էս էրկու խաղը էն ձենով՝ Բլբուլը նստած է վարթին, լավ կանչեր նա վարթի համա. Արութինի ասած,

Մեջլումի պես՝ կորավ յարըս,
Լեյլի ջա՜ն, ման իմ գալի
Ցանա-յանա։
էրվեցավ խունի ջիգարըս,
Արնի պես աճկս է լալի
Ցանա-յանա,
Ցանա-յանա։

Բըլբուլի նըման լացիլ իմ,
Աճկիրըս արնով թացիլ իմ,
Ցանա-յանա,
էշխեմեդ հիվանդացիլ իմ,
Պառկած իմ դըժար հալի,
Յանա-յանա,
Յանա-յանա։

էշխեմեդ դառիլ իմ յիզիդ,
Հալվեցա, մաշվեցա քիզիդ,
Յանա-յանա,
Ռահմ ա՛ր՛ա, մե խո՛սի միզիդ,
Բե՚մարվաթ, ձեն իմ տալի
Յանա-յանա,
Ցանա-յանա։

էրվում իմ, կանչում իմ ամա՛ն.
Ծուցըդ բաղ, ունքիրըդ քաման.
Ցանա-յանա,
Աշխարիս մեչը քիզ նըման
Չիմ տեսած, ման իմ գալի
Յանա-յանա,
Յանա-յանա։

Մանուշակ բաց արած հովին,
Կարմի՛ր վարթ, ծաղիկ հուտովին,
Յանա-յանա,
Շատ մի՛ լացնի Սայաթ Նովին,
Աճկի՚լուս, կըսկըծալի,
Ցանա-յանա,
Յանա-յանա։

Անուշ հոգի մը ըլլար,
Ես այն հոգվույն սիրահար,
Ան իմ երկինքըս ըլլար։

Ես այդ հոգին պաշտեի
Ինչպես երկինքը ծավի,
Զայն հեռուե՜ն պաշտեի։

Ան ցոլանա՜ր սրտիս մեջ
Իր լույսերովը անշեջ,
Ես սուզվեի՜ անոր մեջ։

Անուշ հոգի՜ մը միայն,
Ու գրկեի՜ ես անձայն
Զայն հոգիիս մեջ միայն․․․

1908 թ. 16 նոյեմբերի

Ամեն բան հարաբերական է տիեզերքում,
բացառությամբ սերը,
որ ես ունեմ քո նկատմամբ:

Եվ իմ սերը ասաց` լույս լինի,
քո աչքերը եղան.
տեսավ, որ աչքերդ չքնաղ են,
սպիտակ մասը ցերեկ կոչեց,
սևը` գիշեր,
որ ամեն օր քնի և արթնանա քո կոպերի տակ:

Սերը ասաց` երկինք լինի,
քո հայացքը եղավ,
ասաց` երկիրը լինի,
քո ձեռքերը եղան,
որ պինդ գրկես իրեն,
հանկարծ չընկնի ջրերի վրա:

Սերը ուզեց արև լինի,
քո համբույրը եղավ,
ուզեց լուսին լինի,
քո հմայքը եղավ,
և աստղեր ուզեց՝ ժպիտը քո,
որ չմոլորվի առանձնության մեջ:

Եվ սերը քեզ ստեղծեց.
եղար դու`
մարմին ու էություն,
որ շատացնես
համբույրը,
հմայքը,
ժպիտը
և իշխես բոլորին ու իր վրա:

Ամեն բան հարաբերական է տիեզերքում.
միայն դու ես
բացարձակ Ես,
ինչպես առաջին խոսքը,
որ հնչեց քաոսի մեջ
և եղավ:

1919 թ. 19 փետրվարի

Կանչում ես անվերջ
Կապույտ հեռվից,
Շշուկով անուշ
Կանչում ես ինձ։

Թփերն ես շարժում,
Շրշում անուշ
Շշուկով պայծառ
Ու փաղաքուշ...

