Կնոջ սիրտը մի բաժակ է բյուրեղյա, -
Փշրեցիր ու չես կարող էլ կպցնել,
Եվ այն օրից, ավա՜ղ, էլ չի կարող նա
Համբույրներիդ գինին սրտանց վերցնել:

Ի՞նչ հրաշքի սիրտ կա սրտում մայրական,
Ու ինչքան էլ փշրում է որդին խենթ,
Չանցած մի պահ, չանցած վշտի մի վայրկյան
Կպչում է միշտ ու քեֆ անում որդու հետ:

Այսօր գալու է իմ յարը,
Օ սիրտ, խնդա ու դողա,
Քնքուշ մայիս է ահա,
Այսօր գալու է իմ յարը։
Երեկ դեռ, երեկ հունվար էր,
Այսօր մայիս է ահա...
Այսօր գալու է իմ յարը,
Օ սիրտ, խնդա ու դողա..

Զմրուխտյա երգեր, երազներ շքեղ,
Գարնան վարդի հետ եկան, գնացին.
Համբույր ծաղկաբույր և սեր հրաշագեղ
Գարնան հովի հետ եկան, գնացին:

Ուրիշի նման բույն չըշինեցիր,
Կյանքի մրըրկավ զարկըված թռչուն,
Ու հիմա մենակ ու որբ մնացիր,
Եվ թարմ տարիներդ եկան, գնացին:

Անտուն մնացիր ու թափառական,
Ընկեր, բարեկամ եկան, գնացին,
Մոլոր ճամփեքում մնացիր մոլոր,
Քարավան, երամ եկան, գնացին:

Ու հիմա աշնան մեգի մեջ խավար,
Ականջըդ հառած սրտիդ լուռ լացին,
Օտար ափերում կանգնել ես շվար,
Ինչ որ ունեիր, անդա˜րձ գնացին …

1904

Իրիկնաժամի կիսախավարում,
Կապույտ լույսերի ցոլքերում ճոճուն,
Հայտնվում է նա, մեղմագին փարվում,
Գունատվում է լուռ ու էլ չի շնչում։

Ծանոթ է ինձ այն ժպիտը անհույզ,
Եվ այն պատկերի գծերը նրբին,
Եվ այն հայացքը մեղմ ու ոսկելույս,
Եվ երգը անխոս և իրիկնային։

Նստում ենք անվերջ մենք մեկ-մեկու մոտ
Եվ չեմ հավատում, որ նա է, որ նա…
Այնքան թովիչ է, այնքան անաղոտ,
Ցնորք է կարծես, պիտի հեռանա…

Անսկիզբ և անավարտ

Անցյալներ, երբ եղա ձեզ մոտ եւ ի միջի այլոց պաշտոն խնդրեցի ապրելու համար, դուք ի միջի այլոց խորհուրդ տվիք ինձ` կամ դաշնակցական տեսակետի վրա կանգնել ու քննադատել կոմունիստներին, կամ կոմունիստական տեսակետի վրա կենալ ու հարվածել դաշնակցությանը։

Երբ 5-6 քայլ հեռացեր էի ձեր դռնից, կամեցա ետ դառնալ ու հարցնել.

- Եթե կոմունիստ դառնամ ի՞նչ պաշտոն կստանամ, եթե դաշնակցական դառնամ` ի՞նչ պաշտոն։

Որովհետեւ այն մարդը, որ պաշտոնի համար պիտի որեւէ կուսակցության պատկանի` բնական է, որ ընտրե այն կուսակցությունը, որն ավելի ձեռնտու է իրեն…

Իսկ երբ 100 քայլ էի հեռացեր ձեր դռնից` կամեցա վերադառնալ եւ հետեւյալը հարցնել.

- Մի՞թե ձեզ հայտնի չէ, որ այս երկրում դաշնակցական լինելը անկարելի է. մի՞թե չգիտեք, որ ով դաշնակցական տեսակետի վրա կանգնի, նա Չեկայում պիտի նստի…

...Անցյալ օր, երբ կնոջս հետ մի ծանոթ թուրքի այգի գնացինք մեկ փութ սերկեւիլ առնելու, իմ հարցին, թե` «մեզ մի փութ սերկեւիլ կտա՞ս», թուրքը պատասխանեց.

