Ապարանքին մեջ մարամար կախարդական Երազին,
Ու աստղակուռ ջահեր լույս անձրևելով կը վառին,
Ես Արքա մ'եմ այս գիշեր Արևելքի ճոխությանց,
Եվ ունիմ գահ ու գանձեր, ճերմակ կիներ հերապանծ:
Բազմոցիս վրա` զարդարված հովազներու մորթերով`
Գըլուխս հեցած դաստակիս, և հեշտության մեջ գինով,
Ընկողմանիկ կը դիտեմ Չերքեզուհի մը անձնյա`
Որ կը պարե իմ առջև, մարգարտահեռ գորգին վրա:
Իր հոտևան մազերեն և մարմինեն ծալ ի ծալ
Կը հոսի ծով մ'հեշտության` ուր կը սիրեմ ես լողալ:
Ըզգեցեր եմ փառահեղ պատմուճաններս ըսպիտակ
Բանված հազար աստղերու արցունքներովը սուտակ.
Շուրջը գլուխիս փաթթեր եմ ապարոշս իմ ձյունափայլ`
Ծանըր` նըման իմ փառքիս, հանճարիս պես` բյուրածալ:
Մատնիներով ադամանդ ծանրաբեռնված ձեռքիս մեջ
Համրիչըս հի՛ռ կը գըլեմ մեծ սաթերով փողփողէջ:
Ինկեր եմ վար ոտքերես անխնամ գորգին վրա քըրքում
Հողաթափերս ոսկեհյուս և թաշկինաս ապըրշում:
Իսկ զետեղված է իմ քով, կենսաժըպիտ, փըրփրադեզ,
Հըսկա բաժակըս գինվո` որ հըրաշքով մը կարծես
Դեռ նոր հոսված արյան պես կը պըճըլտա իմ առջև:
Սակայն բիբերըս ծարավ գույն ու մարմնո գեղաձև`
Մագարեի մ'աղոթող բիբերուն պես տեսլացած`
Անհունորեն սուզեր են հորձանքին մեջ ճախրասլաց
Այն թըխաչվի աղջըկան, Չերքեզուհվույն համպարե`
Որ իմ առջև կը պարե՜, միշտ կը պարե՜, կը պարե՜…
Իր շարժումն հո՛ւյլ է երբեմն, ու իր հասակն է նըման
Հողմնասարսուռ եղեգին, բույր ու փըրփուր, երգ համայն.
Իսկ երբեմն այնքա՛ն զորեղ թափ մը կու տա ոտքերուն`
Որ խարույկված բոց կ'ըլլա` քամիներն ծըփծըփուն:
Օ՜, ան միսին ձևերուն և ծալքերուն հանճա՜րն է.
Գիտե հեղուլ հորդառատ նայվածքներե, մարմինե
Բոլոր հրապույրը կընոջ և տըռիփները հեշտին`
Որոնք նըման ծովերու առջևս անզուսպ կը փըրփրին:
Ու կը պարե՜, կը պարե՜, հորձանապտույտ կը պարե՜…
Քըրտինքներով կը պըտղի ճակատն հըստակ փայլարե:
Վեհ հասակն իր կախարդի` մազերուն տակ ծածկըված`
Ուռենիին խռովքն ունի` լըճակին վրա ցոլացած:
Մերթ դեպ ետև կը թեքի, մերթ ալ դեպի ընդառաջ.
Հազիվ եղած շամբ ճըկուն, կ'ըլլա բարտի մ'աննըվաճ.
Եվ մերթ ցընցուն ոստումով` կարծես իրանն հրաշագեղ
Հանկարծակի կը փըշրե փոշիաբար զերդ բյուրեղ.
Ու հազիվ հազ դաշնակում մ'իր մարմինեն եղծանած`
Նոր թեքումով կ'հորինե նո՛ր դաշնակում մը հանկարծ:
Մարգարտահեռ մուճակներն, ուր ոտքերն իր ձուլվեր են,
Կարծես հազիվ կը հըպին գորգին վըրա նըկարեն.
Ու իր հատուկ ճախրանքեն կ'առնու հով մ'ա՛յնքան ծավալ,
Որ կը մարե երբեմն հա՛պ, ու կ'արծարծե երբեմն ալ
Իր ականջին օղերուն փայլատակները լազվարթ
Ու իր բոլոր քայռերուն ճառագայթները զըվարթ:
Ու կը պարե՜, կը պարե՜, կատաղորեն կը պարե՜,
Միշտ հըպատակ ցոփ կամքիս` որ զինք ընդմիշտ կը վարե:
Գլուխեն վե՛ր կը նետե նուրբ պատմուճանն հապըշտապ.
Կը մերկացվին ըստինքներն ու պարանոցը կարապ,
Ու որովայնը բարի` իր սև պորտով կընքըված,
Եվ հույր բումբերը, բոլո՛ր մյուս մասերն առեղծված
Համակ խորհուրդը միսին ու իր անճառ ձևերուն`
Ուր դըրեր է իր վերջին հանճարը միտքն Աստըծուն:
Երբ կը տեսնե իր աչքով մերկությունն իր բյուրեղյա`
Հրապույրներու այդ բոլոր շռայլման վըրա կ'ամչընա.
Այն ատեն ցունց մը կու տա փորթորկալից մազերուն`
Որոնց քամին թափընդթափ կ'երթա մաել սըրսըփուն
Ադամանդե ջահերն այն մարմարակերտ պալատին,
Մարմարակերտ պալատին ձեղնալույսերը ռետին:
Ո՜վ մերկություն հրաշագեղ, Հավերժահա՜րս ամոթլյած`
Որ խորհուրդի մը նըման մըթության մեջ ես ղողված…
Այն ժամանակ կ'ոստնում վեր կիրքերուս մեջ ծարավի`
Թողլով որ ձյուն ապարոշս իյնա ոտքիս տակ լուծվի:
Մըթարին մեջ առխարխափ Չերքեզուհին կը գտնեմ`
Առաջնորդված իր կուրծքին հևքերեն բուռն ու վըսեմ,
Եվ քըրտնաթոր դաստակեն պինդ բըռնելով` մեկուսի
Կը պառկեցնեմ բազմոցիս մորթերուն վրա հովազի:
Օ՜, մագնիսով և լույսով թըրծունմարմինն աղարծրի`
Որ թևերուս մեջ կաթի արյունի պես կը փըրփրի.
Օ՜, իր մազերն հոդածուփ` որոնց մեջ ես կը լողամ
Խորը անոնց խեղդվելու վըտանգներով հարաժամ,
Օ՜, ջերմությունը սատափ բազուկներուն տարփակեզ`
Որոնցմով վիզըս զորեղ կը պարուրե օձի պես:
Հուսկ իրարու կ'միանանք մենք համբույրով մը հըզոր…
Երբ կը ծըծեմ բերնիս մեջ առած շըրթներն իր բոսոր,
Երբ ժամերով կը քամեմ բյուր երակներն, հուլորեն,
Օ՜հ, այն ատեն ճաշակած կ'ըլլամ կարծես համորեն
Հին դարերուն հեթանոս դահամունքներն հազածո,
Հընդկաստանի համեմնե՜րն, համյն խունկե՜րն Արաբիո:

Եկ շշնջամ ականջիդ մի գաղտնիք՝
երկնքում էլ են ամայի վայրեր լինում…
երկնքում էլ են ամայի վայրեր լինում…
երկնքում էլ….

