Թուրքերի բանաստեղծը երդվում էր կտրել հայի իմ ձեռքը՝ եթե Ղարաբաղին մեկնեմ: Երդվում է, և իր ժողովուրդը նրան ցեղապետ է մեծարում, և իր կառավարությունը նրան զարդարում է շքանշաններով: Եվ դա սահմռկելի է, որովհետև և նա, և նրանք լավ գիտեն, որ Ղարաբաղն ինքնիշխան ժողովրդի հայրենիք է, այնինչ՝ խոսում են որպես անտեր-անլեզու տարածքների, որպես տիրամեռ տան մասին:
Սա թուրքի ամայացնող հայացքն է. նայում է՝ և ես չկամ. իմ տունուտեղը, իմ ջուրն ու սարը կան, ես չկամ. չկամ ու չեմ լինի՝ եթե հայի իմ ձեռքը հանկարծ ու իր Ղարաբաղին գցեմ, չի լինի ոչ իմ կենդանի այսօրը, ոչ էլ լռիկ պատմությունը, և նրանց պատմաբանը հանուն բարեխղճության կարտագրի իր անգորացի ցեղակցի հիշատակարանը մեր մեծ նախճիրի ու մեր մասին. «Այս վայրերում ի թիվս այլոց նաև հայ անվանյալ ժողովուրդ է ապրել, որ երկրի դժվար տարիներին հեռացել է»:
Այսպես գրել են, այսպես կգրեն:
Իսկ իմ նախնին իր ավելի սև ժամանակներում ավելի մարդակեր թշնամու մեջ ասպետական ոգի էր տեսնում, ասում էր - «թուրքի ասպետականությունը»: Եվ թեկուզ սա խոսում է վեհանձն ասպետականության մասին իմ նախնու, քանզի աշխարհն այն է, ինչ որ դու ես, բայց իմ բարձր նախնու հավատամքը ես դավանել ու վստահ էի, թե ասպետական թուրքը հայի իմ թաթը կտրելու է միայն մի դեպքում, եթե հայի իմ ձեռքը չմեկնեմ Ղարաբաղի իմ եղբորը, թքելու է իմ անամոթ երեսին՝ եթե երես դարձնեմ իմ Ղարաբաղից, հատելու է սրունքներս՝ եթե կովկասյան իմ հայրենիքից ոտքս փախուստի գցեմ: Սրանք ահա՝ գոնե հանդուրժման ոգու այս կրողները կամ կրելու դեռևս ունակները, և նրանք՝ որ բանականության ու բարոյականության օրենքները լեզվի խաղ համարեցին և դավանեցին բռնությունն ու զավթումը, և նրանք՝ որոնց միջնորդական ջանքերն ազնվությամբ են շողում, և նրանք՝ որ ահագնացող օրհասի վիշապային ծավալները տեսնում ու մեզ կարեկցում են, նրանք բոլորը՝ բարեկամներն ու թշնամիները, եթե իմ քարոտ լեռնաստանից չոր մի բլուր անգամ թշնամուն ձգեմ, նրանք բոլորն ինձ դավաճան են խարանելու. և ոչ մի թաքստոցում ես չեմ զորելու թաքնվել նրանց արհամարանքից, որովհետև չեմ զորելու թաքնվել ինքս ինձանից:
Հաղթանակը, միայն հաղթանակն է ազատելու մեզ թշնամու, կողմնակիների և մեր իսկ քամահրանքից: Հաղթանակը մեր անցյալի և ապագայի, և համայն մարդկության առջև մեր առաքելությունն է: Պարտությունը սուտ և անգո մի բան է դարձնելու մեր անցյալը՝ բանաստեղծ վարդապետների զառանցանք: Պարտությունը անհայրենիք տնանկներ է դարձնելու մեր երեխաներին, մեզ նրանց սև անեծքին է արժանացնելու: Պարտությունը մեզ դարձնելու է արդարության դռներին տաղտկալի քարշ եկողներ, որոնց երբեմն գուցե և կարեկցում են, բայց երբեք՝ հարգում: Ամեն մի այսօրը նորոգ երեկն է: Մեր հաղթական այսօրից հաղթական էլ անցյալ է հառնելու, մաքուր առանձնատներով ծաղկուն քաղաքների Հայաստան հայրենիք է բացելու մեր հաղթանակած այսօրը, սահման է դնելու խավարի թագավորությանը՝ ուրախություն բոլորի և թշնամու, և թշնամու նույնպես, քանի որ, ենթադրում եմ, ինքն էլ է նողկում սումգայիթյան իր հարյուրամյա զառանցանքներում տապակվելուց:
17.03. 94թ.

Ժամը 3-ից անց էր, որ Հայրումյանը վերջացրեց աշխատանքը, ծածկեց գլխարկը, հագավ ամառվա հնամաշ վերարկուն, որը հազիվ էր պաշտպանում նրա վտիտ մարմինը աշնանային խոնավ ու ցուրտ եղանակից, և դիմեց դեպի տուն։

Սաստիկ հոգնած և քաղցած էր, բայց մոռացել էր թե՛ մեկը և թե՛ մյուսը, որովհետև այդ առավոտ խմբագրատանը տեղի ունեցած մի արտասովոր հանգամանք միանգամայն մռայլել էր նրա հոգին։

Բանն այն էր, որ առավոտ խմբագրատուն գնալիս իր վերջին կոպեկներն էր տվել կնոջը՝ ծախսելու, և հույս ուներ, թե որովհետև օրը շաբաթ է և ամսի 1-ը, գեթ մի քանի ռուբլի կստանա իր վաղուց արդեն հարյուրներն անցած ապառիկ ռոճիկի հաշվին վաղվան և մյուս օրերի ծախսերի համար. բայց խմբագրատանը նոր էր նստել աշխատանքի և խմբագիրը քնից նոր ելած (նա ապրում էր խմբագրատանը կից) դեռ փսփսում էր իր սենյակում, երբ նախասենյակում ինչ-որ արտասովոր քայլերի և խոսակցության ձայներ լսեց։

Ներս մտավ բարձրահասակ, սևազգեստ մի կին, շրթունքի վերևը շատ նկատելի սև բեղերով, և ցածրահասակ, կոկարդավոր մի պարոն՝ մի շատ հասարակ պորտֆեյլ ձախ թևի տակ։

Հայրումյանը գիտեր, որ սևազգեստ կինը այն տանտիրուհին է, ուր գտնվում էր խմբագրատունը, իսկ կոկարդավոր պարոնի համազգեստից իմացավ, որ դատական պրիստավ է, և այդ երկուսի միասին մտնելը լավ բան գուշակել չտվեց նրան։

Տանտիրուհին մտնելուն պես մի խուզարկու հայացք ձգեց գրեթե դատարկ ընդարձակ սենյակի մեջ, որտեղ սև կալենկորով ծածկված մի մեծ գրասեղանից, մի ծռված գրադարակից և մի քանի աթոռներից զատ ուրիշ բան չկար, և ինչ-որ փնթփնթաց քթի տակ, ըստ երևույթին, վերին աստիճանի դժգոհ։ Իսկ դատական պրիստավը առանց այլևայլության գնաց նստեց գրասեղանի մոտ, Հայրումյանի դիմաց, առանց նույնիսկ նայելու նրան, պորտֆեյլը դրեց գրասեղանի վրա, բաց արավ և մեջը ինչ-որ թղթեր որոնելով հարցրեց.

Кто здесь хозяин?

Դուք խմբագրի՞ն եք ուզում, հարցրեց Հայրումյանը։

Ну да! хозяина, хозяина, ասաց պրիստավը մեղմ, քաղաքավարի եղանակով, որի մեջ, սակայն, օրենքի ներկայացուցչի տիրական-հրամայական շեշտը զգացնել տվեց իրեն շատ որոշակի։

Հայրումյանը վեր կացավ, դուրս գնաց նախասենյակ և մատով թրխկթրխկացրեց խմբագրի սենյակի դուռը։

Ո՞վ է, ի՞նչ է, լսվեց ներսից քնից նոր ելած խմբագրի խռպոտ ձայնը։

Տանտիրուհին է, դատական պրիստավ է բերել, ձեզ են ուզում, ասաց Հայրումյանը շրթունքները դռան արանքին մոտեցրած։

Հաա՞, լսվեց ներսից խմբագրի հայտնի չէ զարմացական, թե՞ ինքնահեգնական ձայնը, հետո քթի ուժեղ փսփսոց և ոտների շարժումը, և ապա թե խմբագիրը կանչեց ներսից հաստատուն ձայնով. ասացեք՝ իսկույն գալիս եմ։

Իսկույն կգա խմբագիրը, ասաց Հայրումյանը վերադառնալով և նստեց իր տեղը։ Գրիչն առավ և, աշխատելով կատարելապես անտարբեր մնալ, ուզեց շարունակել ընդհատված աշխատանքը, տեսավ՝ չի կարողանում մտքերն ամփոփել։ Նրա ուղեղին և զգացմունքներին տիրել էր այն կաշկանդումը, որ սովորաբար ազդում է իշխանության ներկայությունը վախկոտ մարդկանց։ Իսկ սիրտը տկտկում էր ծոցի ժամացույցի պես։

Դատական պրիստավը խունացած համազգեստով և գռեհկական դեմքով մի շեկ մարդ շարունակում էր իր որոնումը մաշված, տեղ-տեղ կեղտից դեղնած սև պորտֆեյլի մեջ։ Իսկ տանտիրուհին, պատուհանի մոտ շիփ-շիտակ նստած, տիրական-քննական հայացքով դիտում էր սենյակի հատակը, առաստաղը, պատերը, անկյունները, պատուհանները, դռները։

Հայրումյանը գիտեր, որ նա այրի էր և իշխանուհի, սակայն նրա արտաքինի մեջ ոչ միայն իշխանազնական, այլև կանացի ոչինչ չկար, բացի միայն հագուստից, որը նույնպես նույնքան անճոռնի էր, որքան և նրա արտաքինը։ Հայրումյանին թվում էր մինչև անգամ, թե նա մի շատ տգեղ տղամարդ է կանացի շոր հագած, այն աստիճան կոպիտ էր նրա ձայնը և այն աստիճան տգեղ տղամարդու դեմք էին հիշեցնում նրա վերին շրթունքների վրա բուսած ցանցառ սև մազերը, արտասովոր խիտ սև հոնքերը, չորացած, ոսկրոտ երեսի ծալ-ծալ կնճիռները և մանավանդ հայացքը՝ այնքան դաժան, որ կարելի էր կարծել, թե երբեք չի ժպտում։ Նայելով նրան, Հայրումյանը մտածում էր, որ եթե ինքը նկարիչ լիներ, անպատճառ կնկարեր նրան վհուկի իսկական մի տիպ ներկայացնելու համար։

Մի րոպե իշխանուհու դաժան, թափառող հայացքը կանգ առավ գրասեղանի մոտ հատակի վրա, ուր սև թանաք էր թափված և տեղը մի բավական մեծ տեղ սևացել էր, ըստ երևույթին, հավիտենապես։ Նա վեր կացավ, ոտը քսեց սևացած տեղին և դարձավ Հայրումյանին.

