Ես քեզ տեսա իմ մեջ և ինձ քո մեջ տեսա,

Վերից ինձ ուղարկված լուսաթռիչ պարգև,

Մեր սրտերը վեհից թև են առել, ահա,

Ու խնդությամբ լցված սլանում են վերև:

Իմ խոր անուրջներում ցնծուն պահ էի տենչում,

Եվ օրհնում եմ օրն այս, հենց այդ պահն է հիմա,

Փոխադարձ հույզերի փայլերով ենք օծվում`

Երանելի սիրո ծնունդ հոգեհմա:

Երկնային հայացքով շատ նուրբ ես, իմ արև՛,

Քնքշությամբդ արբած կրկնում եմ վստահ,

Վերից ինձ ուղարկված լուսաթռիչ պարգև,

Ես քեզ տեսա իմ մեջ և ինձ քո մեջ տեսա:

Վտանգիմ ի բազմութենէ մեղաց իմոց,
Աստուած խաղաղութեան, օգնեա ինձ:

Ալեկոծիմ հողմով անօրէնութեան իմոյ,
Թագաւոր խաղաղութեան, ոգնեա ինձ:

Ի խորըս մեղաց ծովու տարաբերեալ ծփիմ,
Նաւապետ բարի, փրկեա զիս:

Արձակագիր, Հայաստանի պետական մրցանակի դափնեկիր Հրանտ Մաթևոսյանին ՍՍՀՄ պետական մրցանակ շնորհելու առիթով մեր թերթի թղթակից Անժելա Հովհաննիսյանը հանդիպեց գրողին և խնդրեց իր խոհերը կիսել «Սովետական Հայաստանի» ընթերցողների հետ:

– Հարգելի Հրանտ Իգնատի, Դուք պեղում եք փոքրիկ Ծմակուտը և Ձեր գտածոն, որ մարդն է, գնում-միանում է մարդկության մեծ ընտանիքին: Ինչպե՞ս է Ձեզ ներկայանում «գրականություն–մարդկություն» բանաձևը:
– «Ի սկզբանե էր բանն»՝ ասված է Սուրբ գրքում: Խոսքը սկիզբն է ամեն ինչի: Մարդու պատմությունը սկսվում է խոսքից: Խոսքը կարգավորեց տիեզերական քաոսը՝ նրանից զատելով և անվանելով լույսը, մութը, աստղը, մարդը, խոտը: Խոսքը տիեզերական առեղծվածի բանալին է. ահա ինչու առաջարկված բանաձևի «գրականություն» բաղադրիչը ինձ ներկայանում է որպես մեծագույն պատասխանատվություն մարդկության առաջ: Մշակույթը երկիր է ստեղծում, ժողովուրդ է ստեղծում, և կարծում եմ (համոզված եմ), որ պատերազմ սանձազերծած երկրի մշակույթը նույնպես մեղսակից է մարդու քայքայման այդ եղկելի գործին. ուրեմն այդ մշակույթը ինքնամաքրումի կարիք ունի: Եթե այսօր կա հայկական սփյուռք, պատճառները չեն սպառվում միայն լեռնաշխարհի աշխարհագրությամբ, նվաճող ցեղերով և այլն, և այլն. պատասխանատու է նաև մշակո՛ւյթը, ուրեմն ինչ-որ տեղ թերացել է կատարել հավաքող, համախմբող-ամբողջացնողի իր դերը:
Գրականության կերպարները ժողովուրդ են առաջնորդում, և եթե ես այսօր ինձ լավ եմ զգում, չեմ հավատում պատերազմին, ապա նաև այն պատճառով, որ այսօրվա գրականության «կտրվածքը» պատերազմ չի նշում, գերիշխանության ախտ չի նշում. վերցրեք ցանկացած՝ հայ, ռուս, ֆրանսիական, անգլիական գրականությունը: Այնտեղ չկա ոչինչ, որ քայքայի մարդկային միջուկը: Հայ գրականությունը, որ համաշխարհային գրականության մեջ արժանավոր փայատեր է իր էպոսով, Խորենացիով, Նարեկացիով, Աբովյանով, Թումանյանով, Չարենցով, ընդգծվում է ինքնահատուկ մի ալտրուիզմով: Սա մի երկրի և ժողովրդի ծնած գրականություն է, որը հավերժորեն ասպատակվել, անիրավվել, տրոհվել է: Մեր ազգի յուրաքանչյուր զավակ կորուստի ցավ ունի, և թվում է մենք պետք է դառնայինք «չար ուժը Աստծո դրախտում», սակայն տեսեք, թե ինչ ներդաշնակ է ծփում ողջ հայ գրականությունը, տեսեք, թե ցավով ծանրաբեռ մեր մեծ անունները ինչպիսի հոժարությամբ են ստանձնում տիեզերքի ցավը, ինչպես համերաշխ են մարդափրկության խաչը կրելիս:
Հիշենք, թե որտեղ է ծնվել Վիլյամ Սարոյանը և ապա ուր՝ Մարտիրոս Սարյանը և կամ՝ Թումանյանը, Թորամանյանը, դժվար է տեսնել նրանց կապող աշխարհագրական կամուրջները, սակայն նրանց ասելիքը միևնույն մերանով է մակարդված. ասելիքը Մարդն է՝ որպես բացարձակ արժեք, գերմեծություն, պատասխանատվությունը նրա ճակատագրի, խղճի, ազնվության համար: Լսենք մեր երգը, Կոմիտասի՛ն լսենք, լսենք հայ պոեզիան, հայացքներս հառենք Հռիփսիմե տաճարին՝ նպատակը սերն է մարդու հանդեպ, մարդափրկությունը: Մեծ Սարյանը, որն իր բոլոր բջիջներով ներծծել էր եղեռնի սարսափը, նկարում էր հողը բեղմնավորող ուժը, նրա ծաղիկների կատաղի պայթյունին ոչ մի խորշակ չի սպառնում: Սարյանը չնկարեց Չարը, աշխարհի հրաշքը չեղծեց կործանումի պատկերներով, նրա լույսը ծավալվում է արդար, ավետաբեր: Համեմատեք հայ ժողովրդական «Տերն ու ծառան» հեքիաթը թաթարական տարբերակի հետ. մերում փոքր եղբայրը գոհանում է պայմանով որոշված վարձը ստանալով, թաթարական տարբերակում խաբելով առևանգում և իր հետ տանում է նաև հարուստի կնոջը: Հապա Պեպոն՝ խաբված, անիրավված, խռովված Պեպոն ընդամենն ասում է՝ «Թո՛ւ քու նամուսին, աղա Արութին» և իր դատը համարում է տեսած: Այդպես է մեր ողջ մշակույթը՝ միշտ հետամուտ խղճի դատին: Կարծում եմ չափազանց ճշմարիտ է սահմանել մեր արվեստի էությունը Թորոս Թորամանյանը. «Ուրիշ ազգերի արվեստների գեղեցկությունը հուզիչ է, հաճախ գրգռող և խռովիչ, իսկ մեր արվեստի գեղեցկությունը անդորրող է, հանգստացնող, հայեցության տանող»:
Ինձ ուղղակի խենթացնում են մեր էպոսը, հեքիաթները, մեր ապստամբ, աշխարհաթող Փոքր Մհերը, որը քարայրից դուրս կգա, երբ ցորենը դառնա քանց ընկույզ մի և գարին՝ քանց մասուր մի. բայց չէ՞ որ սա ժողովրդի Կտակն է: Եվ ի՜նչ հավատավոր են էպոսը պատմողները, հավատում են առասպելին, դիցին, սիրում են, ներում են, խոնարհ են, քաջ են... Ամեն տարի պարտադիր կարդում եմ, ընտանիքիս անդամներին պարտադրում եմ կարդալ. այնքա՜ն գեղեցիկ է այդ բոլորը:
– Ի՞նչ եք կարծում, ինչո՞վ է կապվում Ձեր «գիրը» հայ և համաշխարհային գրականությանը:
– Տասնչորս տարեկան տղա էի, ուժեղ չէի, բայց քանի որ այդ պահին 8–11 տարեկանների մեջ էի, ուրեմն ամենաուժեղն էի, և մաճկալը հերկը տվեց ինձ, ինքը գնաց որսի. հիմա էլ ականջներիս մեջ է ինչպես էր գութանի տակ հողը ղռռում. վերևում լուսինն էր, լուծի վրա՝ երեխեքը. մե՛ր հունձն էր, մե՛ր հողն էր, վարում էինք... Լծան վրա տղերքը ննջում ու մեկ-մեկ հասած տանձի պես կաթում էին: Դրանք բոլորն էլ հետո կարգին մարդիկ դարձան: Անխտի՛ր բոլորը:
Տարիներ առաջ գյուղում համարձակություն ունեցա հնձի գնալ: Հիմա թուլացել եմ (էս խմելը, ծխելը, սուրճը): Ես հնձում եմ, տեսնեմ մի մարդ բլրին կանգնած ինձ է նայում: Կանգնել ու նայում է: Ամաչում եմ իմ հնձելուց, բայց հնձելով մոտենում եմ, մոտենում եմ, տեսնեմ՝ մի երեխա.
– Բա ո՞նց ա որ համ չես կարում հունձ անես,– ասում է,– համ էլ պապիրոս ես քաշում:
– Արի հաց ուտենք,– ասում եմ:
– Հացս չորացել ա, կարում չեմ կոտրեմ, միրգ չունե՞ս: (Սարում հացը քամուց շատ շուտ չորանում է): Իրիկունն ի՞նչ ես անելու,– ասում է:
– Գնալու եմ գյուղը:
– Պա՜... Կգաս մոտս, հերս էստեղ չի, համ էլ ընկեր կըլես:
Իրիկունը գնացի տղայի մոտ: Հայրը երեք օր է 150 գլուխ հորթը հանձնել է վեց տարեկան տղային, ինքը գնացել հիվանդի ետևից: Այդ երեկո եկավ: Եկավ՝ թեթև, մի թեթև, հազիվ զգալի շոյեց տղայի գլուխը:
– Համբերի, հաց կտամ,– ասաց:
Տղան կախվեց թարեքից, բարձրացավ, շապիկը քշտած, պորտիկը բաց՝ թարեքից իջեցրեց մեղրով ամանը, դրեց երկու ոտքերի մեջ՝
– Ջուր տուր,– ասաց հորը: Ու մինչև հայրը ջուր կբերեր՝ ընկավ մեջքին, մի թույլ մնչաց, քնեց: Քնե՜ց անուշ... Գիտեմ, որ սա տղամարդ է, իրեն կպահի, ինձ էլ կպահի, եթե 150 գլուխ հորթը պահում է:
Սրանց մասին է իմ գիրը:
Հայրս 77 տարեկան է, հունձ է անում: Աշնան թաց օրերին թե մի կեսժամյա արև եղավ՝ պիտի հնձի: Գիտի, որ հնձածը անձրևներից փտելու է, բայց քանի որ այս րոպեին արև է, խոտը հնձելու է՝ պիտի հնձի: Իր համար չի հնձում, կոլխոզի: Իր օգուտը այստեղ ուղղակի չի, միջնորդված է, բայց ուղղակին խո՛տն է, արև՛ն է, խի՛ղճն է: Իգնատ հորս մեջ է՜ն ոտքով գնալու ժամանակներից սովորություն կա՝ որտեղ ճամփին ընկած քար տեսավ, պիտի մի կողմ գցի. կարևոր չի իրե՞նց գյուղի ճամփին, Աշտարակի՞ ճամփին, Երևանի՞ ճամփին... ճամփին ընկած քար է՝ պիտի մի կողմ գցվի: Սա երկրի՛ տիրոջ արարք է, հողի՛ տիրոջ, քարի՛ տիրոջ:
Մի օր Սահյանն ասաց՝ երկու արտի միջնակում ձի արածեցրած կա՞ս... Ու հիշեցի՝ սոված տղա էի, ինձ տվեցին շրջկոմի քարտուղարի ձին՝ թե տար արածացրու: Ձին ուտում էր, ձին ուռչում էր, ես կշտանում էի: Այդպես է: Ձիուն սիրում ես, ձիու հետ էլ ամեն բան սիրում ես – կենդանի գեղեցկություն է:
Մարդը պարապությունից փչանում է: Ամեն անգամ նայում եմ մեքենայի անիվների տակ ավերված հողին և հիշում եմ պատերազմի տարիների մեր ցորենը: Հեկտարից ութ ցենտներ ցորեն էինք ստանում, ոլոռոտ, վատ ցորեն էր, մենք կիսաքաղց ապրում էինք և համարյա բոլոր ութ ցենտներն էլ ուղարկում էինք ռազմաճակատ: Այդ ցորենի կողքին մարդ էր աճում: Այդ մարդը անասունը չէր գցի հարևանի արտը, կոլխոզի արտը, դրանք հերկող-ցանողներ էին, մի բան գիտեին վերջնական՝ հողին չի կարելի խաբել: Այդ ոլոռոտ արտի կողքին սքանչելի ժողովուրդ էր աճում:
Մենք այդ գեղջկությունը կորցրինք. հիմա հողի մարդը ձեռքերը քամակին դրած՝ նայում է, թե ոնց է մեքենան իր գործը անում, հիմա հա՛ց ենք նետում աղբանոցները: Հա՛ց:
Ինչ որ գրել եմ՝ իմ աշխարհի, իմ ճանաչած մարդկանց մասին է, երբեմն անունները փոխում եմ (նեղանում են), մեկ-մեկ էլ չեմ փոխում (հիմա էլ ջոկ են նեղանում): Ինձ համար յուրաքանչյուր իրական մարդ ավելի թանկ է, քան բոլոր տեսակի վերացարկումները, որովհետև վերացարկումներից են գոյանում գումարտակները. այսքան մարդ է զոհվել: Յուրաքանչյուր իրական մարդ դարերի աշխատանք է, հազար տարվա գոյացություն, ծմակուտցի ցանկացած մարդու մեջ շեքսպիրյան ողբերգություն կա, շիլլերյան ճախրանք, տոլստոյական մաքրություն, էլ ինչո՞ւ պիտի մարդ հորինեմ, կյանք հորինեմ: Ես իմ երկրի լուսանկարիչն եմ, վավերագրողն եմ և ինձ լիուլի բավարարում է եղած կյանքը:
– Ինչի՞ց կուզենայիք փրկել ծմակուտցի և ոչ-ծմակուտցի մարդուն:
– Հավակնոտ այն մշակույթից, որ բանակներ է գումարում, իր իդեալները զենքով տանում ուրիշի երկիրը, փաթաթում մարդկանց վզին, կարծես մարդուց էլ մեծ իդեա կա: Հիշենք և նզովենք Ալեքսանդր Մակեդոնացուն, Նապոլեոնին, Հիտլերին: Սարսափելի բան է, երբ այդ համաճարակային «իդեաները» մեծ ազգերի մեջ են բռնկվում: Իմ երկրի և իր գաղափարախոսության հետ նույնախոհ՝ ես իմ առաքելությունը տեսնում եմ մարդու հանդեպ, յուրաքանչյո՛ւր մարդու, կոնկրե՛տ մարդու հանդեպ հարգանք հարուցելու մեջ:
Ի սկզբանե սքանչելի, ողբերգական, հերոսական մարդու հանդեպ:

«Սովետական Հայաստան», 22.11.1984 թ.

Քամին անցնում է
քեզնից դատարկ կեսգիշերի սրտիս միջով,
որտեղից դու քեզ տարար
առանց մի կաթիլդ խնայելու:

Էլի մի քնահարամ ագռավ կռռում է անձրևի մեջ.
ես, որ չգիտեմ թռչնի լեզուն,
հասկանում եմ այս ուշ ժամի սև բառերը նրա.
- Ինչո՞ւ քեզ տարար ինձնից`
սիրտս թողնելով դատարկ կեսգիշերին:

Քամին սառն է, ձմռան պես կտրող.
տա՞ք ես հագնվել,
կոճկե՞լ ես վերարկուդ,
շարֆդ կապե՞լ ես,
սիրուն լուսավորս:
Ո՞ւմ հետ ես այս ուշ ժամին,
քո մասին հոգ տանո՞ւմ է,
անհանգստանո՞ւմ է քեզ համար.
չմրսես հանկարծ ինձնից դատարկ օրերիդ մեջ:

Քամին է կտրում իմ մարմինը առանց քեզ.
չգիտեմ՝ ի՞մ սիրտն է, թե՞ ագռավի,
որ թաց ու սև մնացել է կեսգիշերին…

Իմ գարունը քեզ,
իմ ամառը քեզ,
իմ աշնան տաքն էլ քեզ.
հանկարծ չմնաս մենակ
ինձնից հոգնած օրերիդ մեջ:

Կարմիր ծաղիկ մը գարունի
Առտու մ՚ինծի նըվիրեցիր.
Ըզգացի թե տենդեր ունի
Երազկոտ միտքըս ուշացիր:

Խանդաղատանք մը հորդեցավ
Իմ նըվաղկոտ լանջքիս տակ՝ ուր
Դողաց սիրո սարսուռն անցավ՝
Ու թովանքը համբույրին հուր:

Եվ ըղձակաթ իմ հեգ հոգիս
Ըզգաց սիրտիդ հուրքն արծարծուն,
Ու մետաքսե ուղի մը զիս
Սեր-Ծաղիկին տարավ ածուն:

Հոն ժըպտեցավ կյանքը ինծի,
Հըմայքներու հույլովն անցավ,
Եվ ուրվական մը կասկածի
Անոր մոտեն երբեք չանցավ:

Երեք օր էր չէի խմել հաբերս , ականջներիս մեջ ահավոր խշշում էր: Կամ անձրև էր կամ էլ համակարգչի խշշոցն էր այդքան բարձր: Հանգստացնող մի քանի հաբեր կուլ տվեցի, տղամարդ լինեի կծխեի կամ կխմեի՝ էն թունդերից: Ահավոր լարված էի,զգացի ՝ ձեռքիս մեջ բաժակը ուժից կկոտրվի, բոլորը նայում էին ինձ, ժպտացի ու դրեցի սեղանին: Չգիտեին ինչ հաբեր եմ խմում: Չինքնասպանվելու հաբեր:Այնքան լարված, որ ծրագրում էի գրքիս անունը դնել ՝ 100 օր ինքնասպանվելուց առաջ : Հետո հիշեցի այդ նախադասությունը ինչ որ գրքի վերնագիր էր: Ափսոսեցի: Գնացի ուրիշ սենյակ: Նորից բացեցի հուշերի տուփը: Հորս հիշեցի, նրա ոտքերի քայլերից, ձայնից էր խշշոցը: Տարիներ առաջ գյուղում մի մարդ կար, որ փայտ էր կոտրում օղու փոխհատուցմամբ, բայց մեր համար տոնածառ էր բերում ամեն Նոր տարին: Նրա անունը Անդեր կամ անտեր Շուն էր, որպես շնորհակալություն մի լիտր օղի էր տալիս հայրս ու ամեն անգամ այնքան երկար էր լինում տոնածառը որ գագաթը ծռվում էր առաստաղին դիպչելուց: Ունեինք կանաչ չորսոտնանի հենակ տոնածառի համար նախատեսված ու ամեն տարի այդ հենակի մեջ սեպ էինք խրում ՝ տոնածառի ամրության համար: Մի քանի օր տոնածառը չէինք զարդարում, ինչու , չգիտեմ : Օրենք էր: Տոնածառի բույրը տարածվում էր տնով մեկ: Այնքան լայն էր սաղավարտը : Բայց ինչու Անդեր կամ Անտեր, միշտ հարց եմ տվել: Եթե անդեր էր , ինչու էր անտեր: Կամ եթե անտեր էր, դեր կունենար: Հետո զարդարում էինք՝ կարմիր, սպիտակ նախշերով , միջին չափերով խաղալիքներով , դրանք սովետական խաղալիքներ էին ու հիմանականում միանման էին: Աստղի դերը տանում էր երկարավուն մուգ կարմիր , ապակուց տոնածառ, ծայրը երկար, ինչպես տոնածառը: Այնքան էինք ուրախանում Անդեր Շանը տեսնելով, այդքան իր երեխաները չէին ուրախանում իրեն տեսնելով : Նրա վրայից անընդհատ օղու հոտ էր գալիս, կեղտոտ բոթասներով էր , դասական կարկատած տաբատով, չէր սափրվում , հիսուն անց տղամարդ էր: Հորս մահից հետո ևս մի տարի տոնածառ բերեց, բայց չզարդարեցինք : Բերեց, դրեց հյուրասենյակի մեջտեղում ու ասաց. –Արմոն չնեղանա ինձյանից, վեր րախունց հըմար տոնածառ չեմ պիրել: Ամեն տարի կըպիրեմ , չվախեք: Թե էդ ծառը հագնելիք էր, ուտելիք էր: Ուրախություն էր: Մի լիտր օղին չվերցրեց, նրա վրայից օղու հոտ չէր գալիս: Նրա հայացքում այնքան խղճահարություն կար մեր նկատմամբ, բայց ինչու , այդպես էլ չիմացա: Այդ տարին տոնածառը եկավ, բայց այդպես էլ Նոր տարին չեկավ : Այնքան չեկավ, որ դարպասները փակել էին : Նոր տարին քայլեց ուրիշների տուն, մեր տոնածառը զարդարած չէր, չեկավ: Հաջորդ տարիների տոնածառները արհեստական էին, Անդեր Շունը մահացել էր: Մեր տոնածառները մնացին անտառում, հասակ առան, հասակ առան ինչպես մենք: Գրքի վրա Տոնածառ կգրվի որպես անուն:

Կա՛ն ծաղիկներ ազատ փթթող
Կանաչավառ պարտիզում.
Կա՛ն և իղձեր արյուն հուզող
Մարդու սրտի խորքերում։

Ծաղիկները անուշ բուրմամբ
Կյանք են շնչում պարտիզին.
Վառ իղձերն էլ միշտ թարմությամբ
Լի են պահում մեր հոգին։
1890, 15 ապրիլի

Գյուղաքաղաքի հիվանդանոցի նախասենյակը լիքն է ամեն հասակի և ամեն տեսակի այցելուներով կին, մարդ, աղջիկ, երեխա... Շատերը, տեղ չլինելու պատճառով, կանգնած են. իսկ ոմանք անհամբեր հերթի են սպասում բժշկի ընդունարանի դռների առջև։

Զգացվում է քրտինքի, տրեխի և յոդոֆորմի հոտւ Անկյունում երկու մարդ խոսում են կարմիր նստարանին նստած։ Սրանցից մեկի (որ ունի սև մազերով հաստ դեմք, խիտ հոնքեր և չինացու քիթ) աջ ձեռքը կապած է կրծքին։ Իսկ մյուսը (որն ունի ալեխառն փոքրիկ միրուք, հարաշարժ աչքեր և մեջքին արծաթե բարակ գոտի) գլուխը կապել էր սպիտակ փաթաթանով։

Ես զարմանում եմ, Պետրոս աղա, ասում է չինացու քթով, ձեռքը կապած մարդը իր հասակավոր հարևանին, երկու օր առաջ տեսա քեզ ողջ-առողջ, այսօր գլուխդ փաթաթած։ Ի՞նչ է պատահել...

Էլ մի հարցնի, Ավետիս, ասում է Պետրոս աղան՝ գլխի փաթաթանը շոշափելով։

Կռի՞վ է պատահել, ի՞նչ...

Ի՜նչ կռիվ, ի՜նչ բան։

Հապա ինչի՞ց եղավ էդ։

Մի փուչ բանից։

Ո՜նց թե։ Վեր ես ընկե՞լ...

Ի՜նչ վեր ընկել, ախպեր. իմ պարոն ծառան է խփել, պարզերես կենա...

Ծառա՞՜ն, էն Մին ա՞սը, թե՞ Դավիթը։

Դավիթ է, ինչ անասուն է, ասում է Պետրոս աղան նեղացած և նորից շոշափում է գլխի փաթաթանը։

Էն որ այգին պահո՞ւմ է։ Ինչո՞ւ խփեց ախր...

Երեկ իրիկուն գնացի այգի, փետը վերկալավ ու տուր թե կտաս գլխիս մեջտեղը։

Վա՜հ, զարմանում է Ավետիսը, առանց դես ու դենի՞... Չե՛մ հասկանում...

Իհարկե, չես հասկանա։ Եթե բանը գլխից չասես, թարս դուրս կգա, ասում է Պեարոս աղան աչքի պոչով նայեյով մյուս նստողներին։ Դու գիտես, որ էդ Դավիթ է, ինչ փուչ կենդանի է, մեր այգին պահում է, ու դրա համար ամսական հինգ մանեթ եմ տալի, հացն էլ ինձանից, իսկ ամսական, ամենաքիչը, նա կուտի տասնհինգ մանեթ, դեռ հացն էլ առանց պանիր չի ուտում։ Հինգ մանեթն էլ էդ տասնհինգ մանեթի վրա քսան մանեթ, իսկ քսան մանեթը քիչ փող չի. դրանով կարելի է մի կով առնել։ Հլա տրեխներ էլ էր ուզում՝ չտվի... Հա՛, ախպերս որ դու ես, էդ լիրբ լրբի որդին իբր թե այգի է պահում։ Ամեն օր գնում եմ տեսնում՝ ծառերի խնձորները, տանձերը պակաս։ Ասում եմ.

