Մերոնք

ԳԼՈՒԽ ՅՈԹԵՐՈՐԴ

Դաստիարակությունս վաղ մանկությունից քաղաքականապես հավակնոտ է եղել։ Մայրս, օրինակ, խորը քամահրանք էր տածում Ստալինի նկատմամբ։ Ավելին՝ հաճույքով ու հրապարակավ արտահայտում էր իր զգացմունքները։ Ճիշտ է՝ յուրօրինակ մոտեցմամբ։ Նա պնդում էր․

― Վրացին չի կարող կարգին մարդ լինել։

Նա սովորել էր Թբիլիսյան հայկական թաղամասում։ Այնտեղ էր մեծացել։

Հայրս, հակառակը, պատկառանքով էր վերաբերվում առաջնորդին։ Թեեւ հայրս էր, որ ծանրակշիռ պատճառներ ուներ Ստալինին ատելու համար։ Հատկապես պապիս գնդակահարելուց հետո։

Հայրս գուցեեւ ատում էր բռնատիրությունը։ Սակայն հարգանք էր տածում դրա ընդգրկման չափերի հանդեպ։

Մի խոսքով՝ այն, որ Ստալինը մարդասպան էր, ծնողներից քաջ հայտնի էր։ Ծնողներիս ընկերներին նույնպես։ Տանը միայն այդ մասին էին խոսում։

Ես մի բան չեմ կարողանում հասկանալ։ Ինչո՞ւ իմ սովորական ծնողները գիտեին, իսկ Էրենբուրգը՝ ոչ։

Վեց տարեկանում ես գիտեի, որ Ստալինը սպանել է պապիս։ Իսկ դպրոցն ավարտելիս գիտեի բացարձակապես ամեն ինչ։

Գիտեի, որ թերթերը ստում են։ Որ արտասահմանում սովորական մարդիկ ավելի հարուստ ու ուրախ են ապրում։ Որ կոմունիստ լինելն ամոթ է, բայց՝ ձեռնտու։

Դա ամենեւին չի նշանակում, թե ես խորամիտ պատանի էի։ Ավելի շուտ՝ հակառակը։ Պարզապես այդ մասին ինձ ասել էին ծնողներս։ Ավելի ճիշտ՝ մայրս։

Հայրս ինձ գրեթե չի դաստիարակել։ Առավել եւս, որ շատ վաղ բաժանվել էր մորիցս։

Ապրում էին մի զազրելի կոմունալ բնակարանում։ Երկար, մշուշոտ միջանցքը մետաֆիզիկորեն ավարտվում էր զուգարանով։ Պատի հեռախոսի շուրջը պաստառները ամբողջովին խզբզած էին․ դա կոմունալ ենթագիտակցության տխուր ժամանակագրությունն էր։

Միայնակ մայր Զոյա Սվիստունովան դաշտային ծաղիկներ էր պատկերում։

Կենսասեր ինժեներ Գորդեյ Բորիսովիչ Օվսյաննիկովը ջանադիր ու հաստ գծերով պատկերում էր կանացի հետույքներ։ Տեխնիկ Խարինը՝ շշեր ու բաժակներ։ Էստրադային երգչուհի Ժուռավլյովայի վերարտադրած սոլի բանալիները ականջ էին հիշեցնում։

Ես նկարում էի ատրճանակներ ու սրեր... Մեր բնակարանը հազիվ թե կարելի էր տիպիկ անվանել։ Բնակեցված էր հիմնականում մտավորականությամբ։ Կռիվներ չէին լինում։ Միմյանց ապուրի մեջ չէինք թքում։ (Թեև վստահ չեմ)։ Չի նշանակում, թե այստեղ տիրում էր հավերժ խաղաղություն ու բարօրություն։ Քողարկված պատերազմը երբեք չէր մարում։ Փոխգրգռվածությամբ լի կաթսան մեղմ կրակի վրա էր ու անձայն բլթում էր...

Մայրս սրբագրիչ էր, աշխատում էր երեք հերթափոխով։ Երբեմն ուշ էր պառկում, երբեմն՝ շուտ։ Երբեմն ցերեկն էր քնում։ Միջանցքում վազում էին երեխաները։ Ահագնացունց դոփում էին Տիխոմիրովի զինվորական սապոգները։ Անհաջողակ Խարինը քարշ էր տալիս իր հեծանիվը։ Համերգի էր պատրաստվում Ժուռավլյովան։

Մայրս քունը չէր առնում։ Իսկ աշխատանքը պատասխանատու էր։ (Այն էլ՝ Ստալինի օրոք)։ Ցանկացած վրիպակի համար կարելի էր բանտ ընկնել։

Լրագրողական գործում մի օրինաչափություն կա։ Բավական է գեթ մեկ տառասխալ՝ վերջ։ Անպայման գռեհկություն կստացվի, կամ ավելի վատ՝ հակասովետիզմ։ (Իսկ երբեմն՝ երկուսը միասին)։

Օրինակ, վերնագիր է՝ «Քաղղեկի հրամանը»։ Վրիպում է անպայման առաջին բառի երրորդ տառը և ստացվում է «Քաքղեկի հրամանը»։

Օրինակները բազմաթիվ են։ Մեր թերթերում, ինչպես հայտնի է, միայն վրիպակներն են ճշմարիտ։

Վերջին քսան տարիներին դրանց համար արդեն չեն գնդակահարում։ Մայրս սրբագրիչ է եղել երեսուն տարի առաջ։

Մայրս ծնվել է Թբիլիսիում։ Մանկության տարիներին երաժշտությամբ է զբաղվել։ Մի ռուս տիկին ձրի պարապել է հետը։

