Ծիտը տեսավ ջայլամին, որը մեծ-մեծ ձու էր ածում, և ուզեց պատճառն իմանալ։ Ջայլամը պատասխանեց. «Կրակ եմ կուլ տալիս այդ է պատճառը, որ մեծ-մեծ ձվեր եմ ածում ես»։

Ծիտը, հավատալով, կրակ կուլ տվեց և մեռավ, չմտածելով, որ մեծ-մեծ ձվեր ածելու պատճառը ջայլամի մեծությունն էր։

Ցուրտ եղանակին պատուհանից այնկողմ հատուկենտ մերկացած ծառերի ճյուղերի ծայրերին տերևներն օրորվում են ջազի նուրբ ելևէջների ներքո։ Մառախլապատ երկնքում ոչինչ չկա, ոչ ոք չի երևում․․․

Սովորություն է` երկնքին նայելիս փնտրում եմ, բայց ոչ աստղեր։

Մի թռչուն անցավ. ներքևից էր թռչում։ Մի քանի րոպեից երկինքը կլացի, կհորդի ներքև։ Հաճախակի եմ մտածել՝ այդ անձրևը մեկի արցունքն է, և վերևից թափվում է։

Քիթ քթի տված տներից ճաշի, սոխառածի հոտ չի գալիս, նույնիսկ մարդահոտ չի գալիս։ Ներսիսյան փողոցի երկայնքով ավտոմեքաների շարասյունը կանգնել է, չի շարժվում ո'չ առաջ, ո'չ հետ։ նից տաք գաթայի հոտ է գալիս. յուղի, շաքարավազի ու վանիլի բույրերը միախառնվել են։ Այդքան էլ տաք չէ պատերից այսկողմ, սակայն կրակ է վառվում տան կենտրոնում։ Մայրն իր որդիներին, հարսներին, թոռներին, ամուսնուն կանչեց խոհանոց, յուրաքանչյուրին տվեց իր բաժինը և կարգադրեց ուտել մինչև վերջ։ Համով էր, ինչ խոսք։

Խոսեցին, խոսեցին։ Լինել իրար կողքի, բայց լռել․ դա այնքան կարևոր է․․․ Բոլորի լռությունը միաձուլվել էր։ Պավարոտտիի և Բրայըն Ադամսի երգի ձայնը զգուշորեն բարձրացրի` տեսնեմ` ով առաջինը կասի.«Անջատի'ր այդ կլկլոցը»։ Համբերեցին մինչև վերջ։ Մի քանի տուն այնկողմ արցախցիներ են ապրում վարձով, մի հինգ տուն այնկողմ` նույնպես։ Ասում են՝ հող հանձնողներ են։ Այդ հողում իրենց մորթեի՞ն, թլփատեի՞ն։ Անխոնջ, հնազանդորեն սպասեի՞ն իրենց հերթին։ Երբ ասում էի՝ արցախցի եմ, մարդկանց մի մասը վիրավոր առյուծի էր վերածվում, հիշեցնում Եռաբլուրը։ Պատերազմ, պատերազմ, պատերազմ...

«Տիրա հոտը կտրվի», - ասում էր տատս։ Հայն ուրիշ հոտ չգիտի. ծաղիկները ջրվում են արյունով, աղջիկները քաղում են, հիանում։ Այնքան փոքրացել է տունս, դուռս. գնում֊գալիս են, կողպեք չունի։ Դրախտս տվին, ծեռիցս առան, բախչե՜ս, բախչե՜ս»,- մրմնջում էր տատս` մարգարտահատիկ արցունքներով ջրելով սահմանից այսկողմի հողը։ Իր այգին, ծաղկանոցը, ծառանոցը մի դրախտավայր էր, աննկարարագրելի տեսարան էր բացվում, երբ ոտք էիր դնում ցանակապատից ներս։ Ծառերի տերևներն էին նույնիսկ համաչափ, թռչունները միայն տատի դրախտում էին այդպես երգում։ Պապի մահից հետո, տատը կռացել էր, մոտեցել ծաղկին, խոտին։ Նրանց ականջին սեր էր խոստովանում, որ պապին տանեն, հասցնեն իր բառերը։ Մոլախոտն էր միայն պոկում, այն էլ զգուշորեն` իր մարմինը ցավեցնելով։ Պապի տնկած թթենին չէր կարողանում թափ տալ։ «Ա քը թաղեմ, ա՜յ մարդ, բալքի մանդր ծառ կտնիր (սերը նաև թաղելով էր արտահայտում)»։