Անհայտ է ուղին
Քաղցր երկրիդ,
Ուր բախտ է անանց,
Անանց ժպիտ։

Ուր ծաղիկ ու երգ
Ուրիշ են, այլ,
Ուր անմահական
Փառք է ու փայլ.

Այս իրիկնային
Կապույտ երկրում
Դու ես միշտ շրջում
Ու մեղմ երգում։

Ու կանչում ես միշտ
Անհայտ հեռվից,
Շշուկով անուշ
Կանչում ես ինձ։

Մեծապատիվ պ. Արշակ Չոբանյան
Ես Օդեսայումն եմ եղել, երբ Դուք նամակ էիք գրած եղել ինձ՝ «Մուրճի» հասցեով: Երբ ես վերադարձա Թիֆլիս, այս տարի հունվարին, ա. Արասխանյանցը ինձ ասաց Ձր նամակի մասին, որը դժբախտաբար կորել է, կամ կորցրել է. մի խոսքով ինձ չէ հասել. ցավում եմ, որ չեմ ստացել, որ ինձ շա՜տ է հետաքրքրում: Թեև մասամբ ենթադրում եմ նամակի իմաստը - եթե Ձեր ցանկությունն է ինձ աշխատակից ունենալ «Անահիտի» համար - ես պատրաստ եմ ուժերիս ներածի չափ նպաստել Ձեր համակրելի գործին. կտամ արձակ և չափածո ինքնուրույն գրվածքներ, զանազան հոդվածներ և թարգմանություններ գերմաներեն և ռուսերեն լեզուներից:
Կզարմանաք, որ մինչև այժմ Ձեզ նամակ չէի գրել. (հունվարից ապրիլ). պատճառը հիվանդությունս էր և դրությանս անորոշությունը. առողջությունս այժմ լավ է, բայց դրությունս դարձյալ անորոշմի - բան, որ շատ է խանգարում կենտրոնանալ – պարապել:
Ո՜ւր պիտի գնամ, ի՞նչ պրտի անեմ ահա՛ ինձ զբաղեցնող այս անձնական հարցը, որ իհարկե, շա՜տ բնական է: Մի քանի տարի առաջ ես Եվրոպայումն էի, հետո վերադարձա հայրենիք - Կովկաս, ուր ձերբակալվեցի հայկական դատի առթիվ (ռուսաց կառավարությունից), մի տարի բանտարկվելուց հետո, ուղարկեցին ինձ աքսոր ամբողջ երեք տարի է, որ ես անկախ չէի, կառավարության օրենքի տակ, հսկողության տակ, կապված-կաշկանդված. այժմ նոր եմ ազատվել և եկել եմ տուն, և զարթնել է այն հարցը՝ ու՞ր գնալ, ի՞նչ անել։ Այս շա՜տ է տանջում ինձ, և ոչ մի վճիռ դեռ չեմ կայացրել իմ նկատմամբ, իսկ այնքա՜ն եմ տանջվել, այնքա՜ն ժամանակ եմ կորցրել՝ և որը պետք է նորից վերականգնել, կորուստը փրկել, ուղղվել... Բայց ինչպե՞ս…Արդյո՞ք հնար ունիմ լոկ միջոց տնտեսական, նորից գնալու Եվրոպա՝ շարունակելու ուումս, քանի դեո երիտասարդ եմ. իսկ եթե չկարողացա գնալ, ի՜նչ անեմ այս՜տեղ Կովկասում, ուր ո՛չ մի կյանք, հոգեկան շահեր չկան…
