Նորմալ աշխարհում բնակարանների պատերը լինում են փայտից, աղյուսից, քարից, բետոնից և նման ուրիշ նյութերից։ Սիդորովի նակարանի պատերը բաղկացած էին ընդամենը վերմակից։

«Կենցաղային» հանցագործների բարաքում, որտեղ նա ապրում էր, նրա քնելու տախտակը ներքևի յարուսումն էր։ Կողքի տախտակի վրա քնում էր նրա աշխատընկեր Վորոբյովը, նույնպես Վանյա։ Նրանց գլխավերևի երկրորդ յարուսում քնում էին երկու պատանիներ, որոնցով Սիդորովը չէր հետաքրքրվում։

Եվ ահա, երբ կանանց բարաքից Սիդորովի «կնիկը» գալիս էր նրա մոտ, երիտասարդ ծառահատը վերցնում էր վերմակն իր անկողնի վրայից, վարագույրի պես կախում էր վերին տախտակի եզրերին հատկապես այդ նպատակով խփված մեխերից, և երեք կողմից անջատում էր իր քնելատեղը մնացյալ բարաքից։ Չորրորդ կողմում, որտեղ Վորոբյովն էր, նա կախում էր իր բուշլատը, որը հազիվ մի կերպ ծածկում էր «սենյակն» այդ կողմից։ Ու թեև Վորոբյովը համեստ տղա էր, բայց և այնպես Սիդորովն ասում էր նրան․

― Էյ, Վանյա, կամ շուռ եկ մյուս կողքիդ վրա, կամ դուրս եկ մի կես ժամով։

Վորոբյովը լուռ բարձրանում էր իր չոր տախտակի վրայից և գնում։

Սիդորովի քնելու տախտակը մի կարճ ժամանակով վերածվում էր առանձին բնակարանի։

Մի անգամ Սիդորովի «կնիկը» պառկած տեղից իրենց «բնակարանի» առաստաղին նայելիս տեսավ, որ դրա տախտակների ճեղքից փայլում է վերևում պառկած պատանու աչքը։

― Որ վեր կացա՝ աչքդ դուրս կփորեմ,― հանգիստ ձայնով արտասանեց Լիդան։

Սիդորովը շուռ եկավ, որ նույնպես նայի առաստաղին, բայց այդ վայրկյանին լսվեց թրմփոց, և պատանին, վար ցատկելով, փախավ։

Դրանից հետո արդեն, երբ Սիդորովն ու Լիդան սկսում էին կախել վերմակը, պատանին առանց նախազգուշացման ինքն էր վար իջնում և հեռանում։

Իհարկե, ճամբարներում արգելված էր կենակցությունը, և այդ օրենքը մնում էր ուժի մեջ։ Բայց օրենքը նրա համար է նաև, որ ունենա բացառություններ։ Իսկ Սիդորովի համար, որը ճամբարի ամենալավ ծառահատն էր, չէր կարելի չանել բացառություն։

Դա, սակայն չի նշանակում, թե ճամբարի պետը կամավոր կերպով էր համաձայնվել կատարել այդ բացառությունը։

Երբ նրան տեղեկացրին Վանյայի ու Լիգայի մտերմության մասին, նա կարգադրեց կնոջր երեք օրով նստեցնել մեկուսարան։ Վանյան, ի պատասխան դրա, ծառահատման իր նորմայի կատարումն առաջին օրը յոթ հարյուր հիսուն տոկոսից իջեցրեց հարյուրի, իսկ երկրորդ օրը՝ իննսուներեքի։

Երրորդ օրը, ժամկետից առաջ, պետը կարգադրեց մեկուսարանից դուրս բերել Լիդային։

Եթե նորից գնաս Վանյայի մոտ՝ էլի կնստես մեկուսարան, նախազգուշացրեց նա։

Ուրեմն մի մեկուսարանից մի ուրիշ մեկուսարան, չար ժպտաց Լիգան։ Կգնամ Վանյայի մոտ, չես արգելի։

Պետը, իհարկե, ուներ արգելելու հազար ու մի միջոց։ Բայց հենց որ դիմում էր դրանցից մեկնումեկին՝ Սիդորովն սկսում էր յոթ֊ութ անգամ ավելի քիչ ձառ կտրել, քան սովորաբար։

Այդ մենամարտը վերջացավ նրանով, որ Սիդորովը մի օր մտավ պետի կաբինետը և ասաց առանց այլևայլության.

Եկ այսպես անենք, քաղաքացի պետ։ Դու իմ «կնկան» մի արգելիր ինձ մոտ գալու, իսկ ես քեզ ամեն օր տամ հազար տոկոս։ Ժամացույցի պես կանոնավոր։

Գայթակղությունը մեծ էր․ տասր մարդու նորմա... Պետը, մոռանալով, որ իր դիմացինը կալանավոր է, ավելի ճիշտ չմոռանալով, որ դիմացի կալանավորը «կենցաղային» է և ոչ թե «ժողովրդի թշնամի», ձեռք֊ ձեռքի խփեց նրա հետ՝ ինչպես ձի առնող֊ծախող, և գործարքը կայացավ։

Հազար տոկոս... Մի առանձին գաղտնիք չկար այդտեղ։ Եթե մյուս բանտարկյալներն իրենց օրում ծառ չէին կտրել և այժմ հազիվ էին կատարում ութսունից հարյուր տոկոս, ապա Սիդորովը ծառահատ էր եղել նաև դրսում՝ իրենց գյուղոշմ։ Ճիշտ է, ճամբարներում նորմաներն ավելի մեծ էին, քան ազատ մարդկանց մոտ, բայց ինքն էլ առողջ և ուժեղ աղա էր։ Յոթ֊ութ հարյուր տոկոսը նրան տալիս էր ավելի կուշտ ճաշ և ամսվա վերջին՝ որոշ չավավ դրամ, մի ամբողջ հարստություն՝ ճամբարի պայմաններում։ Իսկ հանուն «կնկա», իհարկե, արժեր զոռել ևս մի քիչ և տապալել էլի մի քանի տասնյակ ծառեր...

Արժելը՝ արժեր, բայց հազիվ թե դա հնարավոր լիներ՝ եթե Սիդորովը չգտներ այնպիսի անփոխարինելի օգնական, ինշպիսին Վորոբյովն էր։

Ընդամենը երկու տարով Սիդորովից փոքր, բավական նիհարկոտ, նա, առանց արտաքնապես փութկոտ շարժումների, կարողանում էր կտրատել Սիդորովի տապալած բոլոր ծառերի ճյուղերը և սղոցել֊կտրատել ծառերն առանձին գերանների։ Հաճախ լինում էին օրեր, երբ Սիդորովը չէր հասցնում կատարել հազար տոկոս։ Այդպիսի դեպքերում, օրվա վերջին Վորոբյովն ինքն էլ էր սկսում ծառեր տապալել և մշակել։

Չգիտես թե հաշվապահական ինչ հիմարության հետևանքով, համարվում էր, որ եթե ծառահատը կատարում է հազար տոկոս, ապա նրա օգնականը կատարում է դրա միայն կեսը։ Բայց Վորոբյովը չէր տրտնջում և միանգամայն գոհ էր իր հինգ հարյուր տոկոսով, որը նրան տալիս էր նույն ուտելիքը, և միայն դրամը՝ ավելի քիչ։

Այն րոպեներին, երբ Սիդորովի «բնակարանի» պատերը դեռ չէին կառուցվել կամ արդեն վերցվել էին, Սիդորովը կամ Լիդան դիմում էին Վորոբյովին.

Եկ միասին ճաշենք, Վանյա։

Կամ թե չէ.

Ի՞նչ ես պառկել խռովածի պես, շուռ եկ՝ զրուցենք։ Սիդորովն իր աշխատած դրամը տալիս Էր Լիդային, իսկ Լիդան, որ աշխատում Էր ազատ մարդկանց տներում որպես ծեփագործ, նրանցից կամ նրանց միջոցով գյուղերից գնում Լր խոզաճարպ, միս, հավ, ձու... Սիդորովն ամեն ինչ կիսում էր իր րնկերոջ հետ՝ բացի, իհարկե, Լիդայից։

Շուտով Վորոբյովր նույնպես սկսեց իր դրամր տալ Լիդային։ Իր ինչի՞ն էր պետք։ Նա ծխող չէր՝ ինչպես նաև, ի միջի այլոց, մյուս Վանյան։ Պետք էր մասնակցել ուտելիքների գնմանը։

Բայց Լիդան Վորորյովի դրամր ծախսում էր միայն նրա վրա։ Մի անգամ գնեց երկու պարկ, միացրեց իրար, դարձրեց ներքնակի նման մի բան։ Վորոբյովը խոտ լցրեց գրա մեջ, այժմ քնում էր վրան։ Ճիշտ է, դա չէր կարող համեմատվել Սիդորովի բամբակով լի ներքնակի հետ, բայց էլի մի բան էր։ Մի այլ անգամ Լիդան իր «տղամարդու» ընկերոջ համար ճարեց հնամաշ մի սվիտր, բայց իսկական բբդից։ Բացի իր բնածին հոգատարությունից ու բաբությունից, Լիդան ղեկավարվում էր նաև այն գիտակցությամբ, որ իր և Սիդորովի համատեղ կյանքն զգալի չափով կախված էր Վորոբյովից։ Եթե նա չօգներ Սիդորովին՝ կատարելու հազար տոկոս, ապա ճամբարի պետը, ըստ պայմ՚անավորվածության, նորից կարող էր արգելել նրանց կենակցոլթյունր...

Աշնան վերջերին Լիդան հղիացավ։ Երբ այդ մասին հայտնեց իր Վանյային՝ վերջինս խիստ անհանգստացավ։ Կնոջը, իհարկե, պիտի ուղարկեին կենտրոնական ճամբարի հիվանդանոցը՝ երեխան բերելու, որից հետո, կարելի է չկասկածել, կքշեն մի այլ ճամբար՝ վերջ տալու համար նրանց կենակցությանը...

Իրենց տագնապի մասին նրանք հաղորդեցին նաև մյուս Վանյային։ Վերջինս լուռ լսեց և ոչինչ չասաց։ Իսկ մի քանի օր հետո հայտնեց․

Մի անհանգստանաք։ Ես արդեն խոսել եմ մեր բուժակի հետ։ Յոթ ամիս հետո, երբ ժամանակը գա, նա ինքը կընդունի երեխային։ Համաձայնվեց հինգ կիլո խոզի մսով։ Կամաց֊կամաց կճարես, Լիդա, նրան հո միանգամից հարկավոր չէ՞։ Փողը ես ու Վանյան կտանք։

Դե եկ ու մի սիրիր այդպիսի ընկերոջը։ Նրանք սկսեցին գրկել, քաշքշել նրան, բայց Վորոբյովն ամաչկոտ ազատվեց նրանցից և շարունակեց․

Մեր պետի համար էլ լավ կլինի։ Կենտրոնում չեն իմանա, որ նրա ճամբարում կենակցություն է կատարվել և նկատողություն չեն անի նրան։

Ամեն ինչ հարթվեց։ Եվ կհարթվեր վերջնականապես, եթե գործը չփչացներ Լիդան ինքը։ Անզգուշությամբ, իհարկե։

Պահակներից մեկի տան պատերն սպիտակացնելիս Լիդան պահակի կնոջից խնդրեց հին փալասներ իր ապագա երեխային շորեր կտրելու համար։ Կինը բարեհոգությամբ տվեց նրան երեխայի շորեր և դիմացը ոչինչ չպահանջեց։ Եվ նույն օրն էլ հենց, առանց վատ մտադրության, զուտ կանացի շաղակրատությամբ, այդ մասին հաղորդհց ամուսնուն։ Ամուսինը հաղորդհց պահակապետին։ Իսկ պահակապետը, որը վաղուց էր ուզում ինքը բռնել ճամբարի պետի տեղը, այդ մասին իսկույն գրեց գլխավոր ճամբարի պետին։ Վերջինս կարգադրություն ուղարկեց ճամբար. կալանավոր Սիդորովին փոխադրել «ռեժիմային» ճամբար․..

