին թաղերից եկած, չիմացող ներին բացատրեցինք, որ «շիկացած արեւը պիտի բռնի բվի տեսողու թյունը, ու թեժ շոգը արյուն կաթեցնի ուղեղին,– ասացինք,– իսկ հետո կտեսնենք, թե Բենիկն ինչ կանի»։

Բենոն թաքստոցից դուրս եկավ անձայն, միայն ձեռքով նշան արեց, որ կանգնած տեղներիցս էլ առաջ չգնանք։ Նրա աչքերը անհաղորդ էին ու կարմրած։ Հասկացանք, որ ամբողջ գիշեր գնացել է բվի ետեւից, գիշերացույց հեռադիտակով գտել է նրա ծառը ու այս անգամ ցրիվ է տալու։ Մեզանից մեկն ասաց, դարձյալ Դերոն էր, աննկատ եկել էր մեզ հետ, ու չէինք տեսել, ասաց․ «Բենոյի աչքերը տխուր էին, կարո՞ղ է անքնության պատճառով ձեռքը դողա ու վրիպի»։

Լավ տեղյակներս ու Սահակն էլ ասացինք․ «Չէ, հնարավոր չէ։ Նա սովոր է, նրան նշան բռնել էլ պետք չէ, միայն նկատի ու վերջ։ Կտեսնեք»։

Սպասում էինք, հետո երբ հրե գունդը եկավ ու կանգնեց երկնքի կենտրոնում, խոտերը կծկվեցին, ու գետնից բովված հողի բուրմունքը բարձրացավ, արդեն մենք էլ էինք նվաղել, բուն էլ բացարձակ կույր էր։ Թանձր շոգն ու տոթը խցանեցին ականջները, աշխարհը փակվեց, լարվեց, մագիլները խրել էր ծառի մեջ, հոգնություն՝ չի կարողանում շարժվել, օդը չի բավարարում, երակ ները պրկվել են, խշշում է։ Թոքերը մեծացել, էլի փքվում են, խոշորա նում են, ամբողջ կուրծքն են բռնել՝ մինչեւ կոկորդը, բերանով է շնչում, բերանը բաց է, թմրություն, մարում է գիտակցությունը, բնազդը, երկաթե պաղը բարձրանում է ոտքերից, լցվում է մարմինը, մահացու ցուրտը նորից շոշափեց մարմինը, խավարը, մրսելը, տենդը, դողէրոցքը…

Բենոն պառկած տեղից ցատկեց, ու առանց նշանառության՝ երկու կրակոցներ գնացին իրար ետեւից։ Մենք վազեցինք։ Վերին թաղերից եկած մեկը կռատուկի հաստ ցողունի վրա գայթեց, ընկնել֊ելնելով ասաց․ «Ատրճանակով թռչուն խփելը այդքան էլ հեշտ չէ, որսորդա կան հրացան լիներ՝ ուրիշ բան»։ Ասացինք․ «Ինքդ կտեսնես»։ Երբ հասանք, ծառի տակ մի սեւագլուխ շահրիկ էր ընկած, թպրտում ու թեւերը խփում էր հողին։

Բենոն ասաց․ «Բուն տեղը փոխել էր»։ Տուն էր վերադառնում, մենք էլ ետեւից տեսնում էինք կարճ խուզած գլխի գագաթի երկու մազապտույտները ու կիսաճիտք կոշիկների ներբաններին կպած կարմիր հողը։ Գիտեինք, որ հիմա, հաստատ, մոտոցիկլետը դուրս կբերի։ Արտեմն ասաց․ «Արդեն երեք օր է անցել, երեք օրում բժիշկը կարող էր հանրապետության սահմաններից էլ դուրս գալ»։ Ասացինք․ «Դու հավատո՞ւմ ես քո ասածին, Բենոն կգտնի նրանց»։ Բակում սպասում էինք ու նայում ժամացույցներիս՝ խոշորացած չափերով, մեր ոսկորները լսում էին ժամացույցի ու արյան զարկերը։ Երեխա ների՝ շշերով բերած ջուրը իրար փոխանցելով՝ խմում էինք ու սպասում Սահակին, թե ինչ լուր կբերի։ Սաշիկը գնաց, դարպասի ճեղքից նայեց, գլխավերեւը պտտվող իշամեղվին օդի մեջ խփել֊խփելով ու վրիպելով եկավ, թե․ «Բենիկը մոտոցիկլը բենզին է լցնում»։ Մենք այդպես էլ գիտեինք, Բենոն ու Գառնիկը նույն ջոկա տից էին եղել, Ալիսին այդքան հեշտ վերցնել ու գնալ… Բենոն այդ գործից ձեռք չի քաշի։ Ուզում էինք, որ նա շուտ գտնի բժշկին։

Արդեն կավագույն մողեսները վերադառնում էին կարմիր հողերը, ծիծառների դարձդարձիկ չուն տանիքների բարձրությանն էր հասել, գույները ստվերներին էին խառնվում։ Բենոն տանից դուրս չէր գալիս։ Մեկը բարձրացավ ցանկապատը, նայեց, թե «Բենոն մոտոցիկլետը բենզին է լցնում»։ Երեկո դարձավ, կապույտ սարերից եկած պաղը բացեց շոգի մեջ փակված բուրմունք ների հոսքը, բոստաններից մաղադանոսն ու սխտորի հոտը թմբիր բերեցին։

Լուս ու մութ էր․ հասարակական բաղնիքի ետեւի լճակում գորտերը կռկռացին․ երկնքի սեւը՝ ճերմակով կտրող ասուպն էլ շեղակի անցավ։