Հայ ժողովրդի մեջ, վերջին դժբախտ անցքերի շնորհիվ, շնորհիվ, տիրում է մի դառն հիասթափումն դեպի գրականությունը, մամուլը, միտքը, հասարակական կյանքը. այժմ ամենքը, թե՛ ինտելիգենտը, և թե՛ ժողովուրդը միայն իրենց տնտեսական շահերովն են կլանված և ընտանիքի մեջ ամփոփված: Գրողի, մտածողի համար այստեղ օդ չկա… Իսկ մեր հայ գրողնե՜րը... խեղճե՜րը... հացի խնդիր, դառն կարիք, ժողովրդի անտարբերությունը, կառավարության ճնշումներ, հալածանք... Ուղիղն ասած՝ ուժ չկա ապրելու... Ի՞նչ անել այստեղ. - Հայ դպրոցները փակ, գրադարան-ընթերցարանները փակ. գրականությունը ճնշված՝ ինչո՜վ ոգևորվել. - ժողովողո՞վ, ժողովուրդը ծաղրում է ազգությունը» և շա՜տ ստոր մակերևույթի վրա է նրա հոգու աշխարհը... Այս բոլորին կան նպաստող, սիստեմատիկ հանգամանքներ-պայմաններ, հասկանալի են, որ արվեստական և բարձրից նյութած որոշ քաղաքական գործունեության պտուղ։
Ի՛նչ անել այստեղ... այս հարցը ինձ բոլորովին ջլատում Է, և ես հիմա շա՜տ հուսահատված եմ և կորած թե՛ ինձ, և թե՜ ուրիշների համար...
Երևի Դուք կպատասխանեք «ի՛նչ անելուն»՝ «գրել-գրեցեք»... Բայց հոգի չկա գրելու, խանդ, պաֆոս - ոչի՛նչ չկա…Իսկ տեղական միջավա՞յրը... 0, Դուք չեք կարող երևակայել այստեղ...
Ահա՛ դրանք են պատճառները, որ ես մինչև այժմ անտարբեր եմ գտնվել Ձեր թերթին, սա շա՜տ դատապարտելի է իմ կողմից, բայց ի՞նչ անեմ, ուղիղն ասած՝ կարեկցության արժանի եմ դարձել, դիմում եմ այնտեղի հարուստներին բաժանորդ գրվել մեր թերթերին, լրագրներին՝ ծաղրում են լրաբաբսր... այդքան անտարբեր են. դրանով կարելի է բացատրել այն փաստը, որ «Մուրճը» մեր ողջ քաղաքում միայն 2 բաժանորդ ունի. 2 հա՛տ միայն, .իսկ «Անահիտը»՝ երևի միայն քաղաքի կլուբը (ակումբը). և գիտե՞ք, մեր քաղաքը Կովկասի ամենաբազմամարդ հայաբնակ քաղաքն է՝ զու՜տ հայերով, 30 000 բնակիչ, շրջապատված 200 հայ բազմամարդ գյուղերով և այդքան խիտ ազգաբնակության մեջ, հազիվ մի տասը ինտելիգենտ-կրթված անհատներ գըտ– նըվին. մեր երիտասարդությունը, հին ուսուցիչները - բոլորը, այժմ Բաքու քաղաքումն էն, նավթի աշխարհում, ուր շահ ունեն:
Երկար եղավ նամակս, և Ձեզ, երևի. ձանձրալի, մանավանդ– որ անծանոթներ ենք, բայց ոչ՝ վաղուց ծանոթներ ենք և ահա թե ինչո՜ւ կամա-ակամա սիրտս բացեցի Ձեր առաջ՛, բարեկամս: է՜յ, դառն են մէր հայոենիքի պայմանները. օրհասի մեջն ենք, և հազիվ կարող ենք օդ շնչել. երանի՜ Ձեզ, որ ապրում եք մտ՛քի աշխար՛հում, լուսավոր մարդկանց մեջ, և Միցկևիչի նման երազում եք հարազատ ժողովրդի վերածնությունը, երանի՛ Ձեզ, որ ընդունակ եք զգալու, խորհելու, և տանջվելու... Ես այստեղ անպատճառ կքարանամ և կլինեմ ամբոխի հարազատ որդին – քարե - զանգ, քարե-զանգ, որ ձայն չունի, համր է, մեռած, և չի կարող ղողանջել վեհություն ու գաղափար...

Ընդունեցեք խորին հարգանքս, Ձեզ համակրող Ավետիք Իսահակյանց.