Տատը հանգիստ չուներ, թե նստեր` թելն ու միլերը կվերցներ, կսկսեր գործել թոռների համար։ Նստում էր ու ասում.

֊ Տելեվիզորը խոդ տուր, ֊ ականջի պոչով լսում էր լուրերը։

«Մի խումբ ադրբեջանցի բնապահպաններ փակել են անցակետը», - հայտատարարեց Առաջին ալիքի հաղորդավարը։ ֊ Վե՞նց թե, ես տրա՜նց... , - տեղից վեր թռավ Ասատուրը՝ տատի տղան։

Ու սկսվեց շրջափակումը, շրջափակման օրերը։ Սկզբից մենք ուժ ունեինք. մատ էինք թափ տալիս ու ասում․ «Պյաց արեք, թե չէ․․․», նրանք՝ «Մենք բնապահպաններ ենք, պահպանում ենք բնությունը, մենք ճանապարհ ենք տալիս հայերին»։ Այդ ընթացքում անցնում է ադրբեջանական համարներով մեքենա։ Շրջափակման օրերը մեկը մյուսի ետևից գլորվում էին, հայրենիքիս խոսքին լսող չկար։ Աշխարհը խլացել էր։

֊ Մա'մ, պետք ա քնյանք, ֊ ասաց Ասատուրը։

Տատը երկար ժամանակ չխոսեց, հայացքն անդունդի ծայրին էր՝ էն ժայռի պռնկին` պապի ու տատի սիրելի վայրին։ Հետո դուրս եկավ, նստեց ծառի տակի հովին դրված փոքրիկ նստարանին. հայացքը տնից չէր կտրում։

Տատը տասնվեց տարեկան էր, երբ ամուսնացրին, դեռ երեխա էր։ Նազանքով հիշեց պարը, հետո քարը քարի վրա դնելով տան կառուցումը։ Նա ու պապը` դեռ քսանը չբոլորած, ծնվեց առաջնեկը։ Տատը անսպասելի սկսեց հեկեկալ` իր մարգարտահատիկները վերջին անգամ շաղ տալով այգում։ Տատը երկար լռեց։ Մեքենայի թափքի մեջ լցրեցին այն ամենը, ինչ անհրաժեշտ էր, տատի թևերն ընկան, տարան դեպի մեքենան։ Մեղուների պես լուրեր էին պտտվում.

֊ Եկել են, մոտ են ազերները։

Երկու օր էր` մեքենայի մեջ էին, հասան սահմանին։ Ազերները քմծիծաղով հրամայեցին տղային ու թոռանը դուրս գալ մեքենայից։ Տատը դուրս եկավ մեքենայից, ծնկեց զինվորի առջև ու ադրբեջաներեն ասաց՝ «Esger menim ve senin Allahin birdir. Bizim oglanlara burax seni gurban olum (Ա՜յ զինվոր, իմ ու քո Աստվածը մեկն է, քեզ մատա՜ղ, տղեքիս բա՜ց թող)»: Տղան շրջվեց. ուրախացել էր` տատը խոսեց։ Զինվորականն ապշեց, քմծիծաղը դեմքին սառեց։ Անձնագրերը շպրտեց գետնին, «get get, men seninem (Գնացեք, գնացեք, ես ձեր․․․)»: Արագ վազեցին դեպի մեքենան ու սլացան։ Հեռու չգնացին. մոտ գյուղերից մեկում` քարը քարի վրա․․․

