Կրակ

Մի շաբաթ անցած Սանթուրյանը եկավ ինձ մոտ և խնդրեց նրա խաչեղբայրը լինել։

Այժմ ամեն ինչ պատրաստ է։ Ադելաիդան տատանվում էր։ Նա ինձ սիրում է, բայց իմ զոհաբերությունը շատ մեծ էր համարում և չէր ուզում իմ կինը դառնալ։ Ես նրան համոզեցի. վաղն ևեթ պետք է ամուսնանամ։

Բայց այդքան շո՞ւտ։

Դու գիտես, որ հետաձգելը անհարմար է... Բայց ես այս անգամ չկամեցա ոչ մի կասկած թաքցնել իմ բարեկամից և բոլորը հայտնեցի։ Անշուշտ նրա վճիռը կրում էր բարձր ազնվության և վեհանձնության դրոշմ, անշուշտ նրա արածը մի հերոսական քայլ էր։ Բայց ո՞րտեղ կարող էր հասցնել նրան այդ քայլը։ Լինել ամուրի և ամուսնացած դրանք երկու միմյանցից շատ տարբեր դրություններ են։ Այն, ինչ որ թեթև կարող է անցնել ամուրիի համար, մեծ անախորժություններ կարող է պատճառել մի ընտանիքի հորը։ Նա չի կարող դիմանալ հասարարական կարծիքի ծանրությանը։ Իսկ եթե դիմանա էլ, մի՞թե նույնը կարող է երաշխավորել և Ադելաիդայի համար, որին պիտի տանի մի օտար և անծանոթ շրջան։

Սրանք էին իմ ընդդիմության պատճառները։ Սակայն Սանթուրյանը ինձանից ավելի լուրջ էր մտածել այդ բոլորի մասին։ Նա հերքեց իմ բոլոր առարկությունները։ Վճիռը անխախտելի էր։ Ես չկամեցա նրա հետ երկար վիճել։ Այն չար կասկածը, որ ծագել էր իմ սրտում նրա առողջության մասին, այժմ ավելի ամրացել էր։ Այդ օրը նա այնքան թույլ էր և դյուրագրգիռ, որ ես ավելի նրա կյանքի, քան ամուսնության մասին էի մտածում։

Պսակը կայացավ հայոց եկեղեցական օրենքներով. Ադելաիդան բողոքական էր։ Ինչպես ազնիվ որդի, Սանթուրյանը յուր մորը այդ մասին հաղորդել էր դեռ երկու շաբաթ առաջ, ուղարկելով նամակի հետ Ադելաիդայի լուսանկարը։ Հարսանիքից երկու օր առաջ նա ստացել էր պատասխան։ Մայրը ընդդիմադրություն չէր ցույց տալիս, բայց աղաչում էր զգույշ լինել ընտրության մեջ։ Երևի, որդին առայժմ ճշմարտությունը թաքցրել էր նրանից... Եվ լավ էր արել։

Գիտեմ, այժմ ինձ ատողների և արհամարհողների թիվը պետք է ավելանա, ասում էր նա պսակի երկրորդ օրը, բայցե ես արդար եմ իմ խղճի առջև, և դա ինձ բավական է։ Ոչ մի հալածանը չի կարող ինձ ստիպել զղջալ իմ արածի մասին: Ա՜խ, Միրաբյան, հավատացի՛ր, ես քեզ սիրում եմ ոչ միայն նրա համար, որ դու իմ միակ բարեկամն ես։ Ոչ, դա դեռ քիչ է․ ես քո մեջ տեսնում եմ մտքի անկախություն. դու ուրիշի խելքով չես ապրում, օրենք դարձած նախապաշարմունքները քեզ շատ չեն կաշկանդում... Բայց և այնպես էլի կաշկանդում են։ Գիտեմ, ուսանողները քեզ էլ սկսել են խորթ աչքով նայել իմ պատճառով։ Բայց անկեղծ պատասխանի՛ր. զգո՞ւմ ես, որ վատ բան ես արել ինձ նման մի անհաշտ մարդու հետ ընկերանալով։

