Անտառը հառաչանքով լիքն էր։

Աշնան չարագուժ ցրտերն ու անգութ որսկանները մտել էին նրա մեջ։ Իր մահաբեր թույնը թափելով՝ սուլում էր դառնաշունչ քամին։ Նրա շնչից գունատված տերևները դողդողում էին, անհասկանալի լեզվով ցավալի սվսվում, դալկանում, դեղնում ու իրանց-իրանց թափվում և թափվելով տխուր շրշում, անզոր հառաչում էին։ Այստեղ ու այնտեղ որոտում էր որսկանի հրացանի ձայնը, անտառը թնդում, արձագանք էր տալիս և ամեն արձագանք տալով՝ կարծես թե ահագին «վա՜յ» էր կանչում իր խոր թավուտներից։ Ճիշտ որ վա՜յ…

Կորչում էին նրա պայծառ օրերը, ընկնում էին նրա դալար զարդերը, հալածվում ու կոտորվում էին նրա սիրուն երեները, և… հառաչում էր նա։ Չէ՞ որ նա էլ գիտե զգալ, չէ՞ որ այնտեղ էլ կենդանության շունչ կա, ցավ ու կսկիծ կա։

Ահա վերջին տագնապի մեջ է անտառի չքնաղ թագուհին։ Որսկանի ձեռքից փախած՝ նա վայր է ընկել բրնուտում։ Գնդակատեղից դեռ հոսում է նրա արյունը, իր աչքով տեսնում է, զգում է այն սոսկալի փոփոխությունը, որ կատարվում է իր մեջ, իր շուրջն էլ փոխվում է, ինքն էլ այն չի, ինչ որ առավոտն էր… Բայց այս ի՛նչ զարհուրելի բան է. ինչու էլ այն չի, ինչու էլ չի կարողանում կանգնել, փախչել… Օրհասական ջանքեր է անում, տանջվում է, տանջվում և ճգնում է պարզել, թե ախար ի՞նչ պատահեց, այն ի՞նչ էր… Եվ շփոթ ու աղոտ հիշում է, որ արածում էր իր հորթուկի հետ… հանկարծ մի բան որոտաց… մի տաքություն զգաց ու վայր ընկավ… ականթոթափել կանգնեց… իր սիրուն հորթուկը… Բայց հիշողության թելը կորավ, ուշքը խառնվեց, ուժ չկա…

Նա զգաց, որ ծարավից պապակում էր, այրվում էր ներսը… Հիշեց ներքև՝ ձորակում վազող վտակը, խոնարհած ճյուղերի տակ կարկաչող այն վճիտ-պսպղուն ալիքները… Նրա մտքով կայծակի արագությամբ միասին եկան ու անցան հովասուն անտառներում անցկացրած օրերը և մշուշապատ առավոտները, երբ նա առողջ ու թեթև իջնում էր այն ձորակն ու կուշտ-կուշտ խմում էր սառը ջրերից… Այժմ էլ փափագում էր սաստի՜կ-սաստի՜կ, բայց որքան աշխատում էր՝ չէր կարողանում բարձրանալ։ Ամեն շարժվելով ճղփում էր նրա տակ լճացած արյունը և կրկին սկսում էր ծորել գնդակատեղից։ Բայց արյունը բարակեց, ցավն էլ առաջվա նման չէր նեղացնում․ նա թմրեց, զգաց, որ քունը տանում էր մի տեսակ, խավարը թանձրանում էր շուրջը, և հետզհետե աչքերը մթնում էին։

Արևն իր վերջին շողերը քաշել էր լեռների ետևը։ Ամեն ձեն ու ձուն կտրել էր անտառում։

Գիշերվան ցուրտն ընկավ։ Սթափվեց եղջերուն, լիակուրծ ու ագահ շունչ քաշեց, լայն-լայն բաց արավ շշմած աչքերը… վերևը փոքրիկ լույսեր ցոլացին։ Այդ աստղերն էին երկնքում։ Նա հասկացավ, որ գիշերը հասել էր։ Վերջին ուժերը հավաքեց, ջանք արավ, շարժվեց, մինչև անգամ ծնկները բարձրացրեց և… կրկին ընկավ մի ծանր ու անզոր թառանչով։ Նա լսեց իր թառանչը, և այդ վերջին ձայնն էր, որ նա լսեց այս աշխարհքում։

Դարերից ի վեր, անժամանակ թվականներից՝ քաղաքը լեռան կատարին էր։

Եվ քաղաքը կառուցված էր սպիտակ քարից, որովհետև լեռն ամբողջ սպիտակ քարից էր։

Քաղաքի տներից, ահավոր անդունդի վրա, կախվում էին պատշգամբներ, որոնք մթնշաղերին օրորվում էին, ինչպես երազում։ Հին ժամանակների իշխողները, ռազմական նպատակների համար, քաղաքի արևելյան կողմը վիթխարի ամրոց կառուցեցին։ Այդ ամրոցի շինության համար իշխողները գործածեցին ձվի միջուկը, կաթ և մարդկային ստրուկների քրտինքն ու արյունը։

Լեռան ստորոտը, ուր քաղաքից իջնելու համար միայն մի ճանապարհ կար, ոլորապտույտ և քարքարոտ, նման երազներում բացված արահետների, այգիներով էր բոլորված։

Այդ այգիները գոյություն են ունեցել բիբլիական ժամանակներից։ Եվ բիբլիական ժամանակներից մինչև հիմա այդ այգիների խաղողի ողկույզը շողշողում է՝ որպես հողի աստղաբույլ։

Այգիներից դենը, ընդարձա՜կ, անհո՜ւն դաշտում բամբակենի է ծաղկում, և ծովի պես ծփում է արևագույն ցորենը։

Դաշտից անցնում է աշխարհի ամենահին գետերից մեկը, ամառը՝ կապույտ և վետվետուն, կարծես երկնքի մի երակը լիներ՝ մխրճված հողի մեջ, ձմեռը՝ մթին և ահարկու, գարնանը վարարում է և մռնչում առասպելական գազանների նման:

Դաշտի ծիրանը լինում է բռունցքի չափ, տանձը՝ ինչպես երեխայի գլուխը, քաղցր ու ջրոտ, խնձորի բույրն ավելի զգլխիչ է, քան արաբական ստաշխը, նուշը, բթամատի մեծությամբ, լինում է այնքան առատ, որքան հացը, թուզը քաղցրանում է մեղրի պես, վարդը, մուգ֊կարմիր և թավշյա թերթերով, վառվում է ճեղքված սրտի նման, կեռասը կախվում է՝ ինչպես արյան վիթխարի կաթիլ, իսկ մեխակը հնձում են՝ ինչպես խոտը:

Այս բոլորի վրա կախվում է արևի հնոցը, որ նույնն է, ինչպես անժամանակ թվականներում:

Տակավին սրանից հարյուր տարի առաջ՝ քաղաքի բնակիչները, օրը բոլոր, իրենց քրտինքը թափում էին դաշտում և այգիներում, իսկ գիշերները բարձրանում էին քաղաքը, որովհետև գիշերները դաշտն էին լցվում արյունարբու ավազակներ:

Ավազակները սպանում էին մարդկանց, կողոպտում և հեռանում, երբ լուսաստղն էր փայլում պաղպաջուն երկնքում:

Դաշտում, տակավին հարյուր տարի սրանից առաջ, ոչ մի տուն չկար, կային միայն ուռենու ճյուղերից շինված խուղեր, որոնք ծառայում էին մարդկանց միայն ցերեկները։

Բերքն առատ էր լինում, այնքան առատ, որ ոչ միայն պահում էր լեռան քաղաքի բնակիչներին և ավազակների հոծ խմբերին, այլև ձմեռը այդ բերքով կերակրվում էին բազմաթիվ աղքատներ, որոնք թափվում էին լեռան քաղաքը ուրիշ աշխարհներից։

Ժամանակի ընթացքում, ռազմական նպատակների համար կառուցված ամրոցը, որի պատերի մի մասը քայքայվել էր ժամանակի ծեծից և բնական երկրաշարժերից, վերածվել էր շուկայի և ընդարձակ պահեստների։ Հին զենքերի՝ տեգերի, նետերի, աղեղների և զրահների տեղ զինապահեստներում շողշողում էին ծիրանը, դեղձը, նուռը և խաղողը։

Եվ ժամանակի ընթացքում ավազակները նվազեցին, գնալով անհետացան:

Ո՞ւր գնացին, ի՞նչ եղան, ինչպե՞ս կորան։ Դա ժամանակի քմահաճույքն է և գաղտնիքը, ոչ ոք չի իմանում։

Ասում էին, որ բնակչության մեջ ցանցառ միրուքներով, թուխ մորթով, խճճուն մազերով, կարմրած, սև աչքերով, բարակ, ճկուն և բարձրահասակ այն բնակիչները, որոնք տեղական բարբառը խոսում էին թլվատ և բոլորովին այլ երաժշտությամբ, հին ավազակների մնացորդներն են, որոնց հողի անքննելի, անիմանալի ուժը քաշեց, զոդեց իրեն, և մնացին այդ հողի վրա ու սկսեցին ըմբոշխնել քրտինքով հաց վաստակելու անհուն հաճույքը։

Երբ ավազակներն անհետացան, լեռան քաղաքի բնակիչները նորից ոտները քաշեցին դեպի լեռան քաղաքը գիշերները, ըստ դարերի սովորության, իսկ նրանց աչքերը մնացին դաշտում։

Եվ նրանցից ոմանք մտածեցին այսպես.

«Քանի որ չկան ավազակներ, և կյանքն ապահով է, ինչո՞ւ վեր բարձրանալ ամեն գիշեր և վար իջնել ամեն առավոտ՝ թողնելով մրգերն ու ծաղիկներն անտեր»:

Եվ սրանից հարյուր տարի առաջ դաշտում կառուցվեց, լեռան սպիտակ քարից, առաջին տնակը։

Կառուցվեց և երկրորդ տնակը։

Կառուցվեց երրորդը, չորրորդը, հինգերորդը բոլորն էլ լեռան սպիտակ քարից։

Երբ դաշտում տներ կառուցելը դարձավ առօրյա սովորություն, երբ օրը նոր, տնակը նոր էր, լեռան կողից սպիտակ քար բերելը դարձավ տաժանակիր մի աշխատանք, ո՛չ մարդկային ուժն էր բավում, ո՛չ անասունների փոխադրական միջոցը, որովհետև եթե սրանք բոլորն զբաղվեին այդ աշխատանքով, դաշտի բարիքը կմնար դաշտում:

Երկար էր տևում և տնակ կառուցելը։ Մինչև լեռան կողից քարն էին պոկում, դաշտ բերում, հղկում և պատը շարում, ձմեռը վրա էր հասնում, առանց կտուրը ծածկելու:

Երբ ջրերը վարարում էին ձյան հալոցքից կամ հորդառատ անձրևներից, դաշտում տեղ֊տեղ բնական ավազաններ էին գոյանում:

Այդ ավազանները, կիզիչ արևի տակ, այն արևի, որ քաղցրացնում էր միրգը և արնաներկում վարդը, արագորեն շոգիանում էին, հատակում թողնելով ազնվագույն տեսակի կավ: Իսկ կավը՝ չորանալուց հետո՝ ճեղքոտվում էր թանձր շերտերով։

Եվ երիտասարդ բնակիչներից մեկը՝ Անդրեասը, որդի քարտաշ Դավթի, մտածեց օգտագործել ազնվագույն այդ կավը և շինել աղյուսներ։

Նա տեսել էր դաշտի հին քաղաքների և գյուղերի մնացորդները, տեսել էր նաև, որ հին բնակիչներն աղյուսից քաղաքներ և գյուղեր էին կաոուցել, որոնք անհետացել, հողին հավասար էին դարձել ժամանակի ծանր անիվի տակ։

Եվ դաշտի ցաքուցրիվ տնակներից հեռու՝ բաց դաշտում, երիտասարդ Անդրեասը ճգնեց իրականացնել իր մտածումը։

Որդի՛, ասաց քարտաշ Դավիթը Անդրեասին, մեղք ես, զուր ես ճգնում, դրանից բան դուրս չի գա, կավը չի դիմանա ահավոր կայծակին, քար է հարկավոր։

Հա՛յր, պատասխան տվեց Անդրեասը, կայծակը կխփի հողի մեջ և կկորսվի, իսկ քարին զարնելով՝ կփշրվի, հարյուրավոր գնդակների վերածվելով, քարն ավելի վտանգավոր է, քան կավը։

Հայրը չհամոզվեց, բայց չէր կարող ստիպել որդուն, որ ձեռք քաշի իր նպատակից, որովհետև որդու վերին շրթունքի վրա ոլորվում էին սև բեղեր, իսկ նրա կնոջ կրծքից արդեն երկրորդ մանուկն էր կախվում։

Եվ Անդրեասը արհեստական թմբեր կառուցեց հեղեղների դիմաց և շինեց ավազաններ։ Երբ հեղեղները բարձրացան, եկան լցրին այդ ավազանները, շոգիացումից հետո հատակում մնաց ազնվագույն կավը։

Եվ Անդրեասը շինեց չորս տախտակե շերտից մի քառակուսի շրջանակ, երկու մատի խորությամբ, թափեց ազնվա գույն կավն այդ շրջանակի մեջ և քաշելով շրջանակը դուրս՝ թողեց, որ կավը չորանա ու դաոնա աղյուս։

Այդ տարին դաշտում տասնյակներով տներ կառուցվեցին հում աղյուսից, բայց հաջորդ տարին, առաջին գարնանից, աղյուս թափող Անդրեասը կառուցեց մի հնոց՝ աղյուսը թրծելու համար։

Այդ հնոցը բոլորաձև էր, երկու մարդահասակ բարձրությամբ։ Երբ աղյուսները չորանում էին, Անդրեասը բերում էր, խնամքով դարսում հնոցում կանոնավոր շարքերով և ապա սկսում հնոցի տակ վառել չորացած խոտը։

Մի քանի ժամվա ընթացքում աղյուսները թրծվում էին, մի գիշերվա մեջ սառչում։ Անդրեասը դուրս էր բերում թրծված, կարմրած ու թեթևացած աղյուսները և դարսում արևի տակ։

Այդ տարին տների կառուցումն ավելի և ավելի արագացավ, տները բազմացան, որովհետև Անդրեասի աղյուսից ավելի հեշտ էր պատ շարելը, իսկ էժանության մասին խոսք անգամ չէր կարելի ասել։

Սկզբում Անդրեասն այդ բոլորն անում էր միայն կնոջ օգնությամբ, բայց հետզհետե անկարող եղավ բավարարել կառուցողների պահանջները, ուստի նա բերեց մարդիկ, նրանց տվեց հաց և օրավարձ և աշխատեցրեց իր հետ, մանավանդ, երբ կնոջ գիրկը լցվեց երեխաներով, մեկին հաջորդեց երկուսը, երեքը, չորսը և դեռ պիտի հաջորդեին հինգը և վեցը։

Լեռան քաղաքի բնակիչների մեծամասնությունն իջավ դաշտը, որտեղ մեղմ սղոխը օրորում էր ծառերի տերևները, ծաղիկները և կանանց ծամերը։ Օդը մեղմ էր և առողջարար, հենց լեռան ստորոտից բխում էին քաղցր և սառը ջրերը և առվակներով անցնում դաշտից։ Դաշտի բարիքը լեռան գագաթը փոխադրելու այլևս կարիք չկար, մանուկներն անգամ աշխատում էին պարտեզներում և այգիներում, որովհետև տները կառուցված էին հենց պարտեզներում և այգիներում, մեծ, բազկատարած ծառերի հովանիների տակ։

Դաշտի տները ծածկվում էին եղեգնյա ճյուղերով և հողով։ Հորդառատ, կատաղի անձրևները աշնանը ծակում էին հողե կտուրները և վազում տների ներքնակողմը։ Անդրեասն սկսեց շինել կիսախողովակաձև աղյուսներ, որպեսզի կտուրները ծածկվեն այդ աղյուսներով։

Սկզբում դաշտեցիները չհավատացին, թե այդ կիսախողովակաձև աղյուսները կարող էին անձրևները պահել տների ներսը հոսելուց, ուստի ԱՆդրեասը քանդեց իր տան կտուրը և վերաշինեց այն այդ աղյուսներով։ Օրինակը վարակիչ դարձավ, և հաջորդ տարին կիսախողովակաձև աղյուսները հացի պես ծախվեցին։

Կարմիր կղմինդրներով ծածկված կտուրները պարտեզներում և այգիներում նման էին վարդե փնջերի, բոլորված կանաչ տերևներով։

Այս նոր տեսակի աղյուսը շինելու համար Անդրեասը դարձյալ ուներ պարզ մի ձև. կավը թափում էր մի կիսագլանի վրա, վրան դնում մի ուրիշ կիսագլան` արանքում թողնելով մի բաց շերտ, կիսագլանը քաշում էր դուրս` թողնելով, որ կավը չորանա։ Չորանալուց հետո թրծում էր հնոցում, ինչպես պարզ աղյուսը։

Տները շատացան դաշտում։ Շատացան ոչ թե ամեն տարի, այլ ամեն ամիս և ամեն շաբաթ։ Ի՞նչ գործ ունեին այլևս լեռան գագաթում, մանավանդ ձմեռը պարզապես ահարկու էր այնտեղ, բուք ու բորան, կապարյա երկինք, սառնամանիք, լեռան գագաթը կտրվում է աշխարհից ամիսներով, իսկ գարնան վերջերում և ամառը երկնքի խորքերից ճայթում է ամպրոպը, կայծակը խփում սպիտակ քարե տներին և կիսում դանակի նման։

Անդրեասի գործը մեծացավ, բազմացան դաշտեցիների պահանջները։

Եվ Անդրեասը հիմքը դրեց աոաջին բրուտանոցի։ Սա ընդարձակ և ցածր առաստաղով մի «սրահ» էր փոքր լուսամուտներով, երկարաձև, ինչպես նավը։

Եվ դաշտեցիները չմնացին իրենց պարտեզներում և այգիներում. նրանք կապեր հաստատեցին ուրիշ քաղաքների հետ, ու նրանց հետ կապեր հաստատեցին ուրիշ աշխարհներ։ Առաջ, երբ դաշտի բարիքը փոխադրում էին լեռան գագաթը, շուկա էին հանում հին ամրոցում, այժմ դաշտի բարիքը բյուրապատկված առատությամբ, դուրս էր բերվում նոր քաղաքի ընդարձակ հրապարակը։ Բարիքը լցվում էր այդ հրապարակում, լցվում և բլրանում։ Ամրոցն ամայացավ, ինչպես մեռած ուրուրների բույնը, դարձավ հին մի հուշ, իսկ նոր քաղաքի հրապարակը ծաղկեց և հարստացավ։

Հին գետի ափերով, հարավի արեգակի շողով ու բույրով գալիս էին ուղտերի քարավանները, բերում հարավի քաղցրությունն ու գույնը, փոխում դաշտի հարստության հետ և հեռանում։ Նրանց բոժոժների համերգը վերջանում էր աշնանը, իսկ գարունը սկսվում էր նրանց բոժոժների երգով և դաշտի անձրևով։

Անդրեասը, բացի երկու տեսակի աղյուսից, սկսեք շինել և արդեն կանոնավոր խողովակներ, որոնք գործածվում էին լեռան ստորոտից տները ջուր բերելու համար, շինեց կժեր, փարչեր, զանազան չափի և ձևի ամաններ, գինու և ջրի կարասներ, թասեր և երկարավիզ սրվակներ։

Պարզ, անարվեստ բրուտը սկսեց տալ ազնվագույն կավին իր երևակայության նախնական պարզ ձևերը։

Այս բոլորի համար Անդրեասը բրուտանոցում դրեց չարխեր, որոնց վրա արդեն սկսեցին աշխատել իր չորս որդիներից առաջին երկուսը՝ Երեմիան և Գրիգորը։

Անդրեասը տեսնում էր քաղաքը, որ աճում էր իր աղյուսով և տեսնում էր սերունդը, որ աճում էր իր արյունով։

Եվ նա առանձին խնամքով և ուշադրությամբ հետևեց իր որդիների արհեստի տիրապետմանը։

Երեմիա՛, որդի՛ս, ասում էր Անդրեասը, չկա աշխարհում մի բան, որին կարելի լինի ավելի ձևեր տալ, քան կավը, մանավանդ այս կավը։

Եվ Անդրեասի որդիներն աշխատում էին բրուտանոցում՝ միշտ ունկնդիր վարպետ բրուտին, որ իրենց հայրն էր։