Կյանքն ուրախ էր։ Նախ՝ հարավ էր։ Եվ ապա՝ ընտանիքում չորս երեխա կար։

Մառա քույրը չարաճճի էր ու խելացի։ Անելյա քույրը՝ չար ու կամակոր։

Ռոմա եղբայրը՝ կռվարար ու խուլիգան։ Ամենասովորական երեխան մայրս է եղել․․․

Շոպենհաուերը գրել է, թե մարդիկ ամբողջ կյանքում չեն փոխվում։

Հապա ինչպե՞ս եղավ, որ Մառա մորաքույրս վերածվեց անողոք գրաքննադատի։

Եվ ամենասովորական մարդ դարձավ կռվարար խուլիգան Ռոման քեռիս։

Ինչպե՞ս եղավ, որ կամակոր Անելյան վերածվեց ամենաբարի, ազնվագույն ու համեստ պահանջմունքների տեր անձնավորության։ Այնքան անթերի, որ նրա մասին գրելն անգամ ձանձրալի է․․․

Իսկ մայրս ապրում է կապիտալիստական ջունգլիում, կարդում է «Էխո» ու հանրախանություն անօգնականությունից անցնում է վրացերենի։

Մորս երիտասարդության մասին քիչ գիտեմ։ Երեսնական թվականներին քույրերը հեռանում են Վրաստանից։ Հիմավորվում են Լենինգրադում։

Անելյա մորաքույրս աշխատում է հրատարակչությունում։

Մայրս փաստաթղթերը հանձնում է կոնսերվատորիա։ Զուգահեռ նաեւ՝ թատերական ինստիտուտ։ Քննությունները հանձնում է միաժամանակ։ (Այն ժամանակ կարելի էր)։ Եվ ընդունվում է երկու տեղում էլ։ Մայրս ասում է, որ այն ժամանակ բոլորին ընդունում էին։ Ձեւավորում էին նոր ապադասակարգային մտավորականություն։

Մայրս ընտրում է թատերական ինստիտուտը։ Կարծում եմ՝ իզուր։

Առհասարակ հարկավոր է խուսափել ստեղծագործական մասնագիտություններից։ Եթե չես կարող խուսափել, դա ուրիշ հարց է։ Ուրեմն ելք չկա։ Ուրեմն ոչ թե դու ես ընտրել մասնագիտությունդ, այլ մասնագիտությունդ է ընտրել քեզ․․․

Մի քանի տարի մայրս աշխատել է թատրոնում։ Կարդացածս հատուկենտ գրախոսություններում նրան գովում են։

Կոլետկտիվում էլ, ինչպես ասում են, հարգանք էր վայելում։ Դերասան Բեռնացկին, օրինակ, ասում էր․

― Դոնաթին մի լավ ծեծ է հասնում․․․ Բայց Նորկան մեղք է․․․

Դոնաթը հայրս է։ Նա արձագանքում էր այսպես․

― Ժենյա Բեռնացկու դեմքով մարդիկ չպետք է տնից դուրս գան...

Հետո ծնվեցի ես։ Հայրս ու մայրս հաճախ վիճում էին։ Հետո բաժանվեցին։ Իսկ ես մնացի։ Հյուրախաղերը մորս համար վերջացան։ Ու մայրս թողեց թատրոնը։

Եվ ճիշտ արեց։ Ես հետևել եմ մինչև կյանքի վերջը թատրոնին հավատարիմ մնացած նրա ծանոթների կյանքին։ Դա խոցված ինքնասիրությունների, ոտնահարված հավակնությունների, գործընկերոջ խաղի անվերջ փնովումների աշխարհ է։ Նրանք թշվառ, քինոտ ու նախանձ մարդիկ էին...

Մայրս դարձավ սրբագրիչ։ Եվ հրաշալի սրբագրիչ։ Հավանաբար այդ գծով տաղանդ ուներ։ Որովհետև քերականություն բոլորովին չգիտեր։ Փոխարենը սրբագրչի հոտառություն աներ։ Այդպես երբեմն պատահում է։

Իմ կարծիքով, նա սրբագրիչ էր ի ծնե։ Նա, եթե կարելի է այդպես ասել, ուղղագրության էթիկական զգացողություն ուներ։ Որևէ մեկի մասին, օրինակ, կարող էր ասել.

― Գիտե՞ս որ մարդկանցից է։ Ովքեր «նախագահն» առանց «հ»–ի են գրում...

Ինչը հավասարազոր էր բարոյական ծայրագույն անկման։ Դատարկ, թեթևամիտ, բայց համակրելի մարդու մասին ասվում էր.

― «Արդյոք»–ը «ի»–ով...

Մայրս օր ու գիշեր աշխատում էր։ Ես չափազանց շատ էի ուտում, աճող օրգանիզմ էի։ Մայրս սնվում էր հիմնականում կարտոֆիլով։ Մինչև տասնյոթ տարեկանս միանգամայն համոզված էի, որ մայրս միայն կարտոֆիլ է սիրում։ (Այստեղ՝ Նյու Յորքում, վերջնականապես պարզվեց, որ այդպես չէ...)։

Մեր բնակարանը անհետաքրքիր էր, թեև՝ մարդաշատ։ Իրադարձությունները խիստ հազվադեպ էին։

Մի անգամ գնդապետ Տիխոմիրովի մոտ անսպասելիորեն եկավ հեռու ազգականներից մեկը՝ ոմն Սուչկով։ Բռնազբոս շարժուձևով հաղթանդամ երիտասարդ էր Դուլևո գյուղից։

― Քեռի, ― ասել էր Սուչկովը դեռ շեմին, ― նյութական օժանդակություն ցուցաբերեք երեք ռուբլու չափով։ Թե չէ կգնամ սխալ ճանապարհով...