Այս ի՞նչ է, երեխանե՞ր եք։ Բնկարանը որ ձերը չէ, զգուշություն էլ հարկավոր չէ՞, ասաց զսպած զայրացկոտությամբ։ Եվ ձեր անունը խմբագրությո՜ւն է, շեշտեց իշխանուհին այնքան արհամարհական և այնքան վիրավորական եղանակով, որ Հայրումյանն անպատճառ կպատասխաներ, եթե տանտիրուհու նկատողության մեջ որոշ ճշմարտություն չգտներ։

Ներս մտավ խմբագիրը, մի կարճլիկ և հաստլիկ մարդ, ժիլետը կոճկելով ուռուցիկ փորի վրա։ Երևում էր, որ լվացվել և հագնվել էր ձեռաց։ Նրա փայլուն սև մազերը, ջրից դեռևս թաց, կպել էին քունքերին, իսկ սև, խոշոր աչքերը դեռևս պղտոր էին, ինչպես քնից նոր ելած և դեռևս անոթի մարդու աչքերը։ Նա լուռ, գլխի հազիվ նկատելի շարժումով բարևեց անկոչ հյուրերին, մի տեսակ լարված-սպասողական հայացքով փոխնիփոխ նայելով տանտիրուհուն և դատական պրիստավին։

Դատական պրիստավը վեր կացավ և նույն քաղաքավարի տոնով, որի մեջ, սակայն, օրենքի ներկայացուցչի ինքնավստահության նույն առանձնահատուկ ազդու շեշտն էր զգացվում, հարցրեց.

Вы хозяин?

Խմբագիրը, պատասխանելու տեղ, գլխով դրական շարժում արավ մեքենայաբար։

Դատական պրիստավը նրա առջևը դրեց կատարողական թերթը և ասաց, որ եթե նա հենց այժմ չվճարի բնակարանի չորս ամսվա վարձագինը, ապա ինքը պարտավորություն ունի ցուցակագրելու խմբագրատան կահ-կարասիքը աճուրդի հանելու համար։

Խմբագիրը շփեց ձեռքերը, կարծես լվանում էր, ժպտաց և նայելով տանտիրուհուն, բայց պատասխանելով դատական պրիստավին, ասաց.

Ես կխնդրեի իշխանուհուն, որ մի երկու օր սպասեր, մինչև որ...

Ո՛չ, բռնկվեց հանկարծ տանտիրուհին, կարծես օդով լի մի պարկ տրաքեց։ Եվ ո՛չ մի րոպե։ Բավական է՝ որքան խաբեցիք։ Այս բնակարանը քաղաքի կենտրոնումն է և ոչ թե մի որևէ Հավլաբարում։ Երեսուն տարի է վարձու եմ տալիս և առաջին անգամն է, որ հանդիպում եմ ձեզ պես անպարտաճանաչ և անբարեխիղճ կենողի։ Չորս օր չէ, չորս շաբաթ չէ, չո՜րս ամիս է, ամբողջ չորս ամիս խաղացնում եք ինձ՝ էսօր-էգուց գցելով։ Լակեյին եմ ուղարկում, դատարկ եք ճամփու գցում, ինքս եմ գալիս իմ ոտով տանն եք, ասում եք տանը չեք կամ հետին դռնովն եք փախչում։ Ամոթ չէ՞։

Իշխանուհին իր դաժան հայացքով շեշտակի նայում էր խմբագրի աչքերին և խոսում էր զսպած զայրույթով, խոսում էր առանց շտապելու, և խոսքերը նրա բերանից դուրս էին թռչում առանձին շեշտերով՝ մուրճի հարվածների պես ծանր ու հատու, կարծես մի վարժ ձեռք մուրճով մեխ էր ցցում փայտի մեջ, առանց հարվածները նպատակից շեղելու։

Խմբագիրը սկզբում, ինքնավստահացման ժպիտը դեմքին, մատներով ոլորում էր երկայն փարթամ բեղի ծայրը. հետո ձեռքերը դրեց անդրավարտիքի գրպանները և սկսեց խաղացնել ծնկները։ Շուտով ծնկների այդ խաղը դարձավ ինքնաբերաբար-ջղայնական, որից սկսեց ցնցվել նրա ամբողջ լիքն իրանը կարճ ոտների վրա։ Սակայն, իր հերթին նայելով տանտիրուհու աչքերին և համբերությամբ լսելով նրա շպրտած դառն խոսքերը, դեռևս շարունակում էր ժպտալ, և այդ ժպիտը կարծես ասում էր. «Կուլ տուր, կուլ տուր, հայոց ազգի խմբագիր (այդպես էր անվանել նրա մոլեռանդ երկրպագու և նրա թերթի մշտական բաժանորդներից մեկը կիսով չափ խելքից ցնդած գավառացի մի ազգասեր և այdպես էլ նա անվանում էր իրեն իր բարեկամների շրջանում՝ արտաքուստ հեգնորեն, բայց ներքուստ խորին համոզմունքով), կուլ տուր և ուզես-չուզես՝ մարսիր. հայոց ազգը կվարձատրի քեզ, երբ որ մեռնես»։

Կրթված մարդ եք իբր թե, խմբագիր, հրապարակախոս, թերթ եք հրատարակում և թույլ եք տալիս ձեզ... շարունակեց տանտիրուհին իր ծանր մուրճի հարվածները, բայց խոսքը կիսատ մնաց բերանում, որովհետև խմբագրի այն ոտը, որ ցնցվում էր ջղայնորեն, բարձրացավ և հանկարծ իջավ հատակի վրա այնպիսի ուժգին զարկով, որ դատական պրիստավն ու Հայրումյանը վեր թռան տեղներից վախեցած, կարծելով, թե մի բան պայթեց։

Բավակա՛ն է, գոչեց խմբագիրը կատաղության հանկարծական բռնկումի զիլ հնչյուններով։ Ես ձեր ոչ սեռին և ոչ տիտղոսին կնայեմ և դուրս կշպրտեմ ձեզ պատուհանից, եթե շարունակեք ինձ վիրավորել...

Եվ որովհետև նա կատաղի աչքերով սպառնագին մի երկու հուժկու քայլ դրեց դեպի տանտիրուհին, դատական պրիստավը և Հայրումյանն ակամա առաջ ընկան, որ բռնեն նրան։

Խմբագիրը, սակայն, կանգ առավ ինքն իրեն զսպած։ Նրա ամբողջ ջլապինդ մարմինը դողում էր զսպած կատաղությունից և սև, խոշոր աչքերից կարծես կայծեր էին դուրս ցայտում։

Այս ի՞նչ վայրենի տեսարան է, այս ի՞նչ վայրենի տեսարան է, շշնջաց իշխանուհին, ետ ու ետ քաշվելով, ըստ երևույթին, բավական վախեցած և զարմացած։ Համ պարտքը չվճարել, համ էլ... Ես ոչինչ չեմ հասկանում, պարոններ, ծայրահեղորեն ապշած դիմեց նա դատական պրիստավին և Հայրումյանին, որոնք արդեն կանգնել էին նրա և խմբագրի մեջտեղը։

Չեք հասկանում, հա՞... իսկ երբ որ ձեր քիթ ու պռունկը ջարդեմ, այն ժամանակ կհասկանաք, աղաղակեց խմբագիրը բռունցքները ցնցելով օդի մեջ։

Да что это такое!... ճչաց իշխանուհին, դառնալով դատական պրիստավին, կարծես նրանից էր կախված իր պատվի պաշտպանությունը։

Ну, господа, это... կմկմաց դատական պրիստավը շփոթված, ըստ երևույթին, նա ամենևին չէր սպասում, թե մի կուլտուրական մարդու և խմբագրի բերանից այդպիսի կոպիտ խոսքեր կարող էին դուրս թռչել մի կնոջ հասցեին։ Խմբագիրը, ըստ երևույթին, ինքն էլ հասկացավ, որ իր խոսքերը չափազանց կոպիտ էին և անվայել, որ դրանով իշխանուհուն վիրավորելուց առաջ իր վարկը գցեց, և այդ գիտակցության տակ նրա ցասումը անմիջապես իջավ։

Ասացեք, խնդրեմ, դարձավ նա դատական պրիստավին ինքն իրեն արդարացնողի տոնով, դուք օրենքի ներկայացուցիչ եք, օրենքը թո՞ւյլ է տալիս, որ պարտատերը վիրավորի պարտապանի մարդկային արժանապատվությունը։ Ես ինքս իրավագետ եմ և գիտեմ, որ աշխարհիս երեսին այդպիսի օրենք գոյություն չունի։ Ես չեմ վճարել իշխանուհուն բնակարանի վարձը, որովհետև չեմ կարողացել. գնացել գանգատ է արել, կատարողական թերթ է վերցրել և ձեզ բերել է, որ իրեղեններս ցուցակագրեք և աճուրդի հանեք։ Շատ լավ, այդ իր իրավունքն է, և ես ոչինչ չունեմ դրա դեմ։ Ես չեմ փախել...

Միշտ փախչում էիք, վրա բերեց իշխանուհին։ Խմբագիրը պատասխանելու տեղ աչքերը ոլորեց նրա վրա և, նորից դառնալով դատական պրիստավին, շարունակեց.

...Ոչինչ չեմ թաքցրել...