Այդ ամենին անտեղյակ, Սիդորովի «բնակարանում» ընթանում էր սովորական կյանքը։

Վերմակն արդեն վար էր առնված, Լիդան նստել էր պառկած Վանյայի կողքին և իր ջարդված կանացի սանրով սանրում էր նրա մազերը։ Կողքի տախտակի վրա պառկել էր մյուս Վանյան և զրուցում էր ընկերոջ հետ։ Քիչ առաջ կինն իր դնած հավը տվել էր իր Վանյային, որը տարել էր խոհանոց՝ եփելու։ Խոհարարն այնտեղ Վանյայի կաթսայիկի մեջ ավելացրել էր նաև մի քանի կարտոֆիլ և այժմ համեղ ճաշը խլթխլթում էր կրակի վրա։ Երեքն էլ սպասում էին դրա եփվելոլն։

Եվ ահա, ինչպես կայծակ՝ արևոտ պարդ օրով․․․

Իվան Սիդորով․․. ձայն տվեց կալանավոր֊վերակարգիչը՝ մտնելով բարաք։

«Իվան Սիդորո՞վ»․․․ Իսկ ինչո՞ւ այդպես պաշտոնական ձևով․․.

Իրերդ հավաքիր, ավարտեց վերակարգիչը։

Ի՞նչ... սառեց մնաց Վանյան և ապա ձեռքով մեղմ հրելով Լիդային մի կողմ, վեր կացավ նստեց։

Իրերդ, ասում եմ, հավաքիր, Վանյա, գնում ես էտապ...

Ո՞վ է կարդադրել, Գենյա..․

Ո՞վ պիտի։ Պետը։

Ի՞նչ էտապ է։

Ոչ մի։

Ուրեմն մենակ ի՞նձ.․․

Այո, մենակ քեզ։

Չի կարող պատահել, ասաց Վանյան՝ ամենահիմար բանը, որ կարելի էր ասել այդ րոպեին, և ցատկեց ոտքի։ Կաց, Լիդա, ես հիմա կգամ։ Ես ամեն ինչ կհարթեմ․..

Սիդորովը բարաքից դուրս ելավ անհաստատ քայլերով։ Նրա ոտքերը դողում էին։ Գիտեր, որ գնում էր անօգուտ գործի։ Մտածեց վերադառնալ բարաք, ցատկել անկյուններից մեկի երկրորդ յարուսի մի քնելատեղի վրա, մեջքը դեմ տալ պատին, վեր քաշել շապիկը, դանակը մոտեցնել փորին և բղավել. «Չմոտենաք, թե չէ փորս կճղեմ»․.. Այդպես էին անում շատ քրեականներ, ովքեր չէին ուզում փոխադրվել ուրիշ ճամբար։

Բայց հիշեց. չի օգնի, ինչպես չի օգնել երբեք ու ոչ ոքի։ Կամ հանգիստ կթողնեն նրան մի օր, երկու օր, և կբռնեն հանկարծակի, կամ իսկույն կմոտենան հաստատ իմանալով, որ նա միայն երեսանց է ճղելոլ իր փորը, անվնաս կերպով։

Չեմ կարող․․․ դա առաջին բառերն էին, որ լսեց Սիդորովը՝ պետի մոտ մտնելիս, առանց մինչև իսկ հասցնելու որևէ բան խնդրել։ Չեմ կարող, կալանավոր Սիդորով։ Որքան որ կարռղ էի՝ պահեցի ձեզ, իսկ այժմ լուրը հասել է գլխավոր պետին։ Ես կուզենայի՞ զրկվել իմ ամենալավ ծառահատից։ Չէ՞ որ մեզանից էլ նորմա են պահանջում... Դու քո «կնկանից» ես բաժանվում, իսկ ես իմ հազար տոկոսից, ո՞ւմ համար է ավելի դժվար..․

Երբ Սիդորովը վերադարձավ բարաք, Վանյան ու Լիդան նրա տեսքից հասկացան, որ ամեն ինչ կորած է։

Սիդորովը մոտեցավ «իրերր հավաքելու»։ Բայց ի՞նչ է նշանակում դա։ Ի՞նչ իրեր հավաքել..․ Նա ներքնակի տակից վերցրեց իր փայտե գդալր, կոխեց բայբակ֊գուլպայի մեջ։ Կախ արած տեղից վերցրեց Վորոբյովի կաթսայիկը։

Իսկ դու կվերցնես իմը, Վանյա։ Հավը կուտեք Լիդայի հետ...

Գդալ, կաթսա... Է՞լ ինչ...

Վանյա, կարգաղրեց նա, տար ներքնակը դուրս, խոտը դատարկիր, պարկերը տուր ինձ։ Իսկ դու վերցրու իմ ներքնակը։

Իսկ վերմա՞կր... Նա մի պահ տատանվեց՝ կոխե՞լ դա պարկի մեջ և տանել, թե թողնել։ Թողեց։

Եկավ վերակարգիչը, ընկերաբար շտապեցրեց նրան։ Ուղեպահակն սպասում է։

Ուրեմն, Վանյա, ամփոփեց Սիդորովը, քեզ թողնում եմ անկողինը, հավը և... և Լիդային։ Եթե ճարես մի լավ աշխատընկեր՝ դու ինքդ էլ կկատարես հազար տոկոս։ Իսկ բարաքի տղաները չեն մատնի քեզ ու Լիդային, անհոգ կացեք։ Եթե տղա լինի՝ անունը դրեք Վանյա՝ իմ անունով..․

Սիդորովին ճանապարհ դնելու համար դուրս ելան ոչ միայն Լիդան ու Վանյան, այլև համարյա ամբողջ բարաքը։ Լիդան լաց չէր լինում, ավելորդ էր։ Ճամբարում լաց չեն լինում։

Դարպասի մոտ Սիդորովը համբուրվեց Վորոբյովի հետ, ձեռքով թփթփացրեց Լիգայի այտը. պինդ կաց։ Լիդան այդտեղ էլ չլացեց։

Սիդորովն արդեն դուրս էր եկել դարպասից, երբ Վորոբյովը հանկարծ մի բան հիշեց։

Վանյա, ձայն տվեց նա, իսկ հավի վրա աղ գցե՞լ ես։

Գցել եմ, արձագանքեց Սիդորովը՝ արդեն քայլելով և նայելով ետ։ Կես ժամ հետո վերցրու կրակի վրայից․․․

Գարուն–թերթիկն ընկել էր ծալուկ՝
Խոտերի մէջ դալուկ.
Աշուն–ցօղիկ իջել էր վերան՝
Հողմերի հետ երան։

Երկու ախպեր են լինում․ մինը՝ խելոք, մյուսը` հիմար։ Խելոք ախպերը միշտ բանեցնում ու չարչարում է հիմարին։ Էնքան չարչարում է, որ հիմարը հուսահատվում է, մի օր էլ կանգնում է, թե՝

- Ախպե՛ր, էլ չեմ ուզում քեզ հետ կենամ, բաժանվում եմ, իմ բաժինը տուր, գնամ ջոկ ապրեմ։

- Լա՛վ,- ասում է խելոքը,- էսօր էլ դու ապրանքը ջուրը տար, ես կերը տամ, երբ ջրից բերես, որ ապրանքը գոմը մտնի՝ ինձ, որը դուրսը մնա՝ քեզ։

Ժամանակն էլ լինում է ձմեռ։

Հիմարը համաձայնում է։ Ապրանքը ջուրն է տանում, ետ բերում։

Ձմեռվա ցուրտ օ՜ր, մրսած անասուններ․ հենց տաք գոմի դուռն են հասնում թե չէ՝ իրար ետևից ներս են թափում։ Դռանը մնում է մի հիվանդ քոսոտ մոզի՝ գերաններին քոր անելիս։ Էն է մնում հիմարին։

Էս հիմարը թոկը վիզն է կապում, իր մոզին տանում ծախելու։

- Ա՛ մոզի, արի, հե՜յ,- կանչելով գնում է։

Մի հին ավերակի մոտից անցնելիս էլ որ ձեն է տալի՝ ա՛ մոզի, արի, հե՜յ․․․, ավերակի արձագանքը կրկնում է․

- Հե՜յ․․․

Հիմարը կանգնում է։

- Ինձ հետ ես խոսում, հա՞․․․

Ավերակը ձայն է տալի․

֊ Հա՜․․․

- Մոզին ուզում ե՞ս։

- Ե՜ս․․․ Քանի՞ մանեթ կտաս։

Տա՜ս․․․

Հիմի կտա՞ս, թե՞ չէ։

Չէ՜․․․

Դե էգուց կգամ, որտեղից որ է՝ ճարի՜․․․

Արի՜․․․

Հիմարը համաձայնում է ու մոզին ծախված համարելով՝ ավերակի դռանը կապում է, շվշվացնելով վերադառնում տուն։

Մյուս օրը առավոտը վաղ վեր է կենում, գնում փողերն առնելու։ Դու մի՛ ասիլ՝ գիշերը գայլերը մոզին կերել են։ Գնում է տեսնում՝ ոսկորները դեսուդեն ցրված ավերակի առջև։

Հը՞, ասում է, մորթել ես, կերել, հա՜։

Հա՜․․․

Չաղ է՞ր, թե՞ չէ։

Չէ՜։

Հիմարը էստեղ վախենում է, կարծում է՝ ավերակի մտքումը կա, որ իր փողը չտա։

Էդ իմ բանը չի, ասում է, առել ես, պրծել, ես իմ փողի տերն եմ, բեր իմ փողը՝ տասը մանեթ դեղին ոսկի՜․․․

Սկի՜․․․

Էս էլ որ լսում է հիմարը, բարկանում է, ձեռի փետը ետ է տանում, տուր թե կտաս ավերակի խարխուլ պատերին։ Մին, երկու զարկում է․ պատերից մի քանի քար են վեր ընկնում։ Դու մի ասիլ՝ հնուց էդ պատում գանձ է եղել պահած։ Քարերը որ վեր են ընկնում՝ ոսկին թափում է հանկարծ առաջը, լցվում։

Ա՛յ էդպես․․․ բայց էսքանն ի՞նչ եմ անում, տասը մանեթ ես պարտ՝ իմ տասը մանեթը տուր, մնացածը քու փողն է, ընչի՞ս է պետք․․․

Մի ոսկի է վերցնում, գալի տուն։

Հը՞, մոզիդ ծախեցի՞ր, ծիծաղելով հարցնում է խելոք ախպերը։

Ծախեցի։

Ո՞ւմ վրա։ Ավերակի։

Հետո՞, փող տվա՞վ։

Իհարկե, տվավ։ Դեռ չէր ուզում տա, ամա ձեռիս փետովը որ մի քանի հասցրի, ինչ ուներ՝ առաջիս փռեց։ Իմ տասը մանեթը վեր կալա, մնացածն իրենն էր, հենց թողեցի էնպես փռված։

Ասում է ու ոսկին հանում, ցույց տալի։

Էդ ո՞րտեղ է, աչքերը չորս է անում խելոք ախպերը։

Է՛հ, ցույց չեմ տալ, դու աչքածակ ես, էնքան կհավաքես, շալակս կտաս, որ մեջքս կկոտրի։

Խելոքը երդվում է, որ մենակ ինքը կշալակի, միայն թե տեղը ցույց տա։

Բեր, ասում է, ձեռինդ էլ ինձ տուր, մնացածի տեղն էլ ցույց տուր, որ տեսնեմ ես՝ տկլոր ես, քեզ համար նոր շորեր առնեմ։

Հիմարը նոր շորերի անունը որ լսում է՝ ձեռինն էլ է տալի ախպորը, տանում է, մնացածի տեղն էլ ցույց տալի։ Խելոքը ոսկին հավաքում է, բերում տուն, հարստանում, բայց ախպոր համար նոր շորեր չի առնում։

Էս հիմարը ասում է, ասում է, որ տեսնում է՝ չի լինում, գնում է դատավորի մոտ գանգատ։

Պարոն դատավոր, ասում է, ես մի մոզի ունեի, տարա ավերակի վրա ծախեցի․․․

Հերի՛ք է, հերի՛ք, ընդհատում է դատավորը, էս հիմարը ո՞րտեղից եկավ, ո՜նց թե մոզին ավերակի վրա ծախեցի․․․ վրեն ծիծաղում է ու դուրս անում։

Գնում է, որիշներին գանգատվում, նրանք էլ են վրեն ծիծաղում։

Ու, ասում են, մինչև էսօր էլ խեղճ հիմարը կիսամերկ ման է գալի, պատահողին գանգատվում, բայց ոչ ոք չի հավատում, ամենքն էլ ծիծաղում են վրեն, ու խելոք ախպերն էլ ծիծաղում է ամենքի հետ։