Երբե՛ք, գոչեցի ես զգացված, ընդհակառակը, ես շատ գոհ եմ իմ արածից։

Տո՛ւր ինձ ձեռքդ, ասաց նա ոգևորված, մենք հավիտյան կմնանք բարեկամներ։

Եվ մնացինք։

Ադելաիդան ծնեց մի արու զավակ։ Այդ ժամանակները թե՛ ես և թե՛ Սանթուրյանը այնքան զբաղված էինք վերջին քննություննևրով, որ հազիվ շաբաթը մի անգամ տեսնվում էինք։ Բայց իմ աչքից չէր խուսափում այն տխուր հանգամանքը, որ նա օրեցօր թառամում էր և դալկանում։ Նա չէր հազում, և դա միակ բանն էր, որ հույս էր տալիս ինձ, թե հիվանդությունը թոքախտ չէ։ Եվ որքան նա մարմնապես թուլանում էր, այնքան հոգեկան կրակը սաստկանում էր, այնքան աչքերի փայլը զորեղանում։ Թվում էր ինձ, որ հենց այդ կրակն է նրան արագ-արագ լափում, և եթե մի ցավ ունի, հենց դա է։

Ես ամեն օր լսում էի այն բոլորը, ինչ որ ուսանողների շրջանում խոսվում էր Սանթուրյանի համարձակ քայլի մասին։ Ամենքը դատապարտում էին այդ քայլը, ամենքը համրում էին նրան անբարոյական։ Իսկ ես, որ միակ մարդն էի իսկական իրողությանը տեղյակ, չգիտեի, ո՛ր մեկին ապացուցանեմ իմ բարեկամի վարմունքի ազնվությունը։ Ոչ ոք չէր ուզում հավատալ, թե Ադելաիդան այն թշվառ էակներից չէ, ինչ որ կարծում էին։

Դրոշմը ճակատին էր, երբ ամուսնացավ․ միթե կարելի՞ է հերքել արևի լույսը, ասում էին շատերը։

Ինձ վրդովեցնում էր մանավանդ մի հանգամանք. ոչ ոքի հայտնի չէր, թե ո՞վ է այդ դրոշմի հեղինակը։ Ես մի վերին աստիճանի անախորժ դրության մեջ էի։ Մի կողմից ուզում էի ամենի առջև պատռել Զարիֆյանի դիմակը, մյուս կողմից՝ անհարմար էի համարում։ Ճշմարիտ է, Սանթուրյանը ինքը, հարկավոր եղած ժամանակ, կպարզեր իրողությունը, այնքա՛ն նա համարձակ էր յուր արածների վերաբերմամբ, բայց համոզված էի, որ դա կարող էր Ադելաիդային մի առանձին վիշտ պատճառել։

Կային մարդիկ, որ ասում էին ՝ «Սանթուրյանը սեփական մեղքն է քավում»։ Դա համեմատաբար մի նպաստավոր կարծիք էր։ Եվ ես միայն դրա դեմ էի լռում, հասկացնել տալով ուսանողներին, թե իբր հենց այդ է զուտ ճշմարտությունը։

Մի անգամ համալսարանի դահլիճներից մեկում կովկասցի ուսանողները հավաքված խորհրդակցում էին մի ինչ-որ «կովկասյան քեֆի» մասին։ Ես չէի հետաքրքրվում, բայց լսում էի նրանց խոսածները։ Սկսեցին անունները գրել։ Մեկը ծաղրաբար հիշեց Սանթուրյանի անունը։ Դա նորանոր բամբասանքների և սրախոսությունների առիթ տվեց մի խումբ ուսանողների։ Արդեն ես սկսել էի արհամարհել նրանց կարծիքները, և դա ավելի էր կատաղեցնում նրանց, թեև իմ ապտակը դեռ չէին մոռացել։

Տեսե՜ք , ասաց մի սրախոս, մենք միայն մի դիպլոմով կվերադանանք հայրենիք, իսկ նա երկուսը կտանի։

Ինչո՞ւ ոչ երեքը, նկատեց մի ուրիշը։

Երրորդը կեղծ է, պատասխանեց սրախոսը։

Դարձյալ արյունը խփեց գլխիս, դարձյալ կամենում էի պատմել այդ չարախոսներից մեկին։ Բայց այդ րոպեին մեկը հանկարծ բռնեց իմ թևից և հետ քաշեց ինձ։ Նայեցի և տեսնեմ ինքը Սանթուրյանն է։ Նա հեռվից հասկացել էր բանի էությունը։ Ուսանողները նրան տեսնելով, հետ քաշվեցին, որ ցրվեն։