Սահակը եկավ, մեզ հետ ծխեց, ասաց․ «Բենոն մոտոցիկլետը դուրս չի հանելու…»։

Հրապարակի վրա, այնտեղ, ուր մարդիկ միշտ ժողովվում են, կաղնի ծառի տակ, մերկ կնոջ մի պղնձյա արձան կար կանգնած։

Մերկ կնոջ… բոլորովին մերկ մի գայթակղություն այն պատկառելի մարդկանց, որոնք մերկ ոչինչ տեսնել չեն սիրում։

Թե որտեղից էր այղ արձանը և որի կերտած, կամ թե ինչ միտք ուներ և ինչու թողած– ոչ ոք չգիտեր։

Ոչ ոք չէր հիշում նրան այդտեղ դնելու օրը։ Վաղուց էր, շատ վաղուց: Պատկառելի մարդիկ, երկար Ժամանակ և գրեթե միշտ, նրա մոտովն անցնելիս երեսը դարձնում էին, որ «անամոթ» արձանը չտեսնեն. կանայք երբեք չէին անցնում նրա կողքից. անցնողն էլ «անբարոյական» տիտղոսն էր ստանում։ Երբեմն միայն հետաքրքրության համար, հեռվից և այն էլ գաղտագողի էին դիտում արձանը։

Եղան տարիներ, որ հասարակությունը քանիցս կամեցավ փշրել արձանը, անամոթությունը մեջտեղից վերացնել։ Վեճ ու կռիվ, անեծք կրոնավորներից, բողոք պառավներից, ոչինչ չազդեց արձանին։ Միշտ այնտեղ, իր համարձակ մերկությամբ պատվանդանի վրա անդրդվելի կանվնած, ակնարկն անհունության, կարծես հեգնորեն ժպտելով, թողնում էր, որ մարդիկ կատաղեն, բռունցք ցույց տան, դավեր լարեն և սակայն անզոր նրա դեմ՝ նորից գան և շուրջը ժողովվեն։

Բայց ի՞նչ էր ուրեմն այդ մերկ արձանը, – ո՞վ էր նրան մեջտեղ բերել, այդպես բաց տեղ դրել և ինչո՞ւ ամեն ջանք նրան ոչնչացնելու՝ մնում էր ապարդյուն։

Արձանը պաշտպաններ ուներ։ Թե ո՞վ էր նրան այնտեղ կանգնեցրել – այդ հայտնի չէր. բայց թե ո՞վ էր նրա պաշտպանը – դա ակներև էր։

Կաղնին պատկանում էր ժողովրդին։ Վաղուց ի վեր, նվիրական դարձած, սերունդից սերունդ ավանդաբար մնացել էր մի համոզմունք, որ եթե ծառը կտրվի կամ մերկ կնոջ արձանը տեղից շարժվի, կռիվն ընտանիքների մեջ պիտի մտնի և հետզհետե ամենքին անբախտացնի։ Այդ ավանդություը հաստատված էր մանավանդ նրանով, որ, ինչպես հներն էին պատմում, մի անգամ մի ազդեցիկ մարդ կամեցել էր արձանը ոչնչացնել, բայց, երբ շարժել էր նրան իր տեղից, նույն գիշերն իսկ երկու սիրելի որդիները կռվի էին բռնվել և իրար սպանել։

Դրանից հետո էլ ո՞վ կհամարձակվեր ձեռք տալ արձանին։ Ոչ միայն ձեոք տալ չէին կարող, այլև, ով հրապարակի շուրջն էր, նվիրական պարտք էր համարում հսկելու, որ արձանը չանհետանար։

Եվ այդպես, մերկ կինը, բարձր ի գլուխ, հաստատ իր պատվանդանին, մազերը թիկունքի վրա շքեղապես փռած, ակնարկն երկնքին, այդտեղ էր տարիներից ի վեր, անվրդով՝ լուտանքների դեմ, անդրդվելի՝ սպառնալիքների առաջ։

Գայլերը շատ ոռնացին նրա դեմ, բարոյագետներն անդադար պնդեցին, որ գոնե պետք էր հագցնել նրան, եզվիտներն առաջարկում էին մի տաճար շինել և արձանին մեջը ծածկել բայց ժողովուրդը չթողեց։ Ասված էր, թե պետք էր թողնել արձանին այն դրության մեջ, ինչպես կար. ժանգը միայն պետք էր սրբել ե այդպես, մերկ՝ հրապարակի վրա պահել…

Մի գիշեր, չգիտեմ ինչպես, եղավ, անհայտ չարագործներ – ասում են որ գայլեր ու բարոյագետներ էին դրանք անգթաբար կորզեցին արձանն իր պատվանդանից և, առանց այլևայլության, մոտակա ջրհորընետեցին։

Պետք էր տեսնել սոսկումը, երբ ժողովուրդն առավոտյան զարթնելով, տեսավ, որ արձանը չկար։

Քաղաքն ամբողջ տակնուվրա եղավ: Գայլերը հրճվում էին, մինչ երիտասարդները կատաղած ամեն կողմ ընկան՝ չարագործներին փտրելու։ Սոսկումն ընտանիքների մեջ էլ մտավ: Ամենքը րոպե առ րոպե, սրտա¬ տրոփ սպասում էին դժբախտությունների, ժանտախտի, կամ այլ աղետի։

Արձանին խիստ մոտ ապրում էր նահապետական մի մեծ ընտանիք։ Տան նահապետը ողջ-առողջ էր, երբ արձանն անհետացավ։ Նույն օրն իսկ սակայն անկողին ընկավ, ապագա աղետների սոսկումը կաթվածահար արավ նրան և նա գիշերը մեռավ։