Ա՛յ տղա, Դավիթ, էս ծառերի խնձորներն ո՞ւր են։

Ես ինչ գիտեմ, աղա։

Ո՞նց թե, ասում եմ, բա որ դու չգիտես, ո՞վ պիտի իմանա։

Ձեն չի հանում։

Դեռ էդ ոչինչ, որ մեծ ծառերի խնձորներն էին պակասում, ավելի վատ եղա, երբ մի օր էլ տեսա՝ Ռուսեթի մի թեթև ծառ կա, նրա խնձորներն էլ պակասեցին։ Էդ ծառը առել եմ Վարդանի տղից։ Մի օր դա եկավ, թե՝ «Պետրոս աղա, մի խորոմ խոտ տուր, խոտ չունեմ»։ Ասի՝ «տար, համա քու այգու պատրուսներից մեկը կտաս»։ Մարդը խոստացավ ու տվեց։ Էս տարի էդ ծառը բո՜լ բռնել էր։ Ինքը կարճ, թեթև բան է, բայց լավ բռնել էր։ Կարկուտը շատ մասը թափեց, բայց մի քիչ էլի մնաց, էդ քիչը համբարեցի, դուրս եկավ հիսուն-հիսուներկու հատ։ Էս քանի օրը որ գնացի այգի, ասենք, ամեն օր եմ գնում, համա էս վերջին անգամը որ գնացի, տեսա էդ ծառի խնձորը պակաս, համբարեցի՝ դուրս եկավ 48 հատ։ Կանչեցի էդ անիծած Դավթին։

Արի էստեղ, ասում եմ։

Վազեվազ եկավ ու դիք դագանակի պես առաջիս տնկվեց։

Ի՞նչ է, աղա։

Աղեն աչքդ հանի։ Ա՛յ տղա, ասում եմ, էս ծառի խնձորներն ո՞ւր են։

Վրեն է, ո՛ւր են, ասում է, աղա։

Ո՜նց թե վրեն են, ասում եմ, էստեղ հիսուն, հիսուներկու խնձոր կար, հիմի 48 հատ է, ո՞ր ջհանդամն են գնացել։

Ես ինչ գիտեմ, աղա։

Ասում է ու ծառին է մտիկ անում, մթամ թե ն՛որ է տեսնում։

Բա որ դու չգիտես, էլ ո՞վ գիտի, ասում եմ, էլ ի՞նչ՞ այգի պահող ես, որ չգիտես։

Չգիտեմ, ասում է, աղա։

Ասում է ու էլի ծառին է մտիկ անում, որ աչքերս չտեսնի։

Ամո՛թ է, ասում եմ, ա՛յ տղա, հոգուդ մեղք մի անի. թե ուտում ես, ասա ուտում եմ. հո ես բան չեմ ասում դրա համար։

Չէ, ասում է, աղա, ուտում չեմ։

Որ ուտում չես, ասում եմ, բա ո՞ւր են գնում։ Կա՛մ գողանում են, կա՛մ ուտում ես, ուրիշ էլ ի՞նչ կա, հո երկինք չեն թռչում։

Չէ, ասում է, աղա, ո՛չ ուտում եմ, ո՛չ գողանում են։

Էդ ո՞նց կլինի, ասում եմ։ Երկուսից մեկը՝ կա՛մ ուտում ես, կա՛մ գողանում են՝ դու չես տեսնում։

Չէ որ չէ՜։

Ո՛չ ուտում եմ, ո՛չ էլ գողանում են։

Թ՛ող էդպես լինի, ասի մտքումս, ու մտածում եմ գուցե չի ուտում, բայց ծախում է. կամ, շատ կարելի է, գողանում են, ինքը քնում է՝ չի տեսնում... Վերջապես, ասում եմ, պետք է իմանամ՝ այգիս գող է մտնո՞ւմ, թե չէ...

Էսպես մտածելով հասա տեղ ու եղածը պատմեցի սանամորդ։ Նա էլ ասավ, որ ծառան ուտիլ չի, բայց շատ կարելի է՝ գողանում են, ինքը քնած է լինում։ Էդ էլ որ նա ասավ, մտածեցի՝ լավ մութը մթնելուց հետո թաքուն մտնեմ այգի, խնձոր քաղեմ, տեսնեմ էդ անիծածը ինձ նկատում է, թե չէ. եթե նկատի էն է՝ լավ է մտիկ տալի այգուն, թե չէ հո՝ այգիս անտեր է, գողերը թալանում են։

Մտածեցի ու արի։

Հիմի, քավոր Ավետիս, դու կասես թե ես մի քանի խնձորի համար դարդ եմ անում։ Սկի էլ չէ։ Իմ դարդը խնձորները չէին, թքած խնձորների վրա։ Ես ուզում էի իմանալ՝ այգիս գո՞ղ է մտնում, թե ոչ։