Տատը դուրս էր գալիս նայում սահմանից այնկողմ. իր տնից բացի` փնտրում էր ամուսնու գերեզմանը։

Ո՛վ մարդ հերոս, հանճար և կամ նահատակ,
Որ քու անձիդ համար երբեք չես ապրած,
Որ հըրայրք մը ունիս քեզի նըպատակ,
Գաղափար մը անձնուրաց:

Թողած կյանքի լայն ուղիները փափուկ,
Անպատըսպար՝ տոթերուն տակ ու ձյունին,
Միշտ բարձրացար քարուտ ճամբե մը դերբուկ
Ուր ոտքերը կ՚արյունին:

Սըրահներու մեջ երբ բոցը կը վառեր,
Երբ ջահերը կը շողային լուսարձակ,
Դուն մեկնեցար հոն, ուր ցուրտ էր, խավար էր,
Եվ հեռու էր լուսածագ:

Թափթըփեցան թարմ երազներդ անհամար.
Դեռափըթիթ օրերդ անցան հոգերով.
Չը ծաղկեցավ ոչ մեկ գարուն քեզ համար.
Արտասվեց իղձդ ու գորով:

Պըսակվեցան վարդերով ցած գըլուխներ.
Աշխարհ չունի հերոսին փառք արժանի.
Փուշ-պըսակին ներքև՝ մաքուր, անվեհեր
Իր ճակատը կ՚արյունի:

Զրպարտեցին ու դատեցին քեզ մարդիկ,
Մըրոտեցին սրտիդ հույզերը պայծառ.

Կապույտը հոգու աղոթանքն է, քույր,
Կապույտը թախիծ.
Կապույտը կարոտ թափանցիկ, մաքուր,
Ու հստակ, ու ջինջ:

Կապույտը քրոջ աչքերի անհուն
Առավոտն է թաց:

Կապույտում հոգիս մի հին իրիկուն
Անզո՜ր հեծկլտաց:

Կապույտը ծեգին աղոթքի կանչող
Ղողանջն է զանգի:
Կապույտը արցունք, ու կապույտը ցող
Հոգու, երկնքի:

Կապույտում անսուտ խոսքեր են հոսում
Երկնքից երկինք:
Հոգիս Կապույտի լաբիրինթոսում
Սրբացած կնիք:

Այն, որ չի եղել, որ պե՛տք է լինի
Մանկական սրտում
Հոսում է, որպես լուսավոր գինի
Հոգու կապույտում:

Ինձ խաբեցին ամենուր,
Խաբեությամբ խաչեցին։
Ձեռքիս խաչբուռը առան
Ու վրաս խաչ քաշեցին։
- Քոնն է աշխարհն,- ասացին,
Տանս քարերը տարան...
- Տուն ունեցար՝ տանդ մեջ
Բույն կդնի սատանան։
Կապանքներ են ավելորդ
Տան գերանն ու պատը ճաք,
Կյանքդ պիտի ծվարի
Հրեշտակի թեւի տակ։
Եթե մերն ես ու մեզ հետ,
Անմեղներից անմեղն ես,
Կռիվ եղավ՝ կգնաս,
Մեր փոխարեն կմեռնես։
Անմահ զինվոր կդառնաս
Երկնքի կեռ հոնքի տակ,
Մենք ծաղիկներ կբերենք,
Կփռենք քո ոտքի տակ։
Մենք կապրենք քո փոխարեն,
Առավոտից մինչեւ մութ
Ճառ ու կոչով կսիրենք
Հայրենիք ու ժողովուրդ։
Ի՞նչ է ծառը քո բակի,
Ծառն ինչի՞դ է հարկավոր...
Երբ կամեցար, կնստես
Անտառների թագավոր։
Քոնն են ծովերը բոլոր,
Օվկիանոսները անգամ...
Ի՞նչ է աղոթքն աղբյուրիդ,
Որ խոնարհվում ես այդքան...
Առան աղբյուրն էլ մի օր,
Մոտիկ քաղաքը տարան...
Որ երեսը չթրջի,
Երես չառնի սատանան։
Քո ձեռքերով կցանես,
Շունչ կքաշես մեր կանչով,
Մեր աչքերով կտեսնես,
Կլսես մեր ականջով։
Մեր ուղեղով կդատես
Ու կխոսես մեր լեզվով
Եվ կզգաս, որ մշտապես
Պինդ ու ուժեղ ես մեզնով։
Հոգուս վրա նախ քիչ-քիչ
Սունկ ու մամուռ աճեցին...
Հետո եկան ու ցամաք
Գաղափարներ դաջեցին։
Եվ մտքերիս մեջ հանկարծ
Կասկածանքներ ծլեցին...
Գլխի ընկա, որ արդեն
Ինձ էլ ինձնից խլեցին։
Չիմացա, թե ով եմ ես
Ու որտեղից եմ գալիս,
Ում կամքով եմ ծիծաղում
Եվ ում վրա եմ լալիս...
Անցած հազար անկումից,
Հազար ցավի դիմացած,
Հեռանում եմ աշխարհից՝
Աշխարհից բան չիմացած...
Թող ոչ ոքի չկանչեն
Ճանապարհներն իմ անցած։