― Մի սխալ արդեն թույլ տվեցիր, ― արտահայտվել էր Տիխոմիրովը, ― քանի որ փող ես ուզում։ Ես փող չունեմ։ Այնպես որ դրանից ձեռք քաշիր․․․

Զարմիկը նստել էր կոմունալ սնդունկին ու լաց եղել։ Այդպես մնացել էր մինչեւ ճաշ։

Ի վերջո, մայրս ասել էր․

― Ներս անցեք։ Դուք երեւի քաղցած եք։

― Վաղուց, ― անմիջապես հաստատել էր Սուչկովը։

Մնաց մեզ մոտ։ Անվերջ ուտում էր ու զբոսնում քաղաքում։ Երեկոները թեյ էր խմում ու հեռուստացույց նայում։ Հեռուստացույց առաջին անգամ էր տեսնում։

Գնդապես Տիխոմիրովը չեզոք կեցվածք էր ընդունել։ Միայն դադարել էր բարեւել մորս։

Վերջապես մայրս հարցնում է․

― Վոլոդյա, ի՞նչ ծրագիր ունես։

Սուչկովը հոգոցով ասում է․

― Եթե կարողանայի փող ճարել դասագրքերի համար․․․ Ու վառելափայտի․․․ Սովորել եմ ուզում, ― եզրափակում է երիտասարդ Լոմոնոսովի՝ ուսման ծարավ ձայնով ու անմիջապես ավելացնում, ― Թե չէ, Աստված չանի, կգնամ սխալ ճանապարհով։

Մայրս հարեւանուհուց պարտքով տասնհինգ ռուբլի վերցրեց։ Սուչկովի համար գնացքի տոմս առավ։

Մեկնելուց քառասուն րոպե առաջ Վոլոդյան թեյ խնդրեց։

Խմում էր բաժակ բաժակի հետեւից, եռման ջրում լուծելով շաքարի աներեւակայելի քանակություն։ Կարծես ուզում էր ցմրուր վայելել շրջակա աշխարհի անսպասելի բարեհաճությունը։

― Տես, չուշանաս, ― տագնապած ասում էր մայրս։

Սուչկովը թերթով չորացնում էր դեմքը՝ անընդհատ կրկնելով․

― Ինչ֊որ շատ եմ ծարավ։ Անվերջ ջուր եմ ուզում․․․

Մայրս չդիմացավ․

― Դե գնա գետում խեղդվիր։

Ուրիշի ազգականը մռայլվեց։ Կշտամբալի հայացքն ուղղեց մորս։

Լարված լռություն տիրեց․

― Ինչ մանրախնդիրն եք, Նոննա Ստեփանովնա, ― ասաց ապագա Լոմոնոսովը, խեղաթյուրելով անուն֊հայրանունն ու փաստերը․․․

Այդպես էլ ապրում էինք։

Ու միշտ վշտացնում էի մորս։

Սկզբում վատ էի սովորում։ Վատ ու բազմազան։ Այսինքն՝ երբեմն անսպասելիորեն դառնում էի որևէ շրջանային քիմիական օլիմպիադայի մասնակից։ Իսկ հետո՝ կրկին համատարած «երկու»–ներ։ Նույնիսկ գրականությունից։

Հիսունչորս թվականին դարձա պատանի բանաստեղծների համամիութենական մրցույթի հաղթող։ Հաղթողներս երեքն էինք՝ Լյոնյա Դյատլովը, Սաշա Մակարովը և ես։ Հետագայում Լյոնյա Դյատլովը հարբեցող դարձավ։ Մակարովը թարգմանություններ է անում կոմի լեզվից։ Իսկ ես հայտնի էլ չէ, թե ինչով եմ զբաղվում։ Բայց այն ժամանակ մենք դափնեկիրներ էինք։ Մրցանակները մեզ հանձնեց Սամուիլ Յակովլևիչ Մարշակը։

Մրցույթը մնաց հետևում։ Կրկին ծայր առան «երկու»–ները։ Ընդ որում՝ ոչ թե ազատամտության, այլ բթության համար։ Անաստված կերպով արտագրում էի պարզունակ դասարանային աշխատանքները։ Իսկ «Երիտասարդ գվարդիան» մինչև օրս չեմ կարդացել։ (Եվ արդեն երբեք չեմ կարդա...)։

Կարճ ասած՝ վատ էի սովորում։ Ընկերություն էի անում դպրոցական թափթփուկների հետ։ Ավելին՝ ծխում էի, երբեմն նաև՝ խմում։

Համալսարանում էլ վատ եմ սովորել։ Փոխարենը մորս միշտ սպառնում էի, թե կամուսնանամ։ Այն էլ՝ ում հետ ասես...

Հետո ինձ բանակ տարան։

Բանակում էլ վատ եմ ծառայել։ Կտրիճ-կորովի զինվոր այդպես էլ չդարձա։

Հետո ինձ զորացրեցին։

Սկսեցի աշխատել բազմատիրաժ թերթերում։ Անվերջ աշխատանք էի փոխում։ Հավելումն՝ պատմվածքներ սկսեցի գրել։

Պատմվածքներս, բնականաբար, չէին տպագրում։ Սկսեցի ավելի շատ խմել։ Չճանաչված հանճարի դիմակը մի տեսակ դյուրին էր դարձնում գոյությունս։

Ընկերներս էլ համապատասխան էին։ Մորուքավոր, ներփակ ու մռայլ։ Հետն էլ՝ զուգարանից հետո ձեռքները չէին լվանում։ Մինչդեռ մայրս այդ առումով շատ խիստ էր։ Թերևս ավելի խիստ, քան ուղղագրության հարցում։

Եթե ընկերս գնում էր զուգարան, մայրս անշարժանում էր։ Թափվող ջրի ձայնով որոշում էր, լվանում է ձեռքերը, թե ոչ։ Մայրս կանգնում ու լսում էր։ Սկզբում լուռ էր լինում։ Հետո հզոր հոսքով թափվում էր բաքի ջուրը։ Ու անմիջապես բացվում էր դուռը՝ ուրեմն չի լվացվել․․․