Հենց էդպես, երբ մութը լավ մթնեց, մի փետ վերկալա, դուրս եկա տանից ու ճամփա ընկա դեպի այգի։

Մութ, շա՛տ մութ գիշեր էր. էնպես մութ, որ աչք աչքի չի տեսնում։

Երբ այգուն մոտեցա՝ սիրտս տրպպաց. մի տեսակ վատ բան զգացի։ Լավ կլիներ հենց էդ ժամանակ էլ ետ դառնայի, էլ ես բանը չէր պատահի։ Բայց կարծես սատանան բոթեց թե՝ գնա՛, գնա՛, գնա՛...

Ես էլ մտածեցի. քանի որ եկել եմ, մտնեմ մի փորձեմ էդ անիծածին, տեսնեմ նկատո՞ւմ է, թե չէ։ Եթե չնկատի, վա՛յն եկել է իրեն տարել, պոչը կկտրեմ. թող ուր ուզում է գնա։

Էսպես մտածելով՝ մոտեցա այգու պատին։ Մոտեցա ու լոք տվի վրովը, ու հենց լոք տվի թե չէ, երկու քար, վատ էին դրվա՞ծ, ինչ էր իրար հետ ընկան պատից... Ես մտա այգի ու կանգնած ականջ դրի։ Ասում եմ՝ տեսնեմ մարդու ձեն_ձան, ոտի ձեն լսվո՞ւմ է, թե չէ։

Հենց մտել ու մտածում էի, մեկ էլ տեսնեմ ոտի ձեն լսվեց։ Մինը դեպի ինձ էր գալիս։ Ասի ով գիտի հենց գող է։ Բայց չէ։ Եկավ մթի մեջ մի քիչ հեռու կանգնեց ու ձեն տվեց։

Ո՞վ է։

Ասողն էդ լիրբ լրբի որդին էր. ձենից էն րոպեին ճանաչեցի, բայց ձեն չհանեցի։ Ասում եմ՝ ով գիտի հենց էնպես հավարի է գոռում, առանց բան տեսնելու։

Ո՞վ ես, ձեն տվեց նորից։

Ես էլի ձեն չեմ հանում։

Նա փնթփնթաց, հայհոյեց, հեր ու մեր քաշեց ու նորից.

Ո՞վ ես, ասում է, դո՛ւրս արի։

Ես թարսվել, կողքի եմ ընկել ու ձեն չեմ հանում։ Ասում եմ իրանից դուրս է գոռում, քարերի ձենը լսել է՝ դրա համար։

Դո՛ւրս ես գալի, թե չէ, մին էլ գոռաց նա։

Ու հենց էդ գռռալը տեսա... Մեկ էլ ֆռռալով մի բան եկավ ու տրաքեց գլխիս։

Վա՛յ, անիծվես դու, ասի ու գլուխս բռնեցի։ Գյադեն ձենիցս ճանաչեց ու մնաց սառած, էլ ձեն չհանեց։ Քիչ հետո տեսնեմ՝ գլխիցս արուն է գալի։

Վա՛յ, ասի, ես քու... էս ինչ փորձանք բերիր գլխիս։

Գյադի լեզուն կապ է ընկել, բան չի խոսում։ Վերջը կմկմաց.

Աղա, ասում է, ես ի՜նչ գիտեի դու ես...

Աղեն աչքդ հանի, ասում եմ, լիրբ լրբի զավակ... Շատ էլ քեզ ասել եմ այգուն մտիկ անես, պետք է, ուրեմն, փետը քաշես մարդ սպանե՞՜ս...

Ի՜նչ ես ասում, զարմանում է Ավետիսը կապած ձեռով իր չինական քիթը տրորելով։

Հապա՜, հառաչում է Պետրոս աղան՝ գլխի փաթաթանը ուղղելով,– էսենց փորձանք բերեց իմ գլխին էն լիրբ լբրի գյադեն...

Պետրոս Միրզոյան, կարդում է հիվանդների ցուցակը սպիտակ շոր հագած երիտասարդ ֆելդշերը և նայում է Պետրոս աղայի կողմը։ Հերթը ձերն է։

Պետրոս աղեն գլխաըկը վերցնելով՝ դնում է կռնատակը և մտնում բժշկի մոտ...

1913