Հ. Գ. Սպասում եմ Ձեր նամակին, մոտս չունեմ իմ հրատարակած գրքից՝ «Երգեր ու վերքեր», որ ղրկեմ, հետո կուղարկեմ անպատճառ: «Անահիտի» չորրորդ համարը չէ ստացվել մեզանում, երևի ցենզուրան է գրավել:
Խնդրում եմ շուտով պատասխանեք նամակիս՝ ի՛նչ որ ուզեցել էիք ասել կորած նամակով և ի՛նչ որ հիմա կուզեք։

Ձեր Ավ. Իսահակյանց

Հասցես` - Кавказ, город Александрополь (Эриванская губерния). Аветик Исаакян Генеральская улица

Է˜յ, ջան – հայրենիք, ինչքա˜ն սիրուն ես,
Սարերըդ կորած երկնի մովի մեջ.
Ջրերըդ անո՛ւշ, հովերըդ անո՛ւշ,
Մենակ բալեքըդ արուն – ծովի մեջ:

Քու հողին մեռնեմ, անգի՛ն հայրենիք,
Ա˜խ, քիչ է, թե որ մի կյանքով մեռնեմ,
Երնեկ ունենամ հազար ու մի կյանք,
Հազա՛րն էլ սըրտանց քեզ մատաղ անեմ:

Ու հազար կյանքով քու դարդին մեռնեմ,
Բալեքիդ մատա՛ղ, մատա՛ղ քու սիրուն.
Մենակ մի կյանքը թո՛ղ ինձի պահեմ, -
Է՛ն էլ քու փառքի գովքը երգելուն, -

- Որ արտուտի պես վե˜ր ու վե˜ր ճախրեմ
Նոր օրվա ծեգիդ, ազի՛զ հայրենիք,
Ու անո՛ւշ երգեմ, բա՛րձր ու զիլ գովեմ
Կանաչ արևըդ, ազա՛տ հայրենիք …

1900
Ժընև

(Հայկական ավանդավեպ)

Կա հինավուրց մի զրույց,
Թե մի տղա,
Միամորիկ,
Սիրում էր մի աղջկա:
Աղջիկն ասավ «Ինձ բնավ
Դու չես սիրում,
Թե չէ գնա՛,
Գնա՛ մորըղ սի՛րտը բեր»:
Տղան մոլոր, գլխիկոր
Քայլ առավ,
Լացեց, լացեց,
Աղջկա մոտ ետ դառավ:
Երբ նա տեսավ, զայրացավ.
-Է՛լ չերևես
Շեմքիս, ասավ,
Մինչև սիրտը չըբերես:
Տղան գնաց և որսաց
Սարի այծյամ,
Սիրտը հանեց,
Բերեց տվեց աղջկան:
Երբ նա տեսավ, զայրացավ.
-Կորի՛ր աչքես,
Թե հարազատ
Մորըդ սիրտը չբերես:
Տղան գնաց` մորն սպանեց,
Երբ վազ կըտար Սիրտը` ձեռքին,
Ոտքը սահեց, ընկավ վար:
Եվ սիրտը մոր ասավ տխուր,
Լացակումած.
Վա´յ, խեղճ տղաս,
Ոչ մի տեղդ չըցավա՞ց...

Մարտի 15, Ժնեև

Արջը փորում էր մրջյունի բույնը և լեզվով հավաքում նրանց ու ուտում։ Մրջյունը նրան սպանելու հնարը գտավ։ Գնալով պիծակի, իշամեղվի, մժեղի, շնաճանճի, կրետի և սրանց նմանների մոտ, խնդրում է, որ իբրև ազգականներ, օգնեն իրեն։ Սրանք կարեկցելով՝ հարվածում են արջի աչքերին ու ականջներին։ Արջը քարին է խփում գլուխը, որը նեխվում է, և որդեր են ծնվում մեջը։ Ցավի սաստկությունից արջը, բերանը բանալով` գոռում է։ Իսկ միջատները, մտնելով փորը, ծակծկում են նրա աղիքները։ Արջը նեղվելով, դիմում է հոսող ջրին և, չափից ավելի սուզվելով մեջը, խեղդվում։