Սպասեցե՛ք, պարոններ, գոչեց նա։

Բոլորը կանգ առան իրանց տեղերում։

Պարոններ, խոսեց իմ բարեկամը վրդովված ձայնով, գիտեմ, վեճը ինձ էր վերաբերում և իմ ընկերը ուզում էր ինձ պաշտպանել։ Դուք շատ արի եք իմ վերաբերմամբ։ Խնդիրը ձեր քեֆին մասնակցելու մասին չէ։ Իհարկե, ոչ դուք կհրավիրեք, ոչ ես կկամենամ իմ ներկայությամբ ապականել ձեր վերջին ուսանողական ժողովը։ Բայց լսեցե՛ք միայն մի խոսք։ Դուք դատապարտում եք իմ վերջին քայլը, դուք համարում եք նրան անբարոյական։ Իսկ ե՛ս... ես համարում եմ ավելի, քան բարոյական։ Դուք ասում եք, թե ես ամուսնացել եմ մի թշվառ էակի հետ։ Եթե խնդիրը միայն ինձ վերաբերեր, իհարկե, կլռեի, ինչպես միշտ լռել եմ ձեր բոլոր, ներեցեք, զրպարտությունների դեմ․․․ Բայց այժմ... դուք անխնա արատավորում եք մի անուն, որ ինձ համար թանկ է, քան ես և իմ անունը։ Դուք անարդար եք վարվում։ Ես չեմ վիճիլ ձեզ հետ այդ մասին։ Բայց ընդունենք մի րոպե որ, ձեր ասածը ճիշտ է. որ ես, իրավ, մի թշվառ էակի հետ եմ կապել իմ կյանքը։ Նախ՝ դա ինձ և միայն ինձ է վերաբերում, երկրորդ՝ եթե քաջ եք, եթե գոնե մի կաթիլ անկեղծություն ունիք, եթե ձեր հոգին բոլորովին ստրկացած չէ բարեհաճեցեք պատասխանել այս հարցին. «ո՞րն է լավը. կնոջը ցեխի մեջ գլորե՞լը, թե՞ ցեխից հանելը...»։ Ես սպասում եմ պատասխանի...

Նա կանգնած էր դահլիճի մեջտեղում և նայում էր յուր շուրջը։ Նա ինքը հուզմունքից դողում էր, բայց ճիգ էր անում զսպել իրան և հաջող։ Նրա նիհար, գունատ, հիվանդոտ դեմքը խորին տրտմության հետ արտահայտում էր նաև հոգու անսահման անվեհություն։ Նա գեղեցիկ էր, գրավիչ և ազդու այդ րոպեին։ Բոլոր ուսանողները երբ այդ վայրկյանին ինձ թվում էին ոչնչություն։ Ես հիացած նայում էի նրան, մտքումս ծափահարելով նրա ամեն մի բառը։ Պատրաստ էի պաշտպանել նրան մինչև իմ արյան վերջին կաթիլը և սպասում էի, թե ով կհանդգնի ձեռք բարձրացնել կամ մի կոպիտ խոսք ասել նրան։

Բայց ամենքը լուռ էին և ապշած նայում էին նրան։ Դերերը փոխվել էին։ Նա, որ միշտ մեղադրվում էր և միշտ դատապարտվում, այժմ կարծես դարձել էր դատավոր և յուր անողոք հարցը դրած, սպասում էր պատասխանի։ Իսկ պատասխան չէր լսվում։ Ուսանողները նայում էին միմյանց երեսին։ Սրախոս պարոնը աշխատում էր ժպտալ, բայց շփոթված էր։ Ինձ համար այդ հասկանալի էր, նրա խիղճը մաքուր չէր, որովհետև նա մեկին արդեն «գլորել էր ցեխի մեջ»։

Չե՞ք պատասխանում, արտասանեց Սանթուրյանը, ձայնը բարձրացնելով, լռո՞ւմ եք... Հասկանում եմ. որովհետև ձեզանից շատերի համար գուցե անհնարին է պատասխանել... Օ՜օ, ոչ ոքի չեմ ուզում դատապարտել, թեև դատապարտելու փաստեր ունիմ... Բայց, պա՛րոններ, բավական է։ Դուք հալածում եք ինձ, ես տանում եմ ձեր բոլոր վիրավորանքները։ Բայց հավատացե՛ք, դա ինձ համար այնքան վշտալի չէ որքան ձեր սխալ հասկացողությունը պատվի և պատվասիրության մասին։ Ուրիշ ոչինչ ասելիք չունիմ... Դա իմ վերջին հրաժեշտն է... Միրաբյան, կամենո՞ւմ ես ինձ հետ գալ...