Տան մեծ որդին կատաղած՝ բարոյագետներից մեկի հետ կովի բռնվեց և արյունաշաղախ՝ նրան տուն բերին։ Եղբայրները վրեժի ելան. բարոյագետի բարեկամները պաշտպանվեցին… Եվ չէր անցել մի ամբողջ օր արձանի ջրհորն ընկնելուց, որ հրապարակի շուրջը գտնվող տասն ընտանիքից չորսի մեջ վեց–յոթ սպանված, չոր-հինգ վիրավորն՚եր էին հաշվում։

Մինչ այդ մի խումբ երիտասարդներ, ժողովված ջրհորի եզերքին, մտածեցին արձանը դուրս հանել և նորից իր տեղը կանգնեցնել։

Ո՞վ կարող է այդ ծանր բանը ջրհորից վեր հանել առանց փշրելու,– գոչեց մեկը։

Փորձեցին նախ կառչող ունելիքներ նետել, բայց արձանն իր ծանրությամբ իջել էր ջրհորի տակ և դեո կիսովին էլ խրվել հողի մեջ։

Մնում էր մի մարդ ներս կախել, արձանը գտնել, չվաններով կապել և ապա փորձել վեր հանելու։

Երկար խորհելուց հետո՝ մեկին իջեցրին։ Ջրհորը խոր էր, ջրով լի։ Երիտասարդը ջրի մեջ ընկղմեց, բայց հազիվ խեղդվելուց ազատված՝ խնդրեց, որ իրեն վեր քաշեն։

Ջուրը սառն էր, գորտերով լի, և արձանը շատ խոր, անմատչելի։

Մտավ մի ուրիշը, ավելի հանդուգնը։ Գնաց ջրի մեջ, հասավ հատակին. շոշափեց, բայց արձանի նշույլ անգամ չտեսնելով՝ ետ եկավ: Կորսված է, արձանը չկա։

Կորսվա՛ծ է…

Ինչպիսի՜ սոսկում էր, որ պատճառեց այդ լուրը քաղաքին։ Բանն այն է, որ մերկ կնոջ անհետանալով գժտություն սկսեց ժողովուրդյան մեջ ևս: Ամբողջ քաղաքը սկսեց իրար անցնել։ Մարդիկ միմյանց վրա քայլեցին, իրար հարվածեցին, հայհոյեցին, կռիվ, արյուն և չարիք…

Արձանը պիտի գտնել, երևան պիտի հանել… մտածեցին խելոքները։ Երիտասարդները նորից փորձեցին։ Վիճեցին, վիճեցին, հանելու կերպի վրա երկվացան, կուսակցություններ կազմեցին, ապա արձանի հանելու նպատակն երկրորդ պլանի վրա անցավ և տեղի տվավ անձնական հաշիվների…

Վերջապես բոլորը ձանձրացան և մի առ մի հեռացան ոչ միայն ջրհորից, այլև թողին արձանի մասին մտածելը։

Եվ մնաց թաղված արձանը ջրհորի հատակում, չարիքներն էլ մարդկանց սրտերում։ Քաղաքը դարձավ ապականության մի վայր, ուր վարժվում էին միմյանց դեմ դավեր լարելու, միմյանց ոչնչացնելու. եղբայրն եղբոր դեմ էր ելնում, որդին իր հորը, կինն իր ամուսնու և ճգնում էին իրար դավել, խարդախել։ Ամեն ոք, բնականաբար սաստիկ եսասեր, ինքնամոլ, սաստիկ աղտոտ հոգով և աղտոտ սրտով՝ իր շուրջն ավեր էր սփռում անձը պահպանեւու համար, թշվառություն էր սերմանում՝ ինքը միայն երջանիկ լինելու համար. սակայն ամեն ոք անապահով էր այլևս, ավազի վրա էր կանգնեցրած նրա հանգստությունը։ Արձանի մասին վաղուց արդեն շատերը մոռացել էին. նրանից մնացել էր միայն ժանգոտ պատվանդանը: Ջրհորն էլ, թողած անխնամ, համարվելով փչացած, թունավոր ճահիճ էր դարձել նախ, գորտերով լցվել, ապա չորացել էր և հուսկ ուրեմն աղբակույտ եղել։

Մնում էր միայն կաղնին, այդ հին կաղնին՝ այժմ ծերացած և ճղակոտոր…

Այդպես անցել էր երկար ու երկար տարիներ, երբ մի օր հանկարծ մի տարօրինակ բան կատարվեց քաղաքում։

Հեռու, քաղաքի վերջին ծայրում, ամենքից ատված, ամենքից կասկածավոր նկատված մի ընտանիք կար։ Մի ծեքունի, որի անցյալը ոչ ոք չգիտեր, մի լռիկ պառավ և երեք որդիք, կտրիճ տղամարդիկ, որոնք հայտնի էին քաղաքին որպես գաղտնի որսորդներ, տարօրինակ նիստուկացով, գրեթե անտառների մեջ մեծացած, դաժան ու լուռ, կոպիտ ու վայրենի։

Ոչ ոք նրանց հետ հարաբերություն չուներ։ ճանապարհին նրանց հանդիպողը վախեցած կամ երես էր դարձնում և կամ շտապում էր հեոանալ։

Ահա այդ նույն ընտանիքը մի օր հանկարծ խմբովին քաղաք մտավ, եկավ վարձելու հրապարակին մոտ գտնվող մի խրճիթ և բնակություն հաստատեց այնտեղ։

Երեք որսորդներն անտառից իջան և, նոր բնակարանում հայտնվելուց հետո այլևս որսի չէին գնում։ Ընդհակառակն, իրենց ծնողների հետ, կաղնու մոտ էին ժողովվում, խոսում էին մեղմ ձայնով, երկար ու տաք, ապա արձանի պատվանդանն էին զննում, ջրհորի շուրջը պտտում և նորից լուռ՝ տուն մտնում, դուռն ետևից պինդ փակում։