Կարծես մի հին պատմվածք էինք խաղում. հայրս փափախով, խուրջինն ուսին, ես ու շունը ետևից, մտանք մանկավարժական ուսումնարան։ Հայրս հովիվ էր, փափախը մոթալ էր, խուրջինը՝ նախշերով, Բոբ շունը գելխեղդ էր, բրդոտ գամփռ, ես՝ կարմիր թշերով, ոտից գլուխ տասնչորս տարեկան։ Մեզ վատ ընդունեցին։ Նախ՝ վարիչի շնիկը. սկսեց մանր կվթոցով հաչել հորս սապոգների մոտ, հետո նրբամտորեն իրեն համապատասխան համարելով մեր Բոբին, սկսեց վնգստալ նրա ծալքավոր ծնոտի տակ։ Բոբը նայեց շնիկին, հետո ինձ, ու ինձ թվաց, թե Բոբը ժպտաց։ Հա՛, անպայման ժպտաց։ Իսկ շնիկը կծեց Բոբի ոտն ու վնգստոցով փախավ, կարծես ինքը չէր կծել, իրեն էին կծել։ Բոբը թռավ նրա ետևից, բայց հայրս ասաց.
Դե՛։ Բոբը նայեց հորս։ Չի՛ կարելի, ասաց հայրս:
Բոբը պառկեց ու ոտը լիզում էր։ Շնիկը թաքուն եկավ, նորից կծեց։ Բոբը գազազեց, բայց հայրս նորից ասաց.
Չի կարելի, Բո՛բ։
ՈԼ զայրացած Բոբը չլիզեց, թողեց, որ արյունը գնա։
է, դժվար կլիներ քեզ համար այստեղ, ախպերս, ասաց հանրահաշվի ծեր դասատուն Բոբին։
Իսկ վարիչը ձեռ առավ հորս.
Լա՛վ Ժամանակին եկել եք։
Հայրս ուրախացավ։
Հա, էն է ասի երեխին չուշացնեմ, գործը թողի, բերի։
Լա՛վ Ժամանակին բերել ես։
Բա ի՞նչ։ Թող երեխան մարդ դառնա, գործի հերն էլ անիծած, գործը կա ու կա։
Վարիչը չափեց ինձ։ Չափեց՝ այդ շատ է, ես չափվելու համար քիչ էի. մի վայրկյան նայեց։ Իրոք ես մարդ չէի, իրոք ինձնից մարդ նոր էր պատրաստվելու։
Ի՞նչ ասեմ, ուշացել եք, դասերն սկսվել են, դուք նոր եք գալիս։
Ի՞նչ, կարծես թե չլսեց հայրս։
Ուշացել եք, ուշացել, ինչպես խուլի հետ, բարձրաձայն խոսեց վարիչը։
Ո՞նց թե ուշացել ենք։
Այսպես թե. այսօր ամսի քանի՞սն է։
Իմ հաշվով մեկը։
Իմ հաշվով էլ մեկն է, ապրես։ Ընդունելությունները վերջացել են ամսի քսանութին։ Այդպես եք ուշացել, հանգիստ ձեռ առնելով հորս, բացատրեց վարիչը։
Բա երեխան գերազանցիկ է, ո՞նց կլինի։
Այստեղ արդեն վարիչն ընդունեց աշխարհը բացատրելուց հոգնած փիլիսոփայի դեմք։ Նրանք բացատրում, բացատրում, բացատրում են, իսկ ահա այդ անհասկացողները չեն հասկանում, և մարդ ստիպված է լինում հրաժարվել բացատրելուց և բավարարվել հեգնանքով։
էդ գերազանցները ի՞նքն է ստացել, թե ձեր վարիչն է նշանակել։
Ես ստացել եմ, վարիչը նշանակել է, ասացի ես։
Ըհը՛, ինքն ստացել է, Գերասիմը նշանակել է,- ասաց հայրս:
Գերասիմը՝ այսինքն վարի՞չը, հարցրեց վարիչը։
Վարիչը, ասաց հայրս։
Դա հորեղբորդ տղան է, չէ՞, բազկաթոռի մեշ խլրտաց վարիչը։
Չէ, մի քիչ հեռու է, ազգական ենք։
Ուրեմն Գերասիմը, ասում եք, նշանակել է։
Նշանակել է։
Ստացել եմ՝ նշանակել է, ասացի ես։
Սը՜ս, հայրս կսմթեց մեջքս, մեջքիցս մի քիչ ներքև:
Օրինակ, հայերենից ո՞նց է։
Խոսելն էդ է, տեսնում ես, ձեռացագիրն էլ լավն է։
Ասում ես ձեռացագիրը լա՛վն է, աշխուժացավ վարիչը։
Հայրս կասկածեց։
Կարևորը ձեռացագիրն է, աչքերը կկոցեց վարիչը։
Ոչ թե ձեռացագիրը, այլ ձեռագիրը, հանգիստ ուղղեցի ես։
Հայրս հասկացավ, որ վարիչը մեզ ծաղրելիս է եղել, տխրեց։
Ուրեմն ուշացել ենք... էլ հույս չունենալով, ասաց հայրս։
Չէ, ինչո՞ւ, եկող տարի կգաք։
Եկող տարի թող ուրիշները գան, ես հիմա եմ եկել, ասացի ես։
Չի կարելի, Բա՛բ, ասաց հայրս։
Հայրս հենց նրա համար է, որ Բոբին սաստի՝ երբ նրա ոտը կծի մի ինչ-որ շնիկ, Բաբին սաստի՝ երբ նրա հորը ձեռ առնի մի ինչ-որ շնիկատեր։
Դե հիմա դո՛ւ ասա, թե ինչ անեմ, շվարեց հայրս, բայց վարիչը չլսեց, գլխարկը ծածկել, տուն էր գնում։
Հայրս անճար նայեց շուրջը, այնտեղ Բոբն էր լաց լինում, կողքին ես էի աչքերս հանգիստ թարթում, Բոբի կողքին դասատուն էր՝ ծուխը կպած բեղերին։ Դասատուն աչքով արեց հորս ու ասաց.
Ընկեր Չալոյան, կանչեց դասատուն, Վարագ... Ընկեր Չալոյան, մոտեցավ դասատուն, ճուտոյին ընդունիր։
Վարիչը տատամսելով մեզ նայեց։ Ախր ուշացել են, ընկեր Հախումյան։
Լավ ճուտո է։ Լավ էլ շուն ունեն։ Վարագավանքի պահակ կարմիր շունը հիշու՞մ ես։ Որ միասին գնացել էինք։ Որ քեզ հետս տարել էի...
Նա հիշեցնում էր, որ իրենք նույն բարբառով են տվել առաջին հիշոցը և արել սիրո առաջին խոստովանությունը։ Նա պարզապես հիշեցնում էր նրա ծննդավայրը և որ իրենք հայրենակիցներ են, ու ինքը խնդրում է։
Իսկ կարո՞ղ է սովորել...
Այստեղ արդեն բոլորս միասին ասացինք «կա՛րող է», կարծես երկրորդ դասարանի աշակերտներ լինեինք։
Լավ։ Ձեռացագիրը լավն է։
Հայրս խոնարհ ժպտաց, երևի ուզեց նաև աշակերտի պես խոստանալ, թե դրանից հետո ձեռագիր կասի։
Հետո գնացինք ինձ համար կոշիկ առնելու ու ետ եկանք ուսումնարան։ Հայրս մտավ լսարան, նստարանս նայեց, իմ կոշիկները համեմատեց ուրիշների կոշիկների հետ, դարպասից դուրս եկավ, շանը ձեն տվեց ու գնաց։ Իսկ ես մտա լսարան, հանրահաշվի։ Դասից հինգ րոպե էր անցել, Բոբը կլանչեց լսարանի դռանր, հետո ջղային ծվծվաց վարիչի շունր։ Ես ձեռք բարձրացրի, բացատրեցի, թույլտվություն խնդրեցի և դուրս եկա, իսկ այդքան ժամանակ Բոբը գզում էր շնիկին։
Բոբ, գնա, ասացի ես։
Նա պոչր շարժեց։ Ես բացատրեցի, որ նա հո չի կարող ամբողջ տարին, մինչև ամառ, մնալ այդտեղ, առանց ոչխարի։ Նա կասկածում էր։ Ես ուզում էի նորից, սկզբից, պարզ բացատրել, թե նա ինչու չպետք է մնա՝ լսարանից դուրս եկավ դասատուն։
Հովիվյան, ի՞նչ եղար...
Հիմա, ընկեր Հախումյան, սրան մի բան հասկացնեմ, գալիս եմ։
Հասկացրու, տեսնենք։
Ես նորից բացատրեցի: Բայց նա պոչր շարժում էր։ Ես ստիպված հիշեցրի նրա պարտականությունը։
Ոչխարդ ու՞ր է, գնա՛։
Գնաց։
է, քեզ համար հանրահաշիվը դժվար կլինի։
Դպրոցում հինգ էի։
Իսկականի՞ց։
Չէ, ասացի ես։ Բայց գրականություն սիրում եմ: Աշխարհագրությունն էլ։ Դրանք իսկականից հինգ եմ։ Հանրահաշիվը նշանակել են։ Լավ շուն էր, չէ՞։ Չորս ախպեր են, չորսն էլ իրար նման։ Մեր սարով քոչ էր գնում, քոչից գողացա։ Մանր բաներ էին, ամեն մեկը մի մեծ կարտոլի չափ։ Հետո տերը եկել էր, ուզում էր տանել, մի ոչխար տվեցինք՝ գնաց։ Ֆերմայի վարիչը ոչխարից հարցրեց՝ մեր սեփականը տարանք տեղն արինք, մայրս էլ դրա համար առանձին կռիվ սարքեց՝ ասացինք գայլը կերել է։
է՜հ, Հովիվյան, դժվար կլինի քեզ համար ապրելը։
Ապրելը չգիտեմ, բպյց դժվար էր ինձ համար հանրահաշիվ սովորելը։ Մի որոշ ժամանակ ընկեր Հախումյանը կանչում էր, բացատրում՝ սկսելով ամենատարրական բաներից, դրանք հասկանում էի։ Հետո անցնում էինք այդ տարրական բաների գործակցմանը, քիչ էր մնում որ ստացվեր հանրահաշիվ՝ նա կտրում էր խոսքն ու ժպտում. դրանից ես հասկանում էի, որ մոտ չեն եկել գլխիս ոչ գործակցումը, ոչ էլ տարրական բաները։ Նա չէր կշտամբում, ոչ էլ ես էի մտածում ամաչել։ Ապա հրաժարվեց ինձ գրատախտակի մոտ կանչելուց։ Ամեն անգամ մի պահ կանգ էր առնում անվանս դիմաց ու գլուխը տարուբերելով նշանակում անբավարար։
Իսկ իմ մտքում սարերն էին, շները՝ երբ մթի մեջ ճայթում է ամպրոպը, և նրանք վնգստալով ընկած են լինում գայլի ետևից։
Երրորդ քառորդի վերջում, երբ հանրահաշվից նշանակվել էր երրորդ անբավարարը, վարիչը քմծիծաղով ասաց.
Ասում ես դու ստացել ես, ինքը նշանակե՞լ է։ Դա քեզ համար սկզբունք է դարձել, դու ստանում ես, իրենք նշանակում են։ Գնա տուն։ Իզուր ես մնում։
Իսկ ընկեր Հախումյանը վերցրեց ու, հենց նրա մոտ, անբավարարը դարձրեց բավարար։ Եվ ակնոցի վրայից երկար նայում էր ինձ պապի պես, հոր պես։ Բայց ես չէի մտածում թոռան ու որդու պես նրան շնորհակալություն հայտնել։ Իմ մտքում սարերն էին երբ հորս շվիի նվագով ելնում է լիալուսինը, կիսանիրհի մեջ գլուխները թաթներին՝ շներն ունկնդրում են անդորրը, իսկ ինը եղբայրներս, քնած են մի թախտի, բոլորի կտրիչ ատամներն էլ խոշոր, կիսաբաց բերաններով։
Չորրորդ քառորդին բավարար նշանակեց, բայց նրան քննադատեցին, և փոխադրական քննության գրավորի տակ նշանակեց անբավարար։ Անբավարար նշանակում են սխալ լուծելիս, իսկ ես սխալ չէի լուծել, ես պարզապես մաքուր արտագրել էի առաջադրանքները և գնացել լեռներ։ Այնտեղից ետ բերեց վարիչը։ Լուծիր, ասաց։ նրա կարծիքով կյանքը առաջադրանքներ ու դրանց ճիշտ լուծումն էր։
«Ձեռագիրս լավն է, չէ՞» ասացի ես ու նորից գնացի սարեր։ Կողքիս նստող Գևորգը վերցրեց իմ թերթիկը, մի քիչ մտածեց, ասաց՝ հեշտ է, լուծեց։
Սա քո ձեռագիրը չէ, ասաց վարիչը։
Ի՛նչ նշանակություն ունի, ասացի ես,- առաջադրանքներին պատասխանվա՛ծ է, չլուծված խնդիր չկա՞...
Ընկեր Հախումյանը լրիվ համաձայն էր բնձ հետ, բայց անբավարար էր նշանակել։
Ամռանը կպարապես, ասաց նա և երևաց, որ ուրիշի խոսք է կրկնում։
Սարերում խնդիր լուծել հնարավոր չէ, ասացի ես:
Վարիչն ուզում էր ծիծաղել, բայց Հախումյանն ասաց.
Ճիշտ է, տղաս, սարերը խնդիրներ չեն սիրում,- և վարիչն սպասեց։ Սարերի ինչի՞ն է պետք խնդիր լուծելը, նրանք հենց նրա համար են, որ ծեծվեն կարկուտից, նորից կանաչեն, չմտածելով էլ, որ այդ կանաչը նորից է ջարդվելու կարկուտից, շարունակեց ընկեր Հախումյանը։
Ես այդ չգիտեմ, բայց սարերում ոչ մի խնդիր էլ չես կարող լուծել։
Վարիչը մտքում վճռեց, որ դասատու Հախումյանը կասկածելի ողջամտություն ունի, իսկ ինձ ասաց.
Սարերում խնդիր լուծել չե՛ս կարող՝ դուրս կմնաս... Եթե նրանց համար կարկուտի ծեծելը ոչ մի նշանակություն չունի, չեն մտածում դրա մասին, դուրս մնալուդ համար քեզ, հուսով եմ, չեն հանդիմանի։ Կգնաս կդառնաս անասնապահ։
Ես ցտեսություն ասացի և գնացի սարեր։ Տանն ասացի, որ պարտքեր ունեմ, որ եթե չհանձնեմ՝ դուրս կմնամ։ Քանի դեռ կարոտած աչքերով էին նայում՝ չհասկացան։ Հետո, երբ խառնվեցի, կորա ինը երեխայի մեջ, մայրս հրեց կողս.
Պարապի՛ ր։
Իսկ փարախում հովիվները ձև էին տալիս առաջնորդ այծի պոզերին։ Նա, այդ ներին, հարմար էր գտել իր պոզերն աճեցնել այնպես, ինչպես իր վայրի նախնիներինն են եղել՝ ականջը բոլորելով մի լայն շրջան տված։ Հովիվները դա տձև էին համարում, հոտին և իրենց ոչ վայել։ Թոնրից տաք լավաշը հանում էին, փաթաթում պոզերին, տաքացնում և ուղղում։
Ձեր ի՞նչ գործն է, ոնց ուզում է թող աճի,- ասացի ես։
Հո իր ուզելով չէ՛, տնքալով պոզերն ուղղեցին հովիվները:
Ուղղեցին, իրար կողքի տնկեցին գլխին։
Հետո կտրեցին միրուքը։
Դուք գուցե բեղեր էլ դնեիք, ասացի ես։
Կսազի՞ որ... կասկածեցին հովիվները։
Իսկ երեկոյան, երբ հոտն ուրթ էին իջեցնում, ներին երկար կանգնել բլրի գլխին, նայում էր մթնող ու խոհով լցվող հեռաստաններին։ Նա ձևացնում էր, թե խորհում է։ Իրականում կանգնել էր միայն նրա համար, որ բարձրացող լիալուսինը նստի պոզերին։ Իսկ լուսինն սկզբում պսակի մեջ առավ ամբողջ ներուն, պսակից դուրս էին միայն պոզերը, հետո լուսինը ելնում հա ելնում էր և չէր հասնում պոզերի ծայրին։ Ու ներին խղճաց լուսնին, քարից ցատկեց, և լուսինը միանգամից թռավ պոզերի ծայրը։
Ներս արի պարապիր, քանի երեխեքը քնած են, ասաց մայրս։
Լուսինը բարձրանում է ներու պոզերին։
Առանց քեզ էլ կբարձրանա, ներս արի պարապիր։
Առանց ինձ չի կարող բարձրանալ։
Հետո, երբ դանդաղամիտ լուսինը մտածում էր բարձրանալ պոզերի ծայրից էլ վեր ու ցույց տալ, որ ինքն առանց հենարանի է, ներին պոզերը պոկեց նրանից ու տարավ քորեց պոչը, պոչի տակը։
Ներս արի պարապիր, ասաց մայրս։
Սպասիր, է, լուսինը կարմրեց։
Դո՛ւ կարմրեիր, պարտք ունես։
Ինձ ոչ ոք էլ ձեռ չի առել։
Պարապի՛ր, Բաբի՛կ, ասաց մայրս, կծեծեմ։
Նրանից ծեծող դուրս չէր գա։ Նա ավելի շուտ լացող էր. քաղաքամերձ ավանից լաց լինելով եկել էր սարեր հարս՝ մտքի մեջ քաղաքային փափուկ նայող տղաներ, ու այդպես էլ չէր հաշտվում հորս փափախի, մազոտ դեմքի, ոչխարի, կթի, շների գոյության հետ։ Իմ սովորելը նրա աչքերը կչորացներ։ Բայց որ պարտք ունեի, նա սպասում էր՝ գոգնոցը տանի՞ աչքերին, թե՞ կպարապեմ, գոգնոցը թողնի։ Եվ մայրս լաց եղավ։ Այդ մյուս օրն էր։ Ես նստել էի, ուզում էի վարժություններ լուծել, դիմացի սարալանջին կլանչեց Բոբը։ Ուրթի քառասուն շները սրվեցին: Հետո ծխի մի փոքրիկ քուլա երևաց ու լսվեց կրակոցը։ Շներն ուրթից պոկվեցի՜ն։ Հենց առաջին կես րոպեին երևաց արագագնան։ Սրա կողքերից, քիչ ետ ընկած, գնում էին սրա երկու եղբայրը։ Երեքն էլ սև ու երկարուկ։ Մնացած շները, բոլորն էլ սպիտակ, ձգվում էին առաջինի ետևից։ Վերջում մանր լակոտների ու մեր տասը երեխաների փունջն էր՝ բոլորս էլ կարմիր։ Ես թռա ֆերմայի վարիչի ձիուն և լակոտներից առաջ անցա։ Մեկ ուզում էինք տասս էլ նստենք՝ տեղ չարեցինք, այդքան տեղ չկար։ Բոբը գայլի ետևից էր ընկել, երբ հասանք, հետապնդելը մեզ թողեց, ինքը վերադարձավ ոչխարի մոտ։ Համարյա մինչև երեկո սարերը չափում էինք։ Հետո գայլին կորցրինք։ Շվարել էինք, չէինք իմանում ինչ անել՝ հոտի մոտ նորից կլանչեց Բոբը։ Թռա նք... Այս անգամ մեզ առաջնորդեց ինքը՝ նորին մեծություն Բոբը։ Բռնեց, խեղդեցինք։ Հայրս վիրավոր ոչխարը մորթեց, տվեց շներին։ Երբ եկանք, մայրս լաց էր լինում։
Ինչո՞ւ ես լաց լինում, հարցրի ես։
Ինչո՞ւ չես պարապում։
Խեղդեցինք, ասացի ես։
Դուք գայլ չէ, մարդ էլ եք խեղդում, դու և հերդ։
Նրա մազերի մեջ հատուկենտ սպիտակ կար, բայց դեմքն ասում էր, որ մայրս հիմա ամբողջովին կսպիտակի։ Իսկ նա ընդամենը երեսունյոթ տարեկան էր։ Ես հասկացա, որ պետք է պարապել։ Բայց գիրքը կորցրել էի։ Չհիշեցի, թե հարայ-հրոցի ժամանակ ուր եմ շպրտել:
Տղես գայլ խեղդեց, ասաց հայրս երեկոյան։
Ես գայլ չէ, մարդ էլ եմ խեղդում։
Եթե դու շների հետ չէիր գնացել, նրանք բռնողը չէին, ասաց հայրս։ Նրանք սիրտ չեն անում բռնել։ Մորթին շատ եք փչացրել, ափսոս, բայց դե էլ ի՜նչ խեղդել, որ մորթին էլ չփչանա։
Գիրքս կորցրել եմ, ասացի ես։ Այստեղ պարապել չի լինում։ Վաղը գնում եմ։
Հախումյանին ասացի, որ սարերում պարապել չի լինում, բայց անպայման պետք է հանրահաշիվ սովորել, որ մայրս երեսունյոթ տարեկան է, բայց սպիտակում է, եթե լավ սովորեմ՝ չի սպիտակի:
Շները ո՞նց են, հարցրեց նա։
Շների հերն էլ անիծած, ասացի ես, պետք է հանրահաշիվ սովորել: Մայրս սպիտակում է։
Հա, այդ մայրերը... հառաչեց նա։
Դուք մայր ունեցե՞լ եք։
Այո։ Նրա համար սովորեցի։
Իսկ հիմա ո՞ւր է ինքը։
Վանում է, գերեզմանոցում։
Վանը Թուրքիայո՞ւմ է։
Չէ՛, Հովիվյան, չէ, Թուրքիան է Վանում։
Նրա համար սովորեցիք, հետո...
Նրա համար սովորեցի, հետո նրան սպանեցին, հետո ես մնացի ինձ համար։
Իսկ այդպես՝ դուք ձեզ համար՝ լա՞վ է, հարցրի ես։
Շուտ ես հոգնում ապրելուց։
Հասցնո՞ւմ ես հոգնել։
0՜, Հովիվյան, շատ շուտ, մի տարում։
Իսկ մնացած տարիները՞։
Մնացած տարիները եթե խլեին, չէիր աղմկի։
Վատ է այդպես, ասացի ես։ Կպարապեի՞ք ինձ հետ։
Վատ էլ է, լավ էլ է, ով գիտի։ Երկու դեպքում էլ հոգնում ես։ Մի դեպքում շների հետ վազում ես գայլերի ետևից, այդպես ես հոգնում, շատ շուտ, մյուս դեպքում էլ քեզ քաշում են՝ խոհանոց կարտոֆիլ մաքրելու, կարծես անելիք ունես, պիտի անես, բայց գա ինչ գործ է, արժե՞ր դրա համար ծնվել...
Ես սկզբում կարծես հասկանում էի մեր զրույցը, հետո եղավ, ինչպես հնարահաշիվ սովորելիս էր պատահում մտքերի համագործակցումը չհասկացա։
Ինչ-որ է, վերադարձա ես սկզբին, եթե մայրս ուզում է,պետք է սովորեմ։ Հետո՝ մինչև ե՞րբ է վարիչը ծիծաղելու ինձ վրա։ Հարկավոր է սովորել և հաշիվները փակել նրա հետ...
Նա վատ մարդ չէ, Հովիվյան... Նա կյանքին պետք է։ Եթե նա չլիներ, մենք ալարկոտությունից կմեռնեինք։ Ախար մենք շատ ենք ալարկոտ...
Հետո մենք պարապեցինք. նա բացատրեց, ես հասկացա։ Ընդմիջումներին խոսեցինք՝ նա Վանից, ես սարերից։ Այդպես մի ամիս։ Ես Հարյուր անգամ պատմել էի ներու մասին։ Ամսվա վերջում, երբ լրիվ թաղվել էի հանրահաշվի մեջ, և նա նորից ուզում էր պատմել տալ ներու մասին, ես կասկածեցի նրա ողջամտության վրա։
Պարտքս հանձնեցի գերազանցով։ Վարիչը հիացած էր։ Դրանից հետո միշտ, ժողովներում, ես վերադաստիարակվածի օրինակ էի։
Հովիվյան Բաբիկր ձեզ օրինակ. ահավոր ընդունակությունների ու ահավոր ծուլության տեր։ Ծուլությանր մենք հակադրեցինք խստություն՝ և այդ նույն Հովիվյան Բաբիկր դարձավ գերազանցիկ։
Ես հեզի արտահայտություն էի ընդունում։ Ինձ թվում էր, թե իմ մեջ, այդ հեզից բացի, կա ուրիշ մեկը՝ ահագին կռվարար, ահագին կծու, և դեռ չի մոռացել «ձեռացագիրը»։ Հետո զգացի, որ նա չի զարթնելու, կարող է բոլորովին չէր էլ եղել, իսկ հեզությունը աշխարհիս ամենալավ բանն է։
Շուտով թոշակի ուղարկեցին Հախումյանին։ Սկզբում ես մեկ-մեկ գնում էի, նա Վանից էր պատմում, ես՝ սարերից։ Նա մեր սարերը բերանացի գիտեր։ Նա արդեն ձանձրանում էր ներուց ու գայլերից։
Ուրիշ, Հովիվյան, ուրիշ։
Պատմելու ուրիշ բան՝ ես չունեի։ Ուրիշը արդեն հանրահաշիվն էր։
Ա՛հ, ձեռքը թափ էր տալիս նա։ Հետո ասում էր. Մայրդ որ ծերանա ու նրա համար մեկ լինի դասատո՞ւ կլինես թե հովիվ, վեր կաց ու գնա սարերը, շները գայլի ետևից բաց արձակիր ու վազիր... վազիր... վազիր... այնքան վազի՛ր...
Նա մեռավ, իսկ ինձ պահեցին ուսումնարանում հանրահաշվի դասատու։ Մտքիս մեջ հաճախ կլանչում էր Բոբը։ Սարից իջածներին ես հարցնում էի.
Բոբը ո՞նց էր։
Բո՞բը, ծիծաղում էին նրանք։ Բոբը լավ էր, ասում էր եղբայրներիդ համար կոշիկ ուղարկիր երեսուներեքից մինչև քառասունմեկ համարի, կոշիկ են ուզո՜ւմ։
Ու Բոբը փոքրանում, մտնում էր կոշիկի մեջ։