- Ողջ բաղս քեզ փեշքեշ։

Այս հայտարարությունը, սակայն, բնավ չխանգարեց, որ կշռելիս մի մեծ սերկեւիլ վերցներ ու փոքրը դներ տեղը, որ կշեռքի թաթերը ուղիղ նայեին։

Աշխարհայացքիս մասին

Մենք ընդամենը երեք անգամ իրար ենք հանդիպած, եւ այդ բոլոր երեք անգամներն էլ, դուք դաստիարակի մը հոգատարությամբ, ցանկացել եք, որ ես աշխարհայացք ունենամ։ Մի անգամ նույնիսկ, ինքնասիրությունս խթանելու համար, անաշխարհայացք մարդը կապիկի հետ համեմատեցիք։ Խորհուրդ կուտաք քաղգրագիտություն սովորելու։

Քաղգրագիտությունը այնքան, ինչքան հարկավոր է սոցիալիստ հետեւաբար եւ կոմունիստ չլինելու համար` գիտեմ։

Գալով դավանանքիս, ընթացիկները երկուսն են` քրիստոնեություն եւ սոցիալիզմ, դավանանքներ, որք հավասար չափով հավատք են պահանջում իրենց հետեւողներից. մի բան որ իմ մեջ իսպառ բացակայում է։

Քրիստոնեությունը եւ մարքսիզմը, որպես միտք, որպես իդեա որին չպետք է հասնել պատիվ է բերում իր հանճարեղ հեղինակներին միայն` Քրիստոսին եւ Մարքսին։ Իսկ երբ այդ առօրյա գործածության համար չստեղծված թեորեաները մարդիկ ուզենան կիրառել, կստեղծվեն այն անհեթեթությունները, ինչ որ ականատես ենք ներկայիս։ Միլիոնավոր քրիստոնյաներ կան այսօր, որք երկու շապիկ ունեն եւ մեկը չունեցողին չեն տար, մեկ միլիոն կոմունիստ կա, որք հանդուրժում են վարձատրություն 1։

Քրիստոնեությունն ու սոցիալիզմը ինչպես եւ բոլոր կրոնները իրենց սկզբնական շրջանում, տարակույս չկա, որ եղել են մաքուր եւ իդեալական։ Այդ այն շրջանն է, երբ իդեաները չեն ունեցել նյութական համապատասխանություններ հանձինս եկեղեցու եւ ծեսերի, երբ «ապարատ» գոյություն չի ունեցել տակավին։ Իսկ այն րոպեին, երբ հանդես եկավ «զոհը» իբրեւ անհրաժեշտ հետեւանք, առաջացավ քահանայական դաս, ու իդեան դարձավ գործ։

Տերմինները զանազան կրոններու մեջ զանազան են։ Մի տեղ կկոչվի, մյուս տեղ` «բյուջե»։ Մի տեղ «դասք քահանեից», այլ տեղ «աշխատավորներու կադր»։ Տեղ մը քահանաները երկար միրուք կթողնին ու փարաջա կհագնին, մյուս տեղ պեխն էլ կածիլեն ու գալիֆե շալվարով կպպտին։

Բայց այս բոլոր առերեւույթ զանազանությանց հիմքը այն հիմնական նմանությունը կկազմե, որ երկու կրոնների մեջ էլ կան մարդիկ, որք այդ կրոնները դավանելով կապրեն։

Կսիրեմ քրիստոնեությունը նախնական դարերի, երբ հետեւողները այրերի մեջ կապրեին, երբ կհալածվեին ու կխաչվեին իրենց գաղափարների համար։ Այսինքն այն շրջանը կսիրեմ, երբ հավատը իրենց վնաս էր բերում։ Ու կատեմ քրիստոնեությունը այն շրջանից սկսած, երբ սկսեց շահաբեր դառնալ իր հետեւողներուն։