Երբ Բենոն պատերազմից հինգ օրով արձակուրդ եկավ ու գնում էր Գառնիկենց տուն, մենք էլ նրա ետեւից էինք գնում եւ ամբողջ թաղով մտածում, որ նրա հաջորդ գործը լինելու է Վալերի Բաղդասարովին սպանելը։ Ինչքան էլ Վալերի Բաղդասարովը շտապել ու լուսադեմին ավտոտնակից հանել էր ժիգուլին ու Ալիսի հետ հեռացել քաղաքից, մենք գիտեինք, որ հատուկ նշանակության ջոկատում ծառայող Բենոյի համար մոտոցիկլետը նստելն ու մի րոպեում նրա ճանապարհը կտրելը մեկ է լինելու։ Մենք դռանը սպասում էինք, նրա հետ չմտանք Գառնիկենց տուն։ Տասներորդ դասարանցի՝ թաղի ամենագեղեցիկ աղջիկը թույն խմեց, քիմիայի ուսուցիչը կախվեց, նրանց տուն էլ չգնացինք։ Դռանը բալենու տակ սպասում էինք, բայց Գառնիկի՝ Բենոյի հետ խոսակցությունը, բառ առ բառ գիտեինք։ «…Գոտկատեղից ներքեւ մարմինը, որ չաշխատի՝ ձեռնասայլակի վրա ընկած մնալ, դրանից վատ բան չկա… անճարությունը ավելի վատ է, թախիծը՝ առավել, դրանից վատ բան չկա, ավելի անտանելի է, երբ թախիծ էլ չկա, բայց գիշերները բուն վայում է… Տունը լքած կնոջ բնակարանում խորհրդավոր ձայներ կան։ Ճանճն է ընկնում թանով ամանի մեջ։ Պահարանում կախված վերնաշապիկի կոճակն է կտրվում։ Մոմն է հանգչում, երբ աներեւույթ թռչունների ստվերները, աքաղաղի առաջին կանչից վախեցած, հեռանալու ժամանակ թեւերն են թափահարում…»։

Բենոն դուրս եկավ։ Գնում էր տուն։ Մենք դարձյալ նրանից ետ էինք, նայում էինք կարճ խուզած գլխի՝ գագաթի երկու մազապտույտներին, գայթում էինք ինչի վրա պատահեր ու մտածում էինք, որ գնում է զենքը կապելու եւ մոտոցիկլետը հանելու։ Փողոց դուրս եկած, լվացքաջուր թափող կանայք նրա դեմքի վրա տեսածից ազդված՝ գոգնոցները սեղմում ու անձայն, արցունքոտ լացում էին։ Նրան դեմ հանդիման եկող տղամարդիկ աչքերի մեջ էին նայում, իրենց բարեւի պատասխանը չակնկալելով, հայացքները հողին, գլուխները կախ, անցնում էին։ Հինգ րոպեում մեր ամբողջ քաղաքն արդեն գիտեր, որ Բենոն վերադարձել է ու Գառնիկի տնից գնում է իր տուն։ Նա ներս մտավ, մենք բակում սպասում էինք։ Երկար կանգնել էինք, Բենոն մոտոցիկլետը չէր հանում։ Նրա եղբոր տղային՝ Սահակին ասացինք, «Գնա տես՝ ի՞նչ է անում»։ Սահակը վերադար ձավ, ասաց․ «Ուզում է բվին սպանել»։ Մենք շփոթվեցինք, չէինք խոսում, հետո հարցրի․ «Ի՞նչ բու»։ Ասացինք․ «Այդ ի՞նչ բու է, որ ոչ ձայնն ենք լսել, ոչ էլ տեսել ենք»։ Սահակն ասաց․ «Թխկիների պուրակում, ծառի վրա է ապրում, գիշերները կանչում է»։ Փորձեցինք հիշել, մեզանից ոչ ոք նրա ձայնը չէր լսել։

Մտածեցինք, որ Բենոն մինչեւ բվին սպանի ու մոտոցիկլը դուրս հանի, Վալերի Բաղդասարովը Ալիսի հետ երկար տարածություն անցած կլինի, ու Բենոյի համար նրա ճանապարհը կտրելը դժվար կլինի։ Մյուս կողմից էլ լրագրերից ու հեռուստատեսությունից գիտեինք, թե թշնամու թիկունքում Բենոն ինչ էր արել, ու Վալերի Բաղդասարովը, որտեղ էլ թաքնվի, Բենոն նրան ծակից կհանի։ Ու սկսեցինք թերթերի ու հեռուստատեսության հաղորդումները, մանրամասնորեն հիշելով, վերապատմել։ Հետո մեկն ասաց․ «Էս ինչո՞ւ դուրս չի գալիս․ հիմա բժիշկն ու Ալիսը, ո՞վ գիտե, ու՞ր հասան»։ Սահակին մի անգամ էլ ուղարկեցինք տուն։ Սահակը վերադարձավ ու ասաց․ «Սպասում է արեւը լավ վեր գա ու օրը պայծառանա»։ Զարմացած ու շշմած էինք։ Հարցրի․ «Ինչո՞ւ»։ «Մեթոդ է, կռվելու այդպիսի ձեւ կա»։ Սահակին հարցեր չէինք տալիս, իրար հետ էլ չէինք խոսում։ Մեր հանկարծակի շփոթը ցրելու համար, Սահակն ինքը խոսեց․ «Լույսի մեջ է բվի տեսողության գաղտնիքը, արեւն ինչքան տաք լինի, այնքան ուժեղ կդաղի բվի աչքերն ու նրա կուրությունը կատարյալ կդարձնի»։ Մեր հայացքները դես ու դեն էին պտտվում, կոշիկի քթներով հողն էինք խազմզում։ Սահակն էլի խոսեց․ «Օրվա առաջին կեսին բվի լսողությունը դեռ սթափ է, կարողանում է ձայներով կողմնորոշվել, բայց երբ սկսվում է շոգը, տոթը խցանում է ականջներն ու մեկուսացնում աշխարհից։ Բվի միակ փրկությունը անշարժությունն է ու մագիլներով ծառի ճյուղից բռնած՝ գիշերվան սպասելը…»։ Հասկացանք, որ Բենոն սպասում է, թե երբ պիտի թեժ լույսը կտրի բվի աչքերը, ու ականջներով ծորացող շոգը այրի ուղեղը, եւ նրան ներսից խփի տենդն ու դողէրոցքը։ Մեր հարգանքը կրկնապատկվեց Բենոյի նկատմամբ, երբ կենդանաբանության ուսուցիչը հաստատեց նրա իմացության գիտական իսկությունը, ու մենք գիտեինք, որ հատուկ ծառայության ջոկատի շարքերում լինելու համար առերեւույթ այդպիսի երկրորդական, բայց կարեւոր գիտելիքներ են անհրաժեշտ։

Արեւը երկնքի կենտրոնում էր, նայել չէր լինում, ու տոթը իջավ։ Բոլորս քրտնել էինք, Բենոն տանից դուրս եկավ ու քայլեց առջեւից։ Մենք թիկունքից տեսնում էինք նրա կարճ խուզած գլխի՝ գագաթի երկու մազապտույտները։ Երբ մեղվի պարսերին սարսափեցնելով՝ արեւածաղկի դաշտերով էլ անցանք ու մոտենում էինք թխկիների պուրակին, Ռազմիկը վազելով եկավ դեպի մեզ, Բենոյին ասաց․ «Մի քիչ առաջ ես իմ աչքով եմ տեսել, այ էն ծառի վրա է»։ Մենք սինձ էինք ուտում։ Բենոն նրան մի բառով կտրեց․ «Գիտեմ»։ Ու կրկին առաջ անցավ։ Արշակը մեզ ասաց․ «Հիմա կտեսնեք, երկու կրակոց՝ դըմ, դըմ, ընդամենը երկու կրակոց, նրա ոճն է այդպիսին, երկուսից ավել չի կրակի, ու վերջ բվին…»։ Մենք հավատում էինք, որովհետեւ Բենոյի աչքերը կանաչ էին, իսկ կանաչ աչքը ամենալավ նշանառուն է։ Մի քիչ էլ ետ մնացինք, որ մեր աղմուկը չշեղի Բենոյին։ Մեզանից մեկն ասաց․ «Այս տոթն ու արեւի պայծառությունը կարող է Բենոյին էլ վնաս տա․ մարդու աչքերի առաջ սեւ կետեր են վազվզում»։ Ասացինք․ «Քեզ՝ հա, նրան՝ չէ։ Նա իր գործը գիտե»։

Կանգնեց ծառի տակ, ատրճանակը հանեց ու ընդամենը երկու անգամ կրակեց։ Կարծես առանց նշանառության, կարծես պատահական տեղի վրա, արագ ու միանգամից։ Ծառի բարձր գագաթից, ճյուղերին զարնվելով, մարմին էր ընկնում։ Կեն դա նա բա նության ուսուցիչն ասաց․ «Երաշտահավ է, հանրապետությունում նստակյաց թռչուն է, թեւերը եւ պոչը՝ կապտամոխրագույն, մեջքը՝ կանաչավուն, քաշը տասնութից քսանմեկ գրամ է, թեւերի երկարությունը…»։ Բենոն ասաց․ «Տեղը փոխել էր…»։ Ետ էինք գալիս, տների կարմիր ու կանաչ շիկացած թիթեղյա կտուրների վրա՝ տոթի մեջ, օդը կտրտվում, դողում էր։ Բենոն առջեւից էր գնում, մտածում էինք, որ բուն չկա գուցե հիմա նա մոտոցիկլը դուրս բերի։ Մտավ տուն, Սահակին միանգամից ուղարկեցինք լուրերի։ Սահակը վերադարձավ, ասաց․ «Մոտոցիկլը չի հանելու, գիշերն անձամբ ինքն է ճշտելու բվի տեղը»։ Ասացինք․ «Էս ի՞նչ բան է։ Բուն է կարեւո՞ր, թե՞ բժիշկ Վալերի Բաղդասարովը։ Եթե այսօր էլ չհետապնդի նրան, բժշկին էլ արհամարհել պետք չէ, ո՞վ գիտե՝ մի օրվա ընթացքում ուր կհասնի…»։

Մեկն էլ ասաց․ «Ալիսը շատ է գեղեցիկ»։ Մութն իջավ, արդեն գիշերային թիթեռներն էին թռչում։ Վարդանի կինն էր հղիացել ամուսնությունից տասնհինգ տարի հետո՝ առաջին անգամ, գնացինք նրանց տուն՝ Վարդանի հետ աչքալուսանք խմելու։

Առավոտյան, երբ կրկին եկանք Բենոյենց բակը, չկար մեկը, որ ամբողջ գիշեր լսած չլիներ բվի կանչը։ Որպեսզի անիմաստ վեճ չստացվի, որոշեցինք, որ նրա գտնվելու տեղի եւ տարբեր ուղղություններից կանչը լսելու վերաբերյալ մեր տարակարծության պատճառը տների ու պատուհանների տարբեր դիրքերն են եւ քամու փոփոխական անցումները։ Ռազմիկենց կտուրին աքիս կար՝ խոտի դեզի մեջ։ Ռազմիկն ասաց, «Շուն եկած լիներ, շան շնչառությունը լավ գիտեմ, որ օտար մարմնից հոտ է քաշում, սվսվացնում է ու փռշտում, միանգամից կիմանայի։ Սա ուրիշ էր, կտուրին թեւաբախությունից թափվող պաղ մի բան կար։ Դուրս եկա, տեսնեմ երկնքից կորագիծ, երեք աստղեր են իջնում։ Մի աստղ, երկու աստղ տեսել եմ, այս տարիքի մարդ եմ՝ միանգամից երեք աստղերի ընկնել չէի տեսել։ Հիմա ներսս հո մի ուրախություն չի բռնել, սիրտս պատռվում էր, խնդությունը մեջիցս դուրս էր թափվում։ Իջա տեսնեմ՝ կրակի վրա դրված, երեխու կաթը վառվել էր…»։ Ասացինք․ «Անիմաստ խոսակցություն է, բվի թաքստոցի մասին ոչ Ռազմիկը, ոչ էլ մենք, միայն Բենոն կիմանա, քանի որ ամբողջ գիշեր դարան է նստել ու հետեւել նրան»։

Սահակը տանից դուրս եկավ, ասաց․ «Բենոն նրա տեղը հաստատ գիտե, սպասում է տժտժացնող արեւին ու շոգի՝ աչքի մեջ արյուն կաթեցնելուն»։