Մայրս շփոթված ժպտում ու իրար էր անցնում․

― Երեւի օճառն է վերջացել։ Մաքուր սրբիչ տա՞մ։

Ուղղորդող հարցեր էր տալիս։ Համառորեն ընկերոջս մղում էր մաքրակենցաղության։

Ընկերս պատասխանում էր․

― Մի անհանգստացեք։ Ամեն ինչ կարգին է․․․

Քչերն էին զարմացած հոնքերը վեր բարձրացնում։

Իսկ եթե ընկերս մի փոքր ավելի երկար էր մնում, եթե բաքից թափվող ջրի ձայնին հետեւում էր ծորակի ջրի կարկաչյունը, մայրս գոհունակությամբ ժպտում էր։ Ականջները սրած փորձում էր լսել սրբիչի խշշոցը։

Այդպիսի հյուրսին սուրճ էր առաջարկում․․․

Ընկերներիս էլ չէին տպագրում։ Նրանք ցավոտ ու բարձրագոչ էին արձագանքում դրան։ Թունդ գինի էին խմում ու միմյանց հանճար համարում։ Հանճարեղ էին գրեթե բոլոր ընկերներս։ Կային այնպիսիք, որ հանճարեց էին միաժամանակ մի քանի բնագավառներում։ Սաշա Կոնդրատովը, օրինակ, հանճար էր մաթեմատիկայի, լեզվաբանության, պոեզիայի, ֆիզիկայի եւ կրկեսային արվեստի բնագավառներում։ Ճկույթին կրում էր ինքնաշեն անագե մատանի՝ վրան գանգ․․․

Մայրս համակրում էր ընկերներիս, կերակրում էր նրանց։ Համբերությամբ լսում էր նրանց անզուսպ ինքնագովաբանությունը։

Նա ամբոխի դեր էր կատարում։ (Ի՞նչ հանճար առանց ամբոխի, առանց խուժանի․․․)։ Նա դիտմամբ միամիտ հարցեր էր տալիս։ Դրանք լեփ֊լեցուն դահլիճից հնչող բացականչություններ էին։

― Ասացեք, Պաուստովսկին տաղանդավո՞ր է, ― հետաքրքրվում էր նա։

― Պաուստովսկի՞ն։ Աղբ է, ― ակադեմիական ոճով արձագանքում էր զրուցակիցը։

― Իսկ Կատաեւը։

― Կատարյալ աղբ։

76 թվականին իմ պատմվածքներից երեքը հրատարակվեցին Արեւմուտքում։ Խորհրդային հրատարակչություններն ընդմիշտ փակվեցին ինձ համար։ (Մինչեւ այդ էլ առանձնապես բաց չէին)։

Միաժամանակ հպարտ ու վախեցած էի։

Ընկերներիս արձագանքը միանշանակ չէր։ Ոմանք նախազգուշացնում էին.

― Քեզ կբանտարկեն, կտեսնես։ Քրեական գործ կսարքեն գլխիդ ու կնստեցնեն։

Մյուսներն արտահայտվում էին այսպես.

― Տպեցին, հետո՞ ինչ։ Տպաքանակներն Արևմուտքում չնչին են։ Այնտեղ քեզ չեն նկատի։

― Իսկ այստեղ բոլոր ճանապարհները կփակեն։

Ոմանք կարծես դատապարտում էին.

― Գրողը պետք է հայրենիքում հրատարակվի։

Եվ միայն մայրս էր անդադար կրկնում.

― Անչափ ուրախ եմ, որ քեզ վերջապես տպագրում են...

Դրանից հետո սկսեցին տհաճ իրադարձություններ տեղի ունենալ։ Ինձ վռնդեցին բոլոր տեղերից։ Զրկեցին անգամ չնչին խալտուրայից։

Պահակություն էի անում ինչ-որ հիմար լաստանավի վրա. այդտեղից էլ վռնդեցին։

Սկսեցի շատ խմել։ Կինս ու դուստրս մեկնեցին Արևմուտք։ Մնացինք երկուսով։ Ավելի ճիշտ՝ երեքով։ Մայրս, ես ու Գլաշա անունով շունը։

Իսկական որս էին սկսել։ Մեղադրվեցի քրեական օրենսգրքի երեք հոդվածներով միաժամանակ՝ պորտաբուծության, իշխանություններին չհնազանդվելու, «այլ սառը զենք» կրելու մեջ։

Բոլոր երեք մեղադրանքներն էլ փուչ էին։

Միլիցիան մեզ մոտ հայտնվում էր գրեթե ամեն օր։

Ես որոշեցի պաշտպանական միջոցներ ձեռնարկել։

Ապրում էինք հինգերորդ հարկում՝ առանց վերելակի։ Դիմացի շենքի իր պատուհանի մոտ առավոտից երեկո նստում էր Գենա Սախնոն։ Հարբեցող դարձած նախկին լրագրող էր և, ինչպես հարբեցողներից շատերը՝ շլացուցիչ վեհանձնության տեր մարդ։ Օրեր շարունակ պորտվեյն էր խմում լուսամուտի մոտ։

Եթե միլիցիան մոտենում էր մեր մուտքին, Գենան վերցնում էր լսափողը։

― Բոզերը գալիս են, ― տեղեկացնում էր լակոնիկ։ Անմիջապես դուռը կողպում էի սողնակով։

Միլիցիան ձեռնունայն հեռանում էր։ Գենան ստանում էր ազնվորեն վաստակած ռուբլին։

Այդպես էլ ապրում էինք։

Մայրս անդադար կրկնում էր․

― Անչափ ուրախ եմ, որ քեզ վերջապես տպագրում են․․․

Հետո ինձ անսպասելիորեն նստեցրին՝ Կալյաեւյան բանտ։ Մանրամասները չեմ ուզում շարադարել։ Կասեմ միայն, որ բանտը չհավանեցի։