Ինչպես թուրքի կանայք գեղեցիկ են, որովհետեւ փակված են, այնպես էլ կուսակցությունը գրավիչ է` երբ անլեգալ է։ Եթե մի հինգ տարի դաշնակցությունը շարունակեր երկիր կառավարել, պիտի դադարեր այլեւս կուսակցություն լինելուց։

...Ես չեմ հասկանում ինչո՞ւ կոմունիստները իրենց «կուսակցություն» են համարում։ «Կույս» գրաբար կնշանակե «կողմ»։ Եթե մի «կողմում» կոմունիստներն են, մյուս «կողմերում» ովքե՞ր են հապա։ Եթե կոմունիստական կուսակցությունը ինքզինքը հակադրում է «անկուսակցականությանը»` այդ սխալ է անում, ինչու որ այդ պարագային կնշանակե «անկուսակցականությունը» ոչ այլ ինչ է` քան մի «կուսակցություն»։ Մի կուսակցություն, որ ունի համոզմունք եւ ոչ մի հնարավորություն չի գտնում մտնել կոմունիստական կուսակցության մեջ։

Որովհետեւ, եթե համոզմունքը բացակայեր, էն ո՞վ էր, որ չպիտի մտներ կոմկուսի շարքերը, ուր մարդիկ ունեն դիրք, լավ ռոճիկ, պատրաստի օթոմոբիլներ, ձայնավոր ու անձայն հեռախոսներ ու կուլտուրայի բոլոր բարիքները։

Ընկե՛ր Աշոտ, եթե ես զուրկ լինեի աշխարհայացքից, ինչպես դուք եք կարծում, 21 թվին, երբ Թավրիզից վերադարձա, շատերի նման կուս. շարքերը կմտնեի ու ես էլ Չարենցի նման խորհրդային փողերով Եվրոպա կերթայի ու այնտեղի կաֆե-շանտանների կույսերուն ավետիք կուտայի, եւ ոչ թե սիոնի աղքատների նման մայթերի վրա այս ու այն «պատասխանատու ընկերոջից» պաշտոն կմուրայի ամբողջ վեց տարի։

Մի քանի բան կյանքի ու գրականության մասին

Եթե ընդունենք, որ «գրականությունը կյանքի հայելին է»` անմիջապես պիտի ընդունենք, որ խորհրդային երկրում կյանք չկա, որովհետեւ գրականություն գոյություն չունի։

Արտասահմանից բերված գրագետներով չի, որ գրականություն պիտի ստեղծվի։ Իմ կարծիքով պետք է Շիրվանզադեին պետական 2-րդ հյուրանոցից հանել եւ դնել թանգարանը։ Մի մարդ, որ ընդամենը երկու տարի առաջ բոլշեւիկներին «կարմիր բեշեննի» էր անվանում եւ երկու տարի հետո Լենինի փառքն է ճռվողում Լենինականի ավերակների վրա։

Գրականությունը ստեղծվում է ազատության մեջ։ Այսօր, եթե Շեքսպիրը հարություն առնե եւ մի գիրք գրե. Հայաստանի ցենզոր Մելիքսեթյանը պիտի ասի նրան.

- Ընկե՛ր Շեքսպիր, դեռ շուտ է ձեզ գրիչ վերցնել, դեռ գացեք «Քիթ Մաթո» կարդացեք…

Ասում են ազատ է գրում` գեթ Ռուսաստանի ազատությունը տվեք մեզ։

Ես ձեզ հավատացնում եմ, որ միջնադարյան կաթոլիկ հոգեւորականությունը եթե այնքան խիստ լիներ հանդեպ Գալիլեյի ու Կոպեռնիկոսի, ինչքան այսօր Հայաստանի ցենզորն է հանդեպ հեթանոս գրողների, մինչեւ այսօր արեւը պիտի շարունակեր պտտվել երկրիս շուրջը ու երկրագունդը պիտի նստած մնար մի եզան եղջյուրի վրա…