Քաղաքացիք սկսեցին սաստիկ հետաքրքրվել այդ տարօրինակ երևույթով։ Նախ հեռվից, ապա գաղտագողի գիշերները, մոտենալով խրճիթի փակված լուսամուտին, աշխատում էին տեսնել, թե ինչով էին զբաղված նրանք։ Երբեմն այդ լրտեսները տեսնում էին խրճիթի մեջ մեծ կրակ վառված, լսում էին մուրճի ու սալի ձայն… և բոլորն այդ էր։

Բայց մի առավոտ, արշալույսը բացվելուն պես, հրապարակի շուրջն եղողները խորին ապշությամբ տեսան, թե ինչպես խրճիթի դուռը բացվեց, նախ դուրս եկան իրար ետևից երեք եղբայրները՝ բահերն ուսերին, կացինը ձեռքերին, իսկ հետո մայրը, ուտելիք առած և հայրը՝ մուրճ և ունելիքներով… Եվ այդ թափորը լուռ դիմեց դեպի ջրհորը։

Քաղաքն իրար անցավ։ Ի՞նչ, մի՞թե այդ խենթերն ուզում էին արձանը վեր հանել։

Գայլերը նորից սկսան ոռնալ, բարոյագետները, որոնք այժմ հաստափոր, կուշտ և ազդեցիկ անձեր էին դարձել աղմուկ հանեցին, պառավները սկսեցին անեծք տեղալ, եզվիտները՝ բանադրանք…

Մի՛ թողնեք, գոռում էին գայլերը, մի թողնեք արձանը հանելու։

Սպանեցեք այդ անբարոյականներին, ասում էին բարոյագետները, դրանք ուզում են նորից այն մերկ կնոջը անամոթաբար հրապարակի վրա դնել։

Բայց եղբայրներն անվրդով՝ ջրհորի մոտ կանգ առան և սկսեցին փորել։ Հայրը բահերն էր սրում, մայրը՝ քաջալերում։

Մինչև երեկո, առանց կանգ առնելու, դուրս տվին քաղաքացոց կուտած աղբն ու ցեխը, ջրհորը երևան հանեցին, ապա սկսեցին պեղել։

Երեկոյան մթնելուն պես, նույն կարգով տուն մտան։ Գիշերը նորից լսվեցին մուրճի ձայներ, և քաղաքացիք մյուս օրը նորից տեսան նրանց ջրհորի մոտ։

Եվ այդ տևեց շատ օր. շաբաթներ, ամիսներ, մինչև որ եղբայրները բոլորովին դուրս տվին ջրհորից ամեն ապականության և հատակին հասան։

Սակայն արձանը դեռ չէր երևում։ Տիղմը կոշտացել էր, գետինն ամրացել, արձանին իր մեջ շատ պինդ էր պահել։

Այդ բոլորը ոչինչ, եթե դրսից էլ արգելքներ չլինեին, Գայլեր, բարոյագետներ և կեղտի մեջ իրենց ավելի հանգիստ զգացող անձեր գիշերով աղբ էին լեցնում երիտասարդների փորած տեղը, երբեմն էլ դրսից քարեր էին շպրտել տալիս նրանց վրա և միշտ ծաղր կարկտում նրանց գլխին։

Եղբայրներից մեծը սկսում էր ընկճվել այդ բոլորից։ Բազուկները թուլանում էին, բահը ձեռքի մեջ դողում։ Միջնակը, դյուրաբորբոք էր, սկսել էր զայրանալ, հալածողների մշտատև լուտանքներից գրգռվում` կռվի էր ելնում նրանց դեմ, քարերին քարով պատասխանում, ժամանակ կորցնում, գործին վնասում։

Մնում էր կրտսերը։ Սա էր միայն, որ հանդարտ, գլուխը կախ ձգած՝ բահում էր միշտ։ Ո՛չ տիղմի ամրության դեմ էր հուսահատվում, ո՛չ լուտանքները լսելու գնում և ոչ իսկ տեղացող քարերի կամ ծաղրի դեմը պաշտպանվում։

Փորում էր, պեղում անընդհատ և տոկունությամբ։ Եվ այնքան փորեց այնքան սառնարյուն իր գործին նայեց, որ վերջապես արձանը երևան հանեց կարծր տիղմի տակից, շուրջը լավ մաքրեց ու ջանաց տեղիցը շարժել:

Արձանն այժմ գտնված էր. մնում էր վեր հանել, տանել պատվանդանի մոտ և այնտեղ կանգնեցնել իր բոլոր մերկությամբ։

Մեծ եղբայրը հաշմվված, գործին անընդունակ էր դարձել, միջնակը հալածողների դեմ կռվի մեջ ընկել էր, հայրը ծերացած՝ բահն իսկ սրել չէր կարողանում, իսկ մայրը հոգնած, ձայնը սպառած, այլևս խրախուսական խոսքեր չէր անում…

Մենակ, այժմ բոլորովին մենակ էր մնացել կրտսեր եղբայրը։ Մի՞թե պիտի հաջողվեր նրան միակ իր ուժով արձանը վեր հանել:

Եվ նա չկասեց: Շարժվեց, հողիցն ազատեց, մեջքը դեմ տվավ, մկանունքը ձգեց, արձանը շալակեց ու սկսեց ջրհորն ի վեր ելնել։

Քաղաքն ամբողջ ժողովված նայում էր նրան։ Ամենքը սառել էին, ապշել, գայլերն իրենց ոռնոցը կտրել էին, բարոյագետները չէին համարձակվում ձայն հանել։ Կամքի մեծ ուժը եթե չէր հաղթել, գոնե լռեցնում էր, հալածողներին պատկառելի հեռավորության վրա պահում։

Ահա շալակեց… բարձրանում է… հետևում էին երիտասարդի արածին. ոտն առաջին աստիճանի վրա դրեց… բերում է…