Առաջ ասում էի ավագ եղբորս․

― Դու ճամբարում նստել ես․․․ Ես ճամբարում ծառայել եմ․․․ Ի՞նչ տարբերություն։ Նույն բանն է․․․

Հիմա հասկացա։ Նույն բանը չէ։ Իսկ մանրամասները շարադրել չեմ ուզում․․․

Հետո ինձ անսպասելիորեն բաց թողեցին։ Եվ առաջարկեցին մեկնել։ Համաձայնեցի։

Մորս չեմ էլ հարցրել, ուզո՞ւմ է մեկնել, թե՞ ոչ։ Ապշել էի, երբ իմացա, որ կան ընտանիքներ, որտեղ այդ հարցը տեւականորեն քննարկվում ու ողբերգական լուծումներ է ստանում։

Գլաշայի հետ կապված էլ խնդիրներ չառաջացան։ Փող մուծեցինք։ Երկեւ ռուբլի վաթսուն կոպեկ՝ յուրաքանչյուր կիլոգրամի համար։ Գլաշային մի փոքր ավելի թանկ էին գնահատել, քան խոզի միսը։ Եվ զգալիորեն ավելի էժան, քան թառափը․․․

Հիմա Նյու Յորքում ենք։ Եվ այլեւս չենք բաժանվի։ Առաջ էլ չէինք բաժանվում։ Նույնիսկ երբ ես երկար ժամանակով մեկնում էի․․․

ԳԼՈՒԽ ՈՒԹԵՐՈՐԴ

Հայրս միշտ սիրել է ուշադրության կենտրոնում լինել։ Դրա համար էլ դերասան դարձավ։

Կյանքն իրեն ներկայանում էր որպես մի վիթխարի թատերականացված ներկայացում։ Ստալինը հիշեցնում էր շեքսպիրյան չարագործներին։ Ժողովուրդը լուռ էր, ինչպես «Գոդունով»–ում։ Դա ոչ կատակերգություն էր, ոչ էլ ողբերգություն, այլ՝ դրամա։ Բարին վերջին հաշվով հաղթում էր չարին։ Ստոր մղումները հակակշռվում էին վեհ կրքերով։ Ուրախությունն ու վիշտը նույն լուծն էին քաշում։ Գլխավոր հերոսը հայտնվում էր բարձունքում։

Գլխավոր հերոսը ինքն էր։

Հայրս, իմ կարծիքով, ընդունակություններ ուներ։ Նա քառյակներ էր երգում՝ միանգամայն զուրկ լինելով երաժշտական լսողությունից։ Պարում էր՝ լինելով անճոռնի շարժուձևով հրեա պատանի։ Կարող էր խիզախ մարդու պես պահել իրեն։ Ներկայացնել ասածը հենց դա է...

Վլադիվոստոկը թատերական քաղաք էր, ինչպես Օդեսան։ Քաղաքային զբոսայգիներում աֆրիկյան երաժշտություն էր հնչում։ Կենտրոնական փողոցով՝ Սվետլանկայով, ճեմում էին պճնված երիտասարդներ՝ թունավոր-կանաչ տաբատներով։ Սրճարաններում քննարկում էին վերջին ինքնասպանությունը անպատասխան սիրո հողի վրա...

Իսահակ պապս թատերական անձնավորություն էր։ Նախկին գվարդիական, հաղթամարմին ու քեֆչի պապս թեթև արհամարհանքով էր վերաբերում որդիներին։ Նրանցից մեկը բանաստեղծություններ էր գրում։ Երկրորդը խաղում էր բեմում։ Ամենագործարարն ու պրակտիկը կրտսերն էր՝ Լեոպոլդը։ Տասնութ տարեկանում նա ընդմիշտ փախավ տնից։

Բանաստեղծություններ գրում էր նաև հայրս։ Խոսքը դրանցում մահվան ձգողականության մասին էր։ Դա, ըստ իս, կենսական ուժերի ավելցուկի դրսևորում էր։ Ոտանավորները նրան հրապուրում էին որպես թատերական ներկայացման տարր։

Նա հրապուրվեց նաև թենիսով։ Թենիսիստները գեղեցիկ մարզահագուստ էին կրում։ Հաշիվը վարվում էր անգլերեն...

Ինչպես գավառական պատանիներից շատերը, հայրս ու իր եղբայրները նույնպես ձգտում էին ապրել մայրաքաղաքներում։ Միխայիլը մեկնեց Լենինգրադ՝ կատարելագործելու բանաստեղծական շնորհը։ Դոնաթը հետեւեց նրան։ Գործունյա Լեոպոլդը հայտնվեց Շանհայում։

Հայրս ընդունվեց թատերական ինստիտուտ։ Որպես նոր մտավորականության ներկայացուցիչ, բավական արագ ավարտեց այն։ Դարձավ ռեժիսոր։ Ամեն բան լավ էր։

Նրան ընդունեցին ակադեմիական թատրոն։ Աշխատել է Վիվյենի, Տոլուբեւի, Չերկասովի, Ադաշեւսկու հետ։

Ես տեսել եմ նաեւ Մեյերխոլդի ներկայացումների բացասական գրախոսությունները։ Դրանք գրվել են գրեթե նույն տարիներին։

Հետո եկան տագնապալի ժամանակներ։ Անակնկալ սկսեցին անհետանալ ծնողներիս ընկերները։

Մայրս անիծում էր Ստալինին։ Հայրս այլ կերպ էր դատում։ Անհետանում էին, ախր, ամենասովորական մարդիկ։ Եվ յուրքանչյուրը, արժանիքների կողքին, ուներ նաեւ շոշափելի թերություններ։ Յուրաքանչյուրի մեջ, եթե լավ տնտղեիր, բացասականն էլ առկա էր։ Իսկ դա հնարավորություն էր ընձեռում համակերպվել կորստին։