Այս ասելով, նա քայլերը ուղղեց դեպի դուրս։ Ուսանողները ճանապարհ տվին նրան։

Հիվանդ է, շշնջաց մեկը։

Չարժե խոսել նրա հետ, ասաց մյուսը։

Տե՛սեք, նոր է խելքի եկել և ուզում է հաշիվ պահանջել մեզանից, ասաց երրորդը։

Ես ոչ ոքի վրա ուշադրություն չդարձրի։ Ինձ թվում էր, որ Սանթուրյանը յուր վրեժն առավ և վերջացրեց։ Ես հաստատ քայլերով հետևեցի նրան, և այն օրից կտրեցի իմ կապը ուսանողների հետ․․․

Մոտեցել էր գարունը։ Մոսկվա գետի սառույցը վաղուց արդեն կոտրվել էր։ Արեգակի ջերմությունը զգալի էր դարձել։ Զատկական տոներից հետո սկսվեցին մեր քննությունները և վերջացան մայիսի կեսին։

Մի սիրուն, պայծառ, թեև բավական ցուրտ արեգակնային օր էր, երբ վերջին հրաժեշտս տալով համալսարանին, իրավաբանի դիպլոմը ձեռքիս, վերադառնում էի իմ սենյակը ուրախ, երջանիկ, լի ապագայի քաղցր հույսերով։ Մտադիր էի շտապով ճաշել և անմիջապես գնալ Սանթուրյանի մոտ՝ իմ ուրախությանը նրան էլ մասնակից անելու։ Նրա քննությունները դեռ չէին վերջացել։ Հյուրասիրելու առաջին հերթն իմն էր։ Մտածում էի իրիկնադեմին նրան ու Ադելաիդային հրավիրել մի հյուրանոց ընթրիքի։ Ես զուրկ էի ուրիշ բարեկամներից։

Սակայն այդ հանդիսավոր օրվա իմ ուրախությանը վիճակված չէր երկար շարունակվելու։ Երբ երգելով, ուրախ-ուրախ մտա իմ սենյակը, սեղանիս վրա գտա մի տոմսակ հետևյալ բովանդակությամբ. «Շտապեցեք գալ մեզ մոտ, Մարգարը ցանկանում է ձեզ հետ տեսնվել»։ Այդ օրերը պետք է, վերջապես, Թիֆլիսի պալատում քննվեր Սանթուրյանի հոր գործը, որ այնքան ձգձգվել էր։ Կարծեցի, իմ բարեկամը այդ մասին տխուր հեռագիր է ստացել, երևի կամենում է յուր վիշտը հայտնել ինձ։ Բայց նամակը Ադելաիդան էր գրում, և այս հանգամանքը ինձ շփոթեցրեց... Մի շաբաթ էր, ես նրանց չէի տեսել։

Չգիտեմ ինչպես ճաշեցի և կառք նստելով, շտապեցի իմ բարեկամի մոտ։ Նրա այժմյան բնակարանը բաղկացած էր երկու փոքրիկ սենյակներից։ Մեկը ծառայում էր իբրև ընդունարան, սեղանատուն, պարապելու սենյակ, մյուսը ննջարան էր։ Ադելաիդան ինձ դիմավորեց դռների մոտ և շվարած հաղորդեց, թե յուր ամուսինը հիվանդ է։ Ես կարծես ավելի վատ լուրի էի սպասում, սառնությունս չկորցրի, մտա ննջարան, ուր պառկած էր նա։ Ես մոտեցա նրա անկողնին։ Նա սաստիկ տաքության մեջ էր, ճակատն այրվում էր, կուրծքը շնչառությունից ուժգին բարձրանում էր և ցածանում։

Ոչինչ, ասաց նա շշնջալով, ինձ հանգստացնելու համար, մի քիչ տկար եմ, կանցնի...