Բրուտանոցում հով էր, կավի զգլխիչ բույրով հագեցած։ Չարխերը դաոնում էին, և բրուտների ձեռքերի տակ լպրծուն կավը պտտվելով այնպես, ինչպես ինքը՝ մայր֊երկիրը, վերածվում էր կանոնավոր և իմաստուն ձևերի: Կավի կոշտ և քաոսային զանգվածը երբ դրվում էր չարխի սեղանի վրա, և բրուտի ոտները պտտացնում էին անիվը, ոչ ոք չէր կարող գուշակել, թե կավի այդ կոշտ զանգվածը ինչ ձև էր ստանալու: Լպրծուն կավը նախ կլորանում էր, լայնանում ինչպես հղի կնոջ փորը, ապա նեղանում, նեղանում դառնում էր երկար մի վիզ, ինչպես վիզը կարապի, և հանկարծ մի փայտիկի ծայրով կտրվում էր, և ահա պատրաստ է հողե երկարավիզ անոթը։

Գինին երբ հոսում էր այդ անոթից, երգում էր ինչպես գարնանային առվակը: Դաշտի բնակիչները ջուրը, գինին և թանը խմում էին Անդրեասի բրուտանոցում շինված և նրա հնոցում թրծված հողե կարմիր թասերով, խմում էին անհատակ բավականությամբ։ Ջուրը լցնում էին կարմիր և թեթև կժերի մեջ, կախում ծառերի հովում և երբ ըմպում էին` ատամների էմալը չէր դիմանում սառնությանը և քայքայվում էր:

Գիշերները նրանք ջրով լիքը կուժը կախում էին լուսամուտներից դուրս, հյուսիսից փչող քամու աոաջ, և նրանք, որոնք իրիկունն առատ գինի էին խմել և մարմինները տոչորվում էին ծարավից, վեր էին կենում, բաց անում լուսամուտը, քաշում կուժը բերանները և խմում։ Խմելիս երգում էր թե՛ կուժը, թե՛ կոկորդը։

Նոր քաղաքի շուրջը փոքրիկ գյուղեր ցանվեցին, կարմիր կտուրներով և կարմիր աղյուսե պատերով։ Կարմիր պատերին մագլցեցին դդմենիները, և պատերի կարմիր ֆոնի վրա կախվեցին դեղին դդումները։

Աշնան վերջերին, երբ դաշտային աշխատանքը վերջանում էր, էլ խաղմուղը փրփրում հնձանում, դաշտը բոլոր դեղնում էր և կարմրում։ Աշնան արևի տակ դեղին և կարմիր տերևներն օրորվում էին օդում ու ծփում կիսամերկ ծառերի տակ։ Թռչունները գաղթում էին դեպի հարավ, ողջ դաշտը թողնելով սառնամանիքի փոքրիկ հերոսին` ճնճղուկին։

Ձմեռը կանայք բամբակի բոժոժներ էին մաքրում, ծամոն ծամում, հղիանում, անվերջ շաղակրատում և ծիծաղում, տղամարդկանցից գաղտնի լպստված պատմություններ պատմում, իսկ տղամարդիկ խմում էին թանձր, թանաքի նման մուգ գինին և քնում։

Իսկ բրուտանոցում լռության էր և ցուրտ։ Կավը սառչում էր, եղյամ կապում՝ սպիտակ և փածկլտուն: Ձմեռը բոլոր՝ բրուտանոցներում ոչ մի ոտ չէր կոխում, չարխերը սառչում էին, դարակներից գինու կժերը նայում էին տխուր և մռայլ, որովհետև նրանց ընդերքը դեռ չէր ալեկոծել գինու ջերմությունը։

Ծերունի Անդրեասը, բոլորված իր որդիներով, աղջիկներով, հարսներով և թոռներով, կարդում էր Ավետարանը, մագաղաթյա հոտավետ գրքերը և պատմում լեռան քաղաքից, քարտաշ Դավթից և ամրոցից:

Դաշտի առաջին բրուտը, Անդրեասը, որ առաջին անգամ աոաջին աղյուսը թափեց, տեսավ թոռների զավակներին և տեսավ առաջին ծոռին:

Անդրեասի որդիները, թոռներն ու թոռների զավակները սովորեցին ձևավորել կավը: Նրանք երբեք չիմացան, թե երբ և ինչպես սովորեցին, սովորեցին այնպես, ինչպես երեխաները սովորում են ձեռները տանել բերանները։

Ծերունի բրուտին, սակայն, մի խոր ցավ էր տանջում։ Նրա անդրանիկ որդի Երեմիան զավակ չունեցավ: Հիսունն անց՝ կորցրեց Երեմիան իր անպտուղ կնոջը, դարձավ տխուր, մռայլ և հուսահատ։

Մի օր Անդրեասը կանչեց իր անդրանիկ որդուն և ասաց.

Բոլորս էլ հող պիտի դաոնանք, որդի՛, բայց անպտուղ հող դառնալը մեղանչում է աստծո դեմ, որ երկնքումն է: Ամուսնացի՛ր, որդի, դեռ ջահել ես, դեռ ծառդ կծաղկի և պտուղ կտա:

Երեմիայի աչքերը փայլեցին երիտասարդ օրերի նման, արյունը սուրաց երակների մեջ։

Եվ Անդրեասի տունը մտավ մի երիտասարդ հարս, որը, հակառակ իր տարիքին, համարվեց մեծ հարսը՝ իբրև անդրանիկ զավակի կինը:

Եվ Երեմիայի ծառը ծաղկեց ու տվեց գույնզզույն պտուղներ։

Ծերունի Անդրեասն ուրախացավ, փարատվեց ցավը նրա հոգուց, և պատրաստվեց մեռնելու խաղաղությամբ։

Նա սիրում էր Երեմիայի անդրանիկ որդի Հովնաթանին, որովհետև նրա մեջ տեսնում էր պատկերը իր հոգու ու մարմնի։ Նա թոռներ շատ ուներ, ուներ և թոռան զավակներ, տեսավ իր առաջին ծոռին, բայց նրա բովանդակ սերը, այն սերը, որ տածել էր դեպի կավյը, դեպի մայր֊հողը, միասնացած և ավելի հզորացած, կենտրոնացավ Երեմիայի անդրանիկ որդու՝ Հովնաթանի վրա։

Երեմիա, որդի՛, իմ անցնելուց հետո լավ մտիկ տուր Հովնաթանին, ասում էր ծերունի Անդրեասը, բռնում Հովնաթանի գլուխը, շոյում, համբուրում աչքերը։

Եվ Հովնաթանը կապուտաչյա էր ու գանգրահեր։

Բոլոր հին հարսները նախանձում էին Հովնաթանի մորը, որովհետև ծերունին կանչում էր նրան իր մոտ, նստեցնում կողքին, բռնում նրա մինչև ծնկները հասնող ծամերը, շոյում և զմայլանքով ու հողի կարոտով նայում նրա դեմքին, որ դեռևս վարդագույն էր՝ հակառակ նրա արդեն երեք զավակ ունենալուն։

Մի օր ծերունի Անդրեասը կանչեց Հովնաթանին իր մոտ և ասաց.

Բեր գրիչ և թուղթ ու գրիր։

Հովնաթանը, որ արդեն տասնվեց տարեկան էր, բերեց թուղթ և գրիչ և ասաց.

Պապի, պատրա՛ստ է։

Ծերունու ականջին հնչեց կյանքի ոսկյա ծնծղան։ Տիրեց լռություն։ Ծերունին չէր խոսում, որովհետև նա ունկնդրում էր իր կյանքի ամենահրապուրիչ երգին։

Երբ երգը վերջացավ, ծերունի Անդրեասը հառաչեց և թելադրեց Հովնաթանին՝ գրելու.

Հայրապետ ծնավ Առաքել, Առաքել ծնավ Դավիթ, Դավիթ ծնավ Անդրեաս, Անդրեաս ծնավ Երեմիա, Գրիգոր, Պետրոս, Պողոս, Սառա, Յուղաբեր, Հռիփսիմե, Երեմիա ծնավ Հովնաթան, Մարգարիտ և Դավիթ։

Հովնաթանը գրի առավ ծերունու ասածները արագորեն և նայեց պապին խոհականորեն։

Ծերունի Անդրեասը շարունակեց թույլ ձայնով. Հովնաթան ծնավ…

Եվ ծերուհին կանգ առավ, կարոտագին նայեց Հովնաթանի կապույտ և շողշողուն աչքերին։

Հովնաթանը շարունակեց գրել։

Հովնաթան ծնավ Անդրեաս։

Ծերունի Անդրեասի հոգու մեջ թրթռաց անմահությունը։

Նրա աչքերի առաջ ծաղկեց բամբակենին, նրա ականջները լսեցին գարնան առվակի կարկաչը, նրա ռնգունքները ներշնչեցին կավի թարմ բույրը, և երակներում զրնգաց արյունը։

Բայց մահը եկավ, որովհետև հոգնած մարմինը կարոտում է հողը, կարոտում է իր նախնական ձևը։

Եվ ծերունի բրուտը կյանքի անկողնում, որ պիտի դառնար մահվան անկողինը, ցանկության հայտնեց, որ բոլոր նրանք, որոնք իրենից էին սերել, հավաքվեն իր շուրջը։

Հավաքվեցին։

Հավաքվածների մեջ կային արդեն պատկառելի ծերունիներ և պառավներ, բայց բոլորն էլ եկել էին, ըստ Անդրեասի ցանկության, տոնական զգեստներով, ոսկեզարդ ճակատներով, ատլաս ու խումաշ հագած։ Նրանց մեջ կային մի քանի օր առաջ ծնվածներ, ներկա էին նրանք, որոնք արևի աշխարհի առաջին լուսամուտի ետևում թպրտում էին դուրս գալու, որոնք չպիտի տեսնեին ծերունուն, բայց, թերևս, պիտի լսեին նրա վերջին խոսքերը։

Ծերունի Անդրեասը նշան արավ իր անդրանիկ որդի Երեմիային, որ վերցնի իրեն և նստեցնի անկողնում։ Երեմիային օգնեց տասնվեցամյա Հովնաթանը, գանգրահեր և կապուտաչյա։ Նա դրեց բարձերը պապի մեջքին, թևերի տակ և մի փոքրիկ բարձ էլ, աղավնու փետրից՝ գլխի ետևում։

Ծերունի Անդրեասի սպիտակ, բայց խիտ հոնքերը կախվեցին հանգելու մոտ աչքերի վրա, ինչպես ամպերն են սքողում վերջալույսների արյունաթաթավ արեգակը։ Նրա ձեռքերը, հանգչեցրած սպիտակ բարձերի վրա, գրեթե մի դարի պատմություն ունեին։ Այդ ձեռքերը, որոնց կապույտ երակ ները ճյուղավորված էին, ինչպես գետերը մայր երկրի, թափեցին առաջին աղյուսը, և այդ աղյուսից աճեց դաշտի մեծ և նոր քաղաքը։ Այդ ձեռքերով շինված կարմիր գավերից բյուրավորներ խմեցին մուգ գինին և երջանկացան։

Հովնաթանը, որ բարձերը տեղավորելուց հետո կանգնած էր սնարից մի քիչ հեռու, տեսավ, որ պապը նշան է անում մոտենալու իրեն։

Մոտեցավ նրան կապուտաչյա և գանգրահեր պատանին և ճակատը մոտեցրեց պապին։

Ծերունի Անդրեասը հոնքերը վեր առավ, կարոտագին նայեց Հովնաթանի կապույտ աչքերին, ինչպես լեռներից հեռացող ճամփորդն է հառում լեռնային կապույտ լճակին։

Եվ ծերունի Անդրեասը խոսեց.

Ինձանից մի նեղանար, ի՛մ սերունդ, բոլորիդ սիրում, եմ, բայց Հովնաթանին շատ ավելի եմ սիրում, Հովնաթանն իմ պատկերն է, երբ ես նրան այժմ տեսնում եմ, հիշում եմ ինձ այն ժամանակ, երբ ես առաջին աղյուսն էի թափում։

Ոչ ոք չբողոքեց։

Հովնաթանը նստեց պապի անկողնի վրա։

Լռությո՜ւն, անսահմա՜ն լռություն։

Ծերունին նորից նայեց Հովնաթանին, հիշեց իր մանկությունը և սկսեց խոսել։

Եվ նրա ձայնը բխում էր խաղաղ և լուսավոր լռությունից.

Գնում եմ այս աշխարհից, հոգնել եմ, զավակնե՛րս, մինչև խոր ծերությունս չարխ դարձրի, ամբողջ մարմնիցս այժմ գալիս է կավի հոտը, ուզում եմ, որ ոսկորներս հող դառնան և հանգստանան. կավ էի, նորից կավ եմ դառնալու։ Ինձ թաղեցեք վերի ավազանի հատակում, թող կավի շերտերը գան վրաս, լցվեն, իմ մարմինն էլ խառնվի այն կավին, որ դուք պիտի գործածեք գավերը շինելու։ Ասում եմ՝ ինձ թաղեցեք վերի ավազանի հատակում, որպեսզի իմ կավն էլ խառնվի հեղեղների բերած կավին, այդ կավից գավ շինեք, գինի խմեք նրանով և ձեր շրթունքները հպեն ինձ…

Հեկեկանքի զսպված հծծյուններ լսվեցին հարսներից։

Ծերունի Անդրեասը նայեց նրանց սպիտակած հոնքերի տակից, փորձելով բարկանալ նրանց վրա, բայց մահվան մոտիկությունը չէր թողել նայվածքի ոչ մի խոժոռություն։ Ծերունին զգաց, որ այլևս չի կարող խիստ լինել, օրենք է, որ ինքը պիտի մեռնի և օրենք է, որ մնացողները պիտի հեկեկան, նրանց աչքերի պայծառության վրա էլ պիտի իջնի երբեմն մռայլության քողը, որպեսզի նրանք ևս դառնան իմաստուն և խոհական։

Ծերունի Անդրեասը շարունակեց.

Ես երկար ապրեցի, խմեցի հողի արյունը, այժմ էլ գնում եմ հողի գիրկը, բայց լուսինը մնում է, արևը մնում է, խաղողը կաճի ու կշողա, խաղողի թուփն էլ կչորանա, բայց տակից նորն է ծլում, ահա ես չորանում եմ, բայց իմ կավից կծլի նորը, Հովնաթանն իմ ծիլն է, իմ դալար ճյուղը։

Հովնաթանը գլուխը թեքեց կրծքի վրա, մռայլը պատեց նրան, իսկ ծերունու աչքերից անհետացավ լեռնային կապույտ լճակը, մի անիմանալի և խորախոր անդորրություն պատեց նրան հանգող լույսի խաղաղությունը։

Ծերունի Անդրեասը մի քիչ շունչ քաշեց և նորից խոսեց.

Այս կավից մի հեռանաք, այս կավը շինեց այս նոր քաղաքը, մենք բոլորս էլ կավից ենք շինված, անհատնում է կավը, անվերջ, ամեն ինչ կավ էր և կավ պիտի դառնա։ Տանս բոլոր բանալիները ձեզ եմ հանձնել, ոչինչ չեմ տանում հետս, գնում եմ անճրագ։ Չեմ իմանում՝ ճանապարհս լո՞ւյս է, թե մութ։ Երեմիա, որդի՛, վերի ավազանի թումբերն ուժեղացրու, հեղեղները դիակս չքշեն֊տանեն, միևնույնն է, բայց թող մնա վերի ավազանում։ Ո՞ւր է մեծ հարսս։ Ես նրան բարկացա անցյալ օրը, լավ չարավ, որ ծամերը կտրեց, այնպես լավ էր, երկա՜ր և սիրո՜ւն։

Ծերունի Անդրեասը մարող աչքերով որոնեց մեծ հարսին՝ Հովնաթանի մորը։ Մեծ հարսը մոտեցավ ծերունուն։ Ծերունին ձեռքը երկարացրեց, որ մեծ հարսը համբուրի։ Մեծ հարսը համբուրեց պապի դողդոջուն ձեռքը և երկու կաթիլ տաք արցունք թողեց նրա հողագույն և հողաբույր դաստակի վրա։

Ծերունի Անդրեասը նայեց այդ կաթիլներին և ասաց.

Չչորանա, տանեմ հետս, ճրագ չունեմ, լույս տա ճանապարհիս, այնպես է երևում, որ ճանապարհս մութ է…

Մեծ հեկեկանք բարձրացավ, և չլսվեց ծերունու խոսքերի շարունակությանը։ Ծերունին վերջին ճիգով ձեռքը թափ տվեց, որ լռեն։

Հեկեկանքները խեղդվեցին կոկորդներում։

Ծերունին շարունակեց.

Երեմիա, թող փոքր հարսներս գնան և գինի բերեն, խմեցեք, մեկնելուց առաջ տեսնեմ։

Փոքր հարսները դուրս վազեցին։ Քիչ անց՝ գավերը լցվեցին թանաքի նման մուգ և թանձր գինով։ Բոլորը խմեցին։ Մայրերը մատները թաթախեցին գինու մեջ և քսեցին իրենց մատղաշ երեխաների շրթունքներին։

Ծերունին հանկարծ ժպտաց։

Նրա ժպիտն այլևս այս աշխարհին չէր պատկանում ժպտում էր նա մի նոր աշխարհի։

Հովնաթանը, որ նստած էր պապի անկողնի վրա և նրա ծնկները դիպչում էին իր կողին, միայն նա լսեց պապի վերջին խոսքերը։ Նա վերջին խոսքն արտասանեց բերանն այս աշխարհին, բայց նայվածքը հառած նոր աշխարհին։

Գնում եմ, շշնջաց ծերունին, ցավ չունեմ և ոչ էլ…

Այլևս լսելի չեղավ նրա ձայնը։

Բոլորը ոտի կանգնեցին և գլուխները խոնարհեցին։

Երեմիան խաչակնքեց։

Բոլորը հետևեցին։

Խաղաղությո՜ւն։

Երկար վիճաբանությունից հետո՝ Երեմիան զիջեց մյուսներին և որոշեցին թաղել պապին ոչ թե վերին ավազանի հատակում, այլ գլխին։ Երեմիան պնդում էր, որ հոր խնդիրքը պետք է կատարվի։

Կեսօրից հետո փայտե դագաղի մեջ դրած պապին իջեցրին բրուտանոցը և դրին այն չարխի վրա, որը պտտացրել էր պապը ավելի քան կես դար։ Երբ երկար մոմերը վառեցին չարխի երկու կողմերին, Երեմիան նշմարեց, որ Հովնաթանը բրուտանոցի հեռավոր անկյունում, ինչ֊որ շինում է կավով։ Հայրը մոտեցավ նրան.

Ի՞նչ ես շինում, տղաս, հարցրեց Երեմիան՝ գլխի չընկնելով, թե ինչ է շինում։ Պապի համար եմ շինում, պատասխանեց կապուտաչյա և գանգրահեր պատանին։

Երեմիան բռնեց նրա գլուխը և համբուրեց։

Հաջորդ օրը բոլորն օգնեցին Հովնաթանին՝ հնոց տանելու այն վիթխարի սնդուկը, որը շինել էր նա իբրև սարկոֆագ։ Ո՛չ Հովնաթանը և ո՛չ էլ դաշտեցիները գաղափար չունեին սարկոֆագի մասին, բայց բոլորն էլ համաձայնեցին, որ լավ էր դնել դագաղը այդ կավե սնդուկի մեջ, որի դրսի պատերի վրա Հովնաթանն իրենց դաշտի ծաղիկները և պտուղներն էր քանդակել։

Այդ գիշեր թրծեցին սարկոֆագը և առավոտյան պապի դագաղը դրին մեջը։

Մեծ հարսը, Հովնաթանի մայրը, բերեց մի փարչ գինի, մի կողով ծիրան և մի փունջ վարդ ու դրեց պապի սարկոֆագի մեջ. գինին՝ դագաղի գլխավերևում, ծիրանը՝ ոտների մոտ, իսկ վարդը՝ կրծքի վրա։

Վերի ավազանի գլխին փորեցին մի խոր փոս, իջեցրին պապի սարկոֆագը մեջը։

Պապի սերունդից մի քանիսը ձայնակցեցին քահանային և տիրացուներին, երբ նրանք երգում էին «ի վերին Երուսաղեմ»։

Մի քանի օր անց՝ Երեմիան և նրա եղբայրները լծեցին սայլը, վերցրին քլունգները և գնացին հին լեռը, քանդեցին լեռան կողը, դուրս բերին սպիտակ և կանաչ երակներով քարի մի խոշոր բեկոր, տվին քարտաշին, որ ձևավորի իբրև շիրմաքար։

Մինչ քարտաշն աշխատում էր սպիտակ և կանաչ երակներով քարի վրա, գանգրահեր և կապուտաչյա Հովնաթանը նորից էր խաղում կավի հետ բրուտանոցի հեռավոր անկյունում։

Սկզբի օրերը ոչ ոք չհետաքրքրվեց նրանով, այնինչ պապի բոլոր որդիները, աղջիկները, հարսները, թոռները և թոռան զավակները բոլորվում էին քարտաշի շուրջը և դիտում նրա մուրճի յուրաքանչյուր հարվածը։ Սպիտակ քարը փշրվում էր, թափվում գետնին և սպիտակեցնում, ինչպես տաշտի ալյուրը։ Իսկ Հովնաթանը թաց, զով և կավի հոտով հագեցած բրուտանոցի հեռավոր անկյունում խաղում էր կավի մի քաոսային զանգվածի հետ։

Մի օր Երեմիան մոտեցավ իր որդուն.