Շոգը տանձենուն էլ խփեց, ծառից տանձն ընկավ։ Բենոն դուրս եկավ։

Ինքն էլ էր քրտնած, մենք էլ։ Նրա ներբանների կարմիր հողից, տաբատի փողքերին կպած փշերից ու թախծոտ աչքերից հասկացանք, որ ամբողջ գիշեր քայլել է ու չի քնել։ Բայց մեր առաջն ընկած՝ նրա վստահ քայլվածքից, գուշակում էինք, որ գիշերը դարանել ու հաստատ ճշտել է բվի տեղը։ Երկաթգծի կայարանի թարթող, գունավոր լույսերի մոտով էլ անցանք ու մտանք բարդիների ու եղեւնիների անտառը։ Չնայած մենք լավ գիտեինք, որ օրվա այդ պահին արեւն ու տոթը բվի հետ արդեն արել են իրենց գործը, ու ոչ մեր մոտենալը կտեսնի, ոչ էլ մեր ձայները կլսի, բայց ապահովության համար, Բենոյից ավելի ետ մնացինք։ Նա բարդու ծառի տակ ոտքերն իրարից հեռու դրեց, ու իր ոճի երկու կրակոց իրար ետեւից գնացին՝ մի ակնթարթում հայացքով շոշափած նշանակետի վրա։ Հետո մարմինն ընկավ, մեզ հետ եկած շունը վրա վազեց, մենք էլ վազեցինք։ Կենդանաբանության ուսուցիչն ասաց․ «Կեռնեխ է։ Արուն լրիվ սեւ է, էգը՝ մոխրագույն։ Բնակվում է առավելապես սաղար թավոր անտառներում։ Քաշը լինում է յոթանասունհինգից հարյուր գրամ, թեւերի երկարությունը…»։ Կեռնեխն ընկել էր, բայց մի փետուր դեռ օդի մեջ, ոլորապտույտ սահելով, իջնում էր։

Բենոն ասաց․ «Տեղը փոխել էր…»։ Բենոն առջեւից էր գնում։ Թիկունքից տեսնում էինք կիսաճտքավոր կոշիկների ներբաններին կպած կարմիր հողն ու կարճ խուզած գլխի գագաթի երկու մազապտույտները եւ մտածում էինք, որ բու չկա, գոնե հիմա դուրս կհանի մոտոցիկլետն ու կգնա բժիշկ Վալերի Բաղդասարովի ետեւից։

Սահակին ուղարկեցինք լուրերի։ Ռազմիկն ասաց․ «Բենոն այդ տղան չէ, որ թողնի բժիշկն իր ընկերոջ կնոջը տանի»։ Սաշիկը ցան կա պատի վրայից նայեց եւ եկավ, թե․ «Ես տեսա, Բենոն բենզին է լցնում, էսա մոտոցիկլը դուրս կքաշի»։ Չգիտեմ՝ ով էր՝ ասաց․ «Գառնիկի պորտից ներքեւ ոչ մի տեղը չի աշխատում, Ալիսը չէ, մեր կանանցից որն էլ լիներ, կգնար բժիշկի հետ։ Գնդակը էնպես պինդ է նստած ողնաշարի մեջ»։ Դերոն էր։ Չխոսեցինք, բայց հեգնախառն նայում էինք նրան։ Մտածում էի՝ սրան ասե՞մ, թե՞ չասեմ։ «Իսկ դու, ինքդ քեզ հարցրե՞լ ես՝ շաբաթվա երեք օրը որտե՞ղ է քո կինը։ Թե՞ այդ մի քանի օրվա համար Վալոդին հարցնենք»։ Տղաներից մեկը բարձրաձայն ասաց․ «Դերո, դու թող, այստեղից գնա, վրայիցդ անդուր հոտ է գալիս։ Գնա ու ետ չնայես»։ Դերոն ձայն չհանեց, բայց չէր գնում։ Ետ քաշվեց պատի տակ, նստեց քարին, ուզում էր ծխել։ Նրա վառած լուցկու հատիկը փչեցինք մատների արանքում, ասա ցինք․ «Գնա, չծխես»։ Նա թե․ «Ես էլ եմ լսել բվի կանչը, նրան տեսել եմ էլ»։

Սահակը եկավ, ասաց․ «Մոտոցիկլետը չի հանելու, գիշերը դարձյալ գնալու է բվի ետեւից ու գիշերացույց հեռադիտակով հետեւելու է նրա տեղաշարժերին, վաղը հաշիվները վերջացած կլինեն»։ Մենք արդեն համաձայն էինք, թեկուզ վաղը Բենոն իր մենամարտը վերջացնի բվի հետ ու գնա բժշկի հետեւից։ Մենք չէինք ուզում, որ Գառնիկին բուժող Վալերի Բաղդասարովը նրա կնոջը տաներ։ Բենոյի թախծոտ աչքերից գուշակում էինք, որ նա էլ է այդպես մտածում, եւ նրանց հեռու կամ մոտիկ լինելը ոչ մի նշանակություն չունի, որտեղ էլ թաքնված լինեն, գտնելու է ու կանգնի գլխներին։

Առավոտյան, երբ եկանք Բենոյենց բակը, ուրիշ թաղերից էլ մարդիկ էին եկել, որ գիշերը չէին քնել գերեզմանոցից լսվող բվի կանչից։ Տեսնողներ էլ էին եղել։ Արշակն ասաց․ «Բուն մուկ է սիրում։ Մուկ, աքիս֊մաքիս սիրող կենդանի է, գիշերվա երեքն էր, չորսն էր, մեկ էլ լսեմ՝ տան վրա երկնքից շրջապտույտ, շրջապտույտ թեւերի թարթափ է իջնում։ Անցյալ տարվանից այգին մուկ էր մտել։ Փարինջը որ մաքրեցինք, մուկ ընկավ։ Ասի, ահա ուրեմն բուն եկավ մուկ տանելու, այդ պահից էլ՝ Զաբելը հո չսկսեց քնի մեջ խոսել։ Խոսում է, խոսում է, առանց դադարի, կորած մոր հետ էր խոսում։ Դուրս եկա, մսի մի կտոր հագցրի որսի թակարդին ու դրեցի այգում, ասի այ ցելողը, ով էլ որ լինի, ես նրան պիտի բռնեմ…»։ Սպասում էինք, որ Բենոն դուրս գա։ Շոգը՝ թանձր ու ծանր, կանգնել էր։ Բաց, ամայի տարածքները բովվում էին արեւի տակ։ Ցանկապատի պաղ քարերի մեջ, ճանապարհից մողեսներ անցան, գերեզմանոցի կարմիր հողի պատճառով, միայն այնտեղի մողեսներն էին այդքան կավագույն կարմիր։ Սահակը եկավ, ասաց․ «Բենիկն ընդհանրապես տուն չի եկել, լուսացրել է անտառում։ Գիշերացույց հեռադիտակով նշել է բվի տեղը, ու էլ այսօր նրան պրծում չկա»։ Մեր բազմությունը գնաց անտառ, երբ հասանք խորխորատի եզրին, աղմկողներին ու ծխողներին ասացինք․ «Վերջ, այստեղից ծպտուն չհանեք, օրը դեռ նոր է սկսվել, աշխարհի ձայների ու բուրմունքների նկատմամբ զգոնությունը դեռ չի կորցրել բուն»։ Վերին թաղերից եկած, չիմացող ներին բացատրեցինք, որ «շիկացած արեւը պիտի բռնի բվի տեսողու թյունը, ու թեժ շոգը արյուն կաթեցնի ուղեղին,– ասացինք,– իսկ հետո կտեսնենք, թե Բենիկն ինչ կանի»։

Բենոն թաքստոցից դուրս եկավ անձայն, միայն ձեռքով նշան արեց, որ կանգնած տեղներիցս էլ առաջ չգնանք։ Նրա աչքերը անհաղորդ էին ու կարմրած։ Հասկացանք, որ ամբողջ գիշեր գնացել է բվի ետեւից, գիշերացույց հեռադիտակով գտել է նրա ծառը ու այս անգամ ցրիվ է տալու։ Մեզանից մեկն ասաց, դարձյալ Դերոն էր, աննկատ եկել էր մեզ հետ, ու չէինք տեսել, ասաց․ «Բենոյի աչքերը տխուր էին, կարո՞ղ է անքնության պատճառով ձեռքը դողա ու վրիպի»։

Լավ տեղյակներս ու Սահակն էլ ասացինք․ «Չէ, հնարավոր չէ։ Նա սովոր է, նրան նշան բռնել էլ պետք չէ, միայն նկատի ու վերջ։ Կտեսնեք»։

Սպասում էինք, հետո երբ հրե գունդը եկավ ու կանգնեց երկնքի կենտրոնում, խոտերը կծկվեցին, ու գետնից բովված հողի բուրմունքը բարձրացավ, արդեն մենք էլ էինք նվաղել, բուն էլ բացարձակ կույր էր։ Թանձր շոգն ու տոթը խցանեցին ականջները, աշխարհը փակվեց, լարվեց, մագիլները խրել էր ծառի մեջ, հոգնություն՝ չի կարողանում շարժվել, օդը չի բավարարում, երակ ները պրկվել են, խշշում է։ Թոքերը մեծացել, էլի փքվում են, խոշորա նում են, ամբողջ կուրծքն են բռնել՝ մինչեւ կոկորդը, բերանով է շնչում, բերանը բաց է, թմրություն, մարում է գիտակցությունը, բնազդը, երկաթե պաղը բարձրանում է ոտքերից, լցվում է մարմինը, մահացու ցուրտը նորից շոշափեց մարմինը, խավարը, մրսելը, տենդը, դողէրոցքը…

Բենոն պառկած տեղից ցատկեց, ու առանց նշանառության՝ երկու կրակոցներ գնացին իրար ետեւից։ Մենք վազեցինք։ Վերին թաղերից եկած մեկը կռատուկի հաստ ցողունի վրա գայթեց, ընկնել֊ելնելով ասաց․ «Ատրճանակով թռչուն խփելը այդքան էլ հեշտ չէ, որսորդա կան հրացան լիներ՝ ուրիշ բան»։ Ասացինք․ «Ինքդ կտեսնես»։ Երբ հասանք, ծառի տակ մի սեւագլուխ շահրիկ էր ընկած, թպրտում ու թեւերը խփում էր հողին։

Բենոն ասաց․ «Բուն տեղը փոխել էր»։ Տուն էր վերադառնում, մենք էլ ետեւից տեսնում էինք կարճ խուզած գլխի գագաթի երկու մազապտույտները ու կիսաճիտք կոշիկների ներբաններին կպած կարմիր հողը։ Գիտեինք, որ հիմա, հաստատ, մոտոցիկլետը դուրս կբերի։ Արտեմն ասաց․ «Արդեն երեք օր է անցել, երեք օրում բժիշկը կարող էր հանրապետության սահմաններից էլ դուրս գալ»։ Ասացինք․ «Դու հավատո՞ւմ ես քո ասածին, Բենոն կգտնի նրանց»։ Բակում սպասում էինք ու նայում ժամացույցներիս՝ խոշորացած չափերով, մեր ոսկորները լսում էին ժամացույցի ու արյան զարկերը։ Երեխա ների՝ շշերով բերած ջուրը իրար փոխանցելով՝ խմում էինք ու սպասում Սահակին, թե ինչ լուր կբերի։ Սաշիկը գնաց, դարպասի ճեղքից նայեց, գլխավերեւը պտտվող իշամեղվին օդի մեջ խփել֊խփելով ու վրիպելով եկավ, թե․ «Բենիկը մոտոցիկլը բենզին է լցնում»։ Մենք այդպես էլ գիտեինք, Բենոն ու Գառնիկը նույն ջոկա տից էին եղել, Ալիսին այդքան հեշտ վերցնել ու գնալ… Բենոն այդ գործից ձեռք չի քաշի։ Ուզում էինք, որ նա շուտ գտնի բժշկին։

Արդեն կավագույն մողեսները վերադառնում էին կարմիր հողերը, ծիծառների դարձդարձիկ չուն տանիքների բարձրությանն էր հասել, գույները ստվերներին էին խառնվում։ Բենոն տանից դուրս չէր գալիս։ Մեկը բարձրացավ ցանկապատը, նայեց, թե «Բենոն մոտոցիկլետը բենզին է լցնում»։ Երեկո դարձավ, կապույտ սարերից եկած պաղը բացեց շոգի մեջ փակված բուրմունք ների հոսքը, բոստաններից մաղադանոսն ու սխտորի հոտը թմբիր բերեցին։

Լուս ու մութ էր․ հասարակական բաղնիքի ետեւի լճակում գորտերը կռկռացին․ երկնքի սեւը՝ ճերմակով կտրող ասուպն էլ շեղակի անցավ։