Դուք ոչ թե նոր կյանք եք ստեղծել, ոչ թե կյանքի հունը փոխել եք, այլ կյանքի դիմաց խոշոր քարեր եք գլորել ու կյանքը ։

Ո՞րն է դեպի սոցիալիզմ տանող ձեր ճամփան` կոոպերացիա՞ն։ Այո՛, ձեզ համար կոոպերացիան շարունակում է դեպի սոցիալիզմ տանել, որովհետեւ երբեք անձամբ չեք մտնում այդ Դանթեի դժոխքները։ Սա մի ամիս է կինս աշխատում է մի քանի արշին շապկացու առնել, շաբաթը մի քանի անգամ գնում, ճմլվում, կսմթվում, տրորվում ու ձեռնունայն գալիս է տուն։ Իսկ մի օր էլ, երբ առաջարկեցի նորից փորձել, նստեց ու երեխայի նման լաց էր լինում։

...Ու քանի որ դուք ձեր կանանց չեք ուղարկի կոոպերատիվ սպիտակեղեն գնելու, միշտ պիտի այն սխալին մնաք, որ կոոպերատիվը դեպի սոցիալիզմն է տանում…

Շինարարությո՞ւնը…

Եթե Հայաստանը վեց տարվա մեջ քսան տուն է շիներ, Ամերիկան օրական հարյուր տուն է շինում։ Եթե Հայաստանը Շիրակի ջրանցքը շինեց, Անգլիան Սուեզի ջրանցքը բացավ։

Տարբերությունը սա զույգ շինարարությանց այն է, որ նրանց շինածը մասնավոր է ու իրենց աչքի լույսի պես կպահեն, իսկ ձեր շինածը համայնական է ու ոչ ոք անձամբ պատասխանատու չէ։

Կհիշե՞ք ինչպես Նալբանդյան փողոցի համար 3 տունը երկուշաբթի շինեցին լմնցուն, երեքշաբթի ջուրը կապեցին վրան ու ծեփերը փրթավ։ Դուք կարծում եք պիտի չի գա՞ մի օր որ պետությունը ձանձրացած այդ բոլորից մասնավորներին վաճառքի հանի այն բոլոր տները, որք այսօր դեպի սոցիալիզմ տանող ճամփաներ կնկատվեն։

...Անցյալ օր ա. տպարանի խոշոր դռան ապակին քամին զարկավ փշրեց, ու բոլոր բանվորները հռհռոցով ու գոհունակությամբ ընդունեցին այդ փաստը1...

Պտտվի՛ր, պտտվի՛ր, կարուսել,
Ես քո երգը վաղուց եմ լսել…

Հեքիաթ էր, և հմայք, և անծիր
Խնդություն մշուշում վարդագույն,
Դու նենգոտ քնքշությամբ ժպտացիր
Արևոտ ժպիտով իմ հոգուն…

Սիրո խոսք, և համբույր, և խոստում…
Արբեցե՛ք այս անուշ համերգում,
Արդյոք մե՞նք, թե՝ խոսքե՞րն են ստում,
Արդյոք մե՞նք, թե՝ աշխարհն է երգում։

Պտտվի՛ր, պտտվի՛ ր, կարուսել,
Ես քո երգը վաղուց եմ լսել…

Կար հեռու մի երկիր թովչական,
Արև էր ոսկեղեն աշխարհում.
Շողացին, ժպտացին էլ չըկան,
Էլ չըկան պատրանքները սիրուն։

Ե՛վ թախիծ, և՛ տրտունջ, և՛ տանջանք,
Դո՞ւ ես այն, թե՝ աշխա՞րհն է լացում.
Խավարիր, խաբուսիկ անրջանք,
Հեռավոր օրերի հիացում…

Պտտվի՛ր, պտտվի՛ր, կարուսել,
Ես քո երգը վաղուց եմ լսել…

Կար մի երգ հեռավոր աշխարհում,
Դու այն երգն ես կրկնում հեռավոր
«Ես սիրում եմ, դու ինձ չես սիրումս,
Եվ հին են քո խոսքերը բոլոր…