Երբ տանում էին մեզանից մի հարկ ներքեւ ապրող խմբավար Լյալինին, հայրս հիշեց, որ Լյալինը հակասեմիթ էր։ Երբ ձերբակալում էին բանասեր Ռոգինսկուն, պարզվեց, որ Ռոգինսկին խմում էր։ Համերգավար Զացեպինը անբարեկիրթ էր կանանց հանդեպ։ Դիմահարդար Սիդելնիկովը առհասարակ տղամարդկանց էր գերադասում։ Իսկ կինոդրամատուրք Շապիրոն, հրեա լինելով հանդերձ, չափազանց հպարտ կեցվածք ուներ։

Այսինքն տեղի էր ունենում մի դրամա, ուր արատը պատժվում էր։

Հետո ձերբակալեցին պապիս՝ հենց այնպես։ Հորս համար դա միանգամայն անսպասելի էր։ Քանզի պապս ակնհայտորեն լավ մարդ էր։

Պապս, անշուշտ, ուներ թերություններ, բայց՝ քիչ։ Այն էլ՝ բացառապես անձնական բնույթի։ Նա շատ էր ուտում․․․

Դրաման վերաճում էր ողբերգության։ Հայրս իրեն կորցրեց։ Նա հասկացավ, որ մահը շրջում է մոտերքում։ Որ գլխավոր հերոսին վտանգ է սպառնում։ Ինչպես Շեքսպիրի ողբերգություններում։

Հորս վռնդեցին թատրոնից։ Ինչպե՞ս չվռնդեին իր իսկ մշակած տեսությամբ։ Հրեա, հորը գնդակահարել են, կրտսեր եղբայրը արտասահմանում է և այլն։

Հայրս սկսեց գրել էստրադայի համար։ Հորինում էր ֆելիետոններ, քառյակներ, երգիծական մանրապատումներ, ինտերմեդիաներ։ Դարձավ արհեստավարժ երգիծաբան՝ առավոտից երեկո կատակներ էր հորինում։ Իսկ այդ զբաղմունքը, ինչպես հայտնի է, մարդուն իսպառ զրկում է լավատեսությունից։

Նրա երգիծական մի քառյակը հիշում եմ մինչև օրս.

Հորս հարցրի, թե դա ի՞նչ է նշանակում։ Ինչպե՞ս են կապված հասկացությունները այդ խենթ քառատողում։

Հայրս բարկացավ ու բացականչեց ողբերգականորեն բարձր ձայնով.

― Դու էությունը չես տեսնում։ Դու պարզապես զուրկ ես հումորի զգացումից...

Ընկավ, սակայն, մտքերի մեջ։ Մի քառասուն րոպեով առանձնացավ։ Այնուհետև հանդիսավորությամբ հնչեցրեց երկրորդ տարբերակը.

― Ո՞նց է, ― հարցրեց։

― Բողկ վաճառում են ամեն քայլափոխի, ― ասաց մայրս։

― Հետո՞ ինչ։

― Հետո այն, որ կենսական չէ։

― Ի՞նչը կենսական չէ։ Կոնկրետ ի՞նչը կենսական չէ։

― Դե այն, որ «սելմագում բողկ չկա»։ Գոնե տավարի նրբերշիկի մասին գրեիր։

Հայրս բռնեց գլուխն ու գոռաց․

― Ի՞նչ կապ ունի այստեղ նրբերշիկը։ Ես ձեզ համար տանտիրուհի՞ եմ։ Ձեր գռեհիկ կյանքը ինձ ամենեւին չի հետաքրքրում․․․

«Կենսական չէ․․․», ― հեգնանքով կրկնեց հայրս՝ փակվելով իր աշխատասենյակում․․․

Ես գիտեի, որ թաքուն լիրիկական բանաստեղծություններ է գրում։ Քսան տարի հետո կարդացի դրանք։ Ցավոք, չհավանեցի։

Նրա էստրադային կատակները շատ ավելի լավն էին։ Օրինակ, բեմ է դուրս գալիս համերգավարն ու հայտարարում․

― Այժմ Ռուբինա Քալանթարյանը կկատարի «Ալ ծաղիկը» մեքսիկական երգը։ Բովանդակությունն այսպիսին է։ Խուանիտոն ինձ ալ ծաղիկ նվիրեց։ Ես աղքատ եմ, ասաց Խուանիտոն, ու չեմ կարող քեզ մարգարտե մանյակ նվիրել։ Այս ծաղիկը գոնե վերցրու․․․ Խուանիտո, ասացի ես, քո նվիրածը շատ ավելին է, քան մարգարտե մանյակը։ Դու քո սերն ես ինձ նվիրել․․․ Եվ այսպես՝ Ռուբինա Քալանթարյան։ Մեքսիկական երգ «Ալ ծաղիկը»։ Երգը կատարվում է ՌՈՒՍԵՐԵՆ․․․

Դահլիճում, լավ հիշում եմ, ծիծաղում էին․․․

Հայրս ռոմանտիկ արտաքին ուներ։ Նրա դեմքը չհիմնավորված, ավելորդ կերպով ներկայացուցչական էր։ Իր տարիքից երիտասարդ էր երեւում, բավական բարեկազմ էր։ Այդուհանդերձ, Գորկու «հատակի» բնակիչներից էր։ Հիշեցնում էր միաժամանակ Պուշկինին ու ամերիկյան գործազուրկի։

Հայրս, անշուշտ, խմում էր։ Մյուսներից, թերեւս, ոչ ավել։ Բայց՝ մի տեսակ նկատելի։ Կարճ ասած, նրան հարբեցող էին համարում։ Իզուր։ Սթափ վիճակում նրա խաղը փոքր֊ինչ վրդովում էր հանդիսատեսին․․․