Ես նստեցի նրա գլխի մոտ։ Ադելաիդան շշնջալով պատմեց իրողությունը։ Չորս օր առաջ Սանթուրյանը մինչև ուշ երեկո պարապում է և հետո, թեթև գլխացավ զգալով, պառկում է անկողին։ Այդ օրը երեխան հիվանդ է լինում և չի քնում, ծիծ չի ուտում, շարունակ լալիս է։ Սանթուրյանը ստիպված է լինում մինչև լույս նրան ման ածել սենյակից սենյակ յուր կրծքի վրա սեղմած։ Նա չի թողնում, որ մայրը անհանգստանա։ Ոտաբոբիկ, կուրծքը մերկ, նա ժամերով անցուդարձ է անում բաց և սառը հատակի վրա։ Առավոտյան կանուխ նա հոգնած, անքուն, Ադելաիդայից թաքցնելով յուր դողոցը, վազում է բժշկի հետևից, և նույն բժիշկը, երբ երեկոյան գալիս է կրկին անգամ երեխային տեսնելու, գտնում է իմ բարեկամին անկողնում պառկած։

Այն կրակը, որ տարիների ընթացքում մխալով ուտում էր նրա հոգին, քայքայել էր նրա ամբողջ կազմվածքը։ Նրա համար դժվար էր դիմանալ մի ամենաթեթև հիվանդության անգամ։ Ահա ինչու էի ես վախենում։ Երբ բժիշկը եկավ նրան նորից զննելու, ես թաքուն խնդրեցի հայտնել ինձ, իբրև հիվանդի բարեկամին, ճշմարտությունը։

Եթե հիվանդի կազմվածքը ամուր լիներ, ասաց բժիշկը, կարելի էր երաշխավորել որ կառողջանա։ Բայց նրա թոքերը վաղուց են վնասված․․․

Ահա հենց այդ բանն էր ինձ վախեցնում։ Ես մի կերպ զսպեցի իմ արտասուքս և շրթունքներս կրծոտելով անցա ննջարան, նստեցի հիվանդի մոտ։

Այդ գիշեր մինչև լույս նա անցկացրեց շատ անհանգիստ։ Ադելաիդան ստիպված էր ամբողջ ժամանակ զբաղվել երեխայի հետ։ Ոչ ծծմայր ուներ, ոչ աղախին։

Հիվանդը ցնորքների մեջ էր, խոսում էր անկապ և թլվատ լեզվով։ Ես ստեպ-ստեպ փոխում էի նրա ճակատի սառը կոմպրեսը և ժամը մի անգամ դեղի գդալը մոտեցնում բերանին։

Հետևյալ առավոտ նա մի քանի ժամով ուշքի եկավ և սկսեց ինձ հետ զրուցել։ Նա խոսում էր յուր հոր գործի, մոր, եղբոր, քրոջ, Ադելաիդայի և նրա երեխայի մասին։ Որքան սեր և գուրգուրանք էին զգացվում նրա խոսքերի մեջ։ Իսկ Ադելաիդան յուր երախտագիտությամբ և անկեղծությամբ լի հայացքը չէր հեռացնում նրա երեսից։ Իմ բարեկամը հիվանդացել էր երեխայի պատճառով և այդ կրկնապատկում էր գերմանուհու սերը և վիշտը։

Իսկ հիվանդը հավատացած էր, որ շուտով, շուտով տաքությունը բոլորովին կանցնի, երեկոյան կամ վաղը ինքը ոտքի կկանգնի։ Նա սկսեց խոսել ուսանողների, համալսարանի, պրոֆեսորների և վերջին քննությունների մասին։ Նա շտապում էր շուտով ավարտել քննությունները և վերադառնալ հայրենիք Ադելաիդայի հետ։

Ես համոզված եմ, ասաց նա Ադելաիդային, որ մայրս և քույրս քեզ պիտի շատ սիրեն...