Բավական էր դուրս գային Բաքվի վերահսկողությունից, բավական էր նաեւ ձերբազատվեին Տեր-Պետրոսյանի զգաստացնող ներկայությունից, անմիջապես վերադարձան ավանակային կրոսին: Վերջում: Իսկ ամենասկզբում Նոբելյան մրցանակ «կպցնելու» գործն էր ղարաբաղցի Արտեմի համար, հետո՝ առերեւույթ «ազգափրկիչ» «Արմենիբումը», իսկ, ըստ էության, փող լվալու «պրոեկտ» ու նարկոտիկ սինթեզելու մեդիատանիք, ինչի շրջանակներում էլ բանտ նստեցրին Գագիկ Ներսիսյանին, որպեսզի այդ գործում հանկարծ մրցակից չլինի, քանի որ «Նաիրիտն» էլ այդ հնարավորությունը ունի:

Հետո հերթը հասավ «Օսկար» «ստանալուն» եւ երբ այդ էլ անցավ, վրա հասավ Կաննի կինոփառատոնը, բայց այստեղ էլ պարզվեց, որ Ֆրանսիան ոչ այնքան հակաթուրք է, որքան արաբական տեռորով հիացող (համենայնդեպս, դա թույլ է տալիս բազմաբովանդակ դարձնել Ֆրանսիայի` մարքսիզմից օրգազմի հասնող մտավորականության ազատ ժամանցը) եւ Կաննում ինչ-որ մրցանակ տվին պաղեստինցիների նկարահանած (թե՞ ֆրանսիացիների) առաջին ֆիլմին: Եւ ղարաբաղցիք, որ այսպիսի ելքը կանխատեսել էին, Կաննի փառատոնին զուգահեռ ծրագրել էին էշերի մրցում Ստեփանակերտում, որպեսզի կոտր չընկնի հայ ազգային ոգին: Անհնար է պատկերացնել, որ Վեզիրովը կամ Ալիեւը թույլ տային էշերի մրցում անցկացնել Ադրբեջանի տարածքում, առավել եւս՝ ցուցադրել այն հեռուստատեսությամբ: Առավել եւս բացառված էր, որ նրանց թույլ տրվեր հեռուստախցիկների առաջ այդ աստիճան ինքնադրսեւորվել այն ժամանակներում, երբ Հայաստանում հայկական իշխանություն կար: Ինչ մեղքս թաքցնեմ, թեթեւակի կասկածներ ունեմ, որ «Ա1+»-ի փակելն էլ հարմարեցված էր էշերի սպարտակիադային, որպեսզի ազատ հեռուստաալիքը «սխալ ռակուրսով» ցույց չտար այդ տոնը: Չնայած, ինչ ռակուրսով էլ ցույց տաս, էշը մնում է էշ: Իշի ռակուրսը ո՞րն է: Իհարկե, զվարճալի կլիներ այս ամենը, եթե այսքան չարագուշակ չլիներ:

Իշխանությամբ, բանակով, ոստիկանությամբ, դատարաններով զինված անուղեղների մի խումբ տեսախցիկների առաջ զվարճանում է չորքոտանի մի այլ երամակի հետ եւ կարծում է, թե եթե իջար իշին խրախուսելու մակարդակին, ուրեմն ժողովրդավար իմիջդ ապահովված է: Ավելին՝ կարծում է դա օրիգինալ է: Այնինչ, անծայրածիր Ասիայից մինչեւ Հարավային Ամերիկա (ներառյալ Աֆրիկան, Եվրոպայից՝ Բալկաններն ու Իսպանիան) մեզ նման թշվառ ժողովուրդների կյանքում էշը մինչեւ հիմա անփոխարինելի դեր ունի: Էշը ապրում է անգամ Ատլանտյան օվկիանոսում, Աֆրիկայի եւ Հարավային Ամերիկայի միջեւ ընկած անտերուդուս Կապո Վերդե տառացիորեն բուսազուրկ կղզիներում: Պիտի լավ պատկերացնել իշու եւ մարդու կապվածության ողջ խորությունը՝ հասկանալու համար, թե ինչու են կղզիաբնակները էշ պահում մի տեղ, որտեղ ոչ ծառ կա, որ անտառից փայտ կրեն, ոչ հանդ ու հողամաս ունեն, ուր էշով գնան-գան եւ անասունի կերն էլ երեւի ներմուծում են (հո չի կարելի կարծել, որ էշը ձուկ է ուտում): Պատկերացրեք, որ այստեղ էլ էշին պատշաճ զբաղմունք են գտել ձկնորսների երեխաները՝ սակավ ջրհորներից խմելու ջուր են կրում իշին բարձած՝ ամենավերջին հայկական գյուղի երեխաների նման: Մի խոսքով, ինչ աստիճան էշն է տարածված, նույնքան տարածված են էշի, աքլորի, շների եւ այլ կռիվները: Մի տարբերությամբ, սակայն, որ այդ երկրներում էշի հետ առնչվելը չեն ներկայացնում որպես ազգային առանձնահատկություն, առավել եւս՝ ժողովրդին մոտ լինելու ապացույց: Էլ չեմ ասում, որ իշով խանդավառվելուց զատ, այդ երկրներում նաեւ աշխատում եւ արտադրանք են տալիս:

Անուրանալի է ավանակի դերը քաղաքակրթության պատմության, հատկապես՝ մատաղ սերնդի սեռական դաստիարակության գործում: Հասկանալի է հասուն տղամարդու ձգտումը ժամանակ առ ժամանակ, այս կամ այն կերպ, այս կամ այն չափով քողարկված, արժանին մատուցել իր խռովահույզ պատանեկության սիմվոլներին, բայց դեռ երբեք այդ բանը այդքան «պետականորեն», այդչափ անթաքույց ու սրտանց չէր դրսեւորվել, ինչպես դրսեւորեցին Ղարաբաղի ու Հայաստանի պետերը այդ իշու սպարտակիադայի ժամանակ: Չէ, իշխանությունը չար կատակներ է անում ախմախ մարդու հետ: Ելնելով այն փաստից, որ «կարաբախսկի ռենեսանսը» սկսվեց սպիդի դեղի մասին զառանցանքից եւ վերջացավ էշի սպարտակիադայով, չես կարողանում ազատվել կպչուն-միստիկ այն մտքից, թե այս ամենը գուցեեւ պատահական չէ: Թե կարող է հանկարծ պարզվել, որ սպիդը ոչ թե այծից կամ կապիկից է անցել մարդուն, այլ սովորական էշից. չէ՞ որ մատաղ սերնդի սեռական դաստիարակության գործում էշի դերը անհամեմատելի է այլ կենդանիների հետ, եթե իրար հետ համեմատելու լինենք, մանավանդ, կապիկների կապրիզնի բնույթը, այծերի պլստան ճարպկությունն ու էշի անդիմադիր խասյաթը: Ոչ մի համեմատություն: Եւ պետք չէ էշի պրինցիպիալ համառությունը խառնել նրա անխտրական վարքի հետ: Եւ եթե այս տեսանկյունից նայենք խնդրին, ինքնըստինքյան հասկանալի է դառնում, որ սպիդով նախագահներից պիտի զբաղվեին Հայաստանի, Նիգերիայի, Քրդստանի, Վենեսուելայի կամ Տաջիկստանի ղեկավարները: Եթե նրանց խելքը չի հասել, դա չի նշանակում, որ Քոչարյանի խելքն էլ չէր հասնելու: Ով իր կողքին Զորի Բալայանի նման իդեոլոգ ունի, որը նաեւ բժիշկ է եղել ժամանակին: Բայց լուրջ, ո՞վ կսպասեր, որ 88 թվականի ազգային ինքնագիտակցության զարթոնքը այսպիսի զարգացում կունենա:

30.08.2002

Այսօր ձեր տուն մեծ խնջույք կա,
Դու կըբուրես վարդի պես.
Չորս բոլորըդ հարուստ տղա,
Դու կըփայլես աստղի պես:
Ձեր տան առաջ` ձյուն ու գիշեր,
Ա˜խ, ես կանգնել կըդողամ.
Դու դահճի պես ա՛լ ես հագել,-
Ալըդ շողքն է իմ արյան…

1900
Ցյուրիխ

Զգո՜ւյշ խոսիր Հայաստանում,-
Այստեղ ամեն գագաթ ու ձոր,
Արձագա'նք է տալիս հզոր
Եվ քո խոսքը հեռո՜ւ տանում...

Թե բարի են խոսքերը քո,
Հայոց լեռներն ակնածանքով
Կխոնարվե՜ն քո դեմ լռին`
Բաշը քսած քո ձեռքերին:

Իսկ թե չար են` լեռները մեր,
Հրաբխի բնե'րն անմեռ,
Որ լռել են, բայց չե'ն հանգել,
Քեզ լավայո'վ կարձագանքեն,
Որ լեռնե'ր է քշում-տանում...
Զգո՜ւյշ խոսիր Հայաստանում...
Զգո՜ւյշ քայլիր Հայաստանում,-
Նե՜ղ են ճամփեքը լեռնական,
Երկու հոգու տեղ չեն անում,
Թե դեմ-դիմաց ելնեն հանկարծ.
Թե բարեկամ ես ու ընկեր,
Ա՜նց կկենաք իրար գրկած,
Թե դավով ես այստեղ ընկել,
Կգլորվես ժայռերից ցած.
Ո՞վ եղավ քո գալու վկան,
Գնալըդ ո՞վ է իմանում...

Նեղ են ճամփեքը լեռնական,

Զգո՜ւյշ քայլիր Հայաստանում:
Զգո՜ւյշ գործիր Հայաստանում,-

Մենք գահ ու թագ չե'նք ունեցել,
Եվ... արքա' է ամեն մի հայ,
Զորք ու բանակ չենք ունեցել,
Եվ... սպա է ամեն մի հայ.