Առակիս իմաստն այն է, որ հզորները տկարներին արհամարհում են և չեն վախենում նրանցից, բայց փոքրերը ուժեղանում են իմաստությամբ և հաղթում հզորներին։

Վերջին անգամ մորաքրոջս պահած ուսանողական տարում ինձ տեսածները դրսում հանդիպելիս ասում են՝ շատ ես նիհարել, զանգում եմ մորս՝ թթու դնելու ձևերը հարցնեմ, ասում է մի քիչ չաղացիր, պատահաբար հանդիպում եմ ատամները վերջին շրջանում ուղղած դասընկերոջս, նայում է դեմքիս ու անամոթի պես մյուսների ներկայությամբ «վա՜յ» տալիս, թե էս ոնց եմ չոռոտել, ծերացել, հետո նորից է ոտքից գլուխ զննում, ստորին շուրթը վերևի ուղղված ատամներով կրծում, թե ՝«հը՜, լրիվ կմախք ես դարձել»։ Հիմնականում բանի տեղ չեմ դնում ու կիպ տաբատ էլ չեմ հագնում։ Բայց արի ու տես, որ մի օր էնպես մի քամի արեց, որ բարակ, կախված լվացքի պես փռփռացի։ Երևանի քամիներն ամաչկոտ են, չեզոք, աջները քաշած, մի երկու տեղ աննկատ պտտվում են, հավեսները հանում-գնում։ Երբեք չես լսի՝ ձայնը բարձրացնեն։ Մարզում այլ է. բոլորի գործն իրենց գործն է, ով ուր գնա հետևներից պտտվում են, հսկում, պետք եղած տեղն օդ բարձրացնում, հետո էլ գոռգռալով զարկվում սրա-նրա տներին, թե տեսա՞ք, չէ դուք տեսա՞ք։ Հիմա էդ մարզային քամիներից մեկն էլ տերևի նման ինձ փչեց, երբ Ադիսի հետ բարձրանում էինք սարի գլխին՝ ծառի ստվերում շունչ քաշող մի սրբատեղի։
Ադիսն անընդհատ թեքվում էր, թե՝
-Հը՞։ Կձգե՞ս։

Ու քանի որ հասցրել էի գլուխ գովել, թե սարի աղջիկ եմ, ես որ բարձրանու՜մ էի, ոչխար էի քշում, հին գերեզմաններ շրջայց էի իրականացնում դասընկերներիս համար, դու ու՞ր էիր, հիմա ստիպված ոտքս կախ գցելու համար պիտի սարի գլխին բուսնած մի անհետաքրիր քարով կամ անպտուղ թփով հիանայի, մոտենայի հոտոտելու, հետաքրքրվեի՝ ինչ սորտ է, կովկասյան Սրնգենու նման է, թե արևելյան Ծորենի է հիշեցնում, մինչև մի լավ շունչ քաշեի ու Ադիսին հպարտ նայելով հայտարարեի՝ շարունակե՜նք, շարունակե՜նք։

Սրբատեղին փոքր մատուռ էր, կողքին՝ իրենից մեծ տաղավար՝ սեղանով, նստարանով ու տեր հայրով։
Մեզ տեսավ, դեմքին ծուռ-մուռ փակցրեց հազար մարդ տեսած մաշված ժպիտն ու թե՝
-Տուրի՞ստ եք, չէ՞։
-Չէ տեղացի ենք։

Փակցված ժպիտն աջ կողմից պոկվեց, բայց նա անտագնապ ամրացրեց այն ու անցավ պլան բ-ին.

-Հա՜, ուրեմն երևանցի եք, եկել հասել եք էստեղ, հա՜։

-Երևանցի չենք, էստեղից ենք։
-Ինձ համար բոլորն էլ երևանցի են, առաջացեք, այ՝ բա՜րով եք եկել։
Ափալ- թափալ եկավ քաշքշեց, մուտքի մոտ մի անգամ էլ կպցրեց պոկված ժպիտը, բրթբրթեց, տարավ ներս։ Աջով ինձ բրթեց, ձախով՝ Ադիսին։

-Հա՜յր մեր... այս վայրը կառուցվել է... հա՜յր մեր...և ի պատիվ նրա... հա՜յր մեր...