Երբ Ադելաիդան անցավ մյուս սենյակ երեխային ծիծ տալու, նա խոսեց վերջին տեսարանի մասին համալսարանում։ Նա չէր մեղադրում յուր հակառակորդներին, միայն ասում էր, թե սահմանափակ խելքի և զարգացման տեր են, մտքի անկախություն և համոզմունքների քաջություն չունեն, ուրիշներից լսածները և կարդացածներն են թութակի պես կրկնում: Ներս մտավ դարձյալ Ադելաիդան: Հիվանդը խոսքը փոխեց և սկսեց յուր կնոջ հետ կատակներ անել, ծիծաղել։ Պահանջեց երեխային, նայեց երեսին և յուր բարակ, դեղնած մատների ծայրով քնքշաբար շոյեց նրա թավշամորթ այտերը։ Ադելաիդան այդ ժամանակ աշխատում էր ինձ չնայել...

Ճաշից հետո եկավ բժիշկը, նայեց և գլուխը երկմտությամբ շարժեց, մի խորհրդավոր հայացք ձգելով ինձ վրա։

Այս անգամ նա ասաց.

Այս գիշեր ամեն ինչ կպարզվի...

Ուշ երեկո էր։ Ես նստած էի իմ բարեկամի գլխի կողմում, իսկ Ադելաիդան նրա ոտքի մոտ, որպեսզի կարողանա շարունակ նայել նրա աչքերին։

Դառն և թշվա՛ռ ժամեր, հավիտյան պիտի կենդանի մնաք իմ հիշողության մեջ... Ես նստել էի մահամերձ մորս անկողնու մոտ, զգացել էի մահի մոտավորությունն իմ սրտին թանկ մի անձի։ Բայց ա՛յլ էր այս անգամ։ Ինձ տիրել էր բոլորովին մի անսովոր վիշտ։ Օտար երկրում, օտար շրջանում, հեռու ծնողներից վտանգավոր դրության մեջ պառկած էր մի ազնիվ, բարի, վեհանձն և տաղանդավոր երիտասարդ։ Ով գիտե, ինչ հույսեր և ձգտումներ կային նրա կրծքի տակ։ Այն մարդը, որ բոլոր յուր ընկերներից արժանավորն էր, հալածված էր, ատված և արհամարհված։ Ինչո՞ւ։ Որովհետև բնությունը նրա խելքին տվել էր ուրիշ ուղղություն և սրտին մեջ մտցրել էր տարբեր զգացումներ։

Ես էի, որ հասկանում էի նրան։ Բայց հասկանո՞ւմ էի արդյոք բոլորը, ինչ որ կար նրա մեջ: Ընդունա՞կ էի արդյոք գնահատելու նրա բոլոր արժանավորությունները։ Հազիվ թե․ որովհետև նրան ամբողջովին հասկանալու համար պետք էր նրա չափ խելոք լինեի, չեմ ասում նրա սրտի չափ լայն սիրտ ունենայի, որ, իհարկե, չունեի։ Հասկանո՞ւմ էր գոնե Ադելաիդան նրան։ Չէի կարծում։ Ահա ինչու ինձ թվում էր, որ նա դարձյալ իրան մենակ է համարում։ Մի անբացատրելի խորհրդավոր ժպիտ էի նշմարում նրա դեմքի վրա, երբ մյուս սենյակից լսվում էր երեխայի լացի ձայնը... Գուցե նա, այդ փոքրիկը միայն ապագայում ինչպես հարկն էր, հասկանար և գնահատեր Սանթուրյանին, նրա անսահման վեհանձնությունը։ Բայց ե՞րբ...

Այնինչ մահը քայլ առ քայլ մոտենում էր, որպեսզի յուր սև ճանկերի մեջ առնե իմ բարեկամին։ Նրա մռայլ շուքն արդեն տարածվել էր հիվանդի մահճակալի վրա։

Ադելաիդան և ես նայում էինք միմյանց և ճիգն անում զսպել մեր արտասուքը։ Հիվանդը պառկած էր երեսը դեպի պատը: Նրա գանգուր և սև մազերը, սպիտակ բարձի վրա սփռված, լամպի աղոտ լուսի ներքո մի չարագուշակ երևույթ էին ներկայացնում։