Եվ այն վալսը՝ «Անդարձ ժամանակ»,
Ծառուղին՝ ամայի պուրակում,
Ե՛վ գիշեր, և՛ համբույր, և՛ լուսնյակ.
Տաղտկալի՜, ձանձրալի՜ պատմություն…

Պտտվի՛ր, պտտվի՛ր, կարուսել,
Ես քո երգը վաղուց եմ լսել…

Պարում են խելագար խնջույքում,
Ով կուզե՝ թող գաղտնիքն իմանա,
Ոչ վե՛րջ կա, ոչ ըսկի՛զբ այս երգում,
Երեկ՝ ես, այսօր՝ դու, վաղը՝ նա…

Պտտվի՛ր, պտտվի՛ր, կարուսել,
Ես քո երգը վաղուց եմ լսել…

Շատ լիրբ էր երկրագործ Խաչանի Սանամը. գյուղում էլ երիտասարդ չէր մնացել, որի երեսին չժպտար, ինչ ժամանակ էլ որ մարդը տուն դառնար, կնոջը միշտ որևէ երիտասարդի հետ կտեսներ։ Ոչ խրատ, ոչ թակ ոչինչ չէր ազդում Սանամին. նա իր էշն էր քշում։ Ճարը կտրած՝ Խաչանն այնուհետև առավոտները դուռը փակում էր կնոջ վրա և գնում իր բանին, բայց երբ երեկոները վերադառնում էր, դուռը բաց անում տեսնում էր, որ կնոջ մոտ էլի մարդ կա։

Շատ, շատ մտածեց Խաչանը կապը կտրած կնոջը խելքի բերելու և, վերջապես, հետևյալ միջոցը հնարեց։

Մի առավոտ առավ իրենց մեծ սնդուկը, կնոջը նստեցրեց մեջը, խուփը ծածկեց, կողպեց, բանալին գրպանը գրավ, հետո սնդուկը շալակեց ոլ գնաց դաշտն աշխատելու։ Դաշտում մեկ ուզեց սնդուկը գետնին դնել, բայց մեկ էլ մտածեց, թե մի գուցե գութանի եզները հեռացած ժամանակ կինը հնար գտներ միջից դուրս գալու և փախչելու սիրեկանների մոտ, ուստի սնդուկը վայր չդրեց, այլ շալակին թողնելով առավ գութանի մաճն ու սկսեց վարել հողը։ Սնդուկն իր ծանրության տակ ճնշում էր նրան, մեջքը կոտրվում էր, ծնկները թուլանում էին, քրտինքը կաթ-կաթ ծորում էր նրա ճակատից, բայց և այնպես նա համբերությամբ տանում էր այդ տանջանքը։

Երբ ճաշ եղավ, արձակեց եզները, հետո սնդուկը վայր դրեց մեջքից, որ մի քիչ հանգստանա, հաց ուտի։ Կնոջն էլ հարկավոր էր բան տալ ուտելու։ Ու երբ այդ նպատակով բաց արավ սնդուկի դուռը, ապշած ետ-ետ գնաց։

Սնդուկի մեջ կնոջ կողքին նստած էր մի երիտասարդ...

Արդյոք սա խեղճ Խաչանի կասկածոտ երևակայության արդյունք էր, թե իրողություն այս բանը բացատրել կարող են միայն կանայք...

1910

Քյորօղլին, դեռևս տասնչորս տարեկան մի պատանի՝ հորթարած է լինում։ Մի անգամ մի փախուստ տվող հորթի հետևից քար է գցում, որ ետ դարձնե, քարը դիպչում է հորթին և գնդակի պես միջովն անցնում։ Հորթը սատկում է, իսկ նրա տերը պահանջում է իր ապրանքի գինը։ Քյորօղլու հայրը, որ թեպետ կուրացած, բայց շատ փորձառու մարդ է լինում, ասում է որդուն.