Ի՞նչ ես շինում։

Նայի՛ր, ինչի՞ է նման, պատասխանի փոխարեն հարցրեց Հովնաթանը։

Հայրը երկար դիտեց և ոչ մի բանի չնմանեցնելով՝ ասաց.

Ոչ մի բանի նման չէ, որդի՛։

Շիրմաքարը վերջնականապես ձևավորվեց։ Քարտաշը շիրմաքարի վրա, կանաչ երակներից ազատ մի կետում, քանդակել էր բացված մի մատյան ճաշոցի մեծությամբ, որտեղ պետք է գրվեր տապանագիրը, քանդակել էր նաև մի գինու փարչ՝ գավը կողքին, խաղողի մի ողկույզ՝ որթատունկի տերևներով, իսկ շիրմաքարն ամբողջ ձևավորված էր իբրև աղյուսներով շարված մի պատի մասը։

Անդրեասի անդրանիկ որդի Երեմիան խորհուրդ արավ իր եղբայրների հետ՝ ի՞նչ գրել բացված մատյանի երկու էջի վրա։

Երկար խոսեցին և երկար վիճեցին, իրիկունը նստեցին և առավոտյան կապտավուն լույսին բաժանվեցին ու չկարողացան որևէ եզրակացության գալ։ Վերջապես որոշեցին կանչել դաշտի ամենահասակավոր վարժապետին և խորհուրդ հարցնել։

Վարժապետը եկավ, թանձր գինի խմեց, ձավարի հետ շաղված հում միս կերավ՝ վրան կարմիր և կծու պղպեղ ցանած, պատմեց, թե որտեղ և երբ էր առաջին անգամ հանդիպել լուսահոգիին, ինչ զրույցներ էր ունեցել նրա հետ, մինչև անգամ նա հաստատապես ասաց, թե որտեղ է գտնվում այժմ նրա հոգին։

Երբ վարժապետը խոսեց նրա հոգու մասին, բոլորը ոտի կանգնեցին և խաչակնքեցին։

Ի վերջո Երեմիան հարցրեց.

Ի՞նչ գրենք գերեզմանաքարի վրա։

Վարժապետը մատը տարավ քունքին, մի պահ լռեց դա նրա մտածելակերպն էր և ասաց.

Բոլորը ոտքի կանգնեցին, խոնարհեցին գլուխները, խաչակնքեցին լուռ։ Լսվեց ծանր դռան բացվելը, և լսվեց դաշտի քամու երգը, որ գալարվում էր ծառերի, որթատունկերի և բարձր, մարդահասակ խոտերի մեջ։

Քարտաշը փորագրեց օրը բոլոր։

Հաջորդ կիրակին, Անդրեասի հոգու համար մատուցված պատարագից հետո, հավաքվեցին պապի բոլոր որդիները, աղջիկները, թոռները, թոռների զավակները, վերցրին շիրմաքարը, անցան հեղեղատը, հանգչեցրին շիրմաքարը Դավթի և Մարիամի որդի Անդրեասի աճյունների վրա։

Ո՞ւր է Հովնաթանը, հարցրեց Երեմիան։

Բրուտանոցում, պատասխանեց մեծ հարսը։

Ի՞նչ է շինում։

Ո՞վ է իմանում, ուսերը բարձրացնելով պատասխանեց մեծ հարսը։

Բոլորը վերադարձան։

Շիրմաքարը մնաց մենակ։

Երեմիան մտավ բրուտանոցը։

Հովնաթանը նստել էր չարխի կողքին, ձեռքը դրած չարխի վրա, գլուխը կախ, հոգնած և անքուն։

Հայրը մոտեցավ Հովնաթանին, պատրաստված խստիվ կշտամբելու պապի այն թոռանը, որին պապն ամենից շատ էր սիրում, և որը ներկա չգտնվեց նրա շիրմաքարի հանգչեցնելուն, բայց երբ տեսավ չարխի վրայի կավի զանգվածը, ապշահար կանգ առավ։

Կավն արդեն ձև էր ստացել և որոշ չափով նմանվում էր պապին։

Հովնաթա՛ն… բացականչեց Երեմիան։

Հովնաթանը բարձրացրեց գանգրահեր գլուխը և ժպտաց կապույտ և հոգնած աչքերով։

Հայրի՛կ, կերկերաց Հովնաթանը, ուզում եմ, որ պապն ապրի։ Պապի ողջ արևը քեզ լինի, ո՛րդի, շշնջաց պապի անդրանիկ որդին։

Երեմիան դիտեց իր հոր փակված աչքերը, ինչպես մեռած օրը, դիտեց նրա երկար և խիտ հոնքերը, երկար մազերը, բաց և լայն ճակատը, կուրծքը ծածկող միրուքը և մի ձեռքը, ուռած երակներով, որ անկախ թևից, հանգչում էր կրծքի վրա։

Հովնաթա՜ն… նորից բացականչեց ապշահար հայրը, դո՞ւ շինեցիր։

Այո՛, պատասխանեց Հովնաթանը և ժպտաց կապույտ աչքերով։

Առաջին անգամ իր կյանքում Անդրեասի որդի Երեմիան անդրադարձավ կավի այդքան ազնիվ օգտագործման։ Նա երբեք չէր մտածել, որ կավը, բացի թասերից, գավերից, փարչերից և աղյուսներից, կարելի էր օգտագործել և անմահության համար։

Երեմիան, իբրև արձան, միայն տեսել էր Քրիստոսի խաչելությունը։

Ի՞նչ անենք այս…

Երեմիան կանգ առավ, չկարողացավ խոսքը վերջացնել, որովհետև մինչև անգամ չիմացավ, թե ի՞նչ անուն պետք է տալ ո՛չ աման էր, ո՛չ գավ և ո՛չ էլ կուժ։

Արձանը, ասաց Հովնաթանը։

Այո, արձանը, շշնջաց Երեմիան։

Տանե՛նք և թրծե՛նք։

Եվ հայր ու որդի տարին կավը, դրին հնոցի մեջ և գիշերը բոլոր վառեցին հնոցը։

Ո՛չ մի կիրակի իրիկուն հնոցը չէր վառվել։ Երբ ծուխն ամպի նման բարձրացավ, բոլորը զարմացան։

Առավոտյան նրանք վերադարձան տուն և քնեցին։

Նրանք զարթնեցին միջօրեին, զարթնեցին և վազեցին հնոցը, բարձրացան պատերի վրա, հնոցը դեռ տաք էր, բայց տեսան, որ պապի կավը թրծվել էր, կարմրել, ինչպես եփած ճակնդեղը։

Թո՛ղ մնա, մինչև իրիկնային քամին բարձրանա և սառեցնի, ասաց հայրը։

Թո՛ղ մնա, ասաց որդին։ Երեկոյան, երբ քամին բարձրացավ և սառեցրեց հնոցը, նրանք դուրս հանեցին կիսանդրին և դիտեցին։

Հովնաթանը տեսավ և տխրեց, նրա հոգին կարծես մուտք գործեց դեպի գիշերը, իսկ Երեմիան ուրախ էր, որովհետև ոչինչ չնկատեց, նա միայն հափշտակվեց հոր մեծ ճակատով, խիտ հոնքերով և կուրծքը ծածկող միրուքով։

Կիսանդրին մի քիչ այլանդակվել էր՝ թաց֊թաց թրծելու պատճառով։

Հաջորդ կիրակին նորից հավաքվեցին պապի բոլոր որդիները, աղջիկները, թոռները, թոռան զավակները, հարսներն ու փեսաները, գրկեցին պապի կիսանդրին, անցան հեղեղատը և դրին այն սպիտակ և կանաչ երակներով շիրմաքարի գլխավերևը։

Եվ դաշտեցիները բոլոր, զարմացած ու հիացած, գնում էին խումբ֊խումբ տեսնելու կիսանդրին, տեսնում էին և կարդում տապանագիրը՝

Թե ո՛րտեղից և ի՛նչպես Հովնաթանը սովորել էր քանդակել՝ բոլորի համար մնաց գաղտնիք, բայց Հովնաթանը երկար էր աշխատել, բոլորից գաղտնի, հափշտակությամբ և ներքին անիմանալի մղումով։

Նա տեսել էր եկեղեցում Քրիստոսի խաչելության արձանը, տեսել էր հրեշտակների արձաններ թևերով և սեռի՝ փոքրրիկ, վարդի կոկոնի նման թարմ նշաններով, տեսել էր նաև լեռան քաղաքի հին ամրոցում կոտրված արձաններ, երբեմն գլուխներ՝ առանց մարմնի, երբեմն մարմիններ՝ առանց գլխի, որոնք բոլորն էլ հավաքված էին մի մութ սենյակում։ Կային արձաններ և ամրոցի պատերի ու պարիսպների վրա, բարձր, էլի կոտրտված, աղճատված վիճակում։

Եվ ամեն անգամ, երբ Հովնաթանը տեսել էր այդ բեկորները, նրա մանկական հոգին խայտացել էր խոր ուրախությամբ, այդ խայտանքին հաջորդել էր ներքին, թաքուն մի դող, որն սկիզբն էր ստեղծագործության և որին բոլորովին անծանոթ էր նրա գիտակցությունը։

Եվ բրուտանոցում, բոլորից բացարձակապես գաղտնի, Հովնաթանը շինել էր ձեռքեր, գլուխներ, ոտներ, փոքր, շատ փոքր մեծությամբ և չէր համարձակվել ցույց տալ հորը կամ հորեղբայրներին, մինչև անգամ ցույց չէր տվել պապին, որն իրեն այնքան սիրում էր, որն իրեն անպայման կքաջալերեր անսահման չափով։ Բացի մարմնի այս մասերից, նա կավից սարքել էր մի փոքրիկ սայլ, ճիշտ նման իրենց սայլին՝ զույգ եզներով։ Հովնաթանը քանդակել էր նաև զանազան տեսակի պտուղներ, տերևներ, քանդակել էր Քրիստոսը՝ խաչի վրա։

Եվ ահա պատանի Հովնաթանը, ցնցված պապի մահվամբ, տոգորված նրան անմահացնելու բուռն տենչով, հանդգնեց քանդակել և նրա կիսանդրին։

Պապի կիսանդրիից հետո՝ Հովնաթանն սկսեց զբաղվել արձաններ շինելով այլևս համարձակորեն։

Նա չէր տեսել ոչ մի վարպետի ձեռք, նա չէր լսել ոչ մի վարպետի հրահանգ։ Նա մինչև անգամ կարծում էր, որ ոչ ոք աշխարհում կավից արձաններ չի շինել, այլ շինել էին ուղղակի քարից կամ բրոնզից, և որ կավից արձաններ քանդակելու գյուտը բացարձակապես պատկանում էր իրեն, որովհետև նա չէր տեսել արձանի ստեղծման ոչ մի պրոցես։ Ահա քարտաշն էլ շիրմաքարը ձևավորեց ուղիղ քարից։

Անվերջ քանդակելով՝ Հովնաթանն ըմբռնեց մարմնի ձևերը, հասարակ աչքերով աննշմարելի խորությունները, բարձունքները և ծավալները։

Պապի կիսանդրիից հետո՝ հայրն սկսեց ուշի֊ուշով հետևել որդու աշխատանքներին, նրա ամենափոքրիկ փորձերը խոր հրճվանքով էին լցնում նրան, բայց միաժամանակ մտածում էր. «Հովնաթանը եղավ տասնևութը տարեկան, ես և եղբայրներս հոգնած ենք, լավ կլիներ Հովնաթանն անցներ չարխի գլուխը, շիներ կուժեր, թասեր, գավեր և փարչեր»։

Մտածում էր Երեմիան, բայց ոչինչ չէր ասում Հովնաթանին, թողնելով, որ նա անի ինչ սիրտը կուզի։ «Դեռ ուժ կա ոսկորներիս մեջ, դեռևս կարող եմ աշխատել», ասում էր նա։

Բայց հորեղբայրները, որոնց որդիները կավն էին տրորում բոբիկ ոտներով, հնոցն էին վառում, ավազանների կավն էին բարձրացնում սայլերը, մեջքերով աղյուսները կրում՝ բողոքում էին, որ Հովնաթանը դատարկ բաներով է զբաղվում և չի աշխատում, որովհետև բրուտանոցը և ողջ բրուտային առևտուրը պատկանում էր բոլորին։

Երեմիա, ասում էին եղբայրները, որդիդ անպետք է, գլուխ շինելը ո՞ւմ փորը կկշտացնի, աշխատել է հարկավոր, թող անցնի չարխի գլուխը։

Երեմիան չէր կարող ասել, որ Հովնաթանը անկարող է աշխատելու չարխի վրա, որովհետև նա երբեմն պտտեցնում էր պապի չարխը և հիանալի անոթներ շինում։

Երբ բողոքողները շատացան, և երբ Հովնաթանը տեսավ հորը խեղճացած այդ բողոքներից, անցավ պապի չարխի գլուխը, և նրա մատների տակ լպրծուն կավն ստացավ սքանչելի ձևեր։ Նրա շինած անոթները բոլորովին այլ ձև ունեին մյուսների շինածներից, նրա անոթներից յուրաքանչյուրն էլ տարբերվում էր մյուսից, նա չէր կրկնում ոչ մի ձև, բայց երկար չէր տևում, ձանձրանում էր, թողնում չարխը, քաշվում բրուտանոցի հեռավոր մի անկյունը և սկսում կառուցել մի զայրացած բռունցք, որ ցցվում էր դուրս կավի քաոսային զանգվածից, մի կռացած և հոգնած մեջք, մի գլուխ և այլն։

Նրա կերտած գլուխները նման էին իր գլխին, որովհետև գլխի ձևը վերցնում էր նա միայն իր գլխից, որը դիտում էր կոտրած հայելուց։

Քանի Հովնաթանի շինած անոթները հարգ էին ստանում շուկայում, հորեղբայրներն այնքան բարձրացնում էին բողոքը և պահանջում էին, որ Հովնաթանը չարխի վրա ոչ թե պատահաբար աշխատի, այլ արևածագից մինչև արևամուտը։

Բողոքում էին և հորեղբորորդիները.

Հովնաթանը վերի արտի ցորե՞ն է, ի՞նչ է, մենք էշ ենք, իսկ նա ձի՞ է, ի՞նչ է։

Բողոքները դառնում էին անտանելի, մանավանդ երբ սկսվում էր քաղաքում կառուցումների շրջանը։

Աղյուս են ուզում, Երեմիա, ասում էր եղբայրներից մեկը, իսկ Հովնաթանը չի աշխատում, ավելի լավ է իրարից բաժանվենք, մենք՝ մերը, դու՝ ձերը, եղբայրն էլի եղբայր։ Երեմիան բռնում էր Հովնաթանի գլուխը, աչքերը ձգում նրա աչքերի կապույտ լճակի մեջ և ասում.

Հովնաթա՛ն, որդի՛, աղյուս են պահանջում։

Եվ Հովնաթանը, հուսահատ ու տխուր, վերցնում էր փայտե նախնական քառակուսի շրջանակը, բոբիկանում և արևածագից մինչև արևամայր աղյուս թափում։

Երեկոյան, երբ բոլորն ուտում էին թանե սպասը և վեր կենում, պառկում, քնում, Հովնաթանը, կտուրի վրա պառկած՝ իրիկնային հովից զովացած անկողնում, աչքերը հառում էր պաղպաջուն երկնքից կաթող աստղերին, աչքերը լցվում էին արցունքով։

Մայրը մոտենում էր որդուն, տեսնում նրա արցունքը, շոյում էր գլուխը և հարցնում.

Հովնաթա՛ն, մատա՜ղ, ինչո՞ւ ես լաց լինում։

Հովնաթանը պատասխանում էր ինչպես հինգ տարեկան մանուկը.

Ես աղյուս չեմ թափի։

Հայրդ ծեր է, որդի՛, նրան պարտական ես օգնել։

Հովնաթանը նայում էր դեռ երիտասարդ մորը՝ լուռ և տխուր։

Եվ մայրը շփոթում էր կապույտ աչքերի արցունքը կապույտ երկնքի աստղի հետ։

Սառչում էին արցունքները, ինչպես մարած աստղերը, քունն իջնում էր Հովնաթանի հոգնած մարմնի վրա, մայրը հեռանում էր, համբուրելով արևից եփած նրա ճակատը։

Առավոտյան Հովնաթանը վեր էր թռչում անկողնուց, երբ դեռ լուսաստղն էր շողում երկնքում, ինչպես մարգարիտը փիրուզյա ֆոնի վրա, վազում էր բրուտանոց և սկսում էր սեփական աշխատանքը։

Կավի զովությունը խնդությամբ էր վառում նրա արյունը։

Հայրը գալիս էր բրուտանոց, մոտենում Հովնաթանին և դիտում նրա աշխատանքը։ Ահա մի ձեռք, որ դուրս էր ցցվել կավի մութ զանգվածից, երկու֊երեք անգամ ավելի խոշոր, քան բնական մեծությունը՝ ուռած երակներով։ Հայրը կարդում էր այդ ձեռքի վրա կես դարու չափ ֆիզիկական աշխատանք կատարող մի մարդու ողջ կենսագրությանը, պատկերում էր քամուց և արևից այրած նրա ճակատը, կոպտացած և կռացած նրա մեջքը։ Հայրն գլուխն օրորում էր ներքին հրճվանքով և միաժամանակ խոր տարակուսանքով, նա զգում էր, որ որդու աշխատանքը մի բան է, բայց ի՞նչ բան է, չէր կարողանում ասել։ Մի ժպիտ, հեզասահ առվակի նման, գալիս տարածվում էր նրա դեմքի վրա, և ինչ֊որ լուսավոր մի ալիք հոսում էր, նույնպես հեզասահ առվակի նման, նրա հոգու մթության մեջ։

Բայց բրուտանոց էին լցվում հորեղբայրներն ու հորեղբորորդիները և խոժոռ նայվածքներ էին նետում Հովնաթանին. նա շորով փաթաթում էր աշխատանքը, թողնում, մոտենում պապի չարխին, որ այլևս իրեն էր պատկանում։ Չարխը դառնում էր աշխույժ։ Հովնաթանի մատների տակ կավն ստանում էր նորանոր և ապշեցուցիչ ձևեր։

Բայց Հովնաթանին այրում էին մարմնի ձևերի այլազան գաղտնիքները։ Գիշերները նա մտնում էր բրուտանոցը։ Ոչ ոք չկար։ Բայց Հովնաթանին թվում էր, որ շնչում է կավը։ Մերկանում էր, վառում մոմը և մոմի օրորուն լույսով դիտում էր մարմինը և տեսնում էր, որ մարմնի ոչ մի կետ չի սառչում, այլ անվերջ փոփոխվում է. խորությունների և բարձրությունների անհուն մի ելևէջ, բայց երբ միևնույն մոմի լույսով դիտում էր ձևակերպած մարմնի մի մասը, գտնում էր, որ գոյություն չունի կենդանի մարմինը, ինքը ձևավորել էր մարմնի ընդհանուր երևույթը։

Երիտասարդ բրուտը, որ ձգտում էր քանդակագործ դառնալ, ոչ մի գաղափար չուներ մոդելի մասին, բայց զգում էր, որ եթե մեկը լինի և նրանից վերցնի մարմնի ձևերը, ավելի ճիշտ կլինի։ Մարմնի մասերը նա քանդակում էր իր մարմնից՝ հայելու մեջ նայելով, և Հովնաթանն զգում էր, որ դա բավական չէ։