Սահակը եկավ, մեզ հետ ծխեց, ասաց․ «Բենոն մոտոցիկլետը դուրս չի հանելու…»։

1907 թ. 7 հունվարի

188* թվականի հունիս ամսում Վահան Սարյանը յուր ընկերակիցների հետ միասին ստացավ թեմական դպրոցից ավարտման վկայականը։ Այժմ արդեն նա ազատ մարդ էր, և եթե ինքն իրեն հավատար, մի փոքր էլ ուսումնական: Այդ երկու առավելություններով ապահովված նա մտնում էր սովորական մարդկանց աշխարհը։ Ինչե՞ր պիտի պատահեին իրեն այնուհետև, ի՞նչ բախտ և ճակատագիր էր սպսում նրան՝ նա չգիտեր և դրա մասին էլ չեր մտածում, բայց թե ինչե՜ր պիտի գործեր ինքը, ահա այդ խնդիրը զբաղեցնում էր նրան:

Աշխուժոտ ու կրակով լի երիտասարդ, աշխատելու ծարավ, նեղություններից չվախեցող, հայրենակիցների սիրույն անձնվեր, նրանց հառաջադիմությանը նախանձախնդիր, նրանց վշտերին կարեկից այդ Վահան Սարյանն էր։ Նրա ականջների մեջ դեռ հնչում էին սիրելի տեսչի մեղմ ձայնով խոսած վերջին խրատները. «Ուր որ գնաք, ուր որ լինիք, սիրելիներս, մի՝ մոռանաք, որ դուք ամենքդ հարազատ եղբայրներ եք ու զավակներ մի թույլ և ուժազուրկ ծնողի, որը նոր շունչ ու կենդանություն ստանալու համար՝ կարոտում է ձեր երիտասարդ ուժերին։ Ձեզանից յուրաքանչյուրի վրա սրբազան պարտք կա յուր բարոյական աշխատանքը եթե ոչ ավելի՝ գեթ տասանորդ հանել այդ ուԺասպառ ծնողի համար, որովհետև նրա կենդանությունը ձեր կյանքն է, իսկ մահը՝ ձեր կորուստը...»:

Եվ այդ երիտասարդը պատրաստ էր ամեն ինչ զոհեր յուր սիրելի մոր ուժերը կազդուրելու համար։ Նա չէր խնայիլ ո՛չ յուր մարմնական աշխատությունը, ո՛չ մտավոր կարողությունը և ո՛չ սրտի կորովը։ Գործ և աշխատություն. եթե դրանք ավելի ծանր լինեին քան լեռան կողերը պատող ժայռերը, դարձյալ նա փախուստ չէր տալ դրանցից:

Բայց որտե՞ղ գտնել գործը, որտե՞ղ սկսել աշխատությունը, երիտասարդ Սարյանը մտածում էր դրա վրա։

Սկզբներում նա գրեթե միշտ յուր ընկերների հետ էր լինում։ Ամառային գեղեցիկ օրերը խմբում էին նրանց միասին, երբեմն քաղաքի պարտեզներում, երբեմն կանաչ դաշտերի վրա, և շատ անգամ քաղաքից հեռու, կարկաչախոս գետակների ափին կամ հորդաբուխ աղբյուրի մոտ, ուր նրանք վառում էին «չոլի կրակը», կարտում հոնի շամփուրները, շարում նրանց վրա պարարտ ոչխարենին սմբուկի և ոսկեխնձորի հետ. բոլորում էին սեղանը հովանավոր ծառերի տակ, ուտում, խմում և երգում էին, և ապա այդ բոլորը պսակում իրենց ոգևորված ճառերով։ Եվ ինչե՜ր, ինչե՜ր չէին խոսում նրանք, ի՜նչ հույսեր, ի՜նչ ակնկալություններ չէին ոգևորում նրանց... Երջանի՜կ հասակ, երջանի՜կ ժամանակ, որ ապրում է վարդագույն հույսերով անծանոթ աշխարհի վշտերին...

Ընկերական կյանքը, հարկավ, դատարկ չէր անցնում նորավարտների համար։ Նրանք լրջորեն մտածում էին նաև գործի վրա։ «Այստեղ, մեր հայրենի քաղաքում ևս հասարակական շահերը պետք ունին մեր խնամքին, ասում էին նրանք. նվիրվենք այդ շահերին, ինչպես և որքան կարող ենք։ Մեր առաջ դրված է մի ազգային դպրոց, ուր մեր ապագա հասարակությունն է կրթվում և այդ դպրոցն օրինավոր եկամուտ չունի։ Մեր առաջ կանգնած է ազգային եկեղեցին, մեր կենդանության հույսն ու ապավենը, որ մեր ցանկացած պաշտոնյաները չունեն։ Մեր առաջ ապրում I մի ժողովուրդ, որ տգիտության ու նախապաշարմունքների գերին է դարձած և նա դրանցից ազատվելու կարիքը չէ զգում սիով բանիվ, ուր որ նայում ես, «հունձք բազում են և մշակք սակավ»։ Դառնանք անձնվեր մշակներ այդ ժողովրդի համար. գործենք նրա մեջ. ջերմացնենք նրա սիրտը դեպի յուր դպրոցը, սովորեցնենք նրան պաշտպանել յուր փրկության այդ զինարանը, օգնենք նրան հաստատել յուր եկեղեցում արժանավոր պա՛շտոնյաներ, որոնք կարող լինին զարգացնել ժողովրդի մեջ գերագույն առաքինություններ, հիմնենք կիրակնօրյա լսարան և դասախոսություններ կարդանք այդտեղ, շինենք թատրոնական բեմ և ներկայացումներ տանք, այսպիսով մենք աստիճանաբար կմեղմենք ժողովրդի տգիտությունը, կցրենք նրա նախապաշարմունքները և նոր սերնդի հառաջադիմության համար ճանապարհը հարթենք... Սրանք այնպիսի գործեր են, որոնց որտեղ և սկսելու լինինք, միշտ բարի արդյունք կտան, և, իհարկե, ավելի լավ է սկսել մեր հայրենի քաղաքում...

Այս և սրա նման շատ բաների վրա էին նրանք խոսում, դատում, վիճում, ծրագիրներ խմբագրում։ Բայց երբ գործ սկսելու ժամանակը հասավ, և նրանք իրենց աշխատությունները փորձեցին, այդ ժամանակ միայն երևան եկավ մի նոր, անծանոթ և իրենց կողմից չնախատեսված արգելք, որ նրանց բոլոր աշխատությունները, ծրագիրները, ընդնմին և նրանց հույսերը ցնդեցին օդի մեջ։

Այդ մեծ արգելքը նրանց անփորձությունն էր։

Բայց թերևս դուք կամենաք լսել մի քանի բան այդ նորավարտների կատարած գործերից. ես կպատմեմ։

Երևակայեցեք ձեզ մի խումբ, մոտ տասնհինգ հոգուց բաղկացած երիտասարդներ, որոնք երբեմն միասին, երբեմն երկու խմբի բաժանված՝ մտնում են «Հայոց շուկան»։

Ետ ընկած գավառական քաղաք, նոր լուրերի կարոտ, հարկավ, տեսնողները հետաքրքրվում և իրար հարցնում են, թե ո՞ւր է շտապում այդ խումբը։ Բայց մեր հերոսները որոշել են ամեն պատահողին իրեն միտքը չհայտնել, հետև այդ կարող է խանգարել իրենց գազանի նպատակը, որ էր՝ հայոց դպրոցի հոգաբարձության համար պատրաստել մի սյուրպրիզ. և սյուրպրիզը պետք է լիներ 3 4 հազարից բաղկացած մի գումար, որը նրանք կամենում էին հավաքել վաճառական հայերից դպրոցի օգտին։ Եվ ահա՝, կանխավ որոշված պայմանի համաձայն, խումբի անդամները բաժանվում են զանազան կողմեր և նրանցից յուրաքանչյուրը մտնում է մի առևտրականի խանութ։

Հեշտ է երևակայել, թե ի՞նչ ճառեր էին խոսում մեր առաքյալները հայոց շուկայում։ Նրանցից յուրաքանչյուրին պատիվ ունի լսելու հազիվ «գրի սևն ու սպիտակը ջոկող» մի խանութպան և ի՞նչ նորություններ չէ լսում։

Իհարկե, նրան դեռ անհայտ է այցելուի բուն նպատակը, որ է՝ համաձայն խմբի որոշման՝ ջերմացնել յուր սիրտը դեպի դպրոցը և մի օժանդակություն ստանալ իրենից։ Բայց որքան մեծ էր չինում մեր առաքյալների զարմանքը, երբ նրանք տեսնում էին, թե իրենց ճառերը բնավ չէին ջերմացնում խանութպանների ո՛չ սիրտը և ո՛չ հոգին, այլ միայն շարժում էին ոմանց ծիծաղը, ոմանց անօգուտ հետքրքրությունը, իսկ շատերի զայրույթն ու դժգոհությունը։

Այսպես, օրինակ, մինը յուր այցելուին համբերությամբ լսելուց հետո գլուխը շարժում և ասում էր. «Շատ լավ ես ասում, որդի. դպրոցին որ օգնենք, չավ կլինի, բայց փող ո՞վ ունի, դու գտիր՝ ես առնեմ տամ»։

Մի երկրորդը թե՝ «քեզ շատ պատվեցի, որ մինչև վերջը լսեցի, թե չէ շատ խոսող ու ապրանք չառնող մարդկանց ուրենք դուրս ենք անում»։

Մի երրորդը շատ հավանելով ճառախոսի առաջարկությունը, մեծ մուննաթով մեկ ռուբլի է ստորագրում։ Նրա հարևանը յուր եռանդն արդեն քառապատկելով 25 կոպեկ է նվիրում։ Մի ուրիշը շատ մեծ գաղտնիք նշմարելով յուր հետ խոսակցողի առաջարկության մեջ, հետաքրքրվում է իմանալ, թե ո՞վ է ղրկել նրան յուր մոտ, արդյոք սրբազա՞նը, տեսո՞ւչը, հոգաբարձունե՞րը, թե՞ ավագ եկեղեցու երեցփոխը։ Եվ երբ տեսնում է թե ո՛չ մեկն է և ո՛չ մյուսը, խոստությամբ նկատում է. «Այդպես բաների խառնվիլը քեզ չի վայելիլ, որդի, փող ուզելը խաչագողի ու բոշայի գործ է. գնա՛ տանգ նստիր. գիրք կարդա, խելք սովորի, «բազար» մտնելը ի՞նչ քո գործն Է...»։

Այս և սրա նման պատասխաններ ստանալով մեր առաքյալները դուրս են գալիս շուկայից գլխակոր։ Այնուհետև դուք կարող եք պատկերացնել ձեր առաջ նրանց հանդիպումը։ Ձեռնունայն, հոգվով չափ վիրավորված նրանք հավաքվում են ժամադիր տեղին, և պատմում միմյանց իրենց առաքելության հետևանքները:

Հերոսներից նրանք, որոնք փոքրիշատե խելոք էին, ծիծաղում էին գործի ծաղրալի հետևանքի վրա, իսկ մյուսները, որոնց մեջ և Վահան Սարյանը՝ բարկությունից ու զայրույթից կատաղում էին։ Վերջինս, մանավանդ, չէր կարողանում հասկանալ, թե ինչպես այդ՝ մարդու պատկեր ու հոդի կրող արարածներն անտարբերությամբ էին նայում իրենց վրա, չէին գրավվում, չէին հուզվում իրենց խոսքերով, իրենց սրտաշարժ ճառերով, մինչդեռ իրենք, քիչ էր մնում, որ նույնիսկ այդ ճառերն արտասանելիս արտասվեին...