Նա նոր էր դադարել խոսելուց։ Նա շարունակ զառանցում էր յուր հոր դատի մասին։ Նա կրկնում էր, թե յուր հայրը անմեղ է։ Հավատում էր աստծու արդարադատությանը և ասում․ «Նա կօգնի իմ հորը, չի թողնիլ նրան անպաշտպան»։

Այո՛, պարոններ այդ մարդը միշտ հավատում էր աստծո գոյությանը։ Եվ այդ այն ժամանակ, երբ մեր ընկերների շրջանում ուրիշ հայացքներ էին տիրում։

Այժմ նա լուռ էր։ Անցան մի քանի ծանր, երկարատև ժամեր։ Հանկարծ վերմակը շարժվեց, Սանթուրյանը դժվարությամբ երեսը դարձրեց դեպի ինձ, փնտրելով իմ ձեռը։ Նա յուր թույլ և տակավին ջերմ ձեռով սեղմեց իմ աջը և արտասանեց․

Չէ՛, վատ եմ... կուրծքս այրվում է...

Ես կարծեցի նա ջուր է ուզում։ Բաժակը մոտեցրի բերանին։ Նա հետ մղեց։ Նա նայեց դեպի սենյակի անկյունը այնտեղ, ուր վառարանն էր։

Կրակ չկա, թող վառեն, ասաց նա, ցուրտ է։

Ադելաիդան իսկույն կատարեց նրա ուզածը և հինգ րոպե չանցած՝ կրակը սկսեց չթչթալով այրվել վառարանի մեջ։

Հեռագիր չկա՞, հարցրեց հանկարծ հիվանդը, պիտի լինի...

Նա յուր հոր գործի մասին հեռագրի էր սպասում․․․

Անպատճառ կլինի, ավելացրեց նա, ուրախ հեռագիր...

Նա ձեռով նշան արավ, որ օգնենք նրան բարձրանալու։ Մենք նրան նստեցրինք անկողնի մեջ, մեջքին դարսելով բարձեր։ Նա չէր կարողանում գլուխը ուղիղ պահել, բայց անպատճառ ուզում էր նստած մնալ։

Վառարանի մեջ կրակը այժմ այրվում էր, թանձր բոցեր արձակելով։ Նա յուր հայացքը դարձրեց դեպի այն կողմը և մի քանի վայրկյան նայում էր։

Ա՜խ, որքա՜ն խորհրդավոր էր այդ պահին նրա դեմքը։

Կրա՜կը, կրա՜կը, արտասանեց նա թույլ ձայնով այրում է իմ ներսը, վերջանում է...

Հետո նա գլուխը թեքեց կրծքին, կրկին բարձրացրեց և նայելով ուղիղ իմ աչքերին՝ ասաց․

Չէ, մոտենում է․․․ տուր ինձ ձեռդ...

Ես ձեռս տվեցի նրան: Դարձյալ նայեց աչքերիս և ասաց.

Խոստացի՛ր, որ Ադելաիդային կուղարկես յուր քրոջ մոտ, Օդեսա...

Ես խոստացա արտասուքս խեղդելով կոկորդումս։ Այդ միջոցին Ադելաիդան մյուս սեյակումն էր։ Խեղճ կին. նա չգիտեր ինչ անի: Անհուն վշտից խելքը կորցրած՝ նա շտապում էր մի սենյակից մյուս սենյակ, մերթ երեխայի, մերթ հիվանդի մոտ։ Նրան վրդովեցնում էր երեխայի լացը...

Սանթուրյանը նշան արավ, որ պառկեցնեմ իրան։ Նա գլուխը բարձին դրած՝ շարունակ նայում էր վառարանին։ Այդ ժամանակ մխում էին փայտի վերջին կտորները։ Հանկարծ հիվանդի աչքերն առանձին փայլ ստացան, դեմքը պայծառացավ, ճակատը պարզվեց, և նա բավական հաստատ ձայնով գոչեց.

Մի՛ թողնեք կրակը մարի, մի՛ թողնեք, ես կմեռնեմ...

Մենք նկատեցինք, որ նա աչքերով ինչ-որ փնտրում է. նայում է դեպի մյուս սենյակ։ Ես կարծեցի, որ նա երեխային է փնտրում։ Հարցրի, գլխով բացասական նշան արավ և շշնջաց.

Կրա՜կը, իմ կրակը, տվեք...