Սպանիայի հարավում, Անդալուզիայում առատ է գինին և պարը։ Այնտեղ մարդիկ հագնվում են ծիածանի բոլոր գույներով, ներքևում՝ սաթի դեղին շապիկը ծովի կապույտ, արյան գույն բոսոր, լայն երիզներով։ Անդալուզիացիները պարում են փոթորկահույզ՝ ճիշտ ծովի ալիքների նման, գալարում են իրենց մարմինները, պարում են երազային աչքերով, պարում են ամեն օր, պարում են անվերջ և անպարտասուն։ Նրանց մարմինները ճկուն են, ինչպես արաբ ձիավորի նիզակը, որ երբեմն սլացել է Անդալուզիայում, ճկուն՝ ինչպես ուռենու ճյուղն Արարատյան դաշտում։ Նրանք սիրում են պարել լուսնկա գիշերներին։ Երբ աստղերը թփերից պոկված սպիտակ ծաղիկների նման թափվում են մաքրամաքուր երկնքում, նրանք սիրում են պարել, պարել այդ աստղերի տակ։ Նրանց ոտները կայթում են գետնի վրա՝ ինչպես մակույկը ջրում։

Իզաբելլա Սերրանոն Անդալուզիայից էր, Սևիլիայի մոտիկ գյուղերից։ Նա մտավ նավ Լիսաբոնի նավահանգստից։ Գնում էր Ամերիկա։ Նրան ընկերակցում էր մի ագենտ, որը տեսել էր Իզաբելլա Սերրանոյին Սևիլիայի մոտիկ մի գյուղում, ժողովրդական տոներից մեկում պարելիս։ Ագենտը ցիլինդրավոր, թորշոմած դեմքով, խորամանկ, փոքրիկ աչքերով, փոքրիկ ոլորված բեղերով մի մարդ էր Բուենոս֊Այրեսից, որը գնացել էր Սպանիա հատկապես առևտրական նպատակներով։ Երբ Իզաբելլա Սերրանոն ոտը դրեց նավի վրա, ամերիկյան թերթերի թղթակիցները շրջապատեցին ագետնին, տեղեկություններ ստացան Իզաբելլա Սերրանոյի մասին և աճապարեցին հեռագրել Ամերիկա։

- Հարավի արևը, կարծես կաթիլ առ կաթիլ, սուզվել էր Իզաբելլա Սերրանոյի մարմնի մեջ, այնքան ողորկ, ջերմագին և անփայլ էր նրա մարմինը։

-Նրա աչքերը սև էին, պալմայի տերևների նման մուգ, երկար և սուր թարթիչներով, մազերը թափվել էին բաց ուսերի վրա, հագել էր թեթև կարմիր բլուզ, կապույտ և կարճ քթանցքներ, ծնկները բաց, կարճ և կապույտ գուլպաներով։

Ընթրիքին Իզաբելլա Սերրանոն իր ագենտի հետ միասին նստել էր սեղան։ Նրանց դիմաց նստած էր մի երիտասարդ, երկար մազերով։ Երիտասարդը բարի և խոհուն աչքեր ուներ։ Ծխամորճը բերանին՝ նա ինչ-որ մտքերով էր տարվել, բայց երբ նշմարեց Իզաբելլային, աչքերը հառեց նրան, կարծես գտավ նա իր կորցրած մտքերի թելը։ Իզաբելլան բարձրացրեց թերթերունքները և նայեց երիտասարդին։ Երիտասարդը շարունակեց նայել Իզաբելլային, որ պալմայի տերևների նման մուգ, երկար և սև թարթիչներ ուներ, որոնք ստվերում էին նրա աչքերի խորքը։

Երբ Իզաբելլան ընթրիքը վերջացրեց,ոտի կանգնեց մի կարմիր խնձոր ձեռքին։ Ագենտը նրա մանուշակագույն ուսնոցը նետեց նրա ուսերին։ Նա դարձավ երիտասարդին և ժպտաց։ Երիտասարդն անմիջապես ոտի կանգնեց, խոնարհվեց մինչև Իզաբելլան հեռացավ։

ժպիտը երևաց Իզաբելլայի դեմքի վրա՝ ինչպես առաջին աստղն է բացվում պաղպաջուն երկնքում։ Նա քայլեց և հեռացավ՝ ինչպես մակույկը ջրում։ Առավոտյան նախաճաշին Իզաբելլան մենակ էր։ Ծովն օրորում էր նավը թեթև փետուրի նման։ Ճամփորդների իննսուն տոկոսը չէր կարողացել հեռանալ անկողնից։ Մութ էր առավոտը, բայց շոգենավի ճաշադահլիճում վառվում էր ջահը։ Դուրսը կատաղել էին մուգ-կապույտ կոհակները, ծեծում էին նավի կողերը։

Դոննա Իզաբելլա, եղե՞լ եք դուք Ամերիկայում, հարցրեց երիտասարդը։

Դուք որտեղի՞ց գիտեք իմ անունը։

Առավոտյան թերթից, չե՞ք կարդացել թերթը, հարցրեց երիտասարդը և երկարեց նրան նավի թերթիկը։

Իզաբելլա Սերրանոն արագորեն նայեց թերթիկի վրա և դառնալով երիտասարդին՝

–Ոչ,– ասաց, աոաջին անդամն է, որ գնում եմ Ամերիկա, առաջին անգամն է, որ դուրս եմ գալիս Անդալուզիայից։

Երիտասարդն էլի նայեց նրան, նա կարծես ճանաչեց Իզաբելլա Սերրանոյին։

Նախաճաշից հետո՝ նրանք երկուսով բարձրացան վերև և կանգնեցին նավի կամրջի վրա։ Ծովը մռնչում էր, փրփրերախ կոհակներ էին բարձրանում։ Նրանք օրորվում էին բաց և մռայլ ծովում։

Ինչպե՞ս է ձեր անունը, հարցրեց Իզաբելլան երիտասարդին։

Էմիլ։

Ազգանո՞ւնը։

Այսքանը բավական է, ֆրանսիացի եմ վերջացրեց երիտասարդը։

Դուք խորհրդավոր մարդ եք, առանց ազգանունի,– հարեց Իզաբելլան։

Ես գաղտնի եմ գնում Ամերիկա, միայն այսքանն իմացեք, դոննա Իզաբելլա, բարի տոնով պատասխանեց երիտասարդը։

Իզաբելլան չուզեց շարունակել և խոսքը փոխելով՝ հարեց․

Ծովը կատաղի է, բայց ես սիրում եմ կատաղի ծովը։ Ամերիկյան կյանքն էլ կատաղի է՝ ինչպես այս ծովը։

Դոննա Իզաբելլա, զգույշ եղեք այդ կատաղի կյանքում։

Հանկարծ մռայլվեցին Իզաբելլայի աչքերը։ Ապա նա պատմեց, որ ինքը մի գյուղացի աղջիկ է, ագենտը տեսել է իրեն պարելիս, ծանոթացել, եկել է իր մոր մոտ, առատ փող է տվել և մի տարով պայմանավորվել է տանելու իրեն Ամերիկա՝ պարելու համար։

Մի տարուց պետք է վերադառնամ Անդալուզիա,– վճռական տոնով վերջացրեց Իզաբելլան։

Մի՞թե կարիք ունեիք ագենտի տված փողին, հարցրեց Էմիլը։

Այո, մեծ կարիք ունեինք. Հայրս նոր էր մեռել, քույրերս փոքր են, իսկ մայրս՝ բոլորովին անպաշտպան։

Ամերիկայում զգույշ եղեք, դոննա Իզաբելլա, Ամերիկայում այնքան փող կա, որքան գինի՝ Անդալուզիայում։

Իզաբելլան նորից նայեց Էմիլին, և Ւզաբելլայի նայվածքն այնքան մռայլ էր, որքան ծովը։

Նավի ծառայողներից մեկը մոտեցավ Իզաբելլային։

Մյուսյո դը-Վալերան ձեզ խնդրում է, ասաց։

Շուտով կվերադառնամ, հարեց Իզաբելլան Էմիլին և իջավ կամրջակից ներքև։

Սանդուղքներից իջնելիս՝ քամին թռցնում էր նրա մանիշակագույն ուսնոցը, և նա նման էր թևատարած թռչող առասպելական թռչունի։

Էմիլը դեռևս կանգնած էր կամրջակի վրա և դիտում էր արևը, որ նայում էր նոր ճեղքված մի ամպի միջից, երբ Իզաբելլան վերադարձավ։

Դը-Վալերան գլուխը չի կարող բարձրացնել անկողնից։

Ինչո՞ւ է ձեզ կանչել, դոննա Իզաբելլա։

Ցանկացել է տեսնել ինձ, ուրիշ ոչինչ։

Նա նայում է ձեզ վրա՝ ինչպես վաճառականն իր ապրանքի վրա, ասաց Էմիլը։

Ինչո՞ւ եք այդպես կարծում, նա շատ բարի է դեպի ինձ և դեպի իմ ընտանիքը։

Այո, այնքան ժամանակ, որքան դուք կկարողանաք պարել, պատասխանեց Էմիլը։

52 Վ․ Թոթովենց, գիրք 2 –Դուք այնքան բարի աչքեր ունեք, բայց չար բաներ եք ասում,–հարեց Իզաբելլան մռայլ և տխուր։

–Իմ ասածները չար չէն, միայն ցանկանում եմ, որ զգույշ լինեք հրդեհից, որպեսզի հանկարծ չբռնկվեն ձեր սևառատ մազերը։

–Դուք ի՞նչ գործով եք զբաղվում,– հարցրեց Իզաբելլան։

–Բանաստեղծ եմ,– պատասխանեց Էմիլը։

Արևը փայլում էր օվկիանոսի մուգ–կապտավուն ալիքների վրա, բայց Իզաբելլա Սերրանոն մռայլ էր՝ ինչպես առավոտյան ծովը։

Երեկո էր, երբ շոգենավը հասավ Նյու–Յորքի նավահանգիստը։ Վիթխարի հրդեհի նման վառվում էր Նյու–Յորքը։ Բոլոր ճամփորդները տախտակամածի վրա էին։ Ֆրանսիացի բանաստեղծը և Անդալուզիայի գեղջկուհին կանգնել էին նավի աջակողմում և դդիտում էին ահավոր քաղաքը։

–Ահա Նյու–Յորքը,– ասաց ֆրանսիացի բանաստեղծը։

–Ես կկորչեմ այս մեծ քաղաքում,– մրմնջաց Իզաբելլան։

Ամբողջ Նյու–Յորքը ճանաչում է ձեզ հիմա,– շարունակեց բանաստեղծը,– բոլոր թերթերը հիմա հրատարակած կլինեն ձեր լուսանկարը, ձեր ագենտը շատ ճարպիկ է։

–Դուք էլի սկսեցիք ձեր չար խոսքերը։

–Ես եղել եմ այս երկրում, տեսել եմ այս երկիրը հատակից մինչև ոսկեզօծ կեղտոտությունները, էլի եմ ասում, զգույշ եղեք, դոննա Իզաբելլա, վերցրեք միայն այնքան դոլլար, որքան հարկավոր է ձեզ և ձեր ընտանիքի համար և շուտ, շատ շուտ վերադարձեք Անդալուզիա։

Նավը կանգ առավ, խարիսխները ձգվեցին վայրենի ռիթմով։ Ճամփորդները բոլորն էլ իրարանցման մեջ էին, բոլորն էլ աճապարում էին դուրս գալ։ Իզաբելլան և բանաստեղծը դարձան, ետ նայեցին և տեսան դը–Վալերային՝ շրջապատված նոր մարդկանցով։ Այդ նոր մարդիկը էլի թղթակիցներ էին, որոնք եկել էին նավ՝ հատկապես տեղեկություններ ստանալու համար իսպանացի պարուհու մասին։ Ադենտը նրանց ծանոթացրեց Իզաբելլայի հետ։ իզաբելլան երկյուղով էր նայում արագախոս այդ մարդկանց։ Հանկարծ շրջապատեցին Իզաբելլա Սերրանոյին լուսանկարչական գործիքներով, փայլեցին բոցավառ բանաստեղծին ր փսփսաց նրան․

–Ես ուզում եմ ձեր հասցեն իմանալ, դուք իմ բարեկամն եք։

–Այժմ հասցե չունեմ, բայց ես ձեզ կգտնեմ։

Դը–Վալերան մոտեցավ Իզաբելլային։ Նրա դեմքի վրա դժգոհություն կար։

–Դուք շատ եք զբաղվում այդ թեթևամիտ բանաստեղծով,– ասաց նա։

Նյու-Յորքի «Աստորիա» հյուրանոցը, որտեղ ագենտը տեղավորեց Իզաբելլային, տխուր էր նրա համար։ Նա նստել էր լուսամուտի առաջ և դիտում էր Նոր Աշխարհի մեծագույն քազաքը։ Նա հիշում էր Անդալուզիան, լուսնկա գիշերները, հիշում էր մորը և փոքրիկ քույրերին։ Իզաբելլան սկսեց լաց լինել։

Դը–Վալերան չափազանց զբաղված էր իր առանձին սենյակում, ուր ընդունում էր Թատրոնական գործիչների և պայմանագրեր կնքում։ Կես ժամվա մջ նա արդեն վաճառել էր Իզաբելլայի բոլոր գիշերները– պարել, անվերջ պարել։

Երբ դը–Վալերան վերադարձավ Իզաբելլայի մոտ, նրա արցունքներն արդեն սառել էին։

–Դոննա Իզաբելլա,– սկսեց դը–Վալերան,– ինչպես դիտեք, ես խոստացա ձեզ տարեկան 10000 դոլլար։

–Այո, այդպես էլ գրված է մեր պայմանագրում․ եթե դրանից պակաս է լինելու, խնդրում եմ վճարեք իմ ճանապարհի ծախսը, և ես կվերադառնամ իմ մոր և քույրերի մոտ, դեպի Անդալուզիա, այնտեղ լավ էր, այնտեղ այնպես խաղաղ էր ու հանգիստ։

–Մի՛ աճապարեք, դոննա Իզաբելլա,– վրա տվեց դը-Վալերան ժպտուն և կեղծ գուրգուրանքով,– ես թեկուզ խոստացել եմ 10000 դոլլար, բայց կարող եմ վճարել ավելի, քան այդ գումարը, որովհետև մեր գործերը լավ են գնում։ Ես ձեզ կվճարեմ 20000 դոլլար տարեկան։

–Ի՜նչ բարի եք,– բացականչեղ Իզաբելլան ու ժպտաց։ Նրա ժպիտը նմամ էր մռայլված ծովից հետո ծովի վրա բացվող արևին։ Իզաբելլայի աչքերը դարձյալ սկսեցին փայլել՝ ինչպես Անդալուզիայում։

–Սուտ էր նա,– մրթմրթաց ինքն իրեն Իզաբելլան։

–Ես հասկանում եմ ձեզ, դոննա իզաբելլա,– հարեց դը–Վալերան,– ֆրանսիացի բանաստեղծը ձեզ ստեր էր փչում, և դուէ հավատում էիք այդ ստերին ու ահաբեկվում։ Ես զգում էի, որ նա ձեզ զանազան պատմություններ էր պատմում․ բայց կյանքը ցույց կտա, դե ո՛վ է ստախոսը։

–Դուք բարի եք,– հարեց Իզաբելլան անվերապահ անկեղծությամբ։

–Ահա ձեզ 10000 դոլլար իմ խոստումներից և պայմանագրից դուրս․ դեռևս շատ հազարներ կլինեն, երբ հաջողություն լինի,– գոռոզությամբ հայտրարեց դը–Վալերան և հանձնեց նրան չեկը։

Իզաբելլան խնդրեց դը–Վալերայից, որ մորը հեռագրի Նյու–Յորք հասնելու մասին։

Արդեն հեռագրել եմ,– պատասխանեց դը–Վալերան,– ր հեռագրով փոխադրել եմ 2000 դոլլար։

–2000 դոլլա՞ր։

–Այո, այո, ես լիովին կկատարեմ իմ խոստումները։

Իզաբելլան ուրախությունից ոստոստեց, ինչպես նոր խաղալիքներ ստացած մանուկը։

Դը–Վալերան ներողություն խնդրեց Իզաբելլայից և հեռացավ։ Իզաբելլան մնաց մենակ։ Նա դարձյալ դուրս նայեց լուսամուտից ահավոր քաղաքին, և նրան թվաց, որ օրորվում է երջանիկ ու հոտավետ մի երազում։

Հանկարծ թխկացրին Իզաբելլայի սենյակի դուռը։ Ներս մտավ մի համազգեստով ծառա և նրան մատուցեց իրիկնային թերթերի հավելվածները։ Իզաբելլան բաց արավ թերթերը և տեսավ իր լուսանկարներն առաջին էջերում։ Իզաբելլան սկսեց որոշ ատելություն զգալ դեպի ֆրանսիացի բանաստեղծը, որ ճգնել էր պղտորել իր կյանքը, որ ճգնել էր սև քողեր քաշել իր երջանկության վրա։ Երբ դը–Վալերան վերադարձավ Իզաբելլլայի մոտ, նա պատմեց նրան բանաստեղծի ասածները։

–Նա ասում էր,–ասաց Իզաբելլան,– որ դուք նայում եք իմ վրա՝ ինչպես վաճառականն իր ապրանքի վրա։

Դը–Վալերան հեգնորեն, բարձր և կոպիտ հռհռաց։

–Խեղճ, անմիտ բանաստեղծ․ նա կարծում էր, որ փողը միևնույն նշանակությունն ունի մեձ համար՝ ինչպես քաղցած և թեթևամիտ բանաստեղծների համար։

Խոսակցությունը երկար չշարունակվեց, որովհետև ծառան նորից անհանգստացրեց նրանց, ներկայացնելով դը–Վալերային մի այցետոմս։ Դը–Վալերան կարդաց այցետոմսը և անմիջապես աճապարեց դեպի ընդունելության դահլիճը։

–Ինձ ցանկանում է տեսնել Ամերիկայի ածուխի թագավորի որդին,– կես ահաբեկված արտասանեց դը–Վալերան և աճապարեց ներքև։

Իզաբելլան կասկածեց դը–Վալերայի խոսքի անկեղծությանը։

–Ի՞նչ գործ ունի ածուխի թագավորի որդին իմ ագենտի հետ,– մտածեց Իզաբելլան։

Բայց Իզաբելլան սխալվում էր։ Իսկապես այցետոմսը պատկանում էր Ամերիկայի ածուխի թագավորի որդուն՝ մր․ Ռոբերտ Շրայտերին։

Երիտասարդ Շրայտերը համարվում էր Նյու–Յորքի «բարձր հասարակության» ամենագալանտ մարդը։ Նա մսխում էր իր հոր ոսկու դեզերը, մասնավորապես թատրոնների կուլիսներում, իր մասնավոր ապարանքում և իր անձնական նավի վրա, որը կոչվում էր «Պոսիդոն»։

Դը–Վալերան ներկայացավ մր․ Շրայտերին ընդունելության դահլիճում ժպիտով և խոնարհությանմբ։

Երբ դը–Վալերան վերադարձավ դահլիճից, հայտնեց Իզաբելլային, որ իր Նյու–Յորքի առաջին ելույթից հետո՝ հյուրասիրվելու է ածուխի թագավորի որդու անձնական նավի վրա։

–Այժմ,– շարունակեց նա,– պետք է գնանք ներքև և ծանոթանանք մր․ Շրայտերի հետ։ Իզաբելլա Սերանոն ագենտի հետ գնաց դահլիճ ոստոստուն քայլերով։ Դահլիճում դիմավորեց նրան ածուխի թագավորի որդին՝ Նյու–Յորքի բարձր հասարակության ամենագալանտ մարդը։ Իզաբելլան մոռացավ ամեն ինչ, միայն հիշեց, որ այժմ երջանիկ են իր մայրը և քույրերը, որոնք այժմ փող ունեն, հիշեց, որ պարտք չունեն, հիշեց, որ իր քույրերը պարում են ուրախ՝ Անդալուզիայի լուսնկա գիշերներին։

–Ես ձեր անունը լսել եմ,– ասաց մր․ Շրայտերը Իզաբելլային,– ցանկանում էի տեսնել ձեզ։ Ամերիկան հյուրասեր երկիր է, մանավանդ ձեզ նման արվեստագետների համար։

Իզաբելլայի համար պարզապես ապշեցուցիչ էր ածուխի արքայի որդու պարզությունը։ Նա խոսում էր հասարակ մարդու նման։

Առավոտյան Իզաբելլան և Շրայտերը շրջում էին Նյու–Յորքում։ Պատերի վրա, յուրաքանչյուր փողոցում, թերթերում, կաֆեներում, տրամվայներում, ստորերկրյա տրամվայների կայարաններում, ճաշարաններում, քաղաքի ամեն մի կետում փակցված էին Իզաբելլա Սերրանոյի աֆիշաները․

Մր. Շրայտերի շոֆերը կանգ առավ։ Հըդսըն գետի ափին՝ մի ճաշարանի առաջ։ Մր․ Շրայտերը թեթև բռնեց Իզաբելլայի թևից և ցած իջեցրեց նրան։

–Այստեղ կճաշենք, եթե հավանեք,– ասաց Շրայտերը։

–Լավ,– համաձայնեց Իզաբելլան։ -- Մենք Անդալուզիայի գինի չունենք, բայց ունենք Բորդո,- հարեց Շրայտերը:

Իզաբելլան խմեց Բորդոն Անդալուզիայի գինու ցանկությամբ:

Մր. Շրայտերը երկար նայեց նրա մուգ աչքերին, ողորկ և թուխ թևերին, նայեց նրա պալմայի տերևների նման մուգ, երկար ու սուր թսրթիչներին և կծեց իր ցանկափրփուր շրթունքները: Երբ վերջացրին ճաշը, մր. Շրայտերը մի հարյուրանոց նետեց սպասավորին, և նրանք դուրս եկան: Ավտոյի մեջ Իզաբելլան հեշտանք էր զգում, ամեն բան նրան երազի նման էր թվում, ամեն բան ուրախ և թեթև:

Հյուրանոցի դահլիճում դը-Վալերան դիմավորեց նրանց ժպիտով և քծնանքով:

-Կյանքը գեղեցիկ է, չէ՞,- հարցրեց նա Իզաբելլային:

Իզաբելլան չպատասխանեց, բայց ժպտաց:

-Երիտասարդ լեյդին պետք է հանգստանա,- ասաց մր. Շրայտերը:

Իզաբելլան ներողություն խնդրեց հեռանալու: Երբ նա ձեռքը երկարեց մր. Շրայտերին, սա բռնեց և երկար համբուրեց Իզաբելլայի ձեռքը՞ Իզաբելլայի հեռանալուց հետո՝

Այսպիսի երջանկության ես երբեք չեմ հանդիպել իմ կյանքում,- խոստովանեց Շրայտերը:

Դը-Վալերան ատամները բաց արած՝ ձախ ձեռքով իր փոքրիկ բեղերը ոլորեց և ժպտադեմ պատասխանեց.