Լուռ, ամբողջապես ուժը կենտրոնացրած, քրտնաթոր, արձանը մեջքին, ոտները, հաստատուն և ծանր, դնելով, գլուխը կախ և առանց ոչ ոքի նայելու, երիտասարդը բարձրանում էր համրաբար։

Ահա այժմ նա չորս աստիճանի վրա է։ Քիչ կանգ է առնում շունչ քաշելրւ, քրտինքն է սրբում, հևում է և նորից ոտքը բարձրացնում։

Լուռ է ամբոխը, սոսկումով լեցված։ Լուռ է քաղաքը, լուռ՝ բնությունն իսկ և այդ խորունկ լռության մեջ լսվում է միայն բարձրացողի շնչառության ձայնը, խռպոտ, ուժեղ մի ձայն, որ թանձրացած շնչառության հետ՝ դուրս է գալիս ջրհորի խորքից։

Եվ նա ելնում է: Ամբոխն այժմ տեսնում է նրան՝ դրսից ներս լցվող աղոտ լույսի մեջ, հին հսկաների նման մկանունքներն ու երակներն ուռցրած, կարմիր, շքեղ գլուխը ողողված լույսով, հանդարտ ելնում է ու ելնում։ Եվ մեջքի վրա արձանը՝ փողփողեցնում է մաքրված թևերն ու մարմինը։

Արձանն երևալու հետ՝ ետ-ետ են քաշվում ամենքը դողդոջուն ու սրտատրոփ։

Եվ սպասում են: Ահա երևաց ելնողի գլուխն արձանի մեծ գլխի հետ։ Հետո, երկու գլուխները միմյանց կպած, ծանր, համրաբար, գետնի տակից, ոգու պես բարձրանում են։ Ամբոխը հեռվից նայում է սոսկումով:

Այժմ արձանը լույս աշխարհումն է։ Բայց նրան իր ուսերի վրա կրսղը հոգնած է, աչքերը մթագնել են, երակները պայթելու չափ ուռել, ծնկները դողում են, մեջքը ջարդվում է։ Այնուամենայնիվ չի կամենում նա բաց թողնել վեր հանած գանձը…

Բայց երբ վերջին աստիճանին հասած՝ ոտքը դնում է գետնի վրա, ծալվում են այյևս ծնկները, երերում է հերոսը, արձանը բաց թողնում և ինքն էլ երեսի վրա՝ փռվում նրա կողքին…

Վազում է ամբոխը սոսկման ճիչը բերնին, վազում են ամենքը, հերոսին բարձրացնել են աշխատում…

Բայց նա մեռել է։ Արձանը լույս աշխարհ է հանել, տիղմից ազատել, դրել է իր պատվանդանի վրա և մեռել նրա կողքին…

ՊԱՏՃԵՆ` ԲՈԼՈՐԻ՜Ն,

ԲՈԼՈՐԻ՜Ն, ԲՈԼՈՐԻ՜Ն

1.Ձեզ սաստիկ տեսնել կուզեմ։

2.Մինչև անգամ Թիֆլիս պիտի գայի այդ նպատակով` եթե դրամ ունենայի։

3.Ես, Ձեզ չըս՞ի, որ Սիբիրն անգամ երթաք` հետևեմ պիտի Ձեզի։

4.Որովհետև այն ժամանակ, երբ կարիքը հարձակեցավ վրաս, վիրավորեց ու կիսամեռ ձգեց գնաց` դուք էիք, որ Ձեր ավանակեն իջաք, ձեթ քսեցիք վերքիս, դրիք Ձեր գրաստի վրա ու Արամայիս Երզնկյանին ըսիք. պաշտոն տուր ասոր, խնամի` մինչև Թիֆլիսեն վերադառնամ։

5.Ձեզմե զատ մնացած բոլորը ղևտացի քահանաներ ու փարիսեցիներ էին, որք` իմ վերքին «խոսք» ու «խոստում» քսելով անցան։

Դուք` իմ Ողորմա՜ծ Սամարացին...

6.Այն օրը, երբ կդադրեք իմ մասին մտածելեն` օր մը առաջ ինձի անցագիր հանեցեք։

7.Այն օր կտրվի պիտի այն միակ թելը, որ կապեր էր ինձի այս երկրին։

8.Ինձի սովի են մատներ` որ գրեմ։ Ահա գյուղատնտեսներ, որք քիչ կաթ տվող կովի մը օրերով անոթի կթողուն, որ ստիպված կաթն ավելցնի։

Եթե անասնապահության այս մեթոդն է կիրառվելու` պետք կա՞ պանրագործարան կառուցել։

9.Անգործության ու կարիքի Գուբն եմ ինկած ինչպես Հովսեփ Գեղեցիկը։ Կնախանձեմ իրեն, որ իբրև գերի վաճառվեցավ իսմայելացի վաճառականներուն Եգիպտոս տարվելու համար։ Հոն, Եգիպտոսում, գուցե չկարողանայի ողջ Քանանը սովեն փրկել, բայց կփրկեի իմ ընտանիքը ու երեխաս, մանավանդ, որուն այնքա՜ն կսիրեմ։

10.Օր մը Շատունցին ըսի վրդովված. «Ասոնք մինչև բոլոր կուսակցականներու գործ չիտան` հերթը ինձի չի հասնի»։

Շատունցը պատասխանեց. «Իհարկե՛, այդպես պիտի ըլլա։ Կուզես, որ կուսակցականներուն անգործ թողունք` քեզի՞ գործ տանք»։

11.Վանում, երբ ես պզտիկ էի` այսպես կմտածեի։ Եթե Աստված մեկ է և արքայություն մը միայն գոյություն ունի` մի՞թե հայերը և թուրքերը մեռնելեն վերջ քով-քովի, միևնույն արքայության մեջ պիտի բազմեն։ Եթե այո` ինչու՞ այս աշխարհին մեջ այսպես կատեն զիրար։