Է՜յ աղորիք, դարձի՛ր, դարձիր,
Նըստած կանանչ խորը ձորին.
Աղաղակե՛ երգըդ խորին
Դեպի լուսնակն արծաթածիր:

Դուն դողդոջուն տընակ մըն ես
Ալյուրոտած պատերով` ուր
Կարծես կու լան հիազարհուր
Ջըրանույշներ հագած բեհեզ:

Միշտ կը հըսկե մեջըդ արթուն,
Աղորեպանը ճեփ-ճերմակ.
Եվ ըստ պետքի` մեղմ կամ արագ`
Կը լարե սի՛րտըդ բաբախուն:

Է՜յ աղորիք, բանտվա՛ծ մրրիկ
Ծառերուն մեջ. Աղա՛, աղա՛,
Փըրփուր խըմե՛, ալյուր տեղա՛.
Քարե կուրծքեդ տեղա՛ բարիք:

Կեցո՛ւր գետակն ընթացքին մեջ
Իր ծըփանուտ բաշեն բըռնած:
Ջըրվեժն ահեղ երգի փոխած
Պոռթկա վիհեն վար գահավեժ:

Սայլե՜ր, սայլե՜ր անծայրածիր
Ջաղացքներուն ճերմակ ճամբեն
Աղոնն իրենց քեզ կը բերեն…
Է՜յ աղորիք, դարձի՛ր, դարձիր:

Ցորեններ թող ալյուր ըլլան
Պորտին մեջ ժիր երկաններուն`
Որոնք բռնված տենդով մ՚անհուն
Կը մըռըլտան ու հիռ կու գան:

Ցորեններ թող ըլլան փոշի
Զիրար գըրկող քարերուն տակ.
Զիրար կըրծող ժայռերուն տակ
Ցորեններ թող ըլլան նաշիհ:

Մինչև լեցվին շարան շարան
Պարկերն, ու վե՛ր կանգնին նորեն.
Եվ սայլերն ալ ճըռվողելեն
Ոսկի թողած լույսով դառնան:

Իմ սիրտը` թունոտ, իմ սերը` ատող, -
Զզվում եմ, գարշում մարդկանցից բոլոր.
- Հավքերը վայրի` շարքերով չըվող
Խորհուրդ են նստել լճի շուրջ – բոլոր:

Ուզում եմ խածել, բըզկտել մաչդկանց,
Ուզում եմ թքել բոլորի վըրա.
- Շարժում են ահա թևերը անսանձ,
Թռչում են վայրի հավքերը ահա:

Վերցրե՛ք ձեզ ինձ հետ, քաշ տվե՛ք ձեզ հետ,
Մարդկանց երեսից տարեք ինձ հեռո˜ւ.
Տարեք, գց՛եք ինձ, կորցրե՛ք անհետ
Հեռո˜ւ անապա˜տ ու ծովե˜ր հեռու …

1908

1919-1920