-Ինչպես որ կամենում եք, մր. Շրայտեր:

Ածուխի թագավորի որդին նստեց սեղանի դիմաց և 15000 դոլլարի մի չեկ գրելով հանձնեց դը-Վալերային:

-Իսկ ձեզ կտեսնեմ հետո,- ասաց մր. Շրայտերը դը-Վալերային:

Մր. Շրայտերը հեռանալուց առաջ հանձնեց նաև մի այցետոմս՝ վրան գրած: Դը-Վալերան աճապարանքով կարդաց տոմսը-«Մի մոռանաք ծովի գիշերը»: Կարդալուց հետո՝ աճապարեց վեր: Իզաբելլան ընկել էր անկողնի վրա և հանգստանում էր:

-Դոննա Իզաբելլա,- բացականչեց դը-Վալերան, որից Իզաբելլան ընդոստ վեր ցատկեց,– Ամերիկայի ածուխի արքայի որդին սիրում է ձեզ, ահա սիրո ապացույցը։

Ագենտը նրան հանձնեց սիրո ապացույցը՝ 15000 դոլլարը և այցետոմսը։

–Չեմ հավատում– ծովի գիշերը․․․–մրմնջաց Իզաբելլան։

–Չէ՞ որ մենք նրա հյուրն ենք լինելու իր անձնական նավի վրա, ձեր առաջին ելույթից հետո,– պատասխանեց դը–Վալերան։

Իզաբելլան երկար նայեց տարածութկան մեջ ր ժպտաց։

Իզաբելլան իր զարդասենյակում դողում էր երկյուղալից։ Հասարակությունը լցվել էր դահլիճ և լուռ սպասում էր սպանացի պարուհուն։ Իզաբելլան շատ էր պարել մեծ ժողովրդական մասսաների առաջ, բայց առաջին անգամն էր, որ նա հանդես էր գալու ցիլինդրավոր և ֆրակներ հագած տարօրինակ բազմության առաջ։ Դը–Վալերան մտավ զարդասենյակ և տեսնելով, որ Իզաբելլան պատրաստ է բեմ գալու, գնաց դուրս աճապարանքով։ Դը–Վալերան երկու խոսք ուներ ասելու հասարակության։ Իզաբելլան մտածում էր, որ վայրկյաններ են մնացել հանդես գալու։ Հանկարծ լսվեց որոտընդոստ ծափահարություն դահլիճում։ «Դը–Վալերան վերջացրեց», մտածեց Իզաբելլան։ Նա նայեց մեծագիր հայելուն և դիտեց իրեն՝ իր մուգ աչքերով։

–Դոննա Իզաբելլա, բարձրացնում են վարագույրը։

Իզաբելլան այլևս ոչինչ չտեսավ, միայն զգաց, որ մթնշաղային բեմի վրա սահում են իր ոտները թեթևորեն և ավելի ու ավելի են արագանում հետզհետե բացվող լույսերի մեջ։ Մթնշաղը պայծառանում էր, արևածագն էր, արևածագն Անդալուզիաում։ Իզաբելլայի մարմինն սկսեց փոթորկվել, փոթորկվել այնպես, ինչպես արևն է փոթորկվում Անդալուզիայում, նրա թևերն ուղիղ վեր էին բարձրացած, ամբողջ մարմինը գալարվում էր վեր, ուղիղ՝ ինչպես արևի շողը, ինչպես նետը սլացիկ, դեպի վեր՝ ինչպես երկինք թռչող մարմարը գոթական կառուցվածքի։ Հանկարծ Իզաբելլան կծկվեց, հատակին և սկսեց դեպի վեր բարձրանալ, հետո կանգնեց` գլուխը ետև գցած, իրանը` առաջ, սրունքները` կորացած, ճիշտ նման հրացանի նշանի: Շողերն ավելի առատությամբ թափվեցին բեմի վրա, և Իզաբելլան շարունակեց խռովասույզ, ալեկոծ ու խելակորույս պարը արևի ծագման:

Դահլիճը որոտաց` ինչպես ծովն էր որոտում մի քանի օր առաջ:

Քրտինքը կաթիլ առ կաթիլ վազում էր Իզաբելլայի քունքերից` ինչպես գարնանային ծովը կանաչ տերևի վրա:

Զարդասենյակում դը-Վալերան կռացավ և համբուրեց Իզաբելլայի ոտները:

Օրհնյալ է քո մայրը, դոննա Իզաբելլա, օրհնյալ է քո ծնունդը դոննա Իզաբելլա, բացականչեց դը-Վալերան:

Ծափահարությունները շարունակվում էին, Իզաբելլան երևաց բեմի վրա: Դահլիճը լցվեց ծափահարությամբ և բեմը` ծաղիկներով:

Երբ Իզաբելլան վերադարձավ զարդասենյակ, դը-Վալերան հայտնեց նրան, որ բեմը լցրել է ծաղիկներով ինքը` Ամերկայի ածուխի արքայի որդին:

Նա դահլիճո՞մն է, հարցրեց Իզաբելլան:

Մի՞թե չտեսաք նրան, աջ կողմի օթյակում:

Ոչ, ես ոչ ոքի չտեսա:

«Պոսիդոն» ը կանգնել էր Նյու Յորքի նավահանգստում և սպասում էր մր. Շրայտերի հրամանին` բաց ծով դուրս գալու համար: Իզաբելլա Սերրանոն, կիսամերկ, փաթաթված երկար վերարկուի մեջ, դուրս եկավ թատրոնից և մտավ մր. Շրայտերի ավտոյի մեջ: Մր. Շրայտերը վաղուց սպասում էր նրան: Նրանցից առաջ նավ էին գնացել Նյու-Յորքի «բարձր հասարակության» անդամներից մոտ հիսուն հոգի:

Նավի ջահազարդ դահլիճը լուսավորված էր տոնական օրվա նման: Երբ Իզաբելլա Սերրանոն և մր. Ռոբերտ Շրայտերը նավ մտան, հյուրերը նրանց դիմավորեցին ծափահարություններով: Սպասուհիները թարմ ծաղիկներով և բուրումնավետ ջրերով ողողեցին իսպանացի պարուհուն և Ամերիկայի ածուխի արքայի որդուն։

Իզաբելլան վերացել էր․ նա զգում էր, որ այս բոլորն իր համար էր՝ իր հաղթանակը։

Դը–Վալերան շողոքորթ շնիկի նման դառնում էր մր․ Շրայտերի շուրջը և ժպտալով՝ հաճոյախոսություններ անում նրան, որ մր․ Շրայտերն ասել էր․ «Իսկ ձեզ կտեսնեմ հետո»։ Դը–Վալերան գիտեր, որ իր ծառայությունները կվարձատրվեն լիովին, որ ինքը կհագենա փողից և նվերներից։ Մր․ Շրայտերի կարգադրությամբ նավի փոքրիկ օրկեստրն սկսեց նվգել պարի եղանակ։ Նրա այս պարն ավելի լեգենդային, ավելի սրտագին էր,քան այն պարերը, որ պարել էր այդ երեկո Բրոդուեյի հասարակության համար։

Նավը ճեղքում էր Ատլանտիայի մուգ–կապտավուն ալիքները, օրկեստրը նվագում էր, Իզաբելլան՝ պարում, հյուրերը ծափահարում էին խելահեղ, սկ մր․ Շրայտերը տրորում էր ցանկություններից փրփրած իր շրթունքներն ատամներով։

Շրայտերը ծծում էր Իզաբելլայի շրթունքները, ծծում էր հարավի արևը նրա շրթունքներից, հարավի արևը, որ կաթիլ առ կաթիլ սուզվել էր նրա թուխ մարմնի մեջ։

― Հրամայիր, որ նավը քշեն մինչև Անդալուզիա,– մրմնջում էր Իզաբելլան Շրայտերի գրկում։

Իսկ Ամերիկայի ածուխի արքայի որդին ծծում էր նրաա շրթունքներից հարավի արևը, որ, կաթիլ առ կաթիլ, սուզվել էր նրա թուխ մարմնի մեջ։

Դահլիճը տակնուվրա էր։ Հյուրերից ոմանք ընկել էին թավշյա հեշտաթոռների վրա և հարբածությունից չէին կարողացել վեր կենալ, սեղանի ծաղիկների թաղարները կործանվել էին և հատակին կոխոտվել, շշերը թափվել էին և կոտրտվել, պահածոների կիսադատարկ տուփերը թափված էին ամեն կողմ, մի բարձր ջրշուշան կանգնած էր դեռևս սեղանի անկյունում և տխուր նայում էր դահլիճի ավերակին։

Այդ դահլիճը տեսնողը կարող էր գուշակել այն դաժան օրգիան, որ տեղի էր ունեցել Նոր Աշխարհում Հին աշխարհի ձևով։

Առավոտյան նավը կանգ առավ Մեյնի ափերին։ Իզաբելլան դուրս եկավ նավից մր․ Շրայտերի հետ՝ տրորված, նման ծաղիկներին, որ կործանված էին և թափված հատակին։ Իզաբելլայի աչքերի վրա պղտորության մի քող էր իջել, միայն հանդարտորեն փակվում և բացվում էին պալմայի տերևների նման մուգ, երկար ու սուր նրա թարթիչները:

Իզաբելլան շարունակեց պարել՝ համաձայն դը–Վալերայի կնքած պայմանագրի։ Մր․ Շրայտերը մոռացավ Իզաբելլային, դոլլարները նոր զգայություններ պարտադրեցին նրան։ Դը-Վալերան ծանոթացրեց սպանացի պարուհուն նորանոր փոքր և մեծ Շրայտերների հետ։

Թափվեցին Անդալուզիայի գեղջկուհու աչքերի աստղերը հատիկ–հատիկ։ Իզաբելլան սկսեց ապրել իր վազահաս տերևաթափը՝ ողբագին և աղեկտուր։ Նրա ճակատից դեղին տերևներ ընկան։ Նրա մարմինը կորցրեց իր ճկունությունն ու սլացիկությունը, սրունքները կապարացան, նրա արևածագի վառը չհուզեց հասարակությանը։ Միայն մի քանի բարի ձեռքեր ծափահարեցին ի հիշատակ հին, վաղեմի պարուհու։

Տարիներ անցան։

Իզաբելլա Սերրանոն մնաց մենակ և տխուր։

Նրա թերթերունքները փակվում էին աչքերի վրա՝ ինչպես կափարիչն է փակվում մանկամարդ աղջկա դաղադի վրա։

Մի օր նա նստել էր իր սենյակի անկյունում, հայելին ձեռքը դիտում էր իր ավերված դեմքը, երբ մի այցետոմս ստացավ։ Նրա աչքերը վայրկենաբար վառվեցին։

–Ներս, ներս հրավիրիր իմ վաղեմի բարեկամին,– ասաց իր աղախնին։

Ֆրանսիացի բանաստեղծն էր։ Նրանք փաթաթվեցին իրար այնպես սեղմ, այնպես անբաժանելի՝ ինչպես լույսն ու տաքությունը:

Արցունքները խեղդվեցին Իզաբելլայի կոկորդում: Նա նայեց Էմիլին՝ թարմացած և վերածնված: Նա բարձրացրեց պալմայի մուգ, երկար ու սուր տերևների նման իր թարթիչները և գորովագին հարեց բանաստեղծին.

Դու ասում էիր՝ զգույշ եղիր առաջին քայլից, բայց ես արի առաջին և բոլոր քայլերը, մրմնջաց Իզաբելլան:

Վերադարձիր Անդալուզիա, վերադարձիր դեպի Անդալուզիայի ժողովրդական տոները, այժմ ճանաչում ես Ամերիկայի ոսկեզօծ կեղտը, շշնջաց բանաստեղծը:

Նրանք փաթաթվեցին իրար այնպես սեղմ և այնպես անբաժանելի՝ ինչպես լույսն ու տաքությունը:

1929 թ.

Քոթոն իր աչքով տեսավ, թե ինչպես ծանոթներին բաժանեցին իր թխլիկ ձագուկները․ ի՞նչ արած․ մարդկանց օրենքն այդպես է և ամեն մի օրենք դրված է մարդու շահերը պաշտպանելու համար․․․ Քոթոն տեսել է ամեն ինչ և սիրում է հիշել բոլոր կենդանի փաստերը։ Օրինակի համար, անցյալ ամառ ծախեցին հորթը՝ կովին թողնելով անմխիթար վիճակի մեջ։ Աշնանը ճտերը սրի քաշեցին ու կերան։ Խաչի տոնին չարաճճի ուլին կախեցին վառած թոնրի մեջ ու ողջ տեղը ականջը թողին։ Ո՞ր մեկը հիշել։ Նույնիսկ գետի ձուկը չի ազատվում նրանց ձեռքից․ սուր դանակով քերում են խեղճի ցոլուն փշերը, քոթոն աչքով Է տեսել, փորի միջի եղածը կատվին են տալիս ու տապակում՝ մի այնպիսի գարշելի հոտ ձգելով տան մեջ, որ Քոթոյի աղիքները շարվում են կոկորդին։

Ի՞նչ կարող ես անել, աշխարհի տերը որ կա, մարդն է, պրծավ գնաց․․․

Շատ է մտածել Քոթոն, խելքին շատ զոռ տվել, նույնիսկ թաքուն հաչել, օգուտ չի եղել․ ո՛ր մեկի վրա հաչել։

Այսպես մեկը մյուսից այլանդակ արարքները շարվում էին Քոթոյի գլխում և նա սրտի դառը կսկիծով էր նայում իր կրծքի տակ կուչ եկած ու անուշ քնած քոթոթին, ի՞նչ է սպասում նրան կյանքում․․․

Մինչ շունը տարված էր իր ժառանգի ապագան գուշակելու հոգսով, ուրախ ու աղմկալի զրույցով տանից դուրս եկան տանտիկինն իր փոքրիկ, լավ կերակրած ու խնամած թոռը գրկին, հարսը և աղջիկները։ Աղայի այդ անդրանիկ թոռը Քոթոյի ձագերին շատ էր սիրում․ դա մեծ նշանակություն ուներ խելոք շան աչքում և տեղն եկած ղեպքում սիրում էր պարծենալ իր հարևան ցեղակիցների մոտ։

Բերեք քոթիկին, բերեք, թոռս խաղա, ասաց բախտավոր տատը, նստելով շվաքում դրած հնամաշ բազմոցի վրա։ Աղջիկներից ամենափոքրը իսկույն վազեց դեպի Քոթոյի բունը և նրա ցասկոտ հայացքից ազդված մի պահ կանգ առավ։

Մայրիկ, քոթիկը քնած է։

Արթնացրո՛ւ, արթնացրո՛ւ, ծաղրեցին միամիտ աղջկան բոլորը միաձայն։

Քոթոն ինչ-որ մոմռաց քթի տակ և պատրաստ էր մի անհեռատես, հանդուգն քայլի, երբ խոհանոցի լուսամուտից դուրս նետվող տաք ոսկորները գայթակղեցին նրան, և նա իր սխալը հասկացավ միայն այն ժամանակ, երբ իր ձագն արդեն բազմոցի վրա էր։

Փոքրիկ տղան ու շունը խաղում էին այնպես սիրով, կասես հարազատներ լինեին։

Ես դրա դեմ ոչինչ չունեմ, մտածեց հանգստացած շունը և ոսկորները բնի մի անկյունում հավաքելուց հետո նորից հեռու և երջանիկ ժպիտով սկսեց հետևել իր միակ զավակի խաղերին։

Փոքրիկ քոթոթը ուրախությունից ինքն իրեն կորցրեց ու առաջին թաթերը դնելով մանկան կրծքին, համարձակ լիզեց նրա դունչը։ Մանուկը վախից ճչաց, մեծերը սաստիկ վրդովվեցին և մի քանի քնքույշ ձեռքեր արագորեն ցույց տվին քոթոթին իր սխալի մեծությունը․․․

Քոթոն հեռվից դիտում էր կատարվածը ու կսկծից շվարած չէր իմանում ինչ դիրք բռնել, որ հետևանքը կորստաբեր չլինի իր վերջին զավակի համար․․․

Ծեծի՜ր, ծեծի՜ր, զավակս, անպիտանին, ասաց հարսը սրբելով ու համբուրելով որդու դունչը, մի լավ ծեծիր, այ այսպես, այսպես։

Մանկիկը ծիծաղելով հետևում էր մոր օրինակին ու թաթիկներով ու տոտիկներով հարվածում շանը։ Մոլորված քոթոթը լիզում էր իրեն հարվածող բռունցքները, կամ անվարժ կերպով բողոքում։ Ընդհանուր ծիծաղից ու իրարանցումից ջահել հարսն այնպես ոգևորվեց, որ բռնելով քոթոթի ականջից՝ վեր բարձրացրեց և շուռ տալով оդի մեջ՝ նետեց բնի մոտ․․․ Ամենքն էլ մնացին գոհ։

Քոթոն լիզում էր, փաղաքշում իր ծեծված ձագին և արտասուքը կուլ տալով մտածում, թե որքան տարբեր են լինում մայրերը կյանքում։

1903 թ.

Ես փոքր էի դեռ, փոքր էի ես,
Աչքեր ունէի բարի ու մեղմ,
Արտերի ճամբին տեսայ ես քե,
Դուն այնքան աղջիկ, այնքան անմեղ։

Առաջին հանդիպում… եւ ինձ թւաց,
Որ նման ես դու ճերմակ գառի,
Ուզեցի քեզ հետ դաշտը գնալ
Ու հասնել ճերմակ բարդի ծառին։

Ուզեցի, բայց դու գնացիր տուն,
Ու երազ դարձար, դարձար վերյուշ,
Փռւեց գորշագոյն մի իրիկուն,
Մի Բողար հաչեց հեռւից հեռու։

Յետոյ գիշերը, անհանգիստ քուն,
Լուսնկայ դաշտեր, դունչը գառիս,
Ես գնում էի մեր դաշտերով,
Ես հասնում էի բարդի ծառին…

Բարի իրիկուն, դրացի՛։

Բարի տեսանք, Մկըր-աղա, էս ո՞ւր ես գնամ։

Ոչ մի տեղ էլ չեմ գնում, ներսը տաք կրակ է. նստիս՝ կթմրիս, պառկիս՝ քունդ չի գա, կքրտնիս. մանավանդ՝ ամռան ճանճերն էլ շատ անամոթն են։ Խմբով վրադ կթափվին ու այնպես կկծեն, որ ձեռներից պրծնելիք չկա։ Գնամ, ասի, նոր դրացուս հետ նստեմ, մի քիչ զրույց անեմ... Աման, ախպեր, բեզարեցինք էս ամառվա ձեռքը, աշունը գար՝ օր տեսնեինք... Ի՞նչ նոր բան կա։

Բան չեմ լսել։ Ի՞նչ է, բան կա՞ որ։

Չէ՛, այնպես հարցրի, գուցե, ասի, դա լսած լինիս։ Լրագիր հո ստանամ ես։ Նեմեցն ու ֆրանցուզը հաշտվեցի՞ն...