Բայց, որովհետև նրանք երդվել էին ոչ մի արգելքից չվախենալ և ոչ էլ երբեք վհատվել, ուստի առանց երկար ու բարակ մտածելու որոշում են այժմ էլ տները ման գալ և ընտանիքներում քարոզել։

Տներում, արդարև, լավ էին ընդունում մեր առաքյալներին. քաղաքավարի էին խոսում նրանց հետ, և շատ տեղ էլ մինչև անգամ թեյ, սուրճ կամ նախաճաշ էին հրամեցնում։ Բայց նյութական օժանդակության գալով, բոլորն էլ միատեսակ մերժում էին։ Միայն մի հարուստ այրի, որ իսկապես չէր ըմբռնել իրեն ներկայացող առաքյալի առաջարկության միտքը, երեք ռուբլի էր նվիրել նրան խստիվ պատվիրելով, որ այդ փողով միրգ կամ խաղալիք չառնե, այլ գրքեր գնե և կարդա։

Սրանով էլ պսակվել էր մեր գործողների առաքելության վախճանը։

Այսուամենտյնիվ, առաջին ձեռնարկության անհաջողություն չէր վհատեցնում մեր գործողներին, նրանց ապագա գործունեության ծրագիրը բավական ընդարձակ էր: Եվ ահա դպրոցի ապահովության գործն առժամանակ թողնելով՝ նրանք որոշում են իրենց ուշադրությունը դարձնել եկեղեցիների բարեկարգության վրա: Գործը կանոնավոր ճանապարհով սկսելու համար նրանք բաժանվում են չորս խմբակների, որոնցից յուրաքանչյուրը պարտավորվում է ամբողջ մի շաբաթ, առավոտ և երեկո, հաճախել քաղաքի մի եկեղեցին, և այդտեղի պաշտոնյաների կողմից կատարված ամեն մի անկարգություն և օրինազանցություն գրի առնելով՝ շաբաթվա վերջին ներկայացնել ընկերական Ժողովին:

Այդպես էլ անում են։ Ժողովի ժամանակ կարդացվում են բավական հետաքրքիր տեղեկություններ քաղաքի չորս եկեղեցիներում կատարված զանազան զանցառությունների և նշանավոր ու աննշան անկարգությունների մասին։

Որոշվում է գործել։

Հետևյալ օրը, որ կիրակի է, մեր գործողները դարձյալ չորս խմբակի բաժանված գտնվում են քաղաքի չորս եկեղեցիներում։ Նրանցից յուրաքանչյուրի պարտավորությունն է: ժամերգությունը վերջանալուց ետ աղմուկ հանել, ժամավորները գլխներին հավաքել և տեղի ունեցած զանցառությունների և անկարգությունների մասին բարձրաձայն խոսելով ու զանցառության հեղինակներին պախարակելով, կարգը վերականգնելու համար միջոցներ առաջարկել։

Գործողների նպատակն է ժամավորների մեջ գրգռել նախանձախնդրություն դեպի եկեղեցվո բարեկարգությունը ու պայծառությունը, իսկ պաշտոնյաներին ստիպել արի ու զգաստ լինել իրենց պաշտոնին և հավատարիմ իրենց սրբազան կոչման։

Մի՞թե հարկավոր է ասել, որ հենց առաջին փորձի ժամանակ մեր հերոսները անհաջողության հանդիպեցան։ Խմբակներից մինը, որ մայր եկեղեցումն էր յուր քաջագործությունն սկսել, բացի ժամավորներից նախատինք կրելուց, քահանաներից էլ հայհոյվել էր։ Երկրորդ խմբակը, որի մեջ էր մեր վեպի ապագա հերոս պ. Սարյանը, քիչ էր մնացել, որ տիրացուներից ու ժամհարներից ծեծվեր։ Երրորդ խմբակը մեծ աղմուկ ու շփոթ հանելուն համար մատնվել էր ոստիկանության. իսկ չորրորդ խմբակի անդամները, որոնց հաջողվել էր արհեստավորների մի խումբ քարշ տալ իրենց հետևից մինչև քաղաքի հրապարակը, հայտնի չէ, թե նրան ի՞նչ դաս խոսելու համար, լսելով երրորդ խմբակի գլխին հասած չարիքը, փախել թաքնվել էին իրենց տներում։

Մի երկու օրից ետ, երբ մեր երիտասարդ գործողները հավաքվեցան իրենց ժողովատեղին և քննեցին իրենց գործունեության հաշիվը, տեսան, որ հետևանքը ոչ միայն անօգուտ, այլև ցավալի է եղած։

Պարոններ, այդպես գործել չի լինիլ, բացականչեց ընկերներից մինը մենք միայն աղմուկ ու շփոթ ենք հանում։ Սկսենք այնպիսի գործ, որը թե՝ օգուտ կարողանա բերել և թե՝ մտքեր չգրգռե:

Առաջարկված խորհուրդը բանավոր էր։ Բայց ի՞նչ գործ պետք է սկսեն, այդ հարցի վրա խումբը սկսեց լրջորեն մտածել։ Ապա եկավ այն եզրակացության, որ ամենից օգտավետը կլինի հիմնել կիրակնօրյա լսարան, ուր հասակավոր հայերին հավաքելով, հերթով դաս կխոսեին նրանց մի օր հայոց լեզվից, մյուս օր ազգային պատմությունից, մի ուրիշ օր բարոյագիտությունից և այլն։ Այս ճանապարհով նրանք կարող կլինեին պատրաստել ժողովուրդն այնքան, որ որոշ ճշմարտությունները նա կարողանար ճանաչել և պաշտպանել։

«Գեղեցիկ, հրաշալի...», բացականչեցին ամեն կողմից երիտասարդ գործողները և սկսան դասախոսության ծրագիրը կազմել։

Մի շաբաթից ետ ամեն բան պատրաստ էր։ Ընկերներից մինը յուր տան դահլիճն է տվել, մյուսը նստարաններն էր հոգացել, երրորդը մի ուրիշ կարիքը, իսկ մնացյալները դասախոսելով ժամանակն ու առարկաներն էին բաժանել իրենց մեջ։ Առաջին կիրակի լսարանի դահլիճում բավական ունկդիրներ կային, որովհետև խմբի անդամներից յուրաքանչյուրը հավաքել էր այդտեղ յուր հարևաններին։ Այդ օրը մեր գործողները մի-մի դաս խոսեցին կրոնից, հայոց լեզվից և պատմությունից և ապա հավատալով, որ մեծ տպավորություն թողեցին լսողների վրա, ցրվեցան։

Երկրորդ կիրակի միայն մի քանի հոգի ներս մտան լսարան և, ավա՜ղ, դրանք էլ կարծես իրենց բերած նորություններով մեր գործողներին վշտացնելու համար։ Քաղաքում խոսում են թե՝ դուք լութերականություն եք քարոզում, ասացին նրանք դասախոսներին. այդ պատճառով ոչ ոք չէ կամենում մտնել այստեղ, իսկ արհեստավորները պատրաստվում են խմբով դալ և ձեր լսարանը ցրվեր։

Մի՞թե հարկավոր էր սպասել, որ այդ անպատվությունը մարմին առնե. մեր գործողները անմիջապես լսարանը փակեցին։

Այսուամենայնիվ, նրանք դարձյալ չվհ ատեցան. գործերի անհաջողությունը չսառեցրեց նրանց եռանդը և ոչ էլ սրտերի կորովը թուլացրեց։ Նրանք դարձյալ ժողովում էին միասին, խոսում, դատում ու խորհում էին թե ուրիշ ի՞եչ օգտավետ բան կարող են անել։

Եվ ահա՛, դարձյալ մի գեղեցիկ միտք հղացավ. «Օգտավետը և զվարճալին միացնել»։ Երիտասարդները որոշեցին թատրոնական ներկայացում տալ թեմական դպրոցների օգտին։ Այս միտքը հիացրեց նրանց և գործելու նոր եռանդ ու ոգևորություն ներշնչեց։

Որոշեցին խաղալ «Վարդան Մամիկոնյան» և անմիջապես դերերը բաժանեցին իրենց մեջ։ Մի քանի օրվա մեջ գործողներից յուրաքանչյուրը յուր դերը այնպես գիտեր, ինչպես «Հայր մերը»։ Թատրոնի համար հարմարեցրին իրենց լսարանի դահլիճը. իսկ հին դյուցազունների հագուստները, սաղավարտները, զենքերը, զրահները, դրոշակներն և այլն պատրաստում էին իրենք։ Բայց ի՜նչ եռանդով ու աշխատասիրությամբ... էլ ո՞րի աչքն էր հաց ու ջուր գալիս, ո՞վ էր ճաշի և ընթրիքի վրա մտածում։ Աշխատության ժամանակ մի կտոր հաց ու պանիր ուտելով քաղցերնին անց էին կացնում ու իսկույն գործեք սկսում:

Ցանկալի օրը մոտենում էր․ ամեն ինչ պատրաստ էր, միայն տոմսակներից շատ քիչ էր վաճառված։ Չնայելով որ իրենք խաղացողները շատ աշխատեցին դրա մասին, խանութները ման եկան, տներն այցելեցին, ամեն տեղ և ամենքին պատմեցին, բացատրեցին, որ ներկայացումը թեմական դպրոցի օգտին է, որ նա շքեղ ու փառավոր պիտի չինի, որ ներկայացման ժամանակ զինվորական երաժշտություն պիտի նվագե և այլն, այլն, այնուամենայնիվ նրանց աշխատանքն ապարդյուն անցավ, շատ Հարգեցին հարգերին նրանց խնդիրը, այն էլ գլխավորապետ աղքատ ու անկարող մարդիկ, իսկ հարուստ դասակարգը ոչ միայն ոչնչով չոգնեց, այլև «աֆարմասան» ծաղրական անունով մկրաեց նրանց։

երիաասարդները համբերությամբ տանում էին այս բոլոր տհասությունները՝ հույսերը դրած ներկայացման երեկոյի վրա։

«Երբ երաժշտությունը նվագե, ժողովուրդը կհավաքվի, սիրտ էին տալիս միմյանց։ Ներկայացման երեկոն հասավ, երաժշտությունը սկսեց նվագել և յուր որոտալիք աղմուկով գավառական քաղաքի խաղաղանիստ թաղը թնդացնել։ Տան բակը հետզհետե ժողովրդով լցվեցավ. մի վայրկյան մեր թատերասերները սկսեցին ուրախանալ, կարծելով թե ներս խռնվողները տոմսակ գնողներ են. վերին դստիկոնից նրանք հետաքրքրությամբ և սրտատրոփ դիտում էին մտնողներին, բայց ոչ ոք բակից չէր բարձրանում դեպի վեր։ Դժբախտաբար դրանք բոլորը հետաքրքիր անցորդներ կամ թաղի պարապորդ մարդիկ էին, որոնք ներս էին խուժել երաժշտության անսովոր աղմուկի վրա և այժմ հանգիստ կանգնած զվարճանում էին, որ ձրիաբար զինվորական երաժշտություն են լսում։

Վերջապես ներկայացման ժամը հասավ և մեր թատերասերները հուսահատ ու կոտրված սրտով դուրս եկան բեմ քսան կամ քսանևհինգ հոգու առաջ խաղալու համար։ Խաղը լավ անցավ, քսանևհինգ հոգին ծափահարեցին նրանց, մինչև անգամ հետևյալ արարվածների ժամանակ ծափահարողների թիվը կրկնապատկվեցավ, որովհետև բակի այցելուներն օգուտ քաղելով դռնապանի թուլությունից, բարեհաճել էին ներս խուժել առանց տոմսակի և իրենց ներկայությամբ խրախուսել մեր թատերասերներին... Բայց երբ ամեն ինչ վերջացավ, և թատերասերները սկսեցին իրենց եկամուտը հաշվել, ցավելով տեսան, որ վաճառված տոմսակների գինը հազիվ է բավականանում երաժիշտներին վճարելու։ Իսկ իրենց արած ծախսերը յուրաքանչյուրի շլինքին մի կլորիկ գումար վճարելի պարտք է գնում։

Հիասթափումը և նրան հաջորդող հուսահատությունը մեծ էր. մանավանդ որ բոլոր խաղացողները գրեթե աղքատ ընտանիքի զավակներ էին. որտեղի՞ց պիտի կարողանային կրած վնասը ծածկել։

Այս անաջողությունը վերջին հարվածը տվավ նորավարտ գործողների ընկերական գործունեությանը։ Նրանք հուսահատվեցան և սկսեցին աննպատակ քաղաքի փողոցներն ու շրջակաները թափառել, առանց մի նոր գործ սկսել կարողանալու։

Եվ որքա՜ն էին վշտանում խեղճ երիտասարդները տեսնելով, թե ինչպես իրենց ոսկի երագները, իրենց գեղեցիկ հույսերն առանց մարմին առնելու ցնդեցան օդի մեջ...

Բոլոր այս տքնություններից, բոլոր նեղություններիդ միայն մի բան մնաց նրանց, այն է՝ «ֆարմասոն» ծաղրական անունը, որով կանչում էին նրանց զվարճասեր խանութապանները, երբ նրանք անցնում էին խանութների առջևից։ Մի երկու ամիս անցնելուց հետո մեր «նորավարտ գործողների» ընկերությունը ցրվեցավ։ Նրանցից շատերը գնացին օտարության՝ բախտ ու պաշտոն որոնելու, և քչերը միայն մնացին քաղաքում՝ հանձնելով իրենց ճակատագրի քմահաճ կամքին։

Այդ քչերի թվին պատկանում էր Վահան Աարյանը։ Նա չէր կամենում ո'չ բախտի և ոչ պաշտոնի հետևից գնալ, որովհետև չէր կամենում միայն յուր գոյության մասին մտածել, «այդ անում են մինչև անգամ անդամալույծները», մտածում էր նա, հետևապես որքան էլ ընկերների հետ ունեցած իրենց գործունեությունն ապարդյուն և հուսահատական եղած լիներ, այսուամենայնիվ նա դեռ չէր կամենում վհատվիլ. դեռ հույս ուներ, թե կարող է պիտանի լինել այն ազգին, այն հասարակությանը, որին պատկանելու պատիվն ունի և որին դեռ կարող է ծառայել, քանի յուր բազուկներում ուժ և սրտի մեջ կորով ունի։ Նա այն եզական անձինքներից էր, որոնք ավելի ուժ ու քաջություն են ստանում, երբ միայնակ են մնում և ավելի են արիանում, երբ բախտը սկսում է նրանց հալածել։

Բայց և այնպես յուր և ընկերների կրած մեզ ծանոթ անհաջողությունները եթե չվհատեցրին նրան, գեթ լրջորեն մտածել տվին, թե արդյոք նա յուր հայրենի քաղաքո՞ւմ պիտի մնա, թե՞ ուրիշ կողմը պիտի տեղափոխվե։ Երկար, շատ երկար մտածելուց ետ՝ նա վերջապես յուր հիշատակարանի մեջ հետևյալ որոշումն արձանագրեց.