Որդի՛, վնաս չունի, մենք կվճարենք հորթի գինը, եթե ինձ կհասցնես այն հորթասպան քարը։ Այն քարը մի հորթից շատ ավելի կարժե։

Որդին բերում է քարը և տալիս հորը։

Աչերդ է ծովէն առած,

եւ ուներդ է ի թուխ ամպէն․

Այդ քո պատկերքդ եւ սուրաթըդ

ի վարդին կարմիր տերեւէն․

Ուր որ դու կանգնած լինիս,

չէ պատեհ վառեն մոմեղէն․

Ծոցուդ լոյսըն դուրս ծագէ,

գէմ ելնէ մեռելն ի հողէն։

Հսկա. Էյ, թզուկ, խոնարհվիր իմ առջև, ապա թե ոչ՝ տեսնո՞ւմ ես այս մտրակը:

Թզուկ. Խոնարհվում եմ, մեծդ հսկա, արդեն վաղուց եմ խոնարհվել. բայց ինչո՞ւ համար ես դու այդ կրկնում ամեն օր, ամեն ժամ։

Հսկա. Կրկնում եմ, որ չմոռանաս։ Քեզ նման ոչնչությունները երախտամոռ են լինում շատ անգամ։ Իսկ ես ախորժակս կորցնում եմ, երբ երախտիքս մոռանում են։

Թզուկ. Ունես իրավունք, բայց մի՞թե ես մոռացել եմ երբևէ քո երախտիքը:

Հսկա. Չես մոռացել, բայց կարող է պատահել, որ մոռանաս: Այ, ինչպես մոռացավ քո ընկերներից մեկը, որին ազատել եմ ավազակների ձեռքից։ Այդ գարշելին մի մեծ տան մեջ թաքնված լուսամուտից քարեր է արձակում ինձ վրա:

Թզուկ. Արդարև իմ րնկերոջ վարմունքը գարշելի է, բայց արդյոք չե՞ս նեղանա, եթե թույլ տամ ինձ խոնարհաբար մի հարց առաջարկել քեզ:

Հսկա. Առաջարկիր։

Թզուկ. Արդյոք ի՞նչ երախտիք ունես ինձ վրա, որ վախենում ես մոռանամ: Հսկա. (Մտածելով): Ի՞նչ, երախտի՞ք։ Սպասիր, թող որ մտաբերեմ։ Հա, հիշեցի, ես քեզ թույլ եմ տալիս աշխարհի երեսին ապրելու։

Թզուկ. Շնորհակալ եմ, մեծդ բարերար, բայց, ներիր, չէ՞ որ ապրելու իրավունք ես աստծուց եմ ստացել, այլ ոչ քեզանից։ Եվ այն էլ ե՛րբ եմ ստացել. քո աշխարհ գալուց շատ և շատ առաջ. որովհետև թեև ես մարմնով փոքր եմ, բայց տարիքով քեզնից երկու անգամ մեծ։

Հսկա. Ես տարիների հաշիվը չեմ պահում և ոչ մի խրոնոլոգիա կամ պատմություն չեմ ընդունում։ Ես գիտեմ միայն, որ եթե ուզենամ, մի հարվածով կարող եմ քեզ ոչնչացնել։ Չեմ ոչնչացնում, ուրեմն քո բարերարն եմ։ Ահա իմ երախտիքը։

Թզուկ. Է՛հ, թող քո ասածը լինի. ես աշխարհի երեսին գոյություն ունեմ քո բարության և վեհանձնության շնորհիվ: Բայց ինչո՞ւ չես ընդարձակում քո բարությունն ու վեհանձնությունն այնչափ, որ ես կարողանամ մի քիչ ավելի մարդավարի ապրել։ Ինչո՞ւ օր ու գիշեր այդ հսկայական բռունցքդ բանեցնում ես իմ փոքրիկ գլխի վրա։ Չէ՞ որ ես էլ մի քիչ պատվասիրություն ունեմ։