12.Երևանում, հիմա, երբ մեծ եմ արդեն, այսպես կմտածեմ։

Եթե կոմունիզմը հանկարծ իրականանա և մեր աշխարհը երկրային արքայության վերածվի` «կուսակցականներն» ու «անկուսակցականները» հավասա՞ր պիտի վայելեն. կամ առաջինները թող պիտի տա՞ն երկրորդներին այդ արքայությունը ոտք կոխալու։ Եթե այո` հիմա ինչո՞ւ այսքան կատեն զիրար։

13.Հետո կհարցնեմ ինձի՝ եթե անկուսակցականները այսքան գարշելի են` կուսակցությունը մեկ անգամեն ինչո՞ւ չի բնաջնջեր, քանի որ ատոր բոլոր հնարավորությունները ունի։

Ու կպատասխանեմ այսպես։

Կուսակցությունը պրոտոպլազմ է, իսկ անկուսակցականները այն լորձանյութը, որ միջոց կուտա սաղմին ազատ շարժել ու չչորնալ մանավանդ։ Անկուսակցականը այս երկրին մեջ դերանուն մըն է ու կսպասի, թե երբ կուսակցությունը անունը կդնի` իրեն դեն շպրտելու և անվանն իր տեղը դնելու համար։ Անկուսակցականը այս երկրին մեջ զերո մըն է` թվանշանին ձախ կողմը գրված...

14.Հայտնի կոմունիստ Ս. Խանոյանը առանց երկար մտածելու գրեց. «Մենք գրականություն չունենք»։

Եթե ճիշտ է այն բնորոշումը` թե «գրականությունը կյանքի հայելին է»՝ չէ որ «գրականություն չունենք» ըսելը հավասար է «կյանք չունենք» ըսելուն...

Գրականությո՜ւն։

15.Կուսակցությունը կկերակրի գրողի մը այնպես առատ, որ այդ գրողը ցուլ կդառնա և փողոցին մեջ անցուդարձող աղջիկներու վրա կհարձակվի Չարենց և ուրիշի մը այնքան ժլատ, որ անկարող է անգամ գրիչ շարժել։

16.Աշխարհիս սկզբեն չի պատահած, որ ճշմարտությունը որևէ կուսակցության քովն ըլլա ամբողջովին։

Եթե հակառակը պնդեք, ըսելով թե ճշմարտությունը բոլշևիկներու քովն է, պիտի հարցունեմ.

-Բոլշևիկներեն առաջ ճշմարտություն չկա՞ր այս աշխարհիս մեջ։ Ճշմարտությունը ես միշտ երկու կուսակցությանց մեջտեղն եմ փնտրած ու միշտ ալ գտած։

17. Բայց ինչո՞ւ այսքան հեռացա նյութես։ Ես ձեզի պիտի պատմեի իմ մասին, ես որ ինկած եմ գուբին մեջ ու իբրև գերի անգամ իսմայելացոց ծախվելու համար «ա՜խ» կքաշեմ։

18. Գրե՜մ, գրե՜մ, ըսելիքս շուտ վերջացնեմ, վասնզի այն գրասեղանը, որի վրա կգրեմ` քանի մը օրեն կոմունալ բանկը վաճառքի պիտի հանի իր առնելիքի դիմաց, աթոռս պիտի քաշի տակես։ Եվ որովհետև այդ բոլորը 200 ռուբլի չի արժեր` գուցե և անկողինս։

19.Գրեմ ցավերս ու շուտ վերջացնեմ, վասնզի այն տունը, ուր կնստիմ հիմա, շուտով Գավգործկոմը աճուրդի հանի պիտի ու ծախի անոր, ով շատ դրամ ունի։

20. Ու կտեսնեմ, թե ինչպես հեռվեն կամաց-կամաց ինձի կմոտենա այն ժամանակը, երբ ես այլևս ոչինչ չեմ ունենա կորսնցնելու...

21.Վիքթոր Հյուգոն Ժան Վալժանին վրա տասը հատորնոց «Թշվառներ» է գրեր։ Բայց Հյուգոն, որ ողջ ըլլար և ծանոթ իմ պատմությանը` իր «Թշվառները», 15 հատորե բաղկանար պիտի։

22.Ընկե՛ր Լուկաշին, ես Ձեզ անպատճառ պիտի տեսնեմ։ Պիտի տեսնեմ ոչ Ձեզնից անպատճառ շնորհ գտնելու համար, պիտի տեսնեմ նաև վռնդվելու համար։

Դուք գիտե՞ք, որ ես այժմ պատիվ չունեմ։

Ես այսօր տոնեցի իմ մուրացկանության վեցամյակը։

Անպատիվ ըլլալու համար վեց տարվա ստաժը խիստ բավական է։

23.Մուրացկան էի նաև այն ժամանակ, երբ տեսակետներու դիպմամբ, իմ քաղաքական ֆելիետոններովս կուսակցության դիրքերը կամրացնեի։

24.Ես կանգնած եմ բոլշևիկյան ու դաշնակցական կուսակցություններեն հավասար հեռավորության վրա։ Իմ գրվածքներին մեծ մասը դաշնակցությունը կծաղրի, սակայն ոչ անոր համար, իհարկե, որ բոլշևիկնները պակասություն չունեն, այլ որովհետև վերջիններս առայժմս պակասություն չեն ուզեր ունենալ... հրապարակված։