Նրանց հաշտված լինելը վաղուցվա բան է. հիմա ֆրանցուզը պատերազմական տուգանքը վճարելու վրա է։

Հաաա՜, օ՜խ, լավ է. մեկ էլ ջուրը չտեսած թող վարտիքը չհանի... Հորիցդ, եղբայրներիցդ գիր ստանո՞ւմ ես. ինչպե՞ս են։

Վաղուց է գիր չունիմ։

Բա չիմացա՞ր՝ ո՞ւմ մեռելի զանգերը կզարնեին։

Մեռելի զանգ զարկի՞ն որ. կարծեմ բան չլսեցի։

Բա՛, զարկին, զարկին, մեկ չէ՝ երկու-երեք անգամ զարկին, հայտնի բան է, ո՛ր հարուստի մեռել պիտի լիներ. ժամկոչի զարկելուց էր երևում, պարզ, որոշ, հանդիսավոր կզարկեր, բայց լավ ուշադիր չեղա՝ տղամարդի՞ էր, թե՞ կնիկմարդու, տեղիս սովորությամբ, հո գիտես, թե մեռնողը տղամարդ է, առաջ մեծ զանգը կզարնեն, հետո՝ փոքրը. եթե կնիկմարդ է՝ առաջ փոքրը կզարնեն, հետո՝ մեծը։ Երբ որ կինս պատշգամբ էր դուրս եկել, առաջինը նա ինձ ասաց, որ մեռել կա, արդեն մեկ-երկու հատ զարկել էին. այդպես էլ չիմացանք՝ տղամարդ, թե կնիկմարդ լինելը, ով ուզում է լինի՝ Աստված ողորմի հոգուն։ Միտք եմ անում, միտք՝ արդյոք ո՞վ պիտի լինի հեչ չեմ կարողանամ իմանալ։ Պատուհանիս տակով էլ մարդ չանցավ, որ հարցնեի։ Մեկ մարդու վրա կասկած ունիմ, նա էլ այդքան տարիքով չպիտի լիներ, կնիկս էլ նույն բանն է ասում, Է՜հ, ով ուզում է լինի՝ Աստված ողորմի հոգուն... վատացավ մեր քաղաքը, վատացավ, առաջվա տարիները՝ ամիսը մեկ մեռել որ լիներ՝ ամբողջ քաղաքը ոտքի կկանգներ, հենց որ մի ջահել տղա կամ ջահել աղջիկ մեռներ, իսկույն հորերու կամ մորերու գլխին կհավաքվեին. «Լավ չնայեցիք, ուժերից վեր գործի դրիք, ցավի, դարդի բերեցիք, ջադուից չզգուշացաք», ո՞րը ասեմ, տեսակ-տեսակ բաներ կհնարեինք, որ ուրիշ ընտանիքների տերերն զգուշանային։ Ճիշտն ասենք, այն ժամանակ մեռնելը քիչ էր պատահում։ Իսկ հիմա՞. հիմիկվա բանը պրծած է. ո՛չ թե շաբաթը, այլ օրը մեկ, դեռ երկու մեռել է լինում։ Խելքս չի հասնում, թե ի՞նչ բան է սա. մարդի՞կ են հին ժամանակի պապենական սովորությունները մոռացել, դրանից է, թե՞ բժիշկներն իրենց արհեստի մեջ վարպետ չեն, թե՞ աշխարհս շուռ է եկել, թե՞ հողն ու ջուրն իրենց առաջվա ուժը չունին... ջանըմ, հո սուտ չէ։ Ղրիմից նոր եկած տարիները ծերերն ասում էին (ես էլ շատ ջահելներից չեմ. Աստծով, մեծ պասը որ գա՝ յոթանասունիննս կլրացնեմ ութսունի մեջ կմտնիմ), մենք էլ աչքներովս տեսել ենք, առաջվա տարիները, մեղայսատծու, այսպես ճռճռան սառնամանիք, բուք ա բորան մինչև ապրիլ ամիսը ո՞վ էր տեսել, վերջին ցրտերը բարեկենդանի* օրերին էին լինում. ջահելները սահնակներով փողոցից փողոց, թաղից թաղ ման կգային, ցուրտը մի քիչ թշները կկծեր՝ պրծավ գնաց. հենց որ մեծ պասը մտնեինք, ձյունը կսկսեր հալվել, եղանակն էլ՝ կմեղմանար։ Ծառազարդի** կիրակին ուռիները տերևներով կծածկվեին, դու մեկ հիմա նայե, հա՜յ-հա՜յ, հազիվ մայիսի տասնհինգին ծառերը կզարթնին...

Ծառի միրգն էլ աոաջվանը չէ... քաղաքիս մեջ բաղ մնա՞ց որ. ո՛րը արմատով չորացավ գնաց, ո՛րը ճիճուն կերավ, ո՛րը ցուրտը տարավ... Բույսերն էլ աոաջվանը չեն. առաջվա հոտոտ բույսերն ու ծաղիկներն ո՞ւր են. առաջվա տարիները սովորություն կար մայիսին խոտի վրա պառկելու, դա ամեն ցավից, յարա-փարայից կազատեր, հիմա ա՛յն խոտն էլ չկա, ա՛յն խոտի վրա պառկողներն էլ... Է՜, է՜, է՜ֆ, որդիս, հայի բանը պրծել է...

Էդ չէ, համա լսել եմ՝ հրամանքդ բաղ ես ուզում տնկել, լա՜վ բան է բաղը, աստված աճեցնե. բաղ ասածդ Աստված սիրում է՝ ասում էին ծերերը, բաղ ու բոստանի համար Աստված շատ ողորմած է. ջուրն ու արևը միշտ անպակաս է անում. Աստված տա, Աստված տա, միջից միրգն անպակաս լինի, բակի մեջ բաղ ունենալը լավ բան է... Բայց տես, չլինի թե բակիդ մեջ ուռի տնկես, սուտ է թե ղորթ է*, հորերիցս-պապերիցս լսել ենք, որ ուռին իր տնկողի վզի հաստությանը դարձավ թե չէ, տնկողը հանկարծակի կընկնի, կմեռնի, շատ փորձած բան է։ Մեկ էլ լսել եմ, որ հրամանքդ հավ կսիրես, դա էլ վատ բան չէ. բայց, կներես, ինձնից քեզի խրատ չլինի, աղավնի չպահես, որդիներդ, տնե-տեղե հեռու, դատարկուն կլինին, որովհետև ամբողջ օրը աղավնիների ետևից կընկնին, փողոցե փողոց, անկարգ երեխաների հետ կչափչփեն, դրացիների կղմինդրները վար գցելով կտոր-կտոր կանեն, իրենք էլ գիր-կարդումի հետ հավես չեն ունենա... Ի՜նչ խոսք, այս բաները հրամանքդ մեզանից լավ կիմանաս։ Բայց այդ ինչպե՞ս եղավ, որ հավն ու բադը մի բակի մեջ ես ուզում ունենալ։ Չգիտեմ, կարծես անհարմար բան է. այդ էլ քո իմանալու բանն է։ Հավը որ կա՝ վարուցանքին խիստ հակառակ է, հնդուհավի ամենասիրած բանն է ծառերի վրա թառել և գալ տարվա բացվելու տերևներն ու ծաղիկները կտկտել ուտել, սագը որ՝ որտեղ ման գա, այնտեղ երեք տարի խոտ չի բուսնի, չգիտեմ, դու գիտես, կա՛մ մեկին պիտի հավես անես, կա՛մ մյուսին, ասում ես երկուսը միասին լինի՞ չգիտեմ։ Թե ասես հավերին հավանոցում փակես, դա էլ մի ուրիշ ցավ է, բոլորը կոջլոտին. այդ բանը ես տեղով գիտեմ...

Լավ բան է պարտեզի հավեսը, մեր հայրերն ու պապերը, որ Ղրիմից եկան, ի բնե հավես ունեին պարտեզի և տեսակ-տեսակ բույսերի, քիչ կպատահեր, որ կանաչեղենն ու միրգը շուկայից բերվեր, խնձոր, տանձ, բալ, կեռաս, սալոր, ծիրան, հաղարջ, վարունգ, մաղադանոս, սամիթ, բողկ, պադրիջան, տոլմայի դդում, գետնախնձոր, սոխ, սխտոր, ուրիշ տեսակ-տեսակ բույսեր, լոբի բոլորը տանից էր։ Այսօրվա պես միտքս է՝ օղորմած-հոգի մայրս ձմեռվա պաշարեղենը, համարյա ամբողջովին, տանից էր հանում, ցանկապատած մի պարտեզ ունեինք, իր ձեռքով կվարեր, իր ձեռքով կցաներ, իր ձեռքով կջրեր, իր ձեռքով էլ կանաչին ու միրգը կքաղեր, տակառներով վարունգ թթու կդներ և պորինջան* աղը կդներ, խնձորն ու տանձը ձմեռվա համար կապ-կապ կչորացներ. սոխ ու սխտորն էլ՝ նմանապես, նրա մառանն ու նկուղը մտնեիր՝ մրգավաճառի խանութի պես մի բան էր. շուկայից շատ քիչ բան կառնեինք, մի կով ունեինք, բայց տարին տասներկու ամիս ո՞վ շուկայից արդար յուղ, սեր, մածուն, կարագ ու պանիր ներս կբերեր, մեղայաստծու։ Այս քսանհինգ-երեսուն տարի է, որ այդպիսի բաներից ժողովուրդը կտրվեց։ Հիմիկվա կանայք ամբողջ օրը պատուհանի առջև կամ փողոցի դոանը նստած՝ չը´թ-չը´թ կուտ կուտեն ու դրացուն կբամբասեն...

Քաղաքիս ծառերն ու պարտեզները վերացան, մարդկանց էլ, հատկապես երեխաների, հիվանդությունն ու ցավը շատացավ, այս էլ նկատված բան է. ճիշտ է, առաջները մեր քաղաքում հիմիկվա պես մեծ-մեծ թիթեղի կտուրներով, աղյուսի տներ չկային, բայց այսքան էլ կիսավեր տներ, բաց բակեր չկային, մայիսը որ գար՝ քաղաքը ծաղկով լիքը մի զամբյուղի էր նմանում, վարդի, շուշանի, ռեհանի, ցայգածաղկի, անանուխի հոտը աշխարհ կփռվեր, հազար տեսակ հավքեր, բլբուլներ ծառերի վրա կդայլայլեին, առավոտ կանուխ տեղեդ որ ելլեիր, պարտեզ մտնեիր՝ ժամ գնացածի պես մի բան կլիներ... է՜, է՜, է՜, բալամ, անցավ այն ամենը, մեկ էլ ետ գալու չէ... Վերջի եկողները առաջվաններին չհավանեցին, նոր լավ բաներ չսովորեցրին, հները մոռանալ տվին. տեսակ-տեսակ, խարդախ մարդիկ եկան օտար տեղերից, քաղաքը տակն ու վրա արին, թե ունեցել ես՝ փնտրի... Կորավ մեր սիրուն, գեղեցիկ Նախիջևանը, վա՜խ, վա՜խ... Դու մի հիսուն-վաթսուն տարի առաջ տեսնեիր՝ այդպե՞ս էր մեր Նախիջեանը... հիմի ի՞նչ մնաց որ. մարդիկ էլ այն չեն, տներն էլ այն չեն, մարդկանց նիստ ու կացն էլ այն չէ, ջուրն էլ այն չէ, հողն էլ այն չէ՛, որ ասեմ՝ օդն էլ այն չէ՝ ասածս սուտ չի լինի...

Առաջվա ժամանակները ցավերի տեսակներն էլ, գիտես, այսքան շատ չէին։ Թոքախտը շատ հազվադեպ էր, հազարից մեկ էր պատահում, հիմա ի՜նչ ես ասում, տուն կա՞ որ երկու-երեք հոգի թոքախտ չունենա, խոլերան հո՝ մի անգամ մտնելուց հետո էլ չելավ քաղաքիցս, հենց որ վարունգի թուփը սկսում է ծաղկավորվիլ՝ խոլերան էլ դուրս է գալիս, մեր ժամանակները խոլերան հե՛չ լսված չէր... Սուտ չէ, մարդուս փորացավ պատահում էր. դրա էլ շատ հեշտ ճարն ունենք, կերթայիր շուկայից մի քիչ գխտոր կառնեիր, հավանգի մեջ մի լավ կծեծեիր, կչորացնեիր, մաղե կանցնեիր, ջրի հետ խաոնած մի քիչ կխմեիր, մեկ-երկու որ խմեիր՝ ցավի իզը-թոզը չէր մնա։ Ջերմ էլ կպատահեր, բայց հիմիկվա պես չիմանաս, շատ հազվադեպ, տարեց կանայք հոգու վարձքի համար ի՛նչ տեսակ ասես տնային դեղեր պատրաստած կունենային, վերցնեին կուտային, իրար ետեից յոթ օր խմեցիր՝ անցավ գնաց, ցավեդ ազատ կլինեիր, խինին ո՞վ էր լսել, մենք մեր սովորությամբ օշինդր կուտայինք կամ՝ դառն նուշ, դա էլ խինինի բանը կաներ. բայց տալու կերպը գիտեին...

Մտքես դուրս չի գալիս՝ այդ ո՞ւմ մեռելի զանգը կզարնեին... Ափսո՛ս, ափսո՜ս, քիչ առաջ խնձոր ծախող Օվակիմի խանութի տղան եկել էր ինձ մոտ. հարցնեի, իմանայի, ինչո՞ւ մոռացա որ... է՜, է՜, է՜, գլխացավանք տվի, թողություն արա՛, գիտե՞ս, մեկ խոսք կա՝ «ամեն մարդ իրեն տանը, հավին...»։

Ջանըմ, ինչո՞ւ ես վռազում, նստի զրույց անե՛նք, տանդ հո մանր երեխեքդ չեն լալիս։

Այդպես է, բայց չէ՛, երթամ, կովերը նախիրեն վաղուց են եկել, կինս կովը կթած, սամովարն էլ պատրաստած ինձ է մնամ։

Չէ՛, չէ՛, մնա՛, այս իրիկուն մեզ մոտ թեյի մնա։

Մնամ, բայց կինս տանը մենակ է, ո՜ւ...

Դրա էլ ճարը կգտնենք, ես հիմա կգնամ ծառայիս կասեմ, որ գնա, իմաց տա նրան (այդպես էլ արի), մենք երկուսս այստեղ փողոցի դռանը հովին թեյ կխմենք, կնիկմարդիկ էլ իրենց համար, բան չունիս, ներսը թող խմեն։ Այդպես լավ կլինի՞։

Վատ չէ, կարծես, բայց հրամանոցդ ի՞նչ նեղություն...

Նեղությունս ո՞րն է. էդ որ դրացիություն են ասում՝ բա ինչպե՞ս է լինում, հեչ լսած չե՞ս, թե՝ լավ դրացին լավ բարեկամից էլ լավ է։

Այդ այդպես է. է՜յ տղաս, էդ առաջվա ժամանակն էր. հիմի կհասկանան, թե դրացիություն ինչ ասել է, դա մի դրանց բակերը մտի´, որի՞ բակում միջադուռ կտեսնես, նոր շինած տների մեջ հո էլ սովորության չկա միջադուռ անելը, ունեցողներն էլ՝ ո՛րը առջևը տախտակ դրել գամել է, ո՛րն էլ քար է քաշել, ո՛չ թե գնալ-գալ, այլ մեկ-մեկի երես տեսնել կուզե՞ն որ. մեկ-մեկի վրա պակասություն նկատել, մեկ-մեկի վրա խնդալ, մեկ-մեկի հավ ու հնդուհավ գողանալ, սատկած շուն ու կատու մեկ-մեկի բակը գցել՝ սա է հիմիկվա դրացիությունը։ Առաջվա դրացիները մեկ-մեկու հետ հարազատ ախպոր պես կապրեին, նրանց կանայք էլ իրար հետ նույնպես սիրով էին լինում։ Օրը մեծ է. ամբողջ օրը լույս ցերեկ չի լինի, գիշեր էլ կա. մութ գիշեր ժամանակ, երբ որ, Աստված հեռու անի, մի փորձանք պատահի, ո՞ր բարեկամիդ պիտի վազես, փողոցից փողոց, թաղից թաղ... էհ, ախպերս, ո՞ր մեկը ասեմ, ասելով բերանս մազ բուսավ, ասողին էլ լսող է պետք, մեկ ձեռքը ծափ չի տա... Հա՛յ դրա ի՛նչն ասեմ, այդ մեռելի զանգակը մտքիցս դուրս չի գալիս, գիտե՞ս, արդյոք ո՞վ պիտի լիներ այսօրվա մեռնողը, միտք եմ անում, միտք՝ խելքս բան չի կտրում։ Կեցի´ր, կեցի´ր, նայե Մաթոս աղայի տան մոտով ո՞վ կանցնի, չե՞ս ճանչնար. Աստվածածնի ժամի ժամկոչը չէ՞, նա է. կարծես, կեցի´ր, ես մեկ պահ երթամ իմանամ... Ա՛յ տղա, այ տղա, է՜, է՜, Պապուկ աղա, ա՛յ տղա, կեցի´ր, կայնե՛, բան ունիմ ասելու, այսօր մեռելի զանգ զարկի՞ր։

Զարկի, է հետո՞։

Որի՞նն էր։

Մոլթան Ղազարոսի աղջկանն էր, չգիտե՞ս, ի՞նչ է։

Մոլթան Ղսւզարոսի աղջկա՞նն էր, հա՞, ա՛յ մարդ, վազն արի. Կատարի՞նն էր. ճի՞շտ ես ասում. Աստված ողորմի հոգուն (ժամկոչը գնում է իր բանին, դրացիս գալիս է մոտս նստում)։ Հա՜յ, ինչն եմ ասել, Մոլթան Ղազարոսի՞նն էր, հա՜... վա՜խ, վա՜խ, հոգիս, գոհարի պես աղջիկը գնաց, կա՛մ տասնվեց տարեկան կլիներ, կամ տասնօխտի մեջը... մեռավ, հա՞, Աստված օղորմի հոգուն, թյո՜ւֆ, թյո՜ւֆ, հազար ափսոս, մեռավ, հա՞, երնե՜կ իրեն, շուտ ազատվեցավ այս փուչ աշխարհքից ու մեզնից առաջ խունկի ծառին արժանի եղավ, հա՜յ, ինչ անեմ, լավերը գնացին, գեշերը մնացին, մեռավ, հա՞ա՞...

Մկըր-աղա, ինչո՞ւ այդպես շատ ես ցավում ազգականդ չպիտի լինի, կարծեմ...

Ազգականս էլ թող չլինի, ես նրան ազգականիցս ավելի էի սիրում, կինս էլ՝ նմանապես, մի տեսնեի՜ր ինչպիսի՜ աղջիկ էր. թե աշխարհքիս վրա մի կատարյալը կար՝ դա Կատարն էր. այնպես աղջիկ ո՛չ եղել է, ո՛չ էլ լինելու է... գոնե իմանանք՝ ե՞րբ պիտի թաղեն, հատուկ գնանք, մի բուռ հող գցենք վրան՝ վարձք է։ (Ծառան մեզ երկու գավաթ թեյ բերեց մատուցարանով)։

Համեցե՛ք, Մկըր-աղա, լիմոնո՞վ կկամենաս, թե" սերով... Թե որ չէ՝ ռոմով կկամենա՞ս։

Ախպեր, այս տաքերիս ռոմ կվայելե՞ հեչ։

Լսե՞լ ես, ասում են՝ սեպը սեպով կհանեն։

Ուզում ես ասել, որ թունդ ռոմը ներսի տաքությունը կպաղեցնե, ծարավը կկտրե՞։ Մեկ էլ ի՞նչ նեղություն։

Նեղությո՞ւնս որն է, վազն արի այդպիսի խոսքերից, աղջի՛, ռոմին շիշը բեր. գիտե՞ս, էն ընտիր տեսակի ռոմը, որ ես ինքս եմ խմում (այնինչ՝ սո՜ւտ, կյանքիս մեջ ռոմ կամ պունշ տանս խմած չեմ)։

Վազն արի, դատարկ բան է. խնջո՞ւյք է, ի՞նչ է, որ թանկնոց ռոմը դուրս ես հանում, հասարակ տեսակի էլ որ լինի՝ կլինի, գիշերվա կերածը կորած է. լսե՞լ ես առաջվա ծերերի խոսքը... Հա՜յ, ի՞նչ ասեմ։ Կատարը մեռավ, հա՞... (ծառան ռոմը բերեց)։

Համեցե՛ք... էդ ի՞նչ է արածդ, շա՛տ լից, ասում եմ. էդ ի՞նչ է դա. մի կաթ բան լցրիր ո՜ւ... Սպասի, ես քեզ լցնեմ։ Աղջի՛, շիշը բեր այստեղ...