Ամեն մի հայ` լեռան մի ծերպ,
Ամեն մի հայ` ուրույն մի կերպ,
Ամեն մի հայ` մի Հայաստան
Բաժան-բաժան,
Անմիաբան,
Զատվա՜ծ, հատվա՜ծ,
Եվ սակայն` մի`
Երբ սպառնում է թշնամին
Մեր դարավոր անմահ երթին
Եվ այս ժայռին թառած բերդին,
Որ Հայրենիք ենք անվանում...

Զգո՜ւյշ գորցիր Հայաստանում:

ԱՆՁԻՆՔ

ԹԱՓԱՌՆԻԿՈՍ, Ատամնաբոյժ, 45 տարու

ՄԱՐԹԱ, Անոր կինը, 60 տարու

ԵՐԱՆԵԱԿ, Աղջիկը

ԹՈՎՄԱՍ, Վաճառական, 70 տարու

ՍՈՖԻ, Անոր կինը, 40 տարու

ՄԱՐԳԱՐ, Երանեակի նշանածն

ԼԵՒՈՆ, Երանեակի սիրականը

ՆԻԿՈ, Թափառնիկոսի ծառայ

ԿԻՐԱԿՈՍ, Թովմասի ծառայ

ՄԱՐԿՈՍ, Աղքատ գործաւոր

Պարահանդէսի մէջ պարողներ

Տեսարանն է ի Կ. Պոլիս

Ա. Բ. Ե. արարուածները Թափառնիկոսի տան մէջ, Գ֊ը Թովմասի, Դ֊ը պարահանդէսի մը մէջ կը կատարուին:

Արևն իջավ: Մոտ է ծիրին:
Փա՛ռք հրաշեկ երկնավորին:

Նա չի՜ տանի դեպի կորուստ
Զո՜հ է նա մեզ` վառված վերուստ:

Արևը մի ոսկի հրաշք,
Հրե մի սիրտ, հրե մի աչք:
Արևը, որ խե՛նթ է հիմա,
Արևը կյանք, արևը մահ:

Նա է տալիս թախիծ ու թույն,
Կարմիր ժանտախտ, հիվանդություն:
Բայց զո՜հ է նա` վառված վերուստ
Ու չի տանի դեպի կորուստ...

Մի երազ տեսա ահավո~ր ու մո’ւթ,
Եվ ասում են, թե դա… իրական է.-
Մեկը մի ձեռքով կոկո~րդս էր սեղմում,
Մյուսով` փակած քիթ ու բերա’նըս.
Եվ երբ ես, մահվան վերջին օրհասում,
Խռխռում էի մի կերպ`
Նա շուռ էր գալիս
Եվ քմծիծքղո’վ բոլորին ասում.

-Դեռ պոետ է’լ է-
ՄԻ սրա’ն նայեք
Ու սրա ձայնի~ն-
Ներդաշնակության ո’չ մի զգացում,
Մեղեդայնությո~ւն
Եվ կամ քնքշությո~ւն,-

Ի~նչ հանգստություն,,,

ԼՈՐԿԱՅԻ ՎԵՐՋԻՆ ԽՈՍՔԸ
ԴԱՀԻՃՆԵՐԻՆ

Հայրենիքը լոկ հողն ու ջուրը չէ,
Ոչ էլ, Իսպա’նիա, քո ճա’ռն ու Հի’մնը,
Հրաժարվո~ւմ եմ ես քեզ Մայր կոչել.
Թե դու բռնության հոմանուհի~ն ես…

Հրաժարվո~ւմ եմ Կայսրին մատուցել,
Ա’յն, ինչ Երկքի’նն ու Աստծունն է.-
Գերադասում եմ անդարձ մոռացվե’լ,
Քան լինել հանճա’ր, որ … ձեռնասո~ւն է…

Հրաժարվո~ւմ եմ նվե’ր ընդունել,-
Նենգ Դանայացու նվերն ամո’թ է.
Հրաժարվո~ւմ եմ ուժի դեմ լռե’լ.-
Թե դուք` Ֆռա’նկո,
Ես` Դոն Կիխո~տն եմ:


Հրաժարվո~ւմ եմ Ձեզ հետ լուրջ վիճե’լ,
Թե Ձեր կռվանքը քենն ու նախա;նձն է.
Հրաժարվո~ւմ եմ ոհմակով շրջե’լ,-
Ես գայլ չե~մ ծնվել,
Մարդը` միշտ ա~նձ է:

Հրաժարվո~ւմ եմ գրե’լ ու խոսել`
Բառից քամե~լ են ճշմարտությունը.
Հրաժարվո~ւմ եմ Ձեր խոսքը լսել`
Ձեզ լսե’լն անգամ… մեղսակցությո~ւն է:

Հրաժարվո~ւմ եմ Ձեր դեմ մարտնչե’լ,-
ՄԻ զե’նք կա միայն`
Այն էլ կեղտո~տ է.
Հրաժարվո~ւմ եմ մինչև իսկ.. շնչել`
Թունավորվա~ծ է մեր շնչած օդը…

Հրաժարվո~ւմ եմ ա’յն ժամանակից,
Որ թացը չորից անզո~ր է զատել,
Հրաժարվո~ւմ եմ իմ միա’կ կյանքից,
ԹԵ… ապրելո~ւ են ինձ դատապարտել…

Օ~, բռնակալնե’ր, ինչքա~ն եք սիրում
Դուք բաստեղծին, երբ նա… աճյո~ւն է…
Ես վերջակե’տ եմ այս կյանքին դնում,
Որ չտեսնե~մ իմ փառքի… աճո`ւրդը:

Նախշուն աչքերիդ ժպտող հայացքում,
Երբեմն տանջված հոգիս փափագով
Սուզվում է լռիկ, մոռցված նիրհում
Գալիք օրերի
Հույսերի ցանցում։

Նախշուն աչքերիդ խոր-խոր ծալքերում
Անվիշտ աշխարհի մանուկ ցոլքերով,
Իմ ապրած սիրտը հաճախ սփոփվում.
Գալիք օրերի
Անվերջ երազում։

Տեսնում եմ այնտեղ իմ անբիծ հոգին,
Դեռ շղթայված կյանքի կապանքից,
Տեսնում՝ մոռացված կարմիր օրերին
Մանուկ իղձերիս
Պսակը գլխին։

Հրճվում է հոգիս չարքաշ այս կյանքից,
Որ անհայտ երբեք կորչելու չեմ ես
Թեև հաղթահար ընկնեմ ես կռվից,
Բայց իմ գնալուց
Կը թողնեմ մի Ես։

Քեզ կտամ օժիտ հոգուս խորքերից
Չար կյանքի խեղդված ազնիվ իդեալներ,
Եվ ուժ՝ որ փշրես սև-սև օրերից
Տգետ պայմանով
Կոփված շղթաներ։

Բայց ինչո՞ւ միայն կիրք ու կին,
Միայն շոգ ու հեշտանք անուշ.
Վառվում է զոհերի հոգին,
Փռվում է տխրություն ու մուժ…
Ինչքան տա՛ք արյուն է հոսել,
Ոսկեծուփ հեղեղներ արյան,
Նո՜ւյն արևն է կարմիր ու լուսե,
Նո՜ւյն անուշ աշխարհի՜ վրա…

Այսօր գալով ի Բեթանիայ,
Քո ամենազօր հրամանաւդ
Ձայնեցեր Ղազարու,
Եւ դողացաւ մահ,
Դժողք պարտեցաւ,
Ապականութիւն լուծաւ,
ԿԵնդանարա'ր Քրիստոս,
Կեցո' ըզմեզ:

Այսօր գալով ի Բեթանիայ,
Զքո զաշխարհակեցոյց
Սուրբ զյարութիւնդ
Յառաջագոյն ծանուցեր`
Անապականբար կոչմամբ
Զչորեքօրեայն ի թաղմանէ,
Կենդանարա'ր Քրիստոս,
Կեցո' ըզմեզ:

Այսօր գալով ի Բեթանիայ,
Եբրայեցւոց մանկունքն
Սքանչացեալ ասէին`
ԸզՄարիամու զեղբայրըն
Ի թաղմանէ յարուցեալ`
Որդւոյն Մարիամու.
Կենդանարա'ր Քրիստոս,
Կեցո' ըզմեզ:

Միթե արյունո՞վ երկնային դըպիր
Գրեց դժնդակ քո ճակատագիր,
Երկաթի կապանք, բանտ և աքսորանք,
Եվ հայրենիքից լինել տարագիր:

Այո՜, երբ կույր բախտ բաժաներ վիճակ,
Ընտրեցիր բաժին քեզ փշյա պսակ,
Անվեհեր սրտով, հոժար, համարձակ
Խմեցիր կյանքի դառնության բաժակ:

Այդ քո սրբազան զոհաբերություն
Բաշխեց դիցական քեզ անմահություն,
Եվ քո անմոռաց վսեմ հիշատակը
Կավանդե հայը ապագա որդուն:

Դեռ մանկությունից այդ անգութ աշխար,
Ուղղեց քո առջև փշոտ ճանապար,
Երբ դու չքավոր, անտեր, անխնամ,
Քո ծնողքներից որբացար իսպառ:

Ցավալի հոգսը դառն աղքատության
Չըթուլացրուց թափը քո բնության,
Ուսում, գիտություն էր քո խնդրածը,
Քո սիրտը չըկապեց արծաթի շղթան:

Ն... քաղաքի կեղտոտ փողոցում
Փակված էիր դու խոնավ մի խըցում,
Ուր թոքախտական բարակացավը
Բոթաբեր հազը դրեց քո ծոցում:

Բայց չէր քեզի փույթ ցավը մարմնավոր,
Կամ աշխարհային վշտերն անսովոր,
Քո հոգին լի էր առողջ կյանքով,
Սիրտդ` ուժերի նոր, թարմ հոսանքով:

Եվ մոլորողի հրապույրը փառքի
Չըգերեցին քո՝ ոչ սիրտը, ոչ հոգի,
Դու նվիրեցիր բոլոր քո ջանքը
Հօգուտ հայրենյաց, հօգուտ քո ազգի:

Ազգն ի՞նչ փոխարեն շնորհեց քեզ, անբախտ,
Եռ եկան կրքեր, բորբոքվեց չար ախտ,
Եվ մոլենախանձ կղերի խրատով
Հայհոյեց քո գործը խուժանն ապերախտ...

Մթնաձոր տանող միակ արահետն առաջին ձյունի հետ փակվում է, մինչև գարուն ոչ մի մարդ ոտք չի դնում անտառներում։ Սակայն Մթնաձորում այժմ էլ թավուտ անտառներ կան, ուր ոչ ոք չի եղել։ Ծառերն ընկնում են, փտում, ընկած ծառերի տեղ նորն է ծլում, արջերը պար են խաղում, սուլում են չոբանի պես, ոռնում են գայլերը, դունչը լուսնյակին մեկնած, վարազները ժանիքով փորում են սև հողը, աշունքվա փտած կաղիններ ժողովում։

Մի ուրույն աշխարհ է Մթնաձորը, քիչ է ասել կուսական ու վայրի։ Թվում է, թե այդ մոռացված մի անկյուն է այն օրերից, երբ դեռ մարդը չկար, և բրածո դինոզավրը նույնքան ազատ էր զգում իրեն, ինչպես արջը մեր օրերում։ Գուցե այդպես է եղել աշխարհն այն ժամանակ, երբ քարածուխի հսկա շերտերն են գոյացել և շերտերի վրա պահել վաղուց անհետացած բույսերի ու սողունների հետքեր։

Հիմա էլ Մթնաձորում մուգ-կանաչ մաշկով խլեզներ կան, մարդու երես չտեսած, մարդուց երկյուղ չունեցող։ Պառկում են քարերի վրա, արևի տակ, ժամերով կարող եք նայել, թե ինչպես է զարկում փորի մաշկը, թույլ երակի պես, կարող եք բռնել նրանց։ Խլեզները Մթնաձորում մարդուց չեն փախչում։

Բարձր են Մթնաձորի սարերը, դրանից է, որ ամռան երկար օրերին էլ արևը մի քանի ժամ է լույս տալիս Մթնաձորի անտառներին։ Եվ երբ հեռավոր հարթավայրում արևը նոր է թեքվում դեպի արևմուտք, Մթնաձորում ստվերները թանձրանում են, սաղարթի տակ անթափանց խավար է լինում, արջերը որսի են դուրս գալիս, վարազներն իջնում են ջուր խմելու, իր որջի առաջ զիլ ոռնում է գայլը, ոռնոցը հազարբերան արձագանքով զրնգում է Մթնաձորում։

Գիշեր է դառնում, և գիշերվա հետ որսի են ելնում Մթնաձորի բնիկները։ Արջը տանձ է ուտում, իրար թաթով են տալիս, թավալգլոր են լինում չոր տերևների վրա, դարան մտնում, հենց որ զգում են վայրի խոզերի մոտենալը։ Արջը գիտե վարազի ժանիքի թափը, նախահարձակ չի լինում։ Եթե տկար մի խոզ ետ մնա մյուսներից, արջը թաթի մի հարվածով ճեղքում է փափուկ վիզը, մի երկու պատառ լափում, լեշը ծածկում չոր ցախով ու տերևներով, քար դնում վրան, փնթփնթալով հեռանում, մինչև լեշը հոտի։

Եթե հանկարծ վարազները լսեն ետ մնացած խոզի ճիչը... Սրածայր թրերի պես շողշողում են ժանիքները, անշնորհք շարժումներով արջին մնում է բարձրանալ կաղնու վրա։ Կատաղի ձիերի պես վարազները վրնջում են, ժանիքներով ակոսում կաղնու տակ, զարկում ծառի բնին։ Մթնաձորի ծերունի անտառապահը մի գարունքի տեսել է վարազի կմախքը, ժանիքը մինչև արմատը խրված ծառի բնում, ծառի ճյուղի արանքում արջի սատկած քոթոթին։

Վայրի վարազի պես էր անտառապահ Պանինը։ Մի հրեշ էր նա անտառապետի տարազով, կոկարդով գլխարկը գլխին։ Անտառում հանկարծ կերևար, փայտահատի կողքին կկանգներ, կնայեր, թե ինչպես նա արագ կացնահար է անում ծառը։ Մեկ էլ, թաքստոցից դուրս կգար, կմռնչար այնպես, որ արջերն էլ էին քնից զարթնում և որջերում մռռում։ Լեղապատառ փայտահատին մնում էր կամ փախչել, կամ օձի պես ծռմռատել Պանինի մտրակի հարվածների տակ։

Պանինը որսորդ Էր։ Վեց շուն ուներ, մեկը մյուսից կատաղի։ Շների հետ որսի էր գնում Մթնաձորի խորքերը։ Ձմռան լուսնյակ գիշերներին, երբ վախից ոչ ոք չէր մոտենում Մթնաձորին, Պանինի շներն անտառի բացատում արջի հետ էին կոխ կենում, կամ հալածում էին խրտնած պախրային։

Պանինը վազում էր շների հետևից, հրճվանքից ճչում։ Գիշերվա որսը նրա համար հարազատ տարերք էր։

Առավոտը բացվում էր, ձյունի վրա արյան շիթեր էին երևում, այստեղ-այնտեղ խառնիխուռն հետքեր, խեղդված գայլի դիակ, կոտրատած ճղներ։ Մի փչակի մոտ նստում էր Պանինը, մինչև շները որսի միսն ուտեն։

Նա սպանած և ոչ մի կենդանու ձեռք չէր տալիս և շներին կշտացնելուց հետո վերադառնում էր տուն։ Եթե ճանապարհին տեսներ մեկին գողացած փայտը շալակին, Պանինի շները պիտի հարձակվեին նրա վրա, հալածեին, մինչև քափ-քրտինքի մեջ կորած, արյունլվա մարդը կարողանար մի տեղ պատսպարան գտնել։

Այսպես էր Պանինը։ Նրա սարսափը հեռուներում էր տարածված։ Նրա մասին բերնեբերան պատմություններ էին անում։ Ոչ ոք չգիտեր ոչ նրա ազգությունը, ոչ հավատն ու ծագումը։ Ասում էին, որ նախկին սպա է, մարդ էր սպանել, նստել էր բանտում, հետո անտառ գնացել։ Հյուսիսի անտառներից մեկում նա իր կնոջն էր սպանել որսի մի գիշեր, ավելի ճիշտ՝ շներին հրամայել էր գզգզել կնոջը։

Այդպես էին պատմում անտառապահ Պանինի մասին։

Գյուղում Ավին լավ որսորդի համբավ ուներ։ Տան ապրուստի մի մասը նա Մթնաձորի խորքերից էր հոգում։ Բացուտներում միրհավ էր որսում, արտերի մոտ կաքավ ու լոր, թակարդ էր լարում աղվեսի համար, երբեմն էլ Մթնաձորի խորքերն էր գնում, ժամերով նստում քարի քամակին, մինչև վարազները ջրի գային։

Ավին նշանը ճիշտ էր բռնում, բերդանի գնդակը վարազի ճարպոտ կողքին մեծ վերք էր բացում։ Վարազը թավալգլոր էր լինում, ցավից ժանիքներով հողը փորում, արմատներ պոկում, հետո խռռոցով գետին ընկնում։

Եվ եթե Պանինից երկյուղ չէր անում, կամ տեղյակ էր լինում, որ անտառապահը Մթնաձորում չի, չոր ցախերից էլ մի շալակ էր անում, ծածուկ մի տեղ պահում գիշերով տուն տանելու համար։