Ես իմ գրական գործունեության ողջ տևողությանը դաշնակցության հասցեին անուշ խոսք մը ըսած չունիմ, բայց դաշնակցությունը մեկ ժամվա մեջ ինձ պաշտոն տվավ, բան մը, որ կոմկուսակցությունը վեց տարվա մեջ չկրցավ ընել։ Դաշնակցությունը, հարյուրավորներ իր կուսակցութենեն դուրս թողուց և ինձ պաշտոն տվավ. կոմկուսակցությունը կսպասի, որ իր վերջին պիոները պաշտոնի անցնի` նոր ավելցուկը տա ինձ։

25.63 անգամ Մռավյանին եմ գացեր. 39 անգամ Կարինյանին 1` Աշոտ Հովհաննիսյանին, 11`Երզնկյանին, 35 Շատունցին, 18` Կոստանյանին, 1` Ամիրխանյանին, 1` Համբարձումյանին, 4` Դր. Սիմոնյանին, 3` Պարչյանին. ընդամենը 176 անգամ։

Կըսեն «սպեց» չես, որ գործ տանք։

26.1915 թվին, Վանում, երբ հրաման ստացանք գաղթել, տունը թողնելեն առաջ մայրս ախոռը մտավ ու արձակեց մեր երինջը, որ կապված տեղը սովամահ չըլլա, այլ ազատության մեջ ման գալով մեռնի։

Դնենք թե անպիտան մեկն եմ, չարժե կերակրել ու իրավունք չունե՞մ պահանջելու խորհրդային կառավարութենեն, բայց իրավունք չունե՞մ պահանջելու, որ կառավարությունը մորս չափ կենդանասեր ըլլա չեմ ըսեր մարդասեր և մտնելով ախոռ, իմ կապերն արձակի, որ մսուրին փայտը կրծելով չմեռնեմ։

27. Մռավյանը կըսի. - Քեզի անցագիր չենք տա, իսկ պաշտոնի համար կմտածենք։

...Ո՜վ երինջ, քեզ տված ազատությանը կնախանձեմ։

28. Այս վիճակիս մեջ ստիպել, որ գրեմ` կնշանակի կախաղանի դատապարտվածի մը, նախքան պարանը վիզն անցունելը` ստիպեն անուշ երգ մը երգել...

29. Ընկե՛ր Լուկաշին, ես Ձեզ անպատճառ պիտի տեսնեմ։

Եկեք մեր տուն։

Ի՞նչ կա որ։ Օր մը ժողովներեն, օպոզիցիայեն, վերելքեն ու շինարարութենեն ձանձրացած` կառք մը նստեք և պատվիրեք քշել Ռուստամ խան համար 33։

Հիսուս, երբ Երիքովեն Երուսաղեմ կերթար` Զաքիոսին տուն հյուր եղավ։ Հավատացյալներու տուն հյուր իջնելով մեծ բան մը ըրած չեք ըլլար. ատոնք մխիթարված են արդեն։ Մխիթարության պետք ունինք մենք, հեթանոսներս, օրենքեն դուրս ինկածներս։

Ես Ձեզի կհրամցունեմ թեյ և եթե ցանկաք՝ կկարդամ այն հոդվածս, որ խմբագրությունը հավնեց` բայց վախեցավ տպել, մեջը ճշմարտություն քիչ մը շատ ըլլալու պատճառով։

30. Իսկ եթե Ձեզմե անկախ պատճառներով չպիտի կրնաք հրավերս ընդունել` հայտնեցեք թե ո՞ւր կրնամ տեսնել Ձեզ` և ե՞րբ։ Զանգահարեք Երևանի լուսբաժին` ինձ, վասնզի ես Ձեզ անպատճառ տեսնել կուզեմ։

31.Ի՜նչ մոլորություն։ Մինչև հիմա ալ կկարծվի, թե ամենամեծ հանցանքը «բանդիտիզմն» է և ամենաբարձր պատիժը` գնդակահարությունը։ Ժամանակն է փոխել կոդեքսը։ Ամենամեծ հանցանքը գրող ըլլալ` ու «տաղանդավոր գրիչ» ունենալն է ու ամենաբարձր պատիժը սովամահությունն է` ընտանյոք հանդերձ։

32. Սխալ է նաև Միքայել Նալբանդյանի սա խոսքը` թե «Ամենայն տեղ մահը մի է, մարդ մի անգամ պիտ մեռնի»։ Ոչ, ամեն մարդ մի անգամ չի մեռներ. մարդ կա որ 365 անգամ կմեռնի հասարակ` իսկ 366 անգամ նահանջ տարվա մեջ։

33. Անցյալ տարի բժիշկ մը, որ դասախոս էր Հայկական համալսարանին մեջ, կամենալով դանդաղ կերպով ինքզինքը սպանել, սյուլիմա ընդունեց ու շաբաթ մը գալարվեցավ։

Անմի՜տ, ինչո՞ւ սյուլիմա. «Տաղանդավոր գրիչ» մը ունենայիր ու դուն քո ողջ կյանքին մեջ պիտի գալարվեիր։

34. Ընկե՛ր Լուկաշին, ես Ձեզ տեսնել կուզեմ. զանգահարեք լուսբաժին և հայտնեցեք, թե ու՞ր կրնամ Ձեզ տեսնել։

35. Իսկ եթե օր մը պետք ըլլա Ձեզ գրել ինձի Ամերիկայեն կամ աշխարհիս ամենահյուսիսային քաղաք` Համերֆեսթեն` իմ հասցեն է` Երևան՝ աշխարհիս ամենաթշվառ մարդուն։

Փոշտալիոնը կճանչնա ինձի

1927.նոյ.12 Երևան

Մնամ` այս բոլորեն հետո միայն`

Լեռ կամսար

Մեծարգո պարոն Դ․ Անանուն

Համաձայն Ձեր առաջարկի՝ հայտնում եմ Ձեզ «Գործի» խմբագրությանը հաղորդելու համար այն պայմանները, որոնք կարող են միայն ինձ միջոց տալ այդ ամսագրին աշխատակցելու․․․