Դեռ հարց է, չե՞ք թաքցրել, նորից մեջ ընկավ իշխանուհին, որովհետև ի՞նչ կա այստեղ։

Խմբագիրն այս անգամ ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց նրա վրա։

...Ահավասիկ, շարունակեց նա ձեռքերը տարածելով համարյա դատարկ սենյակի մեջ, ամեն բան, իմ բոլոր ունեցած-չունեցածը ձեր տրամադրության տակ է, ցուցակագրեցեք՝ ինչ որ կուզի և գնահատեցեք՝ ինչքան որ իր բարի կամքը կթելադրի։ Բայց վեր կենալ և շոշափել իմ անձնական պատիվը, իմ մարդկային արժանապատվությունը, արհամարհանքով խոսել իբրև խմբագրի և հրապարակախոսի կոչման մասին, ներեցեք, ես այդ թույլ չեմ տա ո՛չ ոքի։ Այս րոպեին ես նրա համար ոչ խմբագիր եմ, ոչ հրապարակախոս և ոչ ուրիշ որևէ բան. ես սոսկ պարտապան եմ նրա համար և թող իր պարտականի հետ էլ իր հաշիվը տեսնի։ Ճիշտ չե՞մ ասում։

Да, действительно... անորոշ արտասանեց դատական պրիստավը։

Խմբագիրն արդեն բոլորովին տիրապետել էր իրեն և խոսում էր վիրավորված մարդու հպարտությամբ։ Լսելով նրա արժանապատվությամբ լի խոսքերը, Հայրումյանին թվում էր, թե նա մի քիչ ավելի է օգտվում, ըստ երևույթին, սահմանափակ ուղեղի տեր տանտիրուհու անտակտ վարմունքից և սրտի խորքում ուրախ էր, որ այդ վարմունքն առիթ չէր տվել իրեն դուրս գալու իր նվաստացածի անհարմար դրությունից և պաշտպանողական դիրքից անցնելու հարձակողականի։ Եվ Հայրումյանը շուտով տեսավ, որ չի սխալվել այդպես կարծելով. դատական պրիստավը, որ սկզբում խմբագրի վրա նայում էր իր իշխանության վրա վստահ պաշտոնյայի բարձրությունից, այժմ նկատելի հարգանքով էր լսում նրան և, ըստ երևույթին, ճնշվում էր նրա ազդու արտաքինի և ուժեղ խոսքերի ազդեցության տակ։ Իսկ իշխանուհին սուս էր արել, արձանացել էր կանգնած տեղը և ապուշի պես նայում էր խմբագրի վառվռուն աչքերին իր սև և խիտ հոնքերի տակից։ Երևի շատ էր զարմացել և մտածում էր, թե այդ ինչպե՞ս եղավ, որ մեղադրողի դիրքից հանկարծ մեղադրյալի վիճակի մեջ է ընկել ինքը։

Ну, господа, կարծես հանկարծ հիշելով իր դիրքն ու դերը, ասաց դատական պրիստավը պաշտոնական չորությամբ, այդ բոլորն ինձ չի վերաբերում և թույլ տվեք, խնդրեմ, պարտավորությունս կատարեմ։ Ուրեմն ասում եք, որ չեք կարող վճարել, դիմեց նա խմբագրին։

Խմբագիրը ժպտաց և ուսերը վեր քաշեց։

Ավա՜ղ, այս վայրկյանին, որ ոտներիցս կախեք, մի քոռ կոպեկ չի ընկնի գրպանիցս, ասաց նա մի տեսակ կոմիկական ինքնահեգնանքով։

Դո՞ւք ինչ կհրամայեք, դիմեց տանտիրուհուն դատական պրիստավը։ Ցուցակագրե՞մ։

Այո, իհարկե, պատասխանեց իշխանուհին այնպիսի մի եղանակով, որ կարծես ուրիշ բան չէր կարող և չպետք է լիներ։

Ահա այդ րոպեից էր, որ տեղի ունեցավ այն, ինչ որ այնպես մռայլել էր Հայրումյանի հոգին և մոռացնել տվել հոգնածությունն էլ, քաղցն էլ. դատական պրիստավը, առանց հոգնելու և ձանձրանալու, պաշտոնական մեթոդիկ ճշտապահությամբ սկսեց ցուցակագրել խմբագրատան մեջ գտնված բոլոր կարասիքը, գրքերն ու իրեղենները։

Իշխանուհին նորից մտել էր անողոք պահանջատիրոջ դերի մեջ, և նրա այրական դաժան դեմքի վրա մեղմության և զիջողության նշույլ անգամ չէր երևում։ Նա ինքն էր առաջնորդում դատական պրիստավին, ինքն էր գնահատում իրեղեններր և պահանջում էր, որ անպատճառ իր գնահատումներով ցուցակագրվեն։

Խմբագիրն սկզբում չէր խառնվում և, մի կողմ քաշված, մատների ծայրերով վերուվեր էր քաշում իր առատամազ a la Վիլհելմ սանրած բեղի փնջաձև ծայրերը։ Շարունակ ժպտալով դիտում էր իշխանուհուն, որի թե՛ արտաքինը և թե՛ մանավանդ հնդկահավի պես ուռած-փքված դիրքն ու քայլվածքը, ըստ երևույթին, անկեղծ զվարճություն էին պատճառում նրան։ Վերջն այնքան զվարթացավ, որ սկսեց նույնիսկ ինքն առաջնորդել իշխանուհուն և դատական պրիստավին խմբագրատան բոլոր սենյակներն ու ծակուծուկերը, շարունակ կատակներ անելով։

Ի՞նչ եք ասում, ձերդ պայծառափայլություն, բացականչեց նա, երբ իշխանուհին խմբագրական զամբյուղը 10 կոպեկ գնահատեց։ Գիտե՞ք, թե այս զամբյուղը ի՜նչպիսի երևելի մտքեր է պարունակել իր մեջ։ Երբ մեր գավառական թղթակիցներից մեկին պատասխանել էինք, թե իր հոդվածը զամբյուղն ենք գցել, ա՛յ, հենց այս զամբյուղը, նա մի նամակով խորհուրդ տվավ մեզ, որ այս զամբյուղը մեր գլխին դնենք, որպեսզի մի քիչ սովորենք, որովհետև, ասում էր, սրա մեջ ավելի խելք կա, քան մեր գլխում։ Եվ դուք չե՞ք խղճահարվում 10 կոպեկ գնահատել երևելի մտքերի այս շտեմարանը։

Բայց իշխանուհին ոչ նայում էր խմբագրին, ոչ էլ պատասխանում նրա կատակներին, և նրա կիտած հոնքերն ամենևին չէին բացվում։

Ա՛յ, այս իսկապես որ մի անարժեք բան է, ասաց խմբագիրն իր գրասեղանից վերցնելով և բաց անելով մի երկայն թավշապատ տուփ, որի մեջ մի ոսկե գրիչ կար սպիտակ մետաքսե դագաղի մեջ պառկած։ Մինչև օրս չգիտեի ինչ անեմ, որովհետև սովորաբար ես շատ հասարակ գրչով եմ գրում։ Վերջապես, այսօր բանի պետք եկավ։ Կարող եք 10 կոպեկից էլ պակաս գնահատել, ոչ մի պրետենզիա չեմ հայտնի։

Երբ տանտիրուհին պահանջեց ցուցակագրել, ի միջի այլոց, նաև լրագրի ահագին կույտերով մնացած հին համարները, խմբագիրը բացականչեց:

Վերջապես կարող եմ պարծենալ և պարծանքով հայտարարել, որ թերթիս բոլոր համարները սպառված են, ինչ որ չեն կարող պարծենալ իմ հակառակորդները։ Ի դեպ, գիտե՞ք ինչ միտք ծագեց գլխումս, ավելացրեց նա, վատ չի լինի առհասարակ, որ խմբագրատները, բացի խուզարկությունից, տարեկան գեթ մեկ անգամ էլ աճրդախոսության ենթարկվեն պարտքերի դիմաց. դա մի բարիք կլինի, որովհետև կազատվենք, վերջապես, թղթերի այս սոսկալի կույտերից, որոնց մեջ խեղդվում ենք ուղղակի։ Ահա թե ինչու ես այժմ իմ պարտքն եմ համարում իմ առանձին շնորհակալությունը հայտնելու իշխանուհուն, որ ազատում է մեզ այս թղթերից:

Բոլոր իրեղենները ցուցակագրելուց և մինչև աճրդախոսությունը իրեն՝ խմբագրին պահ տալուց հետո, դատական պրիստավը տանտիրուհու կողմից, որ համառորեն շարունակում էր ոչ խոսել խմբագրի հետ և ոչ էլ նայել նրա երեսին, պահանջ ներկայացրեց, որով խմբագիրը պարտավորվում էր երեք օրվա ընթացքում դատարկել բնակարանը։

Մի՞թե առանց ինձ էլ չեն դատարկելու, հարցրեց խմբագիրը կոմիկական հանգստությամբ։

Այո, բայց... տանտիրուհին չի կամենում, որ դուք այլևս մնաք այս բնակարանում:

Նույնիսկ այն ժամանակ, երբ այս երեք օրվա ընթացքում վճարե՞մ պարտքս, դիմեց խմբագիրը ավելի տանտիրուհուն, քան դատական պրիստավին։

Այո, նույնիսկ ա՛յդ ժամանակ, շեշտեց իշխանուհին, առանց նրան նայելու և դիմեց դեպի դուռը։

Խմբագիրն ուզում էր ինչ-որ ասել, բայց նա ետ չնայեց և դուրս գնաց։

Դատական պրիստավը լուռ գլուխ տվավ խմբագրին և հետևեց տանտիրուհուն։

Նրանց դուրս գնալուց հետո խմբագիրը մոտեցավ պատուհանին և, ձեռքերը գրպանները դրած, սկսեց մտախոհ նայել դեպի դուրս, որտեղ աշնանային հանգիստ, կապարագույն օդի մեջ փոշենման անձրև էր մաղում՝ թաց անելով փողոցի սալահատակը և հանդեպի մայթը։ Այժմ նրա դեմքին խաղում էր մի շատ հանգիստ քմծիծաղ, որի մեջ, սակայն, արտահայտվում էր հոգեկան մի խոր դառնություն։