«188* օգոստոս 30. Համոզվեցա, որ միայն այս քաղաքը չէ, ուր կարող եմ գործել, կան և ուրիշ տեղեր, ուր ապրում են իմ հայրենակիցները, և ուր իմ գործունեությունը կարող է պիտանի լինել։ Թողնեմ ուրեմն այս երկիրը, ուր կոպտության ժայռերի մեջ հազիվ է բացվում աշխատության ծաղիկը, ուր նրա քնքուշ ընձյուղները խամրում են ցրտաշունչ հողմերի սաստկությունից։ Երթամ գործելու այնտեղ, ուր պարարտ է հողը և առատ ջրերը, ուր քաղցր է արևը և հեզիկ հովերը։ Երթամ այնտեղ, ուր չեն հալածում մարդուն, երբ նա կամենում է գործել, և մեծարում են նրան, երբ նա ազնվությամբ է գործում»։

Եվ այսպես Վահան Սարյանը որոշեց թողնել յուր ծննդավայրը։ Բայց նրա դիտավորությունը մի որևէ գավառական քաղաք գնալ չէր. նա կամենում էր դիմել դեպի Թիֆլիս դեպի կովկասյան հայոց լուսավորության կենտրոնը:

Այն քաղաքը, ուր կատարվել է այս անցքը, այժմ էլ այնպես աննշան է և աշխարհից մոռացված, որպես շատ տարիներ առաջ: Նրա բնակիչները աղքատ են, տները մեծ մասամբ ավերակ, փողոցները քարերի ու հողի կույտերով լի, տխուր, ամայի:

Գեղեցիկ է միայն այդ քաղաքի բնությունը: Օդը քնքուշ է, երկինքը կապույտ ու պայծառ, շրջակա դաշտերը ծաղկազարդ, ձորերը հովասուն: Այնտեղ գարնանը գիշերը մինչև լույս երգում են սոխակները գավիթների բարձրագագաթ բարդիների վրա, իրանց գեղգեղանքը խառնելով տերևների մեղմիկ սոսափյունի հետ:

Մի խումբ երեխաներ, մի կիսավեր տան փլատակների վրա ցրված, վազվզում էին այս ու այն կողմ, ծիծաղում, աղաղակում, կենդանություն տալով կիսավեր քաղաքի ամայի փողոցին: Նրանց մեջ կար և՜ մի յոթ տարեկան աղջիկ, որին ընկերուհիները կոչում էին «Սիրուն» Սոնա: Ոտաբաց, գլխաբաց, մի ձեռին բռնած մի կտոր հաց, մյուս ձեռով ճակատի վրա սփռված ոսկեգույն մազերը ուղղելով, կանգնած էր մի հողաբլրի վրա և աղաղակում էր.

Եկե՛ք, եկե՛ք, եթե կարող եք, ինձ բռնեցեք:

Նրա սևորակ աչքերը վառվել էին սև ադամանդների պես: Նա ուրախ էր, որովհետև ոչ ոք նրա պես վազել չգիտեր, Արդեն երեք-չորս անգամ պտտել էր բլրակի շուրջը, և խաղընկերները չէին կարողացել նրան բռնել: Արդարև, նա սիրուն էր: Արեգակը այրել և սևացրել էր այտերն ու քիթը, քարերը քերել էին ոտները և կոպտացրել, բայց, այնուամենայնիվ, սիրուն էր: Սիրուն նույնիսկ այն երկու կտոր ցնցոտիների մեջ, որ հազիվ հազ ծածկում էին նրա մարմնիկը և որ չքավորների լեզվով կոչվում են «հագուստ»:

Եկե՜ք, եկե՜ք, թե կարող եք, ինձ բռնեցեք...

Դարձյալ խաղընկերները հարձակվեցին նրան բռնելու: Նորից կամեցավ փախչել, բայց այս անգամ պատահեց մի բան: Մի քանի քայլ չարած, հանկարծ մի վայրենի ճիչ արձակեց և երեսնիվեր ընկավ հողաբլրի վրա: Ոչ այնպես, ինչպես սովորաբար ընկնում են նրա հասակակիցները և իսկույն ոտքի կանգնում: Նա ուղղակի թավալվեց ինչպես գնդակահար եղած մի փոքրիկ գազան, մռնչալով ստացած վերքից:

Խաղընկերները մի ակնթարթում մոտեցան նրան բարձրացնելու: Նա մի տարօրինակ շարժում գործեց: Ամենը սարսափած դես ու դեն ցրվեցին: Նրա ամբողջ մարմինն ու երեսի մկանունքները ընդարմացել էին: Աչքերը կիսաբաց էին, բիբերը խոշորացած և անշարժ: Բերանից հոսում էր փրփրալի թուքը թանձր շարավի պես: Նրա ձեռների բութ մատները, ինչպես ոլորուն պարան, ծռվել էին դեպի ափերը և սեղմվել մյուս մատների տակ, իսկ ոտների ոլոքները ցցվել էին չորացած ընկույզների նման: Դեմքը առաջին վայրկյան դեղնեց, հետո սկսեց կապտել, մթագնել, վերջապես, բոլորովին կարմրեց: Շնչառությունը մի քանի վայրկյան ընդհատվեց, ապա վերադարձավ: Այս դրության մեջ մնաց մի րոպեի չափ: Հետո նրա ձախ երեսի մկանունքները սկսեցին ցնցվել, ապա ցնցվեց աջ երեսը, պարանոցը և այնուհետև ամբողջ մարմինը: Այժմ նա շնչում էր արագ-արագ, ուժգին և, կարծես, հառաչելով:

Այս անսպասելի դեպքը ապշեցրել էր նրա խաղընկերներին: Տասը քայլ հեռու հավաքված, նրանք նայում էին իրանց ընկերուհուն: Բոլորի դեմքերի վրա նկարված էր և՛ երկյուղ, և՛ հետաքրքրություն: Ի՞նչ պատահեց սիրուն Սոնային: Մի րոպե առաջ վազվզում էր ամենից արագ, ինչո՞ւ այժմ, գետնին թավալված, երկյուղալի շարժումներ է անում: Ո՞վ գիտե, քարով խփեցին նրան: Բայց ոչ ոք Սոնային ձեռ չէր տվել: Նա ինքն ընկավ, այս տեսան բոլորը:

«Սևիկ» Մարգարիտը վազեց Սոնայի ծնողներին լուր տալու: Տանը ոչ ոք չկար: Սոնայի հայրը շուկայումն էր, իսկ մայրը գնացել էր ուրիշների համար հաց թխելու: Նա շրջիկ հացթուխ էր: Ա՛խ, եթե իմանար, ի՜նչպես նրա միակ զավակը, անտեր, անօգնական, ընկած է փողոցում, արեգակի տակ, ի՛նչպես նրա մազերը գզգզվել են, փոշով ծածկվել և ի՜նչպես նա խրխռում էր վիզը կտրած գառնուկի պես:

Գիժ-Դանելը, գիժ-Դանելը, գոչեցին մանուկները միաբերան և մի վայրկյանում ցրվեցին այս ու այն կողմ:

Փողոցի ծայրից գալիս է մի մարդ, հաստ ու երկայն գավազանը կրծքի վրա սազի պես բռնած, բարձր ձայնով թուրքերեն երգելով: Նա ոտաբոբիկ էր և գլխաբաց: Նրա սևացած և բրդբրդոտ կուրծքր բոլորովին մերկ էր, ալեխառն միրուքն ու մազերը կեղտոտ և փշերի պես ցցված: Նրա հագուստը բաղկացած էր հաստ կտավից կարած մի շապկից և կարճ անդրավարտիկից, որ ծածկված էին թանձր կեղտով: Ո՞վ չէր ճանաչում գիժ-Դանելին և չէր տեսել նրան: Օրը մինչև երեկո նա պտտում էր կիսավեր քաղաքի փողոցներում, մերթ ողբալով փլատակները, մերթ վազվզելով և երբեմն չորքոտանի ման գալով, որ ավելի վախեցնի վախկոտ մանուկներին և ծիծաղեցնի անվեհերներին:

Նա մոտեցավ Սոնային, բղավեց նրա վրա: Աղջիկը չվերկացավ, չշարժվեց: Դանելը զարմացավ. այն ո՞ր հանդուգն երեխան է, որ գիժ-Դանելից չի սարսափում: Եվ նայեց աղջկա երեսին: Այժմ Սոնայի ձեռներն ու ոտները չէին կծկվում, միայն նա շատ գունատ էր և զարմացած աչքերով մտիկ էր անում Դանելի երեսին: Նրա բերնի փրփուրը, խառնվելով գետնի փոշիի հետ, ցեխոտել էր երեսն ու մազերի մի մասը: Նա հանդարտիկ բարձրացրեց ծանրացած գլուխը և նստեց:

Քեզ խփե՞լ են, հարցրեց գիժ-Դանելը:

Սոնան լուռ նայում էր նրա երեսին: Նա իր մարմնի մեջ զգում էր սաստիկ թուլություն: Ոչինչ չգիտեր այն հանկարծահաս հարվածի մասին, որ նրան թավալեց գետնին:

Գլուխս ցավում է, արտասանեց նա նվաղած ձայնով:

Գիժ-Դանելը խեթ-խեթ նայեց նրա երեսին, և հանկարծ սովորական բարկությունը փոխվեց մի անսովոր մեղմության:

Մանիշա՛կս, Մանիշա՛կս, գոչեց նա, լավ միտս է, նա էլ չէր խոսում, չվերկացավ: Դու վերկաց, ես քեզ կօգնեմ:

Նա բռնեց Սոնայի բազուկներից և ոտքի կանգնեցրեց, հետաքրքրությամբ նայելով նրա աչքերին, հասակին, մազերին: Հետո նայելով իր չորս կողմը, այնպես որ, կարծես, վախենում էր տեսնեն, համբուրեց Սոնայի ճակատը, գրկեց նրան և բարձրացրեց:

Է՛յ, լակոտներ, եկե՜ք, ցույց տվեք Մանիշակիս տունը, ես ասլան Դանելն եմ, պատառ-պատառ կանեմ, հում-հում կուտեմ:

Ուրիշ ժամանակ Դանելի այս սովորական սպառնալիքը կստիպեր փոքրիկներին անհետանալ: Այս անգամ, տեսնելով, որ նա հայրական խնամքով գրկեց ընկերուհուն, սիրտ առան, և առաջ գալով, ցույց տվին Սոնայի բնակարանը:

Փողոցի միջին մասում, երկու փոքրիկ տների մեջտեղ, երևում էր տասը քայլ երկայնությամբ մի պատ, որ կազմված էր միմյանց վրա առանց շաղախի դարսած քարերից: Երկու հնամաշ տախտակներ, իրարու հետ բևեռված, ծառայում էին դռան փոխարեն:

Գիժ-Դանելը, Սոնային գրկած, մտավ մի կեղտոտ բակ, որի խորքում գտնվում էր Սոնայի բնակարանը, գյուղական խրճիթի պես մի բան: Նա զգուշաբար բեռը դրեց խրճիթի դռների առջև և, դառնալով մանուկներին, հարցրեց.

Այս երեխան մայր ունի՞ :

Մայր էլ ունի, հայր էլ:

Հաա՞: Մանիշակս մայր չուներ, մազերը այսպես էին, ճակատն էլ աչքերն էլ: Է՛յ, լակոտներ, այստեղից չհեռանաք մինչև նրա մոր գալը. իմացա՞ք, պատառ-պատառ կանեմ, հում-հում կուտեմ:

Նա չոքած էր Սոնայի առջև. հենվեց գավազանի վրա, որ բարձրանա: Այդ միջոցին խրճիթին մոտեցավ մի կին տեղական հագուստով, կռնատակին բռնած երկու թաժա հաց: Հակառակ քաղաքի սովորության, այդ կնոջ երեսը բաց էր, չնայելով երիտասարդ հասակին: Տեսնելով խրճիթի առջև խմբված մանուկներին, նա թույլ ձայնով արտասանեց.