Հսկա. Ի՞նչ, պատվասիրությո՞ւն։ Ի՛նչպես ես համարձակվում խոսել պատվասիրության մասին, անիծյալ։ (Մտրակով զարկում է թզուկի գլխին): Դու չունե՛ս իրավունք։

Թզուկ. (Ճակատից հոսող արյունը սրբելով): Հարվածդ այս անգամ շատ աջող էր, բայց կարելի՞ է իմանալ, թե ինչու ես չունիմ իրավունք պատվասիրության մասին ակնարկելու։

Հսկա. Որովհետև աստված պատվի զգացումը միայն ինձ նման մեծերին է պարգևել, իսկ քեզ նման թզուկները չեն կարող գաղափար ունենալ նրա մասին։

Թզուկ. Թույլ եմ տալիս ինձ, պատվելի հսկա, ասելու, որ աստծու հետ ես քեզնից մի քիչ ավելի եմ ծանոթ, քանի որ քեզնից ավելի շատ տարիներ եմ աղոթել նրան։ Կարող եմ ասել, որ նրա մասին ես եմ շատերին գաղափար տվել։ Ուստի որքան ինձ հայտնի է աստվածաշնչից և ավետարանից, աստված մեծերին էլ, փոքրերին էլ օժտել է մարդկային միևնույն զգացումներով։ Գուցե մեկին ավելի, մյուսին պակաս, բայց ամենքին օժտել է։ Ես թույլ եմ տալիս կարծելու, որ իմ և քո միջև եղած տարբերությունը միայն մեր ֆիզիկական չափերի մեջ է։ Դու խոշոր ես ծնվել, ես մանր, բայց դու էլ երկու աչք ունես ու մի բերան, ես էլ, դու էլ մի գլուխ ունես, ես էլ։ Դեռ հարց է, թե քո՞ գլուխն է ավելի լավ մտածում, թե՞ իմը, կամ քո՞ աչքերն են ավելի լավ տեսնում, թե՞ իմը։

Հսկա. Գիտե՞ս, ես ատելով ատում եմ, երբ թզուկները սկսում են դատողություններ անել։ Ես առհասարակ դատողություններ չեմ սիրում և զզվում եմ փիլիսոփայությունից։ Դա իմ մարսողությանը վնաս է։

Թզուկ. Ներիր, մեծդ խոշորություն, ես փիլիսոփայություն չեմ անում, քավ լիցի: Ես միայն կամենում եմ ամենախոնարհաբար իմ մարդկային իրավունքներն ապացուցանել, որպեսզի հաստատեմ, որ ես էլ բացի մարմնավոր ցավից՝ զգում եմ հոգեկան ցավ։

Հսկա. (Բռունցքով զարկելով թզուկի գլխին): Դե, եթե կարող ես, ապացուցիր։

Թզուկ. (Հարվածից թեքվելով դեպի գետին): Շնորհակալ եմ երկրորդ հարվածիդ համար, բայց հուսով եմ, որ երրորդից կազատես ինձ։

Հսկա. (Մի անգամ ևս զարկելով): Ահա քեզ և երրորդը, չորրորդը, հինգերորդը։

Թզուկ. (Ընկնելով գետնի վրա՝ ճչում է)։ Այ, վա՜յ։

Հսկա. Դու համարձակվում ես գոռա՞լ, գարշելի,որ դրացիներս լսեն։ Էյ, ծառաներ, կապեցեք այդ ապստամբի, այդ ըմբոստի, այդ հեղափոխականի բերանը, տարեք ներքնատուն և 250 ճիպոտի հարվածներ տվեք։ Հետո երեք օր և երեք գիշեր սոված պահեք։

Կօզա՛լ, մի՛ հագնիր կապուտ,
մի՛ խաղար ու տար թևերուդ․
Մի՛ գար ւ'ի դըռնովն անցնիր,
մի՛ ճօճար, կօզա՛լ, արևո՜ւդ․
Քո հարն ալ շատ վարձկ արեր,
շատ կարմունճ կապեր գետերուն․
Դուն ալ մէկ վարձկունք մ'արա,
պագ մը տուր դընչիդ մօտերուն։