Բայց այդ բոլորը մի քանի րոպե միայն տևեց, նա թափահարեց իր խոշոր գլուխը, կարծես դառն մտքերն իրենից վանելու համար և արագորեն մոտեցավ Հայրումյանին, որը նորից նստել էր աշխատելու։

Ի՞նչ ունեք այսօր, հարցրեց։

Նյութը, երևի, կպակսի պատասխանեց Հայրումյանը, խնդրեմ՝ պոստը շուտով բերել տվեք։

Այս րոպեին, ասաց խմբագիրն և իրեն հատուկ աշխույժ քայլերով դուրս գնաց։

Թեև Հայրումյանը նստել էր աշխատելու, բայց երկար ժամանակ ոչինչ չէր կարողանում անել։ Հակառակ իր կամքին ու ջանքերին, պատահած դեպքից հետո մի տարօրինակ կաշկանդում էր տիրել նրան, և նա չէր կարողանում միտքը կենտրոնացնել անելիք գործի վրա։ Պատահած դեպքը չափազանց տարօրինակ էր և, նրա կարծիքով, անպատվաբեր այն լրագրի համար, որին նա ծառայել էր երկար տարիներ գրեթե միշտ քաղցած փորով և որի հետ կապված էր շան հավատարմությամբ։ Այդ գիտակցությունն էր, որ դառնացրել էր նրա հոգին և կաշկանդել միտքը, և նա առաջուց զգում էր, որ պատահած դեպքը երբեք չպիտի ջնջվի իր հիշողությունից։

Ու մինչդեռ նա վերին աստիճանի ճնշված դրության մեջ մեքենայի նման շարժում էր գրիչը, առանց կենտրոնանալ կարողանալու, խմբագիրն, ընդհակառակը, սովորականի նման աշխույժ ու տենդոտ, կատարում էր իր առօրյա աշխատանքը կարգադրություններ էր անում էքսպեդիտորին ու ցրիչներին, աչքի էր անցկացնում տեղական ու մայրաքաղաքի թերթերը, գունավոր մատիտով նշան էր դնում թարգմանելիք լուրերի վրա, կարդում էր նոր ստացված թղթակցությունները, երկար ու բարակ զրույց անում այցելու բարեկամների հետ, կարծես ոչինչ չէր պատահել կամ պատահածը նրան չէր վերաբերում։

Այժմ էլ, երբ Հայրումյանը, մի կերպ վերջացնելով իր աշխատանքը և վերջին նյութերը տպարան ուղարկելով, մռայլ հոգով վերադառնում էր տուն, առանց այլևս մտքովն անգամ անցկացնելու, որ պատահած դեպքից հետո խմբագրից փող ուզի խմբագիրը նստել էր առաջնորդող գրելու։

«Այս տեսակ էլ մա՜րդ...» մտածում էր նա ապշած։

1913

Արձակագիր Հրանտ Մաթևոսյանի առաջին գիրքը՝ «Մենք ենք, մեր սարերը», լույս տեսավ 1962 թվականին: Քննադատները և ընթերցողներն անմիջապես նկատեցին, որ նա ասելիք ունի մարդկանց, որ կարողանում է պատմել: Անշտապ, տևական դադարներով հայտնվեցին գրողի հետագա գրքերը, որ թարգմանվում էին ԽՍՀՄ ժողովուրդների շատ լեզուներով, տպագրվում էին արտասահմանում: Չափազանցություն չի լինի ասել, որ Հրանտ Մաթևոսյանի վառ, ինքնատիպ արձակը ամբողջ աշխարհ է՝ կենդանի, շարժուն, առավելագույն նյութեղեն, դիտված մեր ժամանակակցի հայացքով և բնակեցված մեր ժամանակակիցներով:
Բայց ո՞վ է նա՝ Հրանտ Մաթևոսյանի հերոսը: Այս հարցից էլ սկսվեց մեր զրույցը:
– Նա այն մարդն է, ում կոչում ենք հասարակ, ով անցյալում չէր հայտնվում պատմական ժամանակագրությունների ու տարեգրությունների մեջ, ուր արձանագրում էին միայն նշանավոր մարդկանց կյանքն ու գործերը: Հասարակ մահկանացուների մասին հիշատակվում էր միայն այն ժամանակ, երբ նշվում էր ռազմադաշտում զոհվածների թիվը: Ես ուզում էի լինել մեր օրերի ժամանակագիրը և գրել նրանց ճակատագրի մասին, որ ընդհանուր վիճակագրության մեջ հաշվվում են միայն որպես մարդկային միավոր, բայց անհատականություն են: Որովհետև ես համոզված եմ, որ յուրաքանչյուրը, եթե ուշադիր զննենք նրա կյանքն ու ապրումները, գրողին հարուստ նյութ է տալիս մեր ժամանակի մասին մտածելու համար,– ասում է Հրանտ Իգնատի Մաթևոսյանը:
Մաթևոսյանի հերոսների հետ հանդիպելու համար պետք է բարձրանալ լեռնային Ծմակուտ գյուղը: Իսկ դրա համար պետք է իջնել նեղ կիրճում կամրջված կայարանում. ժայռերը տեղ էին զիջել ճիշտ այնքան, որ տեղավորվեր երկաթուղագիծը. կայարանը հենասյուների վրա կախվել էր գետի վրա:
Մարդկանց կյանքն այստեղ դժվար է, և պետք է մեծ ջանքեր գործադրել տուն ու ընտանեկան օջախ ստեղծելու համար: Մենք տեսնում ենք ինչքան դժվար է ամեն ինչ հաջողվում Աղունին ու Սիմոնին «Մայրը գնում է որդուն ամուսնացնելու» վիպակից: Ճիշտ է սրալեզու Աղունը. «Էս տանն ամեն ինչ ստեղծվել է աշխատանքով, ծնվել է՝ ինչպես երեխան է ծնվում՝ ցավով, արյունով, տանջանքով, ու ոչինչ չի տրվել հեշտ, ոչինչ հավի ձու ածելու պես չի եղել...»: Եվ այդպես կարելի է ասել Ծմակուտի ամբողջ կյանքի մասին՝ դժվար, այնուհանդերձ՝ գեղեցիկ:

– Ե՞րբ և ինչպե՞ս սկսեցիք գրել Ծմակուտի մասին Ձեր ասքը:
– Ծմակուտ բառը եթե ռուսերեն թարգմանենք, կնշանակի «անտառներում», խորքերում: 60–61 թվականին «Մենք ենք, մեր սարերը» Անտառամեջի հովիվների մասին վիպակի հետ միաժամանակ մի վիպակ էլ էի գրել, որի նախատիպերը իմ հարազատ Ահնիձորի բնակիչներն էին, բայց որպեսզի համագյուղացիներս իրենց չճանաչեն, գյուղն անվանեցի Ծմակուտ: Այդ վիպակը չստացվեց: Ես հասկացա, որ միայն պատրաստի նախատիպերով հարց չի լուծվում: Բայց մնաց համագյուղացիներիս Ծմակուտում «վերաբնակեցնելու» գաղափարը: Դա հնարավորություն էր տալիս ազատ վարվել նյութի հետ, Ծմակուտում միավորել այն ամենը, ինչ ես գիտեի Ահնիձորի մասին և լսել էի ու գիտեի այլ տեղերի մասին: Համագյուղացիներս, իհարկե, ճանաչում են իրենք իրենց: Բայց ամենահետաքրքիրը՝ ճանաչում են ոչ միայն այն պատմությունների մեջ, որ իրականում տեղի են ունեցել: Դա ուրախացնում է՝ նշանակում է հնարված իրավիճակները համապատասխանում են իմ հերոսների բնավորությունների տրամաբանությանը:
Հայրենակիցներս ինձ համարում են միջնորդ իրենց և մեծ աշխարհի միջև: Իսկ ես տեսնում եմ, որ իմ փոքրիկ գյուղը մեծ աշխարհի մի մասն է: Այնտեղ նույն խնդիրներն են, ինչ ամենուր: Ես համոզված եմ, որ Ծմակուտից «դուրս չգալով» կարելի է պատասխանել աշխարհի ամենացավոտ հարցերին...
Նման հարցերից մեկը պատերազմն է: Քառասունութ ծմակուտցիներ պատերազմից չվերադարձան: Գերեզմանոցում, ուր նրանց պապերն ու նախապապերն են թաղված, նրանց գերեզմանները չկան. «քառասունութ երիտասարդներ չվերադարձան մարտադաշտից, քառասունութ հնձվորներ, հովիվներ, ուսուցիչներ, հողագործներ՝ մի ամբողջ զրնգուն երգչախումբ». սա «Այն ժամանակ, ձմռանը» պատմվածքից է առաջին հետպատերազմյան ձմռան մասին, այրիների ու որբերի: «Տաշքենդ» վեպում գրողի միտքն առաջ է գնում՝ բարոյական մեծագույն կորուստների մասին, որ պատերազմի պատճառով կրել է գյուղը:
– Պատերազմը հնձեց մեր հայրերի սերունդը՝ մեծ աշխատավորների ոսկե սերունդը, իսկ մեզ զրկեց մանկությունից... Մի՞թե նորմալ է, որ տասնամյա տղան հագնում է հոր սապոգները ու իրեն մեծ է համարում, կամ երբ ատում է ծերուկներին, որովհետև նրանք ապրում են, իսկ իր հայրը՝ ոչ:
Թե ինչ է պատերազմը, հավանաբար կկարողանան հասկանալ միայն նրանք, ովքեր զգացել են այն ոչ ռազմաճակատի գծում, այլ խոր թիկունքում: Հիշում եմ՝ մի անգամ Սարոյանը (իմ սիրելի գրողներից մեկը, նրա հետ հանդիպումները ինձ համար միշտ նվեր են) ինձ հարցրեց. «Ի՞նչ էիք ուտում պատերազմի ժամանակ»: Եվ ոչ մի կերպ չկարողացավ հասկանալ, որ միայն կարտոֆիլ ենք կերել: «Կարտոֆի՞լ: Իսկ ինչի՞ հետ»: Այդ ժամանակ ես ցույց տվեցի, թե երկու ձեռքիս կարտոֆիլ եմ պահում. «Ասենք սա պանիր է, իսկ սա՝ հաց, իսկ իրականում երկուսն էլ կարտոֆիլ են»: Նա ծիծաղեց, իսկ ես այդպես էլ չիմացա՝ հասկացավ թե ոչ: Հիմա աշխարհում վերստին պատերազմի վտանգ կա: Եվ դա ստիպում է նորից ու նորից խոսել այն աղետների մասին, որ բերել է պատերազմը, մարդկությանը պաշտպանելու ճանապարհներ որոնել: Եվ այդտեղ ոչ վերջին դերը կարող է խաղալ գրողի խոսքը:
– Գրական ստեղծագործության մեջ ի՞նչն եք ամենից շատ գնահատում, ի՞նչ հարաբերություններ ունեք Ձեր հերոսների հետ:
– Ասում են՝ Էյֆելյան աշտարակի շինարարությունից հետո շինհրապարակից հավաքվեց ընդամենը տասնվեց կիլոգրամ շինաղբ ու մնացուկներ: Ահա թե ինչ է նշանակում նախագծային մտքի ու տեխնիկական հաշվարկի հրաշք:
Որոշ գեղարվեստական ստեղծագործություններ էլ «նախագծված են» այնպես, որ ոչ ավելացնել, ոչ պակասեցնել ոչինչ հնարավոր չէ՝ թեման ամբողջությամբ սպառված է, և պարզ է, որ ոչ մի ուրիշ գեղարվեստական լուծում չի կարող լինել: Դա հիացնում է: Բայց ինձ համար առավել գրավիչ են այն ստեղծագործությունները, որ փոխանցում են անվերջությունը, աշխարհի ու կյանքի հավերժությունը: Նրանք երևակայության, ավարտուն տեսքի, համապրումի տեղ են թողնում: Կարծես գնում ես անտառային կածանով ու դուրս ես գալիս մեծ ու գեղեցիկ դաշտ, ավելի առաջ ես գնում ու նոր դաշտերի ես հանդիպում՝ մեծ, փոքր, ամեն անգամ նոր: Երբ գրում եմ, նյութն ինձ իրեն է ենթարկում: Ես չեմ կարող իմ հերոսին ուժով խցկել իմ ցանկացած տեղը, և պատահում է, որ իմ հերոսն ինձնից հեռանում է մի կողմ՝ տեղը զիջելով նրանց, ովքեր ավելի մեծ բարոյական ուժ ունեն: Այնքան եմ զղջացել, որ «Բաց երկնքի տակ հին լեռներ» պատմվածքի,– դա «Տաշքենդից» առաջ է գրվել,– հովիվ Օհանը մահացել է: Վեպում նրա անունը հաճախ է հիշատակվում: Եվ պատահական չէ, որ երկու Թևաններն իրենց ավագ ընկերոջ կարիքը շատ են զգում: Բա ե՜ս ինչքան շատ եմ զգում...
– Ի՞նչ չափով է Ձեր պատմվածքներում ներկա ինքնակենսագրական սկիզբը:
– Հավանաբար այնքան՝ ինչքան այլ գրողների դեպքում: Իմ մասին կարող եմ ասել, որ անհարմար եմ զգում չափազանց շատ երևակայել, հեռանալ ծանոթ մարդկանցից ու տեղերից: Հասկանալի է, որ միայն սեփական հիշողությունը գրողի համար չափազանց նեղ շրջանակ է: Զարգացած հաղորդակցուղիների դարում մտածելու մղող տեղեկատվությունը ամեն տեղից է ստացվում: Նույնիսկ հազարավոր կիլոմետրեր հեռու տեղի ունեցած ինչ-որ փաստի կամ երևույթի մասին հաղորդագրությունը կարող է հարուցել ամբողջ շարք զգացումներ, ստիպելով նորովի նայել այն ամենին, որ վաղուց ի վեր քեզ հայտնի էր ու ծանոթ... Հիշողության մեջ ամրագրվածը գեղարվեստական ստեղծագործության մեջ շատ տարբեր է մեկնաբանվում: Շատ վաղուց էի լսել այն ծերունու մասին, որ կնոջ հուղարկավորության ժամանակ ասել էր, թե ինքն էլ քսան օրից կմեռնի և իրոք մահացել էր: Հպանցիկ, հընթացս, այլ՝ հակադիր բնավորությունն ընդգծելու համար այդ մասին ասվել է «Մենք ենք, մեր սարերը» վիպակում: Ինչպես լսել եմ, այդպես էլ գրել եմ: Բայց այդ ծերունին արդեն քսան տարի ապրում է իմ մեջ, և այն վեպում, որ հիմա գրում եմ, այդ պատմությունն անսպասելի զարգացում է ստանում բարոյական ու հոգեբանական առումով:
Հաճախ մի դրվագը կարող է հիշողությունների հորձանք արթնացնել: Մի անգամ հայրս, որ համեստ ու քչախոս մարդ է, ինձ խնդրեց. «Եթե քեզ համար դժվար չի, քո գրքերից մեկում պատմիր իմ վախի մասին: Քառասուն օր ցորենի դիմաց աշխատեցի ուրիշի գյուղում, ցորենը բարձեցի մեր ձիուն ու տուն էի վերադառնում: Այնքան դժվար էր: Վախենում էի, որ կկողոպտեն, ձին կտանեն ու ձեռնունայն տուն կվերադառնամ...»:
Դա հավանաբար 47-ի աշնանն էր: Ես հիշում էի՝ ինչպես նետվեցինք տուն մտած հորս պարկի վրա՝ հույս ունենալով, թե նվերներ է բերել... Ցորենի պարկի մեջ մի կանաչ, խակ ընկույզ կար միայն... Ես հիմա եմ հասկանում, որ ինչ նվերի մասին նա կարող էր մտածել, եթե մինչև հիմա հիշում է տունդարձի ճանապարհին իր վախը: Եվ այդ կանաչ ընկույզը՝ միակ բանը, որ մեխվել էր հիշողությանս մեջ, պատկերների հորձանք առաջացրեց:
Վեպում դա կլինի մեծ հատված՝ երեխաները մրջյունների պես լանջով իջնում են աղբյուր՝ ջուր կրելու... Նիհար, հոգնատանջ հայրը նստել է փայտե տաշտի մոտ, բակ է նետված նրա կեղտոտ, ոջլոտած հագուստը: Մայրը նրա լայն ուսերին է լցնում տաք ջուրը, մոխրով տրորում: Իսկ հետո հանում է երեխաներից թաքցրած, դեռ նախապատերազմյան ժամանակներից պահած բուրավետ օճառի կտորն ու օճառում է հոր ուսերը: Եվ այդ օճառը, որ նա պահել էր փոքրիկ աղջկանից (բուրմունքից գայթակղված՝ պստիկն ուզում էր օճառն անպայման ուտել), ամենապերճախոս վկայությունն է, որ նա սիրում է ամուսնուն...
Գրողը հիշում է իր մանկությունից ևս մի դրվագ. իր սեփական վախի մասին: Վաղ գարնանը, տասնամյա երեխա, ուրիշ երեխաների հետ կովին տարել է արոտ: Գարնան առաջին կանաչի որոնումներում նրանք բարձրացել են թեք կածաններով: Կովերին ցուրտ քամուց պաշտպանելու համար ծածկել են հին քուրքերով: Գիշերել են կրակի մոտ: «Ավելի մեծ երեխաները խոսում էին կանանց մասին՝ մեկ առ մեկ, տուն առ տուն նրանց քննարկելով, և ես, շունչս պահած, վախով սպասում էի, որ նրանք կհասնեն մեր տանը: Բայց, մորս անունը տալով ու էլի հարևանուհիներից մեկին հիշելով, նրանցից մեկն ասաց. «Այ, նրանք մաքուր են»... Մորս մասին վատ բան լսելու այդ տագնապն ու վախը ամբողջ կյանքում հիշում եմ»: Եվ հանկարծ, հիշողություններն ընդհատելով, ասում է.
– Ուզում եմ տասը պատմվածք գրել: Սկզբի որոնումները, անխնա բացված հանգույց, ներքին բարոյական բովանդակություն՝ արտաքին իրադարձությունների խորքում... Պատմվածքը դրա համար եմ սիրում...
– Պատկերացնո՞ւմ եք Ձեր ընթերցողներին: Ի՞նչ նամակներ են Ձեզ գրում:
– Նախ և առաջ նրանք խելացի ու նրբազգաց ընթերցողներ են, որ սիրում են գրականությունն ու անսահման հավատում են: Երբ կարդում եմ նրանց նամակները, զգում եմ, որ ամենանվիրական հույսերն են փայփայում: Եվ ամաչում եմ ու խղճի խայթ եմ զգում իմ թեթևամտության ու թերությունների համար: Պատահում է, որ տրվելով ամսագրի հորդորներին՝ հրապարակում ես անավարտ գործը ու հանկարծ նամակ ես ստանում, որից հասկանում ես՝ ընթերցողն ավելի շատ բան է հասկանում քո գրածից, քան ցանկացել ես ասել: Նրանք համահեղինակ են, և ես կարծում եմ՝ իսկական տաղանդ պետք է ունենալ այդպիսի ընթերցող լինելու համար:
Ինչին են ամենից շատ արձագանքում: Հայ ընթերցողները՝ ժողովրդական բնավորություններին, ազգի ճակատագրին, ապագայի մասին դատողություններին: Համամիութենական ընթերցողը, որ ռուս գրողների գրքերով դաստիարակվել է բարոյական հիմնահարցերով, իմ գրքերում հենց այդ կողմի վրա է ուշադրություն դարձնում:
Հրանտ Մաթևոսյանը կինոյի կրքոտ սիրահար է: Ժամանակին նա նույնիսկ սովորել է բարձրագույն սցենարական դասընթացներում՝ մտադրված լինելով լրջորեն զբաղվել կինեմատոգրաֆով: Ի դեպ, վերջերս Հայաստանում նկարահանվեց «Տերը» ֆիլմը նրա կինովիպակի հիման վրա: Ֆիլմը անտառապահի մասին է, որ պայքարում է բնության պահպանության համար, հին քաղաքակրթության պահպանության համար, որ ստեղծվել է ժողովրդի դարավոր աշխատանքով:
– Իմ ստեղծագործություններով նկարահանված չորս-հինգ ֆիլմերից առավել հաջողվածը համարում եմ Հենրիկ Մալյանի «Մենք ենք, մեր սարերը», թեպետ ես իմ վիպակում կինոյի համար նյութ չէի տեսնում: Ընդհանրապես ես կինոյում անհաջողակ եմ: Բայց վերջիվերջո հանգեցի այն եզրակացության, որ լավ ռեժիսորներն իրենք են գրում իրենց ֆիլմերի սցենարը, իսկ գրողները պիտի զբաղվեն գրականությամբ: Եվ ուրախանան ուրիշների հաջողությամբ, հաճույք ստանալով իբրև հանդիսատես: Լավ ֆիլմը վերապրել-զգալը տևական ժամանակի հաճույք է: Վերջին ժամանակների լավագույն ֆիլմերից եմ համարում Բալայանի «Թռիչքներ երազում և հարթմնի», Չեխովի պատմվածքի հիման վրա նկարված «Համբույրը», Տուրգենևի՝ «Բիրյուկը»... Իսկ «Տերը» բոլորն այնքան են գովաբնում, որ վախենամ թե կստիպեն հավատալ, թե լավ ֆիլմ է ստացվել...
– Գրականության մեջ ո՞ւմ եք համարում Ձեզ ուսուցիչ: Ժամանակակիցներից ո՞վ է Ձեզ ավելի մոտ:
– Առաջին լուրջ գիրքը, որ կարդացել եմ, հավանաբար Շոլոխովի «Խաղաղ Դոնն» էր, հետո սիրահարվեցի Չարենցին ու Բակունցին: Նրանք այդպես էլ մնացին ինձ հետ: Չարենցն իբրև բանաստեղծական վարպետության ու մտքի օրինակ: Բակունցը հիացնում է ժողովրդի կյանքի իմացությամբ: Ամենաառաջին կարդացածս տողերից ինձ հետ է Հովհաննես Թումանյանը՝ ինչպես գետակը հոսում ու աննկատելի ոռոգում է հողը: Այդ հիմքից են աճել սերը, հիացմունքը հայերեն բառի, հայոց լեզվի նկատմամբ: Կարծում եմ՝ հենց Թումանյանն է ինձ նախապատրաստել իսկական գրականության ընկալմանը: Այն ամենը, ինչին նա դիպել է, դարձել է փաստ, հայ մշակույթի ոգեղենության մաս, այդ թվում Պուշկինից կատարած թարգմանությունները: Նա իբրև անհատականություն էլ բարոյականության բարձրագույն օրինակ է: Ինչ ասես արժի խաղաղարարի նրա առաքելությունը, երբ սպիտակ դրոշով անցավ ամբողջ Հյուսիսային Հայաստանով դեպի ադրբեջանական գյուղեր, որ կանխի արյունալի ընդհարումները... Մեր Ահնիձորը Դսեղին մոտ է, և իմ հայրենակիցները նրան հիշում են: Մի ժամանակ ուզում էի Թումանյանի մասին գիրք գրել: Մտադրությունս չստացվեց: Բայց իմ շատ գործերում ծմակուտցիները հիշում են նրա կյանքի տարբեր դրվագները, նրա բանաստեղծությունների տողերը: Թումանյանի մասին մեծ հատված կլինի այն վիպակում, որ հիմա գրում եմ: Ուզում եմ, որ այդ առանձին հատվածներից ձևավորվի հրաշալի բանաստեղծի, հայրենասերի, քաղաքացու կերպարը:
Ժամանակակիցներից սիրում եմ Յուրի Կազակովին, Վասիլի Շուկշինին, Վասիլի Բելովին, Անդրեյ Բիտովին, սիրում եմ ամերիկացիներին՝ Հեմինգուեյին, Ֆոլքներին, Սարոյանին... Գրական նախասիրությունները տարիների հետ փոխվում են: Եթե առաջ գրականության մեջ գրավում էր աշխարհի գեղեցկությունը փոխանցելու հեղինակի կարողությունը, հիմա գրավում է միտքը, մտքի արտահայտման ճշգրտությունը, դիպուկությունը: Չեմ դադարում Տոլստոյ վերընթերցել՝ «Հաջի Մուրադը», «Խոլստոմերը», «Իվան Իլյիչի մահը»:
Ես հիշում էի գրականության մասին մեր խոսակցությունը երևանյան վաղուցվա հանդիպման ժամանակ: Խոսելով սիրելի գրողներ Պուշկինի, Գոգոլի, Չեխովի, Դոստոևսկու մասին, Մաթևոսյանը ընդգծում էր նրանց վերաբերմունքը մարդու նկատմամբ՝ միայն կարեկցանքն է օգնում գրողին մինչև վերջ հասկանալ իր հերոսին, ներթափանցել նրա հոգեբանության մեջ: Եվ համադրելով այն ամենը, ինչ լսեցի հիմա, ես հասկացա՝ ըստ էության, հենց դա էլ նրա համար մնացել է գլխավորը:

Զրույցը վարեց Մ. ԻՍԿՈԼԴՍԿԱՅԱՆ
«Սովետսկայա կուլտուրա»
("Советская культура", Москва), 18.10.1984

Ա

ԵՐԿՈՒ ՍՈՒՐՀԱՆԴԱԿՆԵՐ

Լուսնի եղջյուրը ծածկվեցավ Քարքե լեռան ետևում և Տարոնը ընկղմվեցավ գիշերային խավարի մեջ: Ոչ մի աստղ այդ գիշեր չէր երևում: Երկինքը պատած էր մոխրագույն ամպերով, որոնք մեղմ հոսանքով լողում էին դեպի Կրկուռ և Նեմրութ լեռների կողմերը և, այնտեղ կուտակվելով, թանձրանալով, միգային-սև կերպարանք էին ստանում: Այդ կողմից երբեմն փայլատակում էր, կայծակը, և լսելի էր լինում որոտման խուլ դղրդյուն, որ գուշակում էր հորդ անձրև:

Գիշերային այդ տագնապալի պահուն երկու ձիավորներ անցնում էին Մուշի դաշտով: Նրանք գալիս էին հեռվից, շատ հեռվից: Մի ամիս առաջ դուրս եկան Տիզբոնի երկաթյա քաղաքադռնից, անցան Խուժիստանի անապատները, անցան արևակեզ Ասորեստանը, անցան հայկական Միջա գետը և մի օր առաջ ոտք դրեցին Մուշի դաշտի վրա: Դրանք երկու սուրհանդակներ էին:

Երկու սուրհանդակներից մեկի ձին սևագույն էր, մյուսինը` կապուտակ: Կապուտակ ձիավորը առաջինի ուղևորության մասին տեղեկություն ուներ, ամենայն զգուշությամբ հետևում էր նրան և երբեք յուր նկատողությունից բաց չէր թողնում: Իսկ առաջինը չգիտեր, որ իրան հետևում են: Այդ էր պատճառը, որ նրանք, երկու մոլորակների նման, թեև գնում էին միևնույն ուղղությամբ, բայց այնպիսի զուգահեռական գծերով, որ բնավ միմյանց չէին հանդիպում: Երկուսն էլ ճանաչում էին միմյանց:

Նրանք արդեն հասել էին Արածանիի ափերին:

Կապուտակ ձիավորը այստեղ կանգ առեց: Նա նայեց դեպի երկինքը, նայեց դեպի յուր շուրջը: Կամենում էր գիտենալ, թե ո՜րքան ժամանակ էր մնացել, մինչև լույսի բացվելը: Ոչ մի աստղ ցույց չտվեց նրան գիշերային ժամը: Ամեն ինչ խորասուզված էր անվերծանելի մթության մեջ:

Բայց պետք էր շտապել...

Երկու մտածություններ մի քանի րոպե պահեցին նրան անվճռականության մեջ. գետո՞վ անցնել, թե կամուրջո՞վ գնալ: Կամուրջով դա շատ հեռու կտաներ և գուցե կհանդիպեր նրան... և գուցե կբռնվեր կամուրջի գիշերային պահակներից... Վճռեց անցնել գետով:

Հեզ և արծաթափայլ Արածանին գարնանային հեղեղներից կատաղել էր և պղտոր հորձանքներով ծածկել էր յուր ափերը: Բայց մեր ուղևորը ծանոթ էր նրա ծանծաղուտների հետ: Նա ցած իջավ ձիուց, ձեռքով փայփայեց յուր կապուտակի գեղեցիկ բաշը, փոքրիկ գլուխը, ասելով. «Դու քաջությամբ կտրեցիր Տիգրիսի ահռելի ալիքները, այժմ հայրենի երկրի Արածանին ինչո՞ւ պետք է վախեցնե քեզ»: Նա ձիու սանձը հանեց բերանից, որ լողալու միջոցին ազատ շունչ առնե, նստեց և, երեսը խաչակնքելով, քշեց դեպի գետը:

. Գետը, մի ահարկու վիշապի նման, գոռում էր, գոչում էր: Գիշերային մթության մեջ` նրա պղտոր հոսանքը ավելի մռայլ կերպարանք էր ստացել: Ձին, ամբողջ մարմնով խորասուզված ջրի մեջ, միայն գլուխը վեր բարձրացրած, մռնչելով և փռնգալով, պատերազմում էր ալիքների հետ: Նրա ոտները հատակին չէին դիպչում, անցնում էր լողալով: Ձիավորը, սանձի փոխարեն բռնած ուներ նրա բաշից, և ձեռքով ուղղություն էր տալիս ընթացքին: Մի քանի պտույտների մեջ` թե ձին և թե ձիավորը սկեցին ջրի տակ: Կրկին դուրս հայտնվեցան: Երբեմն անցնում էին նրանց մոտով ծառի կոճղներ, գերանի կտորներ, որ ծփալով տարվում էին կոհակների հետ: Ձիավորր շտապում էր խույս տալ դրանցից: Բայց ահա՜ հեռվից մի ինչ-որ որոտում էր: Տագնապը մոտենում էր: Ձիավորը չկորցրեց յուր սառնասրտությունը և խորին ուշադրությամբ նայեց դեպի այն կողմը: Մի մթին, անորոշ կույտ լողում էր ջրի երեսին: Որքան մերձենում էր, այնքան աճում էր նա, այնքան սոսկալի ձև էր ստանում: Կարծես, մի ամբողջ բլուր դանդաղ ընթացքով շրջում էր գետի վրա: Մերթ անհայտանում էր նա մերթ երևան էր գալիս ավելի ահարկու կերպարանքով: Ձիավորը հասկացավ նրա ինչ լինելը: Նա մի ակնթարթում ձիու թամբից սողաց դեպի գավակը, որ նրա բեռը թեթևացնե: Բռնեց ագիից, սկսեց շտապեցնել նրան: Օրհասական ժամը մոտենում էր, քանի որ թանձր, այլանդակ հրեշի նման մոտենում էր մթին կույտը: Նրա որոտը խլացնում էր ամեն ձայն: Պետք էր փախչել նրանից, եթե ոչ, մի թեթև տաշեղի նման յուր հետ կտաներ թե ձիուն, թե ձիավորին: Ձին անգամ զգաց մոտալուտ վտանգը և կրկնապատկեց յուր ուժերը: Անհնարին արագությամբ կտրում էր նա կոհակները: Հրեշը անցավ: Դա ուրիշ ոչինչ չէր, եթե ոչ մերձակա անտառների մի մասը, որ հեղեղը արմատախիլ անելով յուր պտույտների մեջ կծկել էր, գալարել էր, և մի այնպիսի այլանդակ գունդի ձև էր տվել:

Ձիավորը կրկին անգամ գոհությամբ երեսը խաչակնքեց, երբ ոտք դրեց ցամաքի վրա:

Նա յուր հագուստը քամեց, ցամաքացրեց, հետո սանձը դրեց ձիու բերանը, և շարունակեց ճանապարհը, ինքը գնալով ոտով, իսկ ձիուն յուր ետևից քարշ տալով, որ փոքր-ինչ հանգստանա: Բայց ձին դժվարությամբ էր հետևում նրան: Որքան նա ջրի մեջ արագընթաց էր, այնքան ցամաքի վրա դանդաղկոտ դարձավ: Տերը վերաբերում էր այդ նրա հոգնածությանը:

Գետեզերքից բավական հեռանալով, այժմ մոտեցավ նա Քարքե լեռան բարձրավանդակներին: Ճանապարհը զառիվեր էր, ոլորվում էր սարերի լանջաց վրայով, իջնում էր խորին ձորերի, փապարների մեջ, և դարձյալ բարձրանում էր բլուրների վրա: Նա ծանոթ էր այդ անտառապատ լեռների հետ, գիտեր նրանց դժվարին անցքերն ու շավիղները, երեխայությունից սնվել ու մեծացել էր այդ խոնավ ծմակների մթության մեջ, ուր ցերեկի լույսը երբեք չէր թափանցում: Նա ապառաժների ու անտառների որդի էր:

Կայծակը շանթեց մոտակա ծառերի կատարներին և մերձակայքը լուսավորվեցավ բաց-վարդագույն փայլով: Որոտի ձայնը ահեղ դղրդյունով տարածվեցավ մթին ձորերի մեջ: Ուղևորը նայեց դեպի ամպամած երկինքը և շտապեցրեց յուր քայլերը: Նա չվախեցավ գետից, բայց վախենում էր փոթորիկից: Փոթորիկը մեծ արհավիրք է գործում այդ կուսական անտառների մեջ, մանավանդ գիշերային պահուն: Ժայռերի բարձրությունից խլում է նա ողողված, մերկարմատ ծառերը և նետում է ճանապարհի վրա: Ծառերի հետ փուլ են գալիս և քարերի ահագին բեկորներ: Ամեն մի ճանապարհորդ կանհետանար այդ փլատակների տակ, եթե դժբախտություն ունենար հանդիպելու:

Կրկին լսելի եղավ որոտման ահեղ դղրդյունը և նրա հետ անձրևի խոշոր կաթիլները սկսեցին մաղվել երկնքից: Քամին մռնչում էր և անձրևային տարափը, կարկուտի գնդակների նման, զարկում էր նրա բորբոքված երեսին: Բայց նա ոչինչ չէր զգում: Նրա միտքը, նրա զգացմունքները լարված էին դեպի մի նպատակ, որ կլանել էր նրա ամբողջ գոյությունը, որ ամենայն եռանդով առաջ էր մղում նրան որպես մի մարմնացած փութաջանություն: Նա շտապում էր մի քանի ժամ առաջ տեղ հասնել, քան կհասներ սև ձիավորը:

Բայց ձին դժվարությամբ էր հետևում նրան: Այժմ միայն նկատեց, որ ետևի ոտքից կաղում էր նա: Անշուշտ գետի հոսանքի հետ տարվող կոճղներից մեկը դիպչելով, վնասել էր նրան: Այդ դեպքը սաստիկ վրդովեցրեց անվեհեր ուղևորին: Նա շտապում էր: Իսկ այժմ զրկվեցավ յուր սրընթաց երիվարից: Ի՞նչ պետք էր անել: Թողնե՞լ նրան և այնպես ոտքով շարունակել ճանապարհը: Բայց ինչպե՞ս թողնել այն սիրելի նժույգին, որը այնքան տարիներ թե՜ պատերազմի դաշտում, թե՜ յուր ճանապարհորդությունների ժամանակ լավ ընկեր էր եղել նրա հետ: Մի քանի րոպե մնաց նա մտածության մեջ: Հետո թողեց մեծ ճանապարհը, բռնեց մի շավիղ, որ տանում էր դեպի Աշտիշատի վանքը:

Վանքը շատ հեռու չէր այնտեղից, մեկ. ժամից հետո հասավ նա: Դարևոր, նվիրական ծառաստանի խորքում, վաղեմի սրբազան բարձրությունների վրա, հանգչում էր Տարոնի այդ հին սրբավայրը, յուր վսեմ, մեծափառ վեհության մեջ: Պատսպարված բարձր շրջապարիսպներով և բրգաձև աշտարակներով, գիշերային մթության մեջ, ներկայանում էր նա որպես մի անմատչելի ամրոց: Կատաղի մրրիկը, քամու մռնչյունը, անձրևի տարափը չէր վրդովեցնում նրա խաղաղ բարեպաշտական նիրհը:

Շրջապարիսպներից դուրս, մի առանձին շինվածքի նեղ լուսամուտից լույս էր երևում: Ուղևորը դիմեց դեպի այն կողմը, մոտեցավ փակ դռներին: Այստեղ, դռան մի կողմում, փայտյա սյունից քարշ էր ընկած մի տախտակ, իսկ սյունի պատվանդանի մոտ դրած էր նույնպես փայտյա փոքրիկ օթակ: Ուղևորը վերառեց օթակը երեք անգամ զարկեց տախտակի վրա: Կոչնակի ձայնից լուսամուտը բացվեցավ, մեկը ներսից քնաթաթախ գլուխը դուրս մեկնեց և վերևից հարցրեց.

Ո՞վ ես:

Ճանապարհորդ եմ, եղավ պատասխանը:

Վանքի պարիսպներից դուրս, այդ շինվածքը տարաժամ ճանապարհորդների, օտարականների և պանդուխտների օթևան էր: Դռնապանը բավականացավ ուղևորի պատասխանով, բաց արեց դռները և ճրագը ձեռին հայտնվեցավ սյամի վրա:

Դու բոլորովին թրջված ես, ասաց նա մի առանձին հոգատարությամբ, ներս համեցիր, ես իսկույն կրակ կվառեմ, քո հագուստը չորացրու:

Շա՛տ շնորհակալ եմ քո բարեսրտության համար, պատասխանեց ուղևորը, բայց ես կխնդրեի քեզանից ընդունել ձեզ մոտ, որպես հյուր, իմ ձիուն միայն:

Ինչո՞ւ քո ձիուն միայն, հարցրեց դռնապանը զարմանալով:

Նա կաղում է, վնասել է ոտքը... իսկ ես պետք է շարունակեմ իմ ճանապարհը:

Գոնե ներս մտիր, մի փոքր տաքացիր, ես իսկույն կրակ կվառեմ:

Չեմ կարող... ես շտապում եմ... պատասխանեց ուղևորը և մոտեցավ ճրագին:

Նա ծոցից հանեց յուր սանդրը, որ կիսալուսնի ձև ուներ... շինված էր գոմեշի եղջյուրից, և ցույց տալով դռնապանին, ասաց.

Ճանաչի՜ր այդ սանդրը, մի կողմի երկու ատամները կոտրած են. եթե ես չվերադարձա, ով որ քեզ ցույց տալու լինի, ձին նրան կհանձնես:

Իսկ դու ո՞վ ես, հարցրեց դռնապանը, փոքր-ինչ կասկածելով:

Ես զինվոր եմ... պատասխանեց ուղևորը:

Դռնապանը բավականացավ ուղևորի անորոշ պատասխանով, որովհետև այդ տագնապալի ժամանակներում զինվորի հետ շատ հեռուն գնալ` փոքր-ինչ դժվար էր:

Ուղևորը բաց արեց ձիու թամբին կապած ճանապարհորդական թեթև խուրջինը, ձգեց յուր ուսին և, «բարի գիշեր» ասելով, հեռացավ:

Դռնապանը, ճրագը ձեռին, դեռ կանգնած սյամի վրա, ապշությամբ նայում էր նրա ետևից, մինչև անհետացավ գիշերային խավարի մեջ: Քամու մռնչյունը խլացրեց նրա վերջին քայլերի ձայնը:

Հեռանալով վանքից, ուղևորը բռնեց այն ճանապարհը, որ տանում էր դեպի Ողական ամրոցը:

Մահը մի՛շտ հիշիր,
Բայց հիշիր ո՛չ թե լացելու համար.
Այլ,- որ իմանաս,-
Թե դեռ ինչքա՜ն է մնում... ծիծաղել,
Եվ... ուրախանա՛ս.
Մահը մի՛շտ հիշիր,
Ո՛չ թե անիմաստ կարծելու համար
Անելի՛քը քո,
Այլ շտապելու՝
Քանի դեռ գործ կա այս լուսնի ներքո...
Եվ մի՛ թրեւի
Անգործ ու անբան,
Այն սենյակներում, որ... քո՜նն ես կարծում.
Վաղը, Նրանցից փոքրում, կամ մեծում,
Դո՛ւ էլ կպառկես... սեղանի վրա,
Նոփ-նոր դագաղում,-
Որ... Փոշի՜ դառնաս,
Եվ հիշվես միայն
Մահազդերի մե՛ջ,
Խոսքո՛ւմ ու ճառո՛ւմ...
Մահը մի՛շտ հիշիր,
Որ հիշես՝ ինչո՛ւ
Եվ ի՛նչ ես ուզում անել աշխարհում...