Դրաման լիովին պատրաստ ու արտագրված է, կարող եմ ուղարկել երբ պահանջվի։ Վեպը ծրագրված է և կլինի պատրաստ մինչև դեկտեմբեր։

Դրաման, որ 4 արարով և 6 պատկերով է, թուրքահայերի այժմյան կյանքից է՝ կամավորական շարժման հետ կապված։

Վեպը ժամանակակից կյանքից է և պատերազմի հետ կապ չունի։

Բայց իմ ամենագլխավոր պայմանն է․ անաղարտ տպագրություն իմ երկերի։ Ոչ կրճատում և ոչ նույնիսկ մի որևէ բառի կամ կետի փոփոխություն․․․

«Գործ»-ին աշխատակցելը լայն կանեմ միայն դեպքում, երբ կունենամ ապացույց, որ ամսագիրը այդ իմ աշխատակցության կարիքը զգում է։ Կանխավ մերժում եմ ամեն մի զիջում, որի կարիքը ես չեմ զգում։

Քամբախտ մի երկրում մե՜ծ սով էր ընկել…
Երկրի խելոքներ ժողով գումարած՝
Միտք էին անում, թե ի՞նչպես փըրկել
Խեղճ ժողովրդին, սովից չո՜փ դառած…
Ու խոսում էին, խոսո՜ւմ, հա խոսո՜ւմ,
Ասես մարգարտի աղբյուր էր հոսում…
Մեկ էլ՝ որտեղից, այդ մեծ կաճառում
Ելավ խենթի մեկն, այսպես բան ասաց.
«Էհ, կո՛ւշտ խելոքներ, ի՞նչ եք շատ ճառում,
Շտապե՞ք, քաղցածին տվե՛ք կըտոր հաց…»։
Խելոք կաճառը, տեսավ, որ իրան
Խըրատ է կարդում մի խենթ, բաց–բերան.
Քիթը վեր քաշած՝ քա՜հ, քա՜հ ծիծաղով,
Խենթի խոսքերը նա արհամարհեց…
Ընտրեց բազմամարդ մի հանձնաժողով
Եվ սովի հարցը փակված համարեց…
Սա՜ղ տարի խորհեց հանձնաժողովը
Ու ա՜յնքան բազում նիստեր ունեցավ,
Մինչև որ մարդկանց կոտորեց սովը
Ու վերջն էլ՝ անցավ…
Ընթերցո՛ղ, հիմա դու ինքըդ դատի՛ր,
Ու ի՛նքըդ խենթին խելոքից զատիր…

Թիւ մը թիւի քով թիւ թիւերու մէջ
Ու թիւերու մէջ կորսուած թիւ մը
Չըլլալու տենչն է
Տարբեր ըլլալու պահանջն է ձերը
Նմաններու մէջ տարբեր ըլլալու
Տարբեր ըլլալու պահանջն է ձերը
Ամբողջութեան մէջ ամբողջին նման
Չկորսուիլն է
Ձեր ամբողջ դատը
Ամբողջութեան մէջ չկորսուիլը
Տարբեր իսկ ըլլաք բոլորէն տարբեր
Բոլորէն նոյնքան տարբեր ըլլալու
Ի վերջոյ դարձեալ դարձեալ իրարու
Նման ըլլալու
Սարսափին է ձերը
Դարձեալ անանուն թիւ մը մնալու
Ու գիտնալու թէ լոկ զէրօ մըն է
Ի վերջոյ ամէն թիւի վախճանը

Նվեր բարեկամական տ. Վառվառեին

Հայաստանը չէ՛ միտք վերացական
Եվ ոչ գեղեցիկ ցնորք է հայրենիք,
Հայրենյաց սերը չէ՛ պղատոնական
Ոչ շաղփաղփանք է, և ոչ սընոտիք։

Չէ՛, չէ՛, երգած չէ՛ դեռ Մայր Հայաստան
Կարապի երգը՝ երգն յուր տըխրագին․
Այն որ լըսեցիք՝ այն երգն էր գարնան,
Ավետյաց երգ էր հայոց սոխակին։

Չէ՛, չէ՛, հայ ազգը չէ՛ ազգ հընացած,
Անպիտան զավակ այս ներկա դարին․
Նա դեռ յուր վերջին խոսքը չէ հայտնած
Հանճարն չէ ցուցած օտար ազգերին։

Չէ՛, չէ՛, հայ ազգը չէ ազգ անիծած,
Ինչպես կրկնում են կարճամիտ մարդիկ․
Այս՝ հույնեն սովրած ու բերան առած
Աշխարհակործան, տընաքանդ կարծիք։

Չէ՛, չէ՛, հայերը չեն անմիաբան,
Երբ որ խընդիր կա ընդհանուր ազգի,
Եվ երբ պետք լինի՝ հայրենյաց պաշտպան՝
Բյուրք ոտքի կելնեն ինչպես մի հոգի։

Հայ ազգի սըրտում, թեև թագստյան,
Կա գանձ հազվագյուտ և հույժ մեծագին,
Փըրկության հավատ, հույս արդարության,
Սեր ազատության վասըն յուր ազգին։

Չէ՛, չէ՛, դահիճ չեն լուսավոր ազգեր,
Վըստահենք, նոքա չեն մորթիլ հային,
Չի հուսահատվինք, իմ եղբայր հայեր,
Մեզ էլ իրավունք կուտան մարդկային․․․

Բայց եթե չի տա՞ն․․․ ո՜հ, այն ժամանակ․․․
Հինգ միլիոն հայեր կազմ ենք ու պատրաստ,
Նախնյաց անելով մեզի օրինակ։
Կամ կռվել-հաղթել, կամ ընկնել տապաստ։