Հետո խաչը տվեց բերանիս ու ճակատիս, նորից խառնված շրջվեց, գրաբարյան տեքստերի սխալ կիրառումներով ապացուցեց իր հոգևորական լինելը՝ հաշվի չառնելով՝ «Գրաբարի» առաջին միջանկյալին Հանանյանն ինն էր նշանակել, իսկ երկրորդին՝ նկատել բացակայությունս։
Հետո էդ պատմելու ընթացքում քրտնեց ու ժպիտի նկարն էլի դեմքից պոկվեց ու քանի որ քրտինքը հա՜ հոսում էր, էլ չկարղացավ փակցնել, աչքերը տեղավորեց մատուռի բոլոր անկյուններում, շարունակեց.

-էստեղ էլ, դե գիտեք, ի՜նչ թողնեք՝ թողնեք, այ էստեղ։ Ինչ տաք՝ տաք, այ էստեղ։ Ոչ ոք չի կարող ստիպել, այ էստեղ, ինչ մտքներովդ անցնում է, այ էստեղ։

Գումարը թողեցինք։ Հետո իրեն մի հարց տվեցի, նայեց մատուռի քարերից մեկին ու պատասխանեց, հետո էլի բան հարցրի, նայեց մատուռի պատուհանին ու պատասխանեց, ասացի մի հարց էլ տամ, էս անգա՞մ ուր կնայի։ Էս անգամ էլ դոշին նստած միջատ գտավ, համ փորձեց բռնել, համ՝ պատասխանեց։Վերջում էլ իբրև նվեր՝ բացատրեց՝ ոնց հասնենք մատուռի անմիջապես առջևում գտնվող բնական աղբյուրի մոտ ու ոնց խմենք էդ բուժիչ ջրից, որ չբեր չմնանք, որ քաղցկեղ չընկնենք ու հղիանանք։ Ադիսը չէ էլի՝ ես։

Կռացա, ասացի. «Էս՝ ես, էս էլ` դու, աղբյուր ջան, ինչ կա՝ կա, անցած լինի, ես քեզ՝ Ծովինար, դու ինձ՝ մեկ ու կես բուռ ջուր»։

Ո՜հ, սըրտիս մեջ փայլող բոցը կըմարի.
Խոնջ իղձերու տարտամ հույլ մը մեղմաբար
Կ՚անոսրանա, ինչպես խունկը համպարի,
Ու կը ցնդի հեք հույսերուս պես հիմար:
Ու կը ցնդի հեք հույսերուս պես հիմար
Բոցը որմե կյանքիս մեջ լույս կը թորի.
Կը նըվաղին հուր տենչանքներս իմ համառ,
Ինչպես հատնող վանկերն հետին կիթառի:
Ինչպես հատնող վանկերն հետին կիթառի,
Կը քայքայվին հոգվույս երգերն իմ տիպար,
Եվ սըրտիս մեջ սուրբ արյունըս կը սառի
Հալոցեն դուրս նետված զերթ կույտ մը կապար:
Հալոցեն դուրս նետված զերթ կույտ մը կապար
Կամ առաթուր ինչպես բեկոր մը քարի,
Հոգիս՝ սառած, անբույս, անջուր առապար,
Իր շուքեն զատ ոչինչ իրեն կը փարի:
Իր շուքեն զատ ոչինչ իրեն կը փարի,
Զի ավյունը, կյանքիս բոցեղ այդ լամպար,
Մըթնոլորտին ներքը խոնավ փապարի,
Կը շիջանի հեք հույսերուս պես հիմար:
Կը շիջանի հեք հույսերուս պես հիմար,
Կ՚անոսրանա ինչպես խունկը համպարի
Խոնջ իղձերու տարտամ հույլ մը մեղմաբար.
Ո՜հ, սըրտիս մեջ փայլող բոցը կը մարի:

1908