Հայրս բառախաղեր ու կատակներ էր հորինում։ Մայրս հումորի զգացում ուներ։ (Հեռավորությունը նույնն էր, ինչ հացթուխի ու սովյալի միջեւ)։ Այդ աստիճան տարբեր մարդիկ, միանգամայն պարզ է, չեն կարող գոյակցել։

Ինչպես բոլոր թեթեւամիտ տղամարդիկ, հայրս էլ բարեհոգի մարդ էր։ Մայրս անզուսպ էր ու կտրուկ։ Նրա կատարյալ ազնվությունը բացառում էր որեւէ զիջում։ Նրա ցանկացած արարք ինքնազոհողության բնույթ էր կրում։ Մորս բարոյական առաքինության անողոք լույսը աղետալի կերպով ի ցույց էր դնում հորս թերությունները։

Նրանք բաժանվեցին, երբ ես ութ տարեկան էի․․․

Եվ այսպես՝ անհատի պաշտամունք, պատերազմ, էվակուացիա։ Հետո՝ ապահարզան, խալտուրա, կանայք... Արվեստի պալատի ռեստորան...

Նրան միշտ շրջապատել են մի տեսակ աններկայանալի անձնավորություններ։ Թեև ինքը միանգամայն օրինավոր մարդ էր։ Իսկ փողային հարաբերություններում պարզապես բծախնդիր էր։

Ինձ դուր էր գալիս նրա մեծահոգությունը մարդկանց նկատմամբ։ Հորս թատրոնից հեռացրած մարդուն մայրս ատում է մինչև օրս։ Իսկ հայրս ժամանակ առ ժամանակ բարեկամաբար խմում էր հետը...

Տարիներն անցնում էին։ Որդին մեծացավ։ Առաջնորդին դիմակազերծեցին։ Պապին արդարացրին, ինչպես ասում են՝ «հանցակազմի բացակայության պատճառով»։

Հայրս կրկին ոգևորվեց։ Նրան թվաց, թե սկսվել է կյանքի դրամայի երրորդ, եզրափակիչ արարը։ Եվ բարին վերջապես հաղթելու է։ Կարելի է ասել՝ արդեն հաղթել է...

Հայրս կրկին ամուսնացավ։ Նրան սիրեց մի երիտասարդ կին-տեխնիկ։ Հնարավոր է, որ հորս հանճարեղ խենթի տեղ էր դրել։ Այդպես երբեմն պատահում է..

Կարճ ասած, ամեն բան կարգավորվում էր։ Ներկայացումը վերագտնում էր կորցրած թափը։ Վերականգնվում էին դասակարգային դրամայի խախտված կանոնները։

Եվ ի՞նչ։ Առանձնապես ոչինչ։ Երկիրը ղեկավարում էին անհասկանալի, անհատականությունից զուրկ առաջնորդներ։ Արվեստում տիրում էր մռայլերանգ, անգույն միաբանության մթնոլորտը։

Մարդկանց, կարծես թե, չէին գնդակահարում։ Նույնիսկ՝ չէին բանտարկում։ Այսինքն բանտարկում էին, բայց հազվադեպ։ Ընդ որում, իրականում գործած արարքների համար։ Կամ գոնե՝ հրապարակային անզգույշ արտահայտությունների համար։ Մի խոսքով, առաջվա պես չէր...

Այդուհանդերձ Ստալինի օրոք ավելի լավ էր։ Ստալինի օրոք գիրքը տպագրում էին, հետո հեղինակին գնդակահարում։ Հիմա գրողներին չեն գնդակահարում։ Գրքեր չեն տպագրում։ Հրեական թատրոնները չեն փակում։ Այդպիսիք պարզապես չկան...

Ստալինի ժառանգորդները հուսախաբ արին հորս։ Նրանք զուրկ էին վեհությունից, փայլից, թատերականությունից։ Հայրս պատրաստ էր հաշտվել բռնատիրության հետ, բայց արևելյան՝ գունեղ ու փոքր֊ինչ վայրենի բռնատիրության։

Հայրս համոզված էր, որ Ստալինին իզուր թաղեցին։ Նրան չէր կարելի թաղել իբրեւ սովորական մահկանացուի։ Չէր կարելի գրել նրա հիվանդության մասին, ուղեղի կաթվածի մասին։ Միանգամայն անթույլատրելի էր հրապարակել մեզի անալիզը։

Հարկավոր էր հայտարարել, որ Ստալինը համբարձվել է։ Կամ պարզապես անհետացել է։ Բոլորը կհավատային։ Իսկ մեծ առասպելը կշարունակեր ապրել։ Ինչո՞վ է Ստալինը վատ այդ նազարեթցուց․․․

Կյանքն ավելի ու ավելի դժգույն ու միօրինակ էր դառնում։ Չարագործությունն ամեն առօրեական, տարտամ բնույթ էր կրում։ Բարին վերաճում էր անմասնւթյան։ Լավ մարդկանց մասին ասում էին՝ մատնիչ չի․․․

Ես չեմ հիշում, որ կյանքը լրջորեն հետաքրքրեր հորս։ Նրան հետաքրքրում էր թատրոնը։ Հորս խոսքերի, արարքների, մտքերի կուտակումների հետեւում հազիվ, բայց նշմարվում էր մաքուր, անհեթեթ հոգի։

Հիշում եմ նրա զրույցը գրող Մինչկովսկու հետ։ Մինչկովսկին խմել֊գլուխը տաքացրել էր։ Ասաց․