Էլի քամբախտը...

Բայց երբ նկատեց Սոնային, ձեռքերը թուլացան, հացերը կռնատակից վայր ընկան: Նա հարձակվեց իր աղջկա վրա, գոչելով.

Էրեխա՛ս, էրեխա՛ս...

Քրտինքը անձրևի պես թափվում էր երեսից: Այտերը այնչափ կարմրած էին, որ այրված աղյուսի էին նմանվում: Աչքերը լի էին արյունով, պարանոցը փքված, կոկորդի երակներն ուռած և կապտած: Այդ օրը հացթուխ Շուշանը մի քանի հարյուր անգամ գլխիվայր թեքվել էր վառ թոնրի մեջ: Կրակը կիզել էր նրա այտերը և արյունը խփել գլխին:

Դրսումը ընկած էր, ասլան Դանելը բերեր այստեղ, ասաց խենթը:

  Դրսո՞ւմ, ընկա՞ծ, կրկնեց հացթուխը, ինչո՞ւ էր ընկել:

Բերանից փրփուր էր գալիս, կարմրել էր քեզ պես, ոտները տափին էր խփում...

Հացթուխը ընդհատեց խենթի խոսքը մի ճիչով: Նայեց Սոնայի ապուշ աչքերին և, կարծես, մի մոռացված բան մտաբերեց: Զեռները բարձրացնելով, խփեց իր գլխին և բացականչեց.

Վա՛յ նրա մորը...

Մի քանիսը Սոնայի խաղընկերներից, միմյանց խոսքը կտրելով, պատմեցին պատահած անցքի մանրամասները: Քանի նրանք պատմում էին, այնքան հացթուխի դեմքը փոխվում էր: Նա շարունակ գլխով հավանական շարժումներ էր անում ամեն մի խոսք լսելիս: Երբ բոլորը ուշադրությամբ լսեց, դարձյալ խորը-խորը նայեց Սոնայի երեսին և այժմ նրա կասկածը բոլորովին փարատվեց: Վերջին տարվա ընթացքում այդ երրորդ դեպքն էր, որ պատահում էր Սոնային: Առաջին և երկրորդ անգամ Սոնան տանն էր: Բացի ծնողներից ոչ ոք չտեսավ նրա դժբախտությունը: Իսկ այժմ փողոցո՞ւմ, խաղընկերների մո՛տ...

Գնացեք, գոչեց Հացթուխը, դառն սրտմտությամբ դառնալով մանուկներին ու աղջիկներին, ի՜նչ բան ունեք մեզ հետ, մենք անբախտ ենք: Դանել ապեր, գնա՛, ոչ ոքի չասես, եթե հոգի ունիս: Երեխա է, ընկավ, ի՞նչ անենք, ուրիշներն էլ ընկնում են… Ի՛նչ փրփուր, ի՛նչ կապտել, կարմրել, սուտ է…

Վշտացած կնոջ դառը խոսքերը Դանելին խորհրդավոր թվացին: Նրան խնդրում էին լռել, և նա զգաց, որ այս խնդիրը մի լուրջ իմաստ ունի: Նա ձեռով ծածկեց բերանը, մեջքից թեքվեց և, դառնալով երեխաներին, շշնջեց.

Սուսս, ոչ ոքի… պատառ-պատառ կանեմ, հում–հում կուտեմ:

Հետո, գավազանը շարժելով, փախցրեց բոլորին և ինքն էլ նրանց հետևից դուրս գնաց, թուրքերեն երգելով,

«Չար որսորդի նետը մտավ

Իմ ձագուկի սրտի մեջ…»

Հացթուխը գրկեց Սոնային, տարավ խրճիթի ներսը, հանեց սենյակի միջին պատի մեծ խորշից անկողին և սփռեց հատակի վրա: Պառկեցրեց այնտեղ հիվանդին և ինքն էլ նստեց նրա մոտ, իր խանդակաթ հայացքը հառելով նրա երեսին: Սոնան լուռ էր և տակավին ապշած նայում էր այս ու այն կողմ: Մոր հարցերին անորոշ պատասխաններ էր տալիս: Գանգատվում էր միայն, թե գլուխը ցավում է, հոգնած է, մարմնի վրա զգում է ինչ-որ ծանրություն:

Մի քանի րոպե անցած ներս մտավ հացթուխի ամուսինը պայտառ Ոսկանը և, կանգնելով աղջկա գլխի կողմում, հարցրեց.

Ի՞նչ է պատահել:

Մոտ քառասուն տարեկան մի մարդ էր Ոսկանը, միջահասակ և տգեղ: Նրա ձեռները, երեսը, պարանոցը ածուխի մրով սևացած էին: Նրա սրածայր քիթը ծածկված էր փոքրիկ արյունագույն բշտիկներով: Իսկ ականջների տակ, ծնոտի վրա երևում էին երկու կապտագույն բծեր, որ փոքրիկ աչքերի ու թավ ունքերի հետ միասին հրող ազդեցություն էր անում մարդու վրա:

Հացթուխը չնայեց նրա կողմը: Միայն աչքերը բարձրացրեց դեպի վեր և ձեռները տարածեց օդի մեջ: Նա երկնքից համբերություն էր աղերսում: Ոսկանը իր թերմաշ չուխայի տակից ձգեց հատակի վրա գույնզգույն թաշկինակի մեջ փաթաթած մի կտոր միս, ասելով.

Վե՜ր կաց, խորովիր, քաղցած եմ...

Տասնումեկ տարի էր հլու կինը չարչարվում էր այդ մարդու ձեռքին, ինչպես վաճառված ստրուկ: Միայն Ոսկանի գռեհիկ բնավորությունը չէր հացթուխին տանջողը: Հաճախ նա տուն էր գալիս հարբած: Այդ ժամանակ կնիկը նայում էր նրա փոքրիկ և դեղնագույն աչքերին: Վա՛յ նրան, եթե սխալ էր հասկացել այդ աչքերի իմաստը: Առանց այլևայլի իր մեջքի վրա պիտի ընդուներ կոպիտ պայտառի բռունցքի հարվածները:

Ծույլ ու պղերգ մարդը, կարծես, կնոջ վիշտը ավելի կատարյալ անելու համար մի սովորություն ևս ուներ: Օրվա մեծ մասը հորանջելով պտտում էր ուրիշների խանութները, պատահած տեղը ընդունելով սրանից նրանից մի բաժակ օղի: Այդ էլ բավական չէր: Նա բոլոր մեռելներին ուղեկցում էր մինչև գերեզմանատուն, երբ «մեռելահաց» ուտելու հույս ուներ: Ամենից ավելի հացթուխին վիրավորում էր այս ձրիակերությունը: Չքավորի վիճակը այդ կնոջ սրտում չէր ոչնչացրել, ընդհակառակը, հիվանդության աստիճանին էր հասցրել պատվի զգացումը: Օրը մինչև երեկո քրտինքը երեսին կրում էր տաժանակիր աշխատանք իր ընտանիքի օրվա պարենը վաստակելու համար:

Տեսնում ես ինչ օրի ընկավ երեխաս, գոչեց հացթուխը, առաջին անգամ համարձակվելով իր կսկիծը բարկացկոտ ձայնով արտահայտել: Կատարվեց չար երազս: Հայրդ նստած էր մի սև ձիու վրա, երեխայիս էլ դրել էր քամակին… գնում էին, գնում, չգիտեմ որտեղ… Ինչո՞ւ, նրա գերեզմանը տակն ու վրա լինի, ինչո՞ւ երեխայիս հետը տարավ.. Ընկնավո՞ր, տեր-աստված, ո՞ր մեղքիս համար…

Այս գանգատը արտասանեց մի այնպիսի ազդու կսկծալի եղանակով, որ Սոնան դարձրեց դեպի նա թախծալի աչքերը և սկսեց հանդարտիկ լաց լինել: Արտասուքի խոշոր կաթիլները գլորվում էին նրա գունատ այտերի վրայով և թրջում մոր կուրծքը: Կարծես, հացթուխի հուսակտուր խոսքերի մեջ զգաց և հասկացավ, թե ինչ պատուհաս էր եկել իր գլխին:

Ոսկանը սևացած մատներով երկաթյա ունելիքի պես ճանկեց` կոշտ ավելի նման միրուքը: Կնոջ խոսքերն ու աղջկա արցունքները ազդեցին նրա վրա: Նա արդեն հասկացել էր, ինչ չարաբաստիկ դեպք է տեղի ունեցել: Նա միայն հարցրեց.

Էլի ո՞րտեղ ընկավ…

Փողոցում, ընկերների առաջ…

Տիրեց մի ճնշող լռություն: Մայրը գրկել էր աղջկա գլուխը, աչքերը հառել առաստաղին և մտքում աղոթում էր: Սոնան դեռ լալիս էր, ձեռները փաթաթած մոր պարանոցին: Ոսկանը անցուդարձ էր անում յոթ-ութ քայլ երկայնություն ունեցող սենյակում: Նա կանգ առավ, մատները հանեց միրուքի միջից, թեքվեց, գրկեց Սոնային և համբուրեց նրա ճակատը:

Դա առաջին հայրական համբույրն էր այն օրից, երբ Սոնան կարող էր զգալ ծնողների համբույրը: Նա բռնեց հոր կոշտ ձեռը և սեղմեց շրթունքներին…

Եվ ճամփեքի մեջ, ամայի դաշտում
Մենակ, անընկեր, ընկած եմ մոլոր.
Չորս կողմից հողմը վերաս է շաչում,
Եվ հոգիս խոժոռ, և միտքս խոժոռ:

Սիրտս գթով լի` մարդկանց մեջ մտա,
Բայց ողջույնի տեղ կռվի կոչ տվին.
Կյանքի գոռ կռիվ` կատաղի, դժնյա,
Ուր որ ամենքը ամենքի ընդդեմ
Դաշույն են սրում` սիրո փոխարեն:

Եվ կյանքի կռվից վիրավոր, հաղթված
Ընկած եմ հիմա այս ափում վայրի.
Շուտով կտեսնեմ աչքերս սառած,
Բայց նրանց խիղճը երբեք չի խայթվի …

1902

Արքմենիկ Նիկողոսյանին

Ժամանակի լվացքից կակուղ
կհանե՞մ հիմա օրեր պարզաջրած,
որ զգամ թարմություն սպիտակեղենի։

Մենք արթնացանք հանկարծ կեսգիշերի մեջ մերկ,
երազի թարթող գույները դեռ բիբերի վրա մեր,
ու քայլեցինք՝ հայացքը հեռու մի աշխարհի անհայտ,
ոսկե խնձորը բերելու՝ մեր ափեափ սիրո ապացույց,
թագավորի մինուճար աղջկա համար,
որ մեզ պատմած հեքիաթի երկրում էր սպասում։

Ակնթարթը կանգ էր առել մի բևեռած կետի․
մենք հորինում էինք ժամեր՝ նուրբ կարերով ու ոսկեթել,
որ օրերի շնչառությունը շարունակվի։
Ծարավ եկան ու մեր սերը խմեցին մինչև վերջին կաթիլը,
քաղցած էին, մեր երազը մաս-մաս տվեցինք իբրև կերակուր
ու մեր հավատը ցմրուր քամեցինք աչքերի մեջ նրանց, որ հոգնած էին։
Երկրի ծանրությունը այնքան խիտ էր մեր ոսկորներում նստել,
որ չհասցրեցինք հոգալ ընտրությունը դրախտի միջև ու դժոխքի․
Աստծու մոռացված գառի նման մոլորվում էինք միշտ
ու բզկտված բրդով մեր հիշողությանը վերադառնում։

Մենք մեռնում էինք, որ ապրենք․
գետնաքարշ քրքիջով մեր վարքը ծաղրեցին,
մտրակեցինմարմինը ութքեցին հոգու մեջ։
Մենք խաչ ելանք ճակատագրովմեր ընտրած
ու մեր ձեռքով խփեցինքմեր գամը,
որ կատարվի գրածը արյունակից եղբայրների․
երկրինը երկրին, իսկ Հուդայինը տալով հուդաներին,
մի վերջին կյանք նրանց փրկության համար խաչի վրա նետեցինք․
-Սա է մարմինը մեր, առե՛ք ու կերե՛ք։