Ադելաիդան առաջինը հասկացավ նրա միտքը. նա շտապեց մյուս սենյակ և այնտեղից բերեց ինձ ծանոթ կարմիր տետրը, որի ճակատին խոշոր, սև տառերով գրված էր՝ «Կրակ»։ Նա նայեց տետրին և ասաց.

Գցի՛ր այնտեղ, ես այրվեցի, թող նա էլ այրվի․․․

Խեղճ կինը չգիտեր՝ կատարե՞ հիվանդի պահանջը, թե՞ չէ. նայեց ինձ։ Բայց հիվանդը յուր խոշոր աչքերով այնպես էր աղերսում, որ մենք չդիմացանք։ Ադելաիդան տետրը ձգեց վառարանի մեջ։

Այդ ժամանակ լսվեց դռան զանգակի ձայնը։ Ադելաիդան շտապեց դուրս։ Հիվանդը ոչինչ չլսեց։ Նա շարունակ նայում էր վառարանին։ Այնտեղ սկզբում բարձրացավ թանձր ծուխ, ապա տետրը բոցավառվեց։

Ներս մտավ Ադելաիդան և ինձ գաղտնի ցույց տվեց մի հեռագիր։ Ես կարդացի։ Պալատը Սանթուրյանի հորը արդարացրել էր...

Մի քանի վայրկյան Ադելաիդան և ես շփոթված էինք հայտնե՞լ հիվանդին, թե՞ ոչ։ Չափազանց ուրախ լուրը կարող էր նրա վրա սպանիչ ազդեցություն գործել։ Բայց միթե առանց այդ էլ նա չէ՞ր մեռնում։ Թող ուրեմն, հանգիստ մեռնի։ Այս էր մեր երկուսի լուռ միտքը։

Ես թեքվեցի դեպի հիվանդը, որ շարունակ նայում էր կրակին և շշնջացի․

Մա՛րգար, կարո՞ղ եմ քեզ մի ուրախ լուր հաղորդել․․․

Նրա աչքերը լայն բացվեցին, ձեռը դուրս եկավ վերմակի տակից։ Ես հեռագիրը բռնեցի նրա աչքերի առջև և ասացի․

Պալատը հորդ արդարացրել է...

Նա հասկացավ իմ ասածը։ Յուր թույլ ձեռներով վերցրեց հեռագիրը և սեղմեց կրծքին։

Տեսա՞ր, շշնջացին նրա շրթունքները։

Մոտեցավ Ադելաիդան։ Ես հեռացա։ Նա չոքեց մահճակալի առջև և գրկեց հիվանդին։ Եվ ես պիտի կրեի այդ սրտաշարժ տեսարանի ամբողջ ծանրությունը։

Վառարանի մեջ արդեն այրվել վերջացել էր «Կրակը»։ Մխում էր միայն տետրի կազմից մի բարակ կարմիր-դեղնագույն շերտ․․ Գիշերվա ուղիղ երկու ժամն էր, երբ այն էլ այրվեց, մոխիր դարձավ։

Ես փակեցի իմ բարեկամի աչքերը․․․ Նա մինչև վերջին շունչը հերոսաբար դիմացավ յուր տանջանքներին․․․

---

Միրաբյանը լռեց, մի ծանր հոգոց արձակելով կրծքից։ Մենք սպասում էինք, որ նա յուր վերջին խոսքը կնվիրե Զարիֆյանին։ Բայց նա ոչինչ չէր ասում, և ես առաջինը հարցրի․

Իսկ Զարիֆյա՞նը, միթե անպատի՞ժ մնաց․․․

Կան մարդիկ, որոնց ճակատագիրը հովանավորում է և կյանքի մեջ պատժից ազատում․․․ Գուցե միայն ե՛ս կարող էի Զարիֆյանին պատժել, եթեհայտնեի ձեզ նրա իսկական անունը։ Բայց ինչո՞ւ. մի՞թե դա կվերադարձներ ինձ իմ բարեկամին։ Թո՛ղ ուրեմն իմ պատմության մեջ նրա անունը մնա Զարիֆյան, իսկ ինքը յուր իսկական անունով վայելե միջավայրի հարգանքը...

Այլևս Միրաբյանը ոչինչ չասաց և փակեց հանգած վառարանի դռնակը...