Այդ օրն էլ նա որսի էր գնացել։ Թարմ հետքեր կային ձյունի վրա։ Ավին մի հետքով գնաց և հենց որ բլրակի գլուխը բարձրացավ, տեսավ երկու աղվես։ Մինչև կրակելն աղվեսները փախան։ Այդ Ավու համար վատ նշան էր, որսը հաջող չպիտի լիներ։ Մի քիչ էլ ման եկավ, պախրայի հետք տեսավ, փնտրեց ու չգտավ։ Եվ որովհետև այդ օրը Պանինը անտառ չպիտի գար (նա լսել էր, որ անտառապահը հիվանդ է), Ավին գերադաս համարեց մի շալակ ցախ տանել տուն։

Իրիկնադեմ էր արդեն, երբ Ավին շալակի ցախը դրեց քարին, նստեց մի կոճղի՝ մի քիչ շունչ առնելու։

Որսի մի շուն երևաց, հոտոտեց Ավուն, անցավ։ Ավու շունչը վարն ընկավ։ Երևաց երկրորդ շունը, երրորդը, շների հետևից էլ Պանինը։ Ասես գետնի տակից բուսավ։

Մեկի դեմքը քաթան էր, մյուսինը կարմիր ճակնդեղ։ Պանինը թքոտեց, որպես Մթնաձորի արջ։ Եվ երբ բարձրացրեց կնուտը, Ավին էլ մեջքը ծռեց, գլուխը ձեռների մեջ առավ։ Ավուն թվաց, թե Պանինի ձեռքը քարացավ, կնուտը սառեց ձմռան իրիկնապահի ցուրտ օդում. Պանինը կնուտը ետ քաշեց, և երբ Ավին գլուխը բարձրացրեց, նրան թվաց, թե Մթնաձորում մի սատանա է քրքջում։

Երկընտրանքը տարօրինակ թվաց Ավուն։ Կամ քսան ռուբլի տուգանք անտառից փայտ գողանալու համար, կամ էլ Մթնաձորի մի արջ սպանել։ Եվ երբ Պանինը մի անգամ էլ կրկնեց իր առաջարկը, շրթունքները ետ տարավ ու խուլ ծիծաղեց։ Ավին տեղից վեր թռավ, ցախը թողեց և եկած ճամփով ետ գնաց դեպի Մթնաձոր։ Անտառի և ոչ մի արջ Պանինի տուգանքի գինը չուներ։

Ավին նայեց բերդանի պատրոններին, չուխայի փեշերը հավաքեց գոտու տակ, փափախը պինդ կոխեց գլխին։ Նա ձյունի վրայով նույնքան թեթև էր քայլում, ինչքան արջը չոր տերևների վրա։

Մի անգամ ետ նայեց Ավին անցած ճամփին, ոչ Պանինը երևաց, ոչ էլ շները։ Լուսնյակը մեծ ձյունագնդի չափ լույս էր տալիս, արտացոլում էր լուսնի լույսը ձյունի բյուրեղների մեջ։ Ավին պարզ տեսնում էր ծառի բները, եկած ճամփան, ընկած հաստաբուն գերանները։

Իջավ ձորը, լսեց, թե ինչպես սառույցի տակ խոխոջում է ջուրը։ Ջրի ձայնը նրան հիշեցրեց եռման կաթսան, տանը, վառած օջախը։ Տանը երևի սպասում են արդեն։

Հետևից ճյուղի կոտրվելու ձայն լսեց։ Թվաց, թե ձյունի ծանրոցից մի ճյուղ ջարդվեց։ Վեր բարձրանալիս Ավին զգաց, որ մեկը հետևում է իրեն։ Ետ նայեց, մի մարդաբոյ արջ էր կանգնել մի քիչ հեռու, ճյուղն ուսին, չոբանի մահակի պես։

Ավին բերդանը մեկնեց, և երբ արջը թքոտելով դեն գցեց ուսի փայտը, չորքոտանի դարձավ, բերդանը որոտաց, կրակոցի ձայնին ձորերն արձագանք տվին, ծառի ճյուղերից ձյուն թափվեց։ Արջը ոռնաց։ Բերդանի ծխի միջից Ավին տեսավ, թե ինչպես արջը մի ոստյուն արեց, թաթերը բերդանի փողին մեկնեց։

Մթնաձորում սկսվեց անհավասար մի կռիվ մարդու և գազանի մեջ։ Արջը թաթովն էր տալիս, աշխատում գետնով տալ մարդուն։ Ավին մի ձեռքով պաշտպանվում էր նրա հարվածներից, մյուսով փորձում բերդանի փողը արջի երախի մեջ կոխել, կրակել մի անգամ էլ։

Ծառս էր լինում արջը հետևի ոտների վրա, ձյուն շաղ տալիս, ընկնում, բարձրանում։ Հանկարծ արջը բերդանի փողը բերանն առավ, սկսեց կրծոտել։ Ավու ձեռքը սահեց բերդանի վրայով, մատը բնազդաբար սեղմեց կեռ երկաթին, բերդանը մի անգամ էլ որոտաց։ Արջը ոռնաց առաջվանից էլ պինդ, մեջքի վրա ընկավ, գլորվեց, որպես կտրած գերան։ Սառույցին որ հասավ, կանգնեց ոտքի, փորձեց վեր բարձրանալ։

Ավին երրորդ անգամ կրակեց, բերդանի գնդակը խրվեց ձյունի մեջ, վզզաց, ինչպես շիկացած խոփը դարբնոցի ջրաքարում։ Երրորդ կրակոցը նրա բերդանի վերջին ճիչն Էր։ Ավին մինչև վերջ էլ չիմացավ, թե ինչու չորրորդ փամփուշտը բերդանը ներս չառավ։

Արջը ոռնոցով մի ոստյուն էլ արեց։ Ավին շատ մոտ զգաց վիրավոր գազանի տաք շունչը, ծռվեց, և երբ արջը թաղվեց ձյանի մեջ, Ավին ետ վազեց, ձյունի մեջ ընկնելով, վեր բարձրանալով։ Արջը հետևում էր նրան։ Ավին վազում Էր, թռչում գերանների վրայով, ծառի ճղները ճանգռում էին դեմքը սուր մագիլների պես, սայթաքում էր, նորից բարձրանում։ Նրան այնպես էր թվում, թե Մթնաձորի բոլոր գազաններն են վազում իր հետևից։

Ծառի մի ճյուղը փշերը խրեց փափախի մորթուն, փափախն ընկավ։ Հենց այդ վայրկյանին նա մի ծանր հարված զգաց մեջքին, բրդոտ մի թաթ ճանկերը խրեց ծոծրակի մորթու մեջ։ Լսվեց մի կրակոց, բայց Ավին ոչինչ չզգաց։

Պանինը սատանայի պես քրքջում էր, ոտքն արջի դիակի վրա։

Ավին հիմա էլ ողջ է։

Զարհուրանքով կարելի է նայել նրան, երբ փողոցի անցուդարձ անողներից պահված, մի անկյունում քաշված, սրա–նրա համար տրեխ է գործում։

Ավու հագին չուխա է, տրեխներ, սովորական մարմին, առողջ ձեռքեր, որոնք շատ վարժ կաշին են ծակոտում, կաշվի թելերից հանգույցներ անում։ Եվ սովորական մարմնի վրա գլխի տեղ մարդկային գանգ, ամբողջովին կլպված, առանց մազի, առանց մորթու։

Արջը թաթի մի հարվածով ծոծրակի փափուկ մսի մեջ է խրել սուր ճանկերը և վիրավոր արջի ամբողջ զայրույթով իրան քաշել գանգի մորթին, մորթու հետ էլ գլխի մազերը, ունքերը, աչքերն ու քիթը։

Ավին շրթունքներ չունի։ Ոսկորների բաց ճեղքից երևում են ատամները, բաց է քթի խոռոչը, և երբ Ավին համրի պես խոսում է, շունչը քթի խոռոչովն էլ է դուրս գալիս։ Աչքերի խոռոչներում չորացած մսի կտորներ կան, ծառի վրա կիսաչոր, մաշկը ծալ-ծալ եղած ծիրանի պես։

Նրա գանգի վրա ողջ են մնացել միայն ականջները։ Նայում ես և չես կարողանում որոշել՝ ծեր է Ավին, թե դեռ երիտասարդ, որտեղից է գալիս նրա ձայնը, գուցե մարդ չէ, այլ խրտվիլակ, գուցե չուխայի տակ կմախք է և ոչ միս ու մարմին։

Սակայն նրա ձեռքերին միս կա և մաշկ, մատները վարժ շարժումներ են անում, և երբ Մթնաձորի անուն են տալիս, երևում է, որ ատամներն ավելի է դուրս գցում, կոկորդից ընդհատ ձայներ է հանում։

Ու չգիտես՝ զայրանում է, թե ժպտում հին որսորդը..