Կլինի, հոգիս, կլինի, ասում եմ. էդ ի՞նչ արիր, վրայից թափվեց, ո՜ւ... որ հարբեմ, ինձ ո՞վ տուն կտանի. խի´, խի´, խի´, շեն կենաս, բարի վայելես նոր տունդ, որդիներիդ, թոռներիդ հարսանիքը անես մեջը. ո՛ւֆ, համա թունդ է. ախպե՛ր, շատ լցրիր, ասի՝ բոլ եղավ, շատ է։ Կենդանություն, բախտավոր լինիս, բարի դրացի լինիս, Աստված բանդ հաջողե։

Ամեն-ամեն, շնորհակալ ենք, անո՛ւշ։ Աղջի, մի-մի գավաթ էլի՛ բեր։

Ես հրամանոցդ խեղճ Կատարի բանը պատմեմ, բայց. նայե՛, խոստովանք լիճի, չլինի որ բերնեդ հանես, մի ականջիցդ մտնե, մյուսից ելլե. հոգիս, զգույշ եղիր, մարդու բան մի՛ ասի. սուտ է, ղորթ է՝ ինչպես լսել եմ՝ այնպես էլ հրամանոցդ կպատմեմ, ղորթը, սուտը Աստված գիտե։

Պատերազմի տարին էր. մեր քաղաքից գունդ-գունդ զորք կանցներ, ո՛րը հանգիստ կառներ երկու-երեք օր, ո՛րն էլ այնպես շտապով կանցներ, երբ որ դրությունը լուրջ լիներ։ Կատարի հայրը, Ղազարոսը, Խարկով տոնավաճառի էր գնացել, այնտեղ մրսել, ցավի էր հանդիպել, ուրիշ գնացողներ ետ եկան, նա, խեղճը, մնաց, երբ որ ետ եկավ, արդեն Ռոստովի դեղձը հասնելու վրա էր. էդ ինչքա՞ն է անում, չորս ամիս է անում, հինգ ամիս է անում... ահա այդքան ժամանակ կնոջ երեսը տեսած չէր. այս բանիս լա՛վ մտիկ արա, որ բանի էությունը տեղովը հասկանաս։ Բոլորիս տները զինվոր մնաց։ Ղազարոսի տանն էլ երեք զինվոր մի սպայի հետ մնացին, չորս օր մնալուց հետո հրաման եկավ, որ գնան, այդ սպան սաստիկ հիվանդանում է. հեքիմ-բժիշկ գալիս են ռեցեպտ են գրում, դեղատնից դեղձան բերում՝ չի օգնում, քանի գնում սաստկանում է. նրա գունդը գնում է, ինքը՝ մնում։ Ծառայի, կառապանի խոսք ու զրույց է. ո՞վ իմանա սուտն ու ղորթը, ասում են, թե սպան Ղազարոսի կնոջը խոսք է նետում, հետը նիստ ու կաց անում, գրկվել, համբուրվել, կողք-կողքի նստած թեյ խմել, հաց ուտել, այս լինում է, ախպերս, հունիսի սկզբին. մինչև օգոստոս այս սպան մնում է և ապա գնում իր տեղը, գնալու ժամանակ, ասում են, Ղազարոսի կնոջը պատուհանից լաց լինելով նայելիս տեսնողներ են եղել, թե սուտ են ասել, թե կնոջ մեղքի տակ են մտել՝ աստված իրենց դատաստանն անի։

Սպան գնում է. տասնհինգ-քսան օրից Ղազարոսն էլ գալիս է։ Տեսնում է, որ կինն առաջվանը չէ. վիզը թեքած, երեսի գույնը փոխած, երբեմն տրտում, երբեմն էլ աչքերը լաց լինելուց կարմրած։ Ղազարոսը դրացիներին, ազգականներին պատմում է, նրանք էլ մարդու մտքի մեջ կասկած են գցում, ծառաներին իր մոտ է կանչում, հարցափորձ անում և, մարդը ավելի է կասկածի մեջ ընկնում։ «Ո՞վ տվեց այս կերպասի շորդ, ասում է, կարծեմ չունեիր»։ «Այս, ասում է կինը, Ռոստով գնացած ժամանակս ճանապարհին գտա»։ Կառապանին է հարցնում. «Ռոստովի ճանապարհին տիկինդ բան գտե՞լ է», ասում է։ «Չէ՛, այդպիսի բան եղած չէ», ասում է կառապանը։ «Այս մեդալիոնը քեզ ո՞վ տվեց»։ «Սաղաթելի խանութից առա», ասում է: Մարդը դիտմամբ գնում է Սաղաթելի խանութը, հարցնում։ Այդ էլ սուտ է դուրս գալիս։ Նրա կինը ո՛չ խանութ է մտել, ո՛չ մեդալիոն է առել։ «Մեդալիոնի մեջի աղայի նկարը քեզ ո՞վ տվեց», ասում է։ «Գտա», ասում է։

Մեր Ղազարոսն արդեն տեղով իմանում է, որ բանին մեջը բան կա, բայց չի ուզում միանգամից բան սկսել, սաս է մնամ։ Բայց եկած օրից (տեսնում ես՝ ինչպես խելքով է շարժվում), մի անգամ էլ կնոջ մոտ չի պառկում, այսօր հիվանդ եմ, ասում է. վաղը տոն է, ասում է, մյուս օրը պասը պատրվակ է բերում, մյուս կողմից էլ սկսում է հետևել. հեչ բիզը տոպրակի մեջ կպարտկվի՞։ Ամառը կանցնի, տեսնում է, որ կինը ծանրած է. ձայն չի հանում, աշունն էլ անցնում է, դեռ երեխան աշխարհ չի գալիս, պարզ բան է՝ եթե իրենից լիներ, վաղուց ծնած պիտի լիներ, էլի ձայն չի հանում, մարտի սկզբին կինն ազատվում է և լույս երեսով, շեկ մազերով, կապույտ աչքերով, գեղեցիկ մի աղջիկ է բերում երևում է, որ ապօրինի է. ուզում ես ամիսները համրե, ուզում ես խեղճ երեխի երեսին նայե։ Ղազարոսը, ինչպես որ գիտես, թուխ է. ողորմած հոգի կինն էլ նրանից ճերմակ չէր, երկուսն էլ թուխ էին. խոսք կա՞ որ։ Ղազարոսը էլի ձայն չի հանում, ասում է՝ ազգականներիս մեջ կձենձնվի, թե Ղազարոսի կինը ապօրինի երեխա է բերել։ Երբ որ մանկաբարձուհին Ղազարոսին հարցնում է՝ աղջկանդ ի՞նչ անուն տանք, նա էլ ասում է՝ «Կատար դրեք անունը, կնոջս անունը թող վրան լինի, որպեսզի կինս որ մեռնի, նրա հիշատակը չկորսվի»։ «Այդ ի՞նչ խոսք ես ասում, ասում է մանկաբարձուհին վախեցած, խեղճը ինչո՞ւ պիտի մեռնի որ»։ «Այդ էլ Աստված գիտի», ասում է Ղազարոսը։ Երեխային տանում են ժամ, տերտերներով, կերոններով, եկեղեցական հանդեսով կնքում, մկրտում, տուն են բերում. տղոցկանն էլ ինն օրից, ինչպես սովորության է, անկողնից ողջ-աոողջ վեր է կենում, բայց էրիկ-կնիկ մեկը մյուսին բան չեն ասում, ամեն մեկը իը սրտի մեջ չարություն ունի, սուս նստում, սուս ուտում, սուս պսակում են (էլի ջոկ-ջոկ)։

Մեկ օր, վաղ աոավոտ, Ղազարոսը Ռոստով է գնում և հետը մի սպասուհի բերում՝ գիրկն էլ երկու ամսական մի երեխա։ Սպասուհու եկած օրը, ճաշից հետո Ղազարոսի կինը մեկնի մեկ սկսում է կանչել. «Վա՜յ, վա՜յ, սիրտս կերի, ջիգյարս կկըտրտի՜, օգնությո՜ւն արեք, հեքիմ կանչեցեք»։ Ղազարոսը՝ «Բան չկա, բան չկա, ասում է, երևի կաթդ շատ է, գլխիդ է զարկել, մի քիչ պառկի, կանցնի»։ Կառապանին էլ պատրվակով Քիրմանի շախթն է ուղարկում այնտեղ ածուխն էժան է լինում։ Երբ կինը երկու ժամ տանջվում է, Ղազարոսն ինքը գնում է ե բժիշկի տեղը մի տերտեր է բերում ճաշակելու*, ճաշակ առածին պես, կինը հոգին տալիս է։

Ղազարոսն առնում է աղջկան ու տալիս սպասուհու ձեոքը. «Դու հիմա ծառայության մի անի, ասում է, երեխայիս ծիծ տուր»։ Շտապով մեռել լվացող կնկա ետևից մարդ է ուղարկում, ատաղձագործ կանչել տալիս, մի դագաղ է պատվիրում։ Երբ որ ազգականները գալիս են, մեռելին արդեն սեղանի վրա պառկած են տեսնում, չորս կողմն էլ մի–մի աշտանակ**՝ վառած կերոններով***։ Հայրը, մայրը, ազգական-բարեկամները կասկածանքի մեջ են ընկնում, բայց ձայն չեն հանում, լեզուները կծում են, լուռ մնում։ Երբ որ իրիկնադեմին դագաղը պատրաստ է լինում, տերտեր-տիրացուները գալիս, մեռելը ժամ են տանում, մյուս օրը վաղ առավոտյան, ժամը յոթին պատարագ են անում ու, դրանից հետո, բողկի պես կարմիր, առույգ կնոջը սև հողն են դնում։ Թաղումի ժամանակ Ղազարոսի աչքից մի կաթիլ արցունք չի կաթում, լաց լինելը չի գալիս, փայտի պես լուռ է մնում։ Տուն որ գալիս է՝ գրկում է որբուկին, համբուրում է ու ասում (դրացիների խոսք է, սուտ ու ղորթն ո՞վ գիտե, դե այդպես են ասում). «Անօրենը երկնավորից գտավ իր պատիժը, խե՜ղճ երեխա, դու ի՞նչ մեղք ունիս, ապրե, Աստված օրդ երկնցնե. ունիմ-չունիմս քոնն է, ինչ-որ պիտի վաստակիմ, այն էլ քոնն է. ես բախտ չտեսա, գոնե դու տես. իմ զավակս էլ որ չլինես, շան լակոտ հո չե՞ս, էլի մարդու զավակ ես. տասը տարի մորդ հետ հաց կերա, Աստված զավակ չտվեց, մտքումս կար մի հոգեզավակ առնելու. դե՛ Աստված քեզ ղրկեց, մորդ հոգին էլ Աստված լասավորե»։ Ասում է ու լալիս, շա՜տ է լալիս, ասում են։

Մի որբևայրի, չոր-գլուխ, տարեց կին, հեռու ազգական է ունենում Ղազարոսը, իսկույն ետևից մարդ է ուղարկում, տունը, տեղը, ծառա, կառապան, ձի, սայլ, կով, տան ամբողջ սարքը նրան է հանձնում, ծծկեր երեխան էլ նրան է հանձնում, շատ էլ փող է բուռը դնում. «Տե՛ս, ասում է, օխտը տարի երեսս տեսնելու չես», ասում է ու գլուխն առնում՝ անհայտանում է, հեռանում։

Երեխան, Աստծու ողորմությամբ, օրեցօր աճում է, գեղեցկանում, շենք-շնորհք ստանում, մեծանում, վրան նայողները հիանում են. իսկը՝ քաշած պատկեր, մազերը գանգուր, ոսկու նման ցոլուն, երեսի ու վզի վրա կախված, աչքերն ի՜նչ ասեմ, կատարյալ փիրուզ, ունքերը՝ ղալամով նախշածի պես կամար-կամար, երեսը՝ ալ-վարդ, թշերի վրա մեկ-մեկ մատնահար (փոսիկ), բնո՞ւյթքը, բնույթքով հո՝ հրեշտակ որ ասեմ՝ սուտ ասած չեմ լինի։ Այս որ ասում եմ, երեխան արդեն երեք-չորս տարեկան կլիներ։ Մի աղքատ որ տեսնում է, օտարական, ղարիբ որ տեսնում է, ցնցոտիներով մի երեխա որ տեսնում է՝ վրայի եղած-չեղածը, պահարանից ձեռքին հանդիպածը՝ բոլորն առնում, տալիս է նրանց, բոլոր ծեր աղքատներին գլխին է հավաքում, սամովար դնել տալիս, բոլորին իր ձեռքով թեյ է լցնում, խմացնում և ապա ճամփա դնում, բերանի պատաոը հանում է, թաղի տղաներին ու աղջիկներին տալիս, «կերեք, քույրիկնե՛րս, ախպերնե՛րս, ասում է, ես դեռ ունիմ, բայց դուք չունիք»։ Մանավանդ՝ երբ լսում է, թե մի տեղ հիվանդ կա՝ վռազ-վռազ վազում է հիշյալ տարեց կնոջ մոտ. «Մամա, ասում է, հիվանդատես երթանք, ասում է, գուցե խեղճին դեղ պետք է, գուցե բժիշկ պետք է», զոոով, քաշքշելով պառավ կնկանր տանում է հիվանդի տունը, ինչ որ պետք է հիվանդին՝ բոլորն էլ ուղարկում, դեղատնից դեղ է առնել տալիս, թեյ-շաքար էլ տանից է ուղարկում, ո՞ր մեկն ասեմ, այս աղջկա բանը կատարյալ հեքիաթ էր։ Տես որ՝ քիչ մնաց պիտի մոռանայի... Մի օր, մարտի մեջ, կինս Սուրբ Գևորգից ոտով տուն է գալիս, օրը մռայլ էր. առավոտից սկսել էր մանր անձրև մաղել. սայլուղին և տան աոջևի սալահատակը ծնկան հետ ցեխ էր. դրանց տան առջևը որ հասնում է կինս, ոտը հենց որ սալաքարին է դնում, սայթաքում, գետին է փռվում, քիթը դիպչում է քարի, արյունը շռռալով ըսկսում է վազել, ոտի ոսկորն էլ կոտրվում է, սիրտը նվաղում։ Կատարը պատուհանից որ տեսնում է, իսկույն երկրորդ հարկից ցատկում է ցած (լավ է, որ տունն այնքան բարձր չի լինում, ձեռք ու ոտքը չի վնասում), ուժը պատածին չափ վերցնում է կնոջը, փեշերով երեսի արյունը սրբում է, մյուս կողմից էլ ձայն է տալիս ծառաներին, որ գան օգնեն։ Մարդիկ են հավաքվում, մի կերպ վերցնում են կնկանը, ներս տանում, ներս են տանում, վրայի թաց շորը հանում, ցեխն ու արյունը լվանում։ Ոսկրաբույժի ետևից մարդ են ուղարկում, նա գալիս է, ոտքին դեղ կապում, բոլորից հետո իմ ետևից են ուղարկում։ Գալիս եմ տեսնում՝ ի՞նչ տեսնեմ, կինս անկողնի մեջ պառկած, հազիվ է շունչ քաշում։ Առնել, տան տանելու հեչ հնար չկա. թողություն եմ խնդրում, որ այս գիշեր, թեկուզ նեղություն է լինում, այնտեղ մնա. բայց ո՞ր «այս գիշերն» է. լրիվ ամիս ու կես կինս պառկում է պառավի տանը, ես էլ ամեն օր գնում էի։ Ահա՛ ինչ որ պատմեցի քեզ քիչ առաջ, բոլորը աչքովս տեսած, ականջովս լսած եմ այդ ժամանակները։ Եթե ասեմ, որ հարազատ զավակն այն չի անի իր հորն ու մորը, ինչ որ Կատարը օխտն օտարին էր անում, Քրիստոսի պատարագը վկա որ՝ սուտ ասած չեմ լինի... Աստված հոգին լուսավորե, Աստված հրեշտակների ու սուրբերի հետ նստեցնե անմեղ աղջկան այն աշխարհքի մեջ։ Քաղաքումս մարդ կա՞ր, որ Կատարը կա՛մ լավություն արած, կա՛մ մի անուշ խոսք ասած չլիներ...

Ի՞նչ խոսքս երկարացնեմ՝ օխտը տարին որ լրանում է, մեր կորած Ղազարոսն էլ երեք եռաձի կառքով լեփ-լիք բարիքով Սիպիրից վեր է կենում, գալիս է։ Գալիս, տեսնում է իր աղջկանը, աչքին չի հավատում, ի՜նչ խնդում, ի՜նչ ուրախություն... Հրավերք-հրավերքի վրա է անում, երաժշտություն, երգ, պար, հյուրասիրություն՝ քառասուն օր, քառասուն գիշեր...

Քառասուն օրը որ անցնում է, առնում է Կատարին գիրկն ու ասում. «Այսպես մնալով բան չի դաոնա, դու, ասում է, սովորել ուզո՞ւմ ես»։ «Ուզում եմ, հայրիկ», ասում է ողորմած հոգին։ «Քեզ որտե՞ղ աշակերտ տամ», նորից հարցնում է Ղազարոսը։ «Որտեղ էլ որ տաս, ես համաձայն եմ, չէ չեմ ասի», ասում է աղջիկը։ «Թե որ այդպես է, արի քեզ Օդեսա տանեմ, ինստիտուտ տամ. այնտեղ հարուստի, իշխանի, գեներալների, կալվածատերերի շատ աղջիկներ են սովորում, դու էլ գնա նրանց հետ սովորի, բայց տե՛ս, ո՛չ մեկից ետ չմնաս, տես՝ հինգ-վեց տարուց տասներկու լեզու, դաշնամուր նվագել, պոլկա, կադրիլ, լյանսե պարել, բարձիկներ նախշել՝ բոլորը սովորիս»։ «Հա՛, պապա, ասում է, կսովորիմ»։ «Թե որ այդպես է, ասում է Ղազարոսը, դե քեզ մի շաբաթ ժամանակ եմ տալիս, լա՛վ միտք արա. երբ որ խոսքիդ վրա ամուր մնաս, այն ժամանակ կառնեմ, կտանեմ Օդեսա»։ Քիչ մնաց խեղճի լեղին տիտի պատռեր սրտի ուրախությունից, որ շուտով գիր–կարդալ պիտի սովորի։ Մի շաբաթն անցնում է, հայրը տեսնում է, որ աղջիկը միտքը հեչ չի փոխել, կառքը պատրաստել է տալիս, ճամպրուկները կապում է, երեսը խաչ է հանում, աղջկան նստեցնում է կառքը, ինքն էլ նստում է ու քշում ուղիղ Օդեսա, իրեն ձեռքով տիկնոջն (վարժուհուն) է հանձնում, վարձն էլ ինչ որ հարկն է, տալիս ու ինքը ետ է գալիս։ Մի երկու ամսից հետո է՛լ չի մնում Նախիջևանում՝ տանը–տեղը դարձյալ այն հեռավոր ազգականահուն է հանձնում ու ինքը նորից կորչում։

Ութ տարի հեչ բան չի լսվում ո՛չ Ղազարոսի, ո՛չ էլ Կատարի մասին, սաղ են, մեռած են՝ մարդ բան չի իմանում։ Երկու տարի սրանից առաջ մի ռուս մարդ է գալիս Ղազարոսի տունը, պառավ կնոջն ասում է, թե՝ Ղազարոսը շատ ու շատ բարև արավ, ասում է, քանի որ ինքս շատով տիտի գամ, տունս մեզ համար պատրաստի, ես էլ եկել եմ, որ, ասում է ոուսը, քեզ օգնեմ։ Մյուս օրը ռուսը շուկա է գնում, մարդ է վարձում, ո՛րը բակն է ավլում, ո´րը գոմը, ամբարը, մառանն է մաքրում, ո՛րը տունը դրսից սպիտակեցնում, ո՛րը ներսից ներկում, ո՛րը քանդված-փլած տեղերը շինում, ո՛րը կոտրած ապակիներն է դնում։ Ռոստովից էլ սայլ-սայլ ընտիր, բոլորովին նոր կահ-կարասի են բերում, հետն էլ մի թանկնոց դաշնամուր, մեկ-երկու շաբաթվա մեջ այդ տունն այնպես տեսոք, գեղեցիկ տուն են դարձնում, որ գեներալ-գուբերնատորի վայել բան է լինում։