― Դոնաթ, ես, պատկերացրու, լրտու եմ եղել։

Հայրս վրդովվեց․

― Քեզ այլեւս չեմ բարեւի։

Մինչկովսկին բացատրեց․

― Ես լավ մարդկանց չեմ մատնել։ Միայն վատերին։

Հայրս մի պահ մտածեց ու ասաց․

― Իսկ քեզ, Արկադի, ո՞վ էր դատավոր կարգել։ Ի՞նչ ասել է՝ լավ մարդիկ, վատ մարդիկ։ Ի՞նչ իրավունքով էիր հենց դու որոշում։ Դու ինչ է՝ Քրիստո՞ս ես․․ (Այս վերջին արտահայտության համար, վստահ եմ, հորս մի օր արժանին հատուցելու են)։

Մինչկովսկին կրկին բացատրեց․

― Վատերը նրանք են, ովքեր ընկերներին չեն հյուրասիրում․․․ Ովքեր մենակ են խմում․․․

― Այդ դեպքում դեռ ոչինչ, ― ասաց հայրս։

Այդ տարիներին նա, եթե չեմ սխալվում, անգամ դոցենտ էր երաժշտական ուսումնարանում, որտեղ իր նախաձեռնությամբ էստրադային արվեստի դասարան էր բացվել։

Դասավանդում էր այնտեղ։ Ուսանողներին անվանում էր աշակերտ։ Պյութագորեսի նման․․․

Աշակերտները նրան սիրում էին դեմոկրատիզմի համար։

Սակայն մթնոլորտն այս ուսումնական հաստատությունում բավական նողկալի էր։ Մանկավարժներից մեկը մատնություն գրեց։ Ասվում էր, թե հայրս այլասերում է ուսանողներին։ Նրանց հետ ռեստորան է գնում։ Սիրահետում է երիտասարդ աղջիկներին։ Եվ այլն։ Մատնությունն անստորագիր էր։

Հորս հրավիրում են տնօրենի մոտ։ Ցույց են տալիս չարաբաստիկ փաստաթուղթը։ Հայրս վերցնում է խոշորացույցն ու ասում.

― Թույլ կտա՞ք նայել։ Թույլ են տալիս։

Խոնարհվում է թղթվի վրա։ Քիչ անց ցածրաձայն սկսում է.

― Այսպես... Մեծատառերը սեղմումով է գրել... Շագանակահեր է... «Բ»–ից հետո տեղ է թողնում... Նեղաչք է... Շրջանագիծը չի փակում... Շատ է ծխում... «Ռ»–ն միացնում է «Ե»–ին... Քառասուներեք համարի կոշիկ է հագնում... Լավ... «Դ»–ի գլխին գծիկ է դնում... Բեղավոր է... Գծերն ընդհատ են...Շուրկա Բոգուսլավսկին է...

Հայրս տեղից ելնում ու հանդիսավորությամբ հայտարարում է.

― Սա գրել է Շուրիկ Բոգուսլավսկին։

Մատնիչին դիմակազերծում են։ Հորս ձեռնարկած ձեռագրաբանական հետազոտությունը փայլուն արդյունք է տալիս։ Բոգուսլավսկին խոստովանում է։

Ժողով են կազմակերպում։ Հայրս ժողովում ասում է.

― Շուրա։ Ալեքսանդր Բորիսովիչ։ Ինչպե՞ս դու՝ կուսակցության անդամդ, կարողացար այդպիսի բան անել։

Ավելի ուշ հորս ասացի.

― Այն, որ Բոգուսլավսկին կոմունիստ է, միանգամայն տրամաբանական է։ Հենց դա է տրամաբանական ու բնական...

Հայրս, սակայն, շարունակում էր տխուր վրդովվել.

― Կոմունիստ... Կուսակցության անդամ... Վստահությամբ օժտված մարդ...

Հայրս տառապում էր իրական կյանքի խորացած ու համառ անհասկացողությամբ...

Իրադարձությունները, մինչդեռ, մշուշոտ զարգացում ունեցան։ Ինձ տպագրեցին արտասահմանում։ Հորս դուստրը սիրեց սիոնիստ Լյոնյային։ Նորապսակները պատրաստվում էին մեկնել երկրից։ Ես դեգերում է բանտի ու Փարիզի միջև...

Հորս ի վերջո վռնդեցին աշխատանքից։

― Հրաշալի է, ― ասացի, ― միասին կմեկնենք։

― Ո՞ւր։

― Ի՞նչ տարբերություն։ Կապիտալիստական ջունգլի։

― Եվ ի՞նչ ենք անելու այնտեղ։

― Ոչինչ։ Ծերանալու ենք․․․

Հայրս համարյա բարկացավ։ Ինչպե՞ս կարելի է՝ բեմից հեռանալ երրորդ արարո՞ւմ։ Ծափահարություններից երեք րոպե առա՞ջ․․․

Ի՞նչ ասեի։ Որ մենք բեմ չենք, այլ պարտե՞ր։ Որ ընդմիջո՞ւմ է։ Որ այդ ընդմիջումը կարող է ձգվել մինչեւ սուրբ գալստյան օ՞րը․․․

(Հայրս, երեւի, չգիտեր, թե ինչ ասել է սուրբ գալստյան օր․․․)։

Սկզբում մեկնեցին կինս ու դուստրս։ Հետո՝ քույրացուս ու Լյոնյան։ Նրացից հետո՝ ես, մայրս ու շունը․․․

Մեկ տարի անց Ամերիկա եկավ հայրս։ Բնակվեց Նյու Ջերսիում։ Բինգո է խաղում։ Ամեն բան կարգին է։ Ծափահարող հանդիսատեսը առայժմ չի երեւում․․․

Ինձ գեթ մի բան է անհանգստացնում․․․ Ոչ թե անհանգստացնում, այլ գուցե զարմացնում․․․ Կարճ ասաց, կինս առիթը բաց չի թողնում ․․․ Եթե ինչ֊որ իրադարձություն է կամ գրական հավաք․․․ Մի խոսքով, ինչ էլ անեմ, կինս միշտ ասում է․

― Աստված իմ, ինչ նման ես հորդ․․․