Մի կիրակի կնոջս առնում եմ, Սուրբ-խուչ գնում, իրիկունը տուն որ գալիս ենք, դրացիս ասում է. «Մկըր-աղա, նոր լուր գիտե՞ս», ասում է։ «ՉԷ՛, ասում եմ, ի՞նչ կա որ»։ «Հապա, ասում է, Ղազարոսը Օդեսայից եկել է, ասում Է, հետն էլ աղջիկը», ասում է։ «Ի՜, ճի՞շտ», ասում եմ։ «Հա, ասում է, բոլորն էլ գիտեն», ասում է։ «Ափսոս որ մութ է, նրանք էլ ճանապարհից նոր եկած, քնհատ կլինեն, թե չէ, մեղքիդ տերը լինեմ՝ աչքալույսի կգնայի», ասում եմ։ Այն գիշերը մինչև բարի լույսի զանգերը՝ քուն չեմ եղել։ Զանգերը որ զարկում են, իսկույն անկողնից վեր եմ կենում, ժամ գնում, աղոթք անում, տուն գալիս, կինս էլ սամավարը դրել, ինձ է մնում։ «Հայդե՛, հագնվե՛, ասում եմ, թեյ-բան չեմ ուզում, վեր կաց հագնվե, գնանք Ղազա– րոսին», ասում եմ, ու ինքս էլ զնգը՜ր-զնգը՜ր դողում, ահա այդպես էի սիրում Կատարին, Աստված ողորմի՜ հոգուն։ Կինս շտապ հագնվում է, դուրս ենք գալիս տնից, ուղիղ Ղազարոսին աչքի լույսի գնում։ Ներս մտնենք, արարի՛չ Աստված, ի՜նչ տեսնենք, առաջվա փոքրիկ, նախշուն Կատարի տեղ մի կատարյալ իշխանուհի, ի՜նչ եմ ասել, հա՜յ, հա՜յ ութսունին եմ հասել, շա՜տ աշխարհք ման եմ եկել, շա՜տ մարդիկ եմ տեսել, շա՜տ խնջույքների եմ եղել, բայց այդպիսի հիացք բան հեչ տեսած չէի. տեսնելու բան էր, խոսքով չի պատմվիլ ողորմած հոգի Կատարի տեսքը, թագավորի տունը որ մտներ, նրա պալատների զարդը կլիներ, ավելի ինչ ասեմ։ Հասակը որ՝ լրիվ մի գլխով բարձր կլիներ քաղաքիս կանանցից, երեսի ճերմակությունը որ՝ առաջին ձյունը նրա առջև կեղտոտ-մրոտ կերևեր, թուշի կարմրությունը որ՝ վրայից վարդ էր կաթում, նույնպես էլ վրայի շորը՝ կերպաս, թավիշ ու թանկնոց, էն ի՞նչ են ասում, մոռացել եմ անունը, բեհեզի պես բան է. կաղինի չափ խոշոր ադամանդներ ականջին, վզին, մատներին, գլխի մազերի մեջ... Այդպիսի աղջիկը ընկնի՜, մեռնի՜, հը՞, այս ի՞նչ է սա, Աստծու դատաստան կա՞... վա՜խ, Կատար, վա՜խ, Կատար...

Էրիկ, կնիկ, երկուսս էլ պաղած մնացինք, տեղներիցս շարժվել չենք կարող, բերաններս պապանձվել է... էլի, Աստված ողորմի հոգուն, Կատարն իսկույն տեղից վեր է բարձրանում, գալիս, փաթաթվում է կնոջս, համբուրվում. «Ինձ մոռացել չե՞ս», ասում է, գալիս է իմ էլ ձեռն է համբուրում (այն աշխարհքում Աստծուց ստանա իր խոնարհության վարձքը), համեցեք է անում, նստեցնում, թեյ են բերում, սկսում ենք մեկս մյուսին հին ու նոր բաներ պատմել։ Մենք ասում ենք, նա ասում է, բոլոր գլխով անցածը, բոլոր սովորածը մեզ տեղով-տեղով պատմում է. մենք ո՛րը հասկանամ ենք, ո՛րը չենք հասկանում, բայց ականջ ենք դնում, անմեղ աղջիկը բլբուլի պես անուշ ձայն աներ... Այսպես մի ժամ, ժամուկես նստում ենք. երբ որ վերկենալու ենք լինում՝ նորից փաթաթվում է պառավիս, հարազատ աղջկանը պես աղաչում-պաղատում է, որ շուտ-շուտ գա. ինձ էլ համեցեք է անում։ Դրանից հետո շուտ-շուտ ետևներիցս մարդ էր ուղարկում, կամ թե, որ ցեխ էր լինում, կառք էր ուղարկում, մեզ տուն տանում։ Այսպիսի անուշ վարմունք միայն մեզ հետ չէր, բոլորի հետ էլ այդպես մարդավարի էր վարվում։

Է՛լի գլխին աղքատներ էր հավաքում, է՛լի հետները նստում-վեր էր կենում, է՛լի ուտեցնում-խմեցնում էր. հիվանդին, աղքատին, ղարիբին սատար, օգնական էր լինում, ո՛չ այնպես, ինչպես հարուստը փողը նետում է նրանց առջևը, մեղայաստծու, այլ իր հարազատ հոր ու մոր նման էր վարվում նրանց հետ։ «Տո´», «աղջի՛», այսպիսի բառեր չէր լսված նրա բերանից, «ախպերս, հատիկս, հոգիս, փոքրիկս», այս բառերով էր դիմավորում աղքատներին ու ճամփա դնում։

Այսպես անցնում է մի տարի։

Մի օր Սախալի տունը աղջիկների հրավերք է լինում, նրան էլ են կանչում։ Անմեղ աղջիկը գլխի գալիքը չիմանալով, միամիտ-միամիտ գնում է։

Այն էլ պիտի ասեմ, որ Կատարը Օդեսայից չեկած, Խուրպաշու միջնեկ աղջիկը խիստ գովված էր քաղաքիս մեջ երեսի գեղեցկությամբ, վրայի թանկ հագուստով ու զարդարանքով, համարյա թե առաջինն էր համարվում։ Երբ որ Կատարը ոտքը Նախիջևան է դնում, Խարպաշու աղջիկը մոռացվում է, էլ չի հիշվում, Խարպաշա աղջիկը նախանձում է, սիրտը թույնով է լցվում և, տես ինչ սատանություն է միտք անում։

Հրավերքի ժամանակ մոտենում է Կատարին, երեսանց բարեկամանում է. սկսում է հետը կոտրատելով ռուսերեն զրուցել, իբր, իմացի՜, եթե քեզ նման Օդեսայում չեմ սովորել՝ քեզնից պակաս էլ վարժված չեմ։ Կատարը բարի մտքով նրան ասում է. «Ինչո՞ւ հետս ռուսերեն ես խոսում, ասում է, երկուսս էլ հայ ենք, երկուսս էլ հայերեն գիտենք»։ Խուրպաշու աղջիկն էլ հենց այդ էր ուզում։ Ծիծաղելով ասում է. «Ես հայ եմ, բայց դա հայ չես», ասում է։ Կատարն էլ դառնամ է նրան ասում. «Ես ի՞նչ եմ ապա, որ հայ չեմ»։ «Դու խազախ ես», ասում է Խուրպաշու աղջիկը։ «Թողություն անես, ասում է Կատարը միամիտ-միամիտ, ես խազախ չեմ. լինելու էլ չեմ, ես խազախ լինել որ ուզենայի, ո՞վ ձեռիցս կբռներ, ես Օդեսա կմնայի»։ Սատանայի զավակը, Խուրպաշու աղջիկը էլի նույնը կրկնում է. «Չէ՛, չէ՛, դա հայ չես, դու խազախ էս»։ Նորից Կատարը ոչինչ չնկատելով, միամիտ ասում է. «Ճիշտ է, ես ռուսի վարժատուն եմ սովորել, բայց սուրբ հավատս, մայրենական լեզուս չեմ մոռացել. Օդեսայում էլ հայի ժամ կա, ես միշտ, ամեն կիրակի ու տոնի հայի ժամ էի գնամ։ Օդեսայում էլ հայի քահանա կա. նա շաբաթը երեք անգամ գալիս էր ինձ մեր հավատը սովորեցնելու, մեր լեզուն չմոռանալու համար հայրս հատկապես ինձ համար հայ վարժապետ էր վարձել, ես նրա մոտ յոթ տարի հայերեն գրել-կարդալ սովորեցի, ի՞նչ իրավունքով դա ինձ ասում ես, որ ես հայ չեմ, խազախ եմ»։ Լիրբ անամոթ, շան կաթ կերած Խուրպաշու աղջիկը տեսնում է, որ Կատարը բանից անտեղյակ է. հրեշտակի պես անմեղ է ու իր ակնարկները չի հասկանում, դառնում է երեսին ասում. «Դա ի՞նչ ոտիս հայն ես, ասում է, դու պատերազմի տարին ես աշխարհ եկել, ասում է, քո հայրը Ղազարոսը չէ, ասում է, այլ մի խազախ օֆիցեր է, ասում է, դու ապօրինի զավակ ես, ասում է, ինչ ես այդպես գոռոզանամ, բան չհասկացող, միամիտ ես ձևանում, ինքդ չգիտե՞ս ապօրինի եղածդ, դու մեզ նման հարազատ հորից-մորից ծնված չես. քո մայրը ռուսի հետ է եղել ու քեզ աշխարհք բերել»։ Խեղճ Կատարը պաղած երեսին է նայում, նրա ասածից ոչինչ չի հասկանում, այնքան անմեղ էր, որ ի՞նչ ասել է ապօրինի զավակը, ի՞նչ ասել է աշխարհք բերելը, էրիկմարդու հետ լինելը՝ ամենևին բան չի հասկանում։

Այս բոլոր անամոթ խոսքերը, ասինք որ, Խուրպաշու աղջիկը սրտի չարությունից, նախանձությունից է ասում, եթե ուրիշ մարդ մեջ չմտներ, պիտի մոռացվեր, գնար, քանի որ խեղճ Կատարը այդքան դատարկախոսությունից ոչ մի բառ չէր հասկացել։ Չա՜ր սատանա, այնտեղ է գտնվում Պապուկի հիմար, խենթուլիկ, շատախոս աղջիկը, մեջ է մտնում սուտ-ղորթ ամեն բան մեկիկ-մեկիկ, հատիկ-հատիկ պատմում։ Մեր խեղճ-ողորմելի Կատարի աչքը բացվում է. «վա՜յ աման, մարիկ», ասում է ու նվաղում։ Պաղ ջուր, անուշադր, քացախ՝ չեն օգնում։ Շտապ բժիշկ են կանչում, արյուն առնում, հազիվհազ աչքերը բաց է անում, շունչ քաշում։ Իսկույն կառք են դնում, կես-կենդան, կես-մեռած տուն են տանում։ Աղջիկների հավաքույթն էլ վերջանում է, բոլորը ցրվում են։

Դրանից է, որ Կատարը ցավի է տիրանում, քանի գնում վատանում է, քանի գնում՝ մոմի տես հալվում։ Հեռագիր են տալիս՝ Քիրմանից, Թայղանից՝*, Խարկովից, Օդեսայից ամենավարպետ բժիշկները բերել են տալիս, ո՛չ մեկը ցավի ճարը չեն գտնում։ Բռնված օրից խեղճի լեզո՞ւն է պապանձվում, թե՞ ինքը բոլորի մոտ լռում է, բայց բերանից ոչ մի խոսք չի լսվում, այնքանը միայն, որ հա-ն ու չէ-ն գլուխը շարժելով իմաց է տալիս։ Այսպես վեց ամիս տանջվելուց հետո, ահա այսօր, ինչպես իմացանք, արդար հոգին Աստծուն է հանձնում... Վա՜խ, վա՜խ, ափսո՜ս աղջիկ...

Աղջի՛, Լուսփիքա, աղջի՛, դե՛ ժողովիր, գնանք տուն, շուտով կես-գիշեր է։ Թողություն կանես, դրացի, գլխացավություն տվինք, նեղություն տվինք։ Բարի՛ գիշեր... Վաղը թաղումին կգա՞ս։

Նայինք, ասի։

Լուսինն, ինչպես քընհատ կարապ,
Ծով – երկընքում կըլողա,
Լուսնի բակը, ինչպես փըրփուր
Թույլ ու թալուկ կըշողա:

Ձայն – ձուն չըկա, սիրտս է միայն –
Մեծ լըռության վեհ լեզուն`
Տիեզերքը գըրկած համայն –
Զանգի նըման ղողանջում …

1898

Նըվագե՛ կիթառդ, ո՛վ իմ Մելինա,
Լուսինն է ցաթեր, վերքի պես լանջքիս.
Երգդ, իբրև ըսպունգ, կը ծըծե ահա
Աստղերն երկընքին, արցունքներն աչքիս:

Աշխարհը մոռնա՜նք. ջուրին վրա` լուսնին
Լուսասփյուռ ճամբա՛ն ըլլա մեր ճամբան…
Երբ պըսակեմ գլուխս ողկույզով, Մելի՛ն,
Սըրտիս արյուննե՛ն իսկ գինի կ'ըլլան:

Թող երգդ հըրճըվի՜. Ծովը լուսավետ
Անդունդին աղով կ'օծե գանգուրներդ`
Զոր խառնեց ահա սյուքը` լարերուդ:

Թող երգդ արփենա՜. լեցուցի գինին
Կիթառիդ տոսախ պորտին մեջ հըրուտ…
Աստղի՜կն է նըստեր մեր նավուն քիթին:

Տե՛ր, եթե հուր վառքով լույսեն անթափանց
Հորինեցիր կինն այնքան բարձր, այնքան վեր,
Ինչո՞ւ արևն ալ վառեցիր լուսապանծ.
Իր նայվածքը կյանք սփռելու չէ՞ր բավեր…

Եթե վարդին բուրմունքներովն օծեցիր
Կընոջ ժըպիտն, իր պերճանքներն ու ցավեր,
Ծաղիկներով ինչո՞ւ պճնել դաշտն անծիր.
Իր խունկն աշխարհ հըմայելու չէ՞ր բավեր:

Ինչո՞ւ առվին և թռչունին տվիր ձայն,
Բյուր երգերով լեցուցիր ծառն ու ջուրեր.
Մի՞թե կընոջ բարբառն աղու, հեշտ այնքան,
Կյանքին անուշ երազներուն չէ՞ր բավեր:

Ինչո՞ւ կոհակն, ինչո՞ւ անտառն ու վըտակ,
Ինչո՞ւ երկինքն ըստեղծեցիր ու ծովեր,
Եթե կընոջ պիտի տայիր օր մը կյանք.
Աչքն իր՝ հոգվույն խորհուրդներուդ չէ՞ր բավեր:

Եթե կինը հակադրություն մ՚ըրիր պերճ
Բարվույն, չարին, որ փոթորկեր ու թովեր,
Ինչո՞ւ պատրանք տըվիր կյանքին, հույսին՝ վերջ.
Իր հըմայքը մարդ տանջելու չէ՞ր բավեր:

Եթե վըսեմ հըմայքներով երկնածիր
Սիրտ մը տըվիր իրեն, պատիժ կամ նըվեր,
Ինչո՞ւ սիրով աշխարհն ամբողջ լեցուցիր.
Իր սերն անհուն տիեզերքիդ չէ՞ր բավեր:

1908

Հայ գրողների ընտանիքը հրաժեշտ է տալիս իր վաստակած, հոգնած ու մարած եղբորը: Հրաժեշտ է տալիս երախտիքի ու շնորհակալության խորին զգացումով, քանի որ Հենրիկ Մալյանը եղավ իր ժողովրդի տագնապներով ու հույսերով տրոփող հայ մշակույթի, հայ գրականության ոչ միայն զավակը, այլև ծնողը, վերածնողը, այդ մշակույթը նոր շուքով ու հանդերձով հրապարակայնացնողը:
Ամենաողբերգական, ամենաչնախատեսված, ամենաանմեղ կորուստների դեպքում անգամ մենք անողոք հարցն ենք տալիս. երկրիս վրա ի՞նչ թողեց անցավորը: «Եռանկյունի», «Մենք ենք, մեր սարերը», «Նահապետը», «Կտոր մը երկինք» և դարձյալ ուրիշ նկարներ ու գործեր, որոնք թեև լրիվ պատկերը չեն եղեռնի ու վերածննդի, քայքայման ու դիմադրության, բայց և բոլորը միասին հնարավորինս ամենալրիվ պատկերն են հայ մարդու բարոյական վեհության, նկարներ՝ որոնք առանց Հենրիկ Մալյանի չէին լինելու հավատի, սիրո և վստահության ժամեր հայ ժողովրդի և աշխարհի շատ ու շատ մարդկանց կյանքում, որոնք առանց Մալյանի լինելու էին կասկածի ու անվստահության ժամեր, և վերջապես ազգային ասված մշակույթի բավական պինդ փաստեր, որոնց առջև քամահրանքը տեղի տվեց բարյացակամության, հայ ազգային կինոյի չգոյության հետ հաշտվածությունը փոխակերպվեց սպասումի, թե ինչ է նկարելու Հենրիկ Մալյանը:
Մեր լճացման ու փափուկ ճնշման տասնամյակներ մշակութային բացարձակ ամլությունից փրկվեցին մեծի մասամբ նրա անձնական ջանքով: Նա, այո՛, կարողանում էր ճնշվելով չճնշվել, համաձայնելով՝ չհամաձայնել, այո ասելով ոչ ասել, «ոչ» սոցիալական, ազգային ու գաղափարախոսական ճնշման անտեսումին, նա կարողանում էր «վերևներում» լինելով չլինել «վերևներում»՝ ի վերջո դառնալով վերևինների համար ոչ անցանկալի և ներքևիններիս համար ցանկալի գործիչ: Ճակատագիրը մեն ու միակ նրա կյանքը խցել էր հոգևոր ամլության ժամանակներ և դաժանորեն մղում էր լավագույն դեպքում աննկատ, անանուն գոյության, իսկ նա հենց հաղթանակով ելավ, նա իր ճակատագիրը սրբագրած ելավ լուռ այդ կռվից, հաստատելով խոսքը՝ թե բոլոր ռեժիմների մեջ կարելի է ու պետք է ստեղծագործել: Նա «Հենրիկ Մալյան» սիրելի անուն դարձավ, իսկ աշխարհագրական վայրը մեծագիր Հայրենիք՝ անուններն են դարձնում:
Բազմիցս է կրկնվել գրողի և բեմադրիչի գործակցությունը, և գրեթե նույնքան բազմիցս է այդ գործակցությունը վերաճել անհաշտ հակառակության. բաց ու բարձր գլուխգործոցներ չեն զորել ապիկարներին հասցնել իրենց երկինքներին և հակառակը՝ ապիկարները գլուխգործոցներ են տապալել: Մեր գրականության փառահեղ կոթողներից Մալյանը փառք ու անուն չաղերսեց, Մալյանն արժեք ու անուն տվեց գործերի, որոնք առանց իր մատնացույցի նվազ նշմարելի էին լինելու: Հայ գրողների անունից ահա թե ինչու ենք ասում շնորհակալությամբ. նա ոչ միայն հայ գրի, հայոց բանի որդին, այլև ծնողը եղավ:
Անկատար մնաց նրա օրհասական ճիգը՝ Կոմիտասի, հայոց մեծ զարթոնքի ու կործանման պատմությունը: Սոսկական իղձ մնաց նաև հայրենի եզերքից վտարվածների կարոտի պատկերը, կարոտ՝ որ մարմնական ցավ է դառնում ու ցնորում մարդու: Այդ պատկերները չպիտի կայանային և չկայացան: Եղեռնը դժոխք է, բազմագլուխ հրեշ, որ չի թողնում մոտենալ, թունավոր բոցերով դեռ հեռվից է խելագարեցնում ու ոչնչացնում ամեն մի հայ մարդու, առավել ևս՝ արվեստագետի: Այդ գործերի չիրականացումը փաստն է նաև հանդուգն հոգու հետ գնալուց մարմնի բնազդային, իմաստուն հրաժարման: Հենրիկի մարմինը հրաժարվեց, ընկրկեց, մնաց - բայց ոչ երբեք ի խրատ դեռ ողջերիս և սերունդների ու սերունդների:

Սիրածներիս կորուստի հետ
Չհաշտվեցի ես երբեք.
Անհրաժեշտի իմաստի հետ
Չհաշտվեցի ես երբեք:
Իզուր ինչքան միտքըս ջանաց
Սրտիս մի խոսք հասկացնել.-
Իրերի հոսման փաստի հետ

Չհաշտվեցի ես երբեք:

1921
Վենետիկ