իշխանության կերած բողկերից

Չգիտեմ ով է պրոյեկտի հեղինակը, բայց հեղինակը գտել է նախորդ իշխանության գարշապարը :

Այս տարիներին նախկիններին վարկաբեկելու կամպանիայի հեղինակները անընդհատ որոնումների մեջ են եղել թեմաների անհեթեթության, քննչական գործողությունների անարդյունավետության, վերջին հաշվով, ներկաներին նախկինների հետ համեմատելու՝ գնալով աննպաստ դարձող ընթացքի պատճառով, մասամբ էլ՝ զավզակության հանդեպ մարդկային ընկալունակության բթանալու հետեւանքով: Իր տեսակի մեջ եզակի անամոթությամբ հայտնի եւ խիստ ծախսատար այդ կամպանիան հասարակությանը բերել է միջանկյալ (կազմակերպիչների համար՝ առավելագույն) մի գնահատականի, թե՝ «դուք էլ մի զիբիլ չեք»: Բայց երկու թեմա մնում է ջրի երեսին, թվում է, թե՝ այլեւս շնորհիվ գլխավոր կատարողների կլինիկական առանձնահատկությունների: Մազութին կպած մնալու՝ Սադոյանի շարժառիթներին կանդրադառնանք մի այլ անգամ, հիմա առավել հետաքրքիրը թուրքական կարմիր լոբու միջոցով երկրորդ ցեղասպանության փորձը կանխելու (ցեղասպանության որակումներից մեկն էլ, ի դեպ, տեղում ապրելը անհնարին դարձնելն է) եւ դրան հետեւած մյուս անհեթեթությունների սերիալն է, որը համառորեն մատուցում է դաշնակցական մամուլը: Առաջին հայացքից թվում է, թե էն գլխից զավեշտի վերածված այդ նախաձեռնությունը պիտի հենց հեղինակների կողմից կասեցված լիներ՝ ձախողված լինելու պատճառով: Քի՞չ բաներ են կասեցվել: Բայց՝ առաջին հայացքից:

Պետք է արժանին մատուցել այս մասխարայության հեղինակներին, որովհետեւ մեխը ցանցառությունն է: Դժվար է ասել՝ սկզբի՞ց է մտածված եղել կոնցեպցիան, թե՞ ընթացքում են գտել ոսկե երակը, բայց ի դեմս Գ.Եղիազարյանի, նրանք բռնել են նախորդ իշխանության, այո, ամենաթույլ տեղից եւ էֆեկտիվ սեղմրտում են: Եւ ինչքան շատ են խոսեցնում նախորդ իշխանության Ազգային անվտանգության ծառայության առաջին տեղակալին, որքան անհեթեթ ու բթամիտ են դառնում այդ հարցազրույցները, այնքան անհեթեթ է ներկայանում Տեր-Պետրոսյանի կառավարության պատկերը: Եւ որքան երկարատեւ ժամանակ է ներկա իշխանությունը Գուգուշին թողնում առանց առերեւույթ հատուցման, այսինքն՝ հեռու պահում այս իշխանությունից, այնքան ավելի է նսեմանում նախկինների պատկերը՝ իր կազմի մտավոր կարողությունների ակնհայտ առավելությամբ հանդերձ: Մի Գ. Եղիազարյան ոչնչացնում է նախորդ իշխանության կազմի բոլոր ակնհայտ առավելությունները: Ոչ ոք, իհարկե, չի հավատում ուղեգորգերի մեջ փաթաթած դիակների գոյությանը: Վերջին հաշվով, այսօրվա միջին հայի ընկալումների համար, երբ տասնյակով ու աչքի առաջ են կոտորում, մի դիակով ավել, մի դիակով պակաս (այն էլ վիրտուալ), մի միլիոն դոլարով ավել, մի միլիոնով պակաս, նրանք են գողացել, թե սրանք են գողանում՝ մի հաշիվ է: Եւ թե ով ինչ սպանության թիկունքին է կանգնած, Դեմիրճյանի սպանությունից հետո պարզ է միջին հայի համար: Եւ այս իմաստով Գուգոյի ջրիկությունը լուրջ նշանակություն չունի: Բայց քաղաքականապես ակտիվ, համեմատելու, վերլուծելու հակում ունեցող քաղաքացու տեսակետից, այդ հարցազրույցներում բանականության իսպառ բացակայությունը անվրեպ է խփում նախորդ իշխանությունների վարկին: Եւ որքան շատ են խոսեցնում Գ. Եղիազարյանին, այնքան կասկածի տակ է ընկնում նախորդ իշխանության մտավոր կարողությունը: Եւ ստացվում է, որ նույնիսկ այսօրվա կառավարության (որի կազմը արհեստավարժից սահուն անցավ ձեռնավարժերի), նաեւ պառլամենտի կազմում, որի մեծ մասը սաունայից-սաունա է լողանում, նույնիսկ սրանց մեջ այդ նմուշից չկա:

Թաքնված՝ գուցե կա:

Բայց մարդիկ համեմատում են բացահայտվածը: Բայց նա եղել է այս պետության անվտանգության ծառայության երկրորդ դեմքը: Ավելին՝ առաջին դեմքը՝ օպերատիվ գծով: Եւ ի՞նչ երաշխիք, որ դրանից մի հատ է ընդամենը եղել: Որսորդները մեծախոսում են, թե նույնիսկ Արջն է խոցելի, եթե ձեռնամարտի մեջ սամթը բռնես ամորձիներից, եթե, իհարկե, բախտդ կրկնակի բերի, եւ արջը որձ լինի: Տեր-Պետրոսյանի կառավարությունը խոցելի էլի տեղեր ուներ, բայց «Կարմիր լոբու» սյուժեի հեղինակները՝ ի դեմս Եղիազարյանի՝ բռնել են արջի ամորձիներից: Եւ, ըստ երեւույթին, բաց չեն թողնելու: Իհարկե, կարելի է ասել, որ էդ բանը դրա հետ հետո է պատահել: Բայց կհավատա՞ն:

÷»ïñí³ñ 21.02.2002

Օգոստոսի 26, 1907

Հայկ, Հայկ, անաստվածի տղա, սարի նման տղամարդ էիր, մինչև հիմա գրիպով անգամ հիվանդացած չկայիր, էդանտեր ցավը որտեղի՞ց կպավ քեզ, էդ ո՞նց կպավ… Ախր, աստծու տիրոջ տունը շինվի, ինքն էլ չգիտի ինչեր է անում: Բա Հայկը հիվա՞նդ, Հայկը պառկա՞ծ… Ախր Հայկին նստել չկար, Հայկին հանգստանալ չկար, սար կնստեր, քար կնստեր՝ Հայկը չէր նստի: Դատող- բանող, ուտող-խմող տղամարդ էր, ամբողջ օրը հոլի նման պտտվում էր: Բա դրսում գարուն, դրսում արև-արքայություն ու Հայկը պառկա՞ծ: Երկհարկանի տունը դեռ կիսատ-պռատ, այգին անփորել, ծերունի հայրը հիվանդ, աչքը Հայկի ճամփին, մատաղի ոչխարը Հայկի դանակին սպասող, ամբողջ ձմեռ կարասում պղպջացող գինին մեռոն, որսը սարում, ձուկը ջրում Հայկին սպասող ու Հայկը պառկա՞ծ… Ու բժշկի եզրակացությունը ,անբուժելի, որ համառորեն իբր թաքցնում են Հայկից: Վախ, Հայկ, տնաշենի տղա, բա աշխարհի կեսը Հայկին ընկեր, աշխարհի կեսին Հայկը բարեկամ ու Հայկը անբուժելի՞: Բա էս ընկերները, որ եկել շրջապատել են Հայկի անկողինը, աշխարհը ոտքի տակ տված, ձեռնե- րեց, գործունյա տղերք, թողնես ամեն մեկը մի-մի սար շուռ կտա, բա սրա՞նք էլ չեն կարող օգնել Հայկին…

Չէ, Հայկին էլ ոչ ոք օգնել չի կարող: Հայկը գիտի, զգում է, որ իրեն հաշված օրեր են մնացել ապրելու, ընկերներն էլ գիտեն, որ Հայկին հաշված օրեր են մնացել ապրելու, բայց չեն հավատում, չեն ուզում հավատալ:
Չէ, էսօր լավ ես, Հայկ ջան, հուսադրում են, գույնդ ոնց որ տեղն է եկել… Քեզ հիվանդանալ չի սազում, այ ախպեր, շուտ առողջացիր, հազար ու մի գործ ունենք կիսատ-պռատ…
Հիվանդացել պառկել է, կատակում են, որ նոր տան բացումը չանի: Չէ, Հայկ ջան, դու մեր ձեռքից պրծնողը չես.- Շուտով մեքենա ստանալուդ հերթն էլ է գալիս, երկուսը կմիացնենք իրար ու մի էնպիսի քեֆ կանենք, որ աշխարհը թնդա: Կուզե՞ս, էն շեկլիկ դասատուին էլ կհրա- վիրենք… Իբր չգիտի խոսքն ում մասին է: Տնաշեն, էսքան տարի աչք ունես վրան, գոնե անունը չիմացար…
Հայկը դառն քմծիծաղ տվեց.
է՜, տղերք, ջուրն եկել է ջրաղացը տարել, դուք ընկել չախ-չախն եք փնտրում:
Նույն վայրկյանին քար լոություն տիրեց սենյակում: Վերջ: Խաղն ավարտված էր: էլ ինչ, ի՞նչ ասեին Հայկի խեղճ ընկերները՝ աշխարհը ոտքի տակ տված գործունյա, ձեռներեց տղերքը: Սեփական անզորության զգացումից իրենք իրենց աչքերում փոքրացել, հողին էին հավասարվել:
Ախր էդ անտերը ուժի հարց չէր, զոռի հարց չէր ախր էդ անտերը: Ուժով լիներ, զոռով լիներ՝ ամբողջ աշխարհը տակնուվրա կանեին ու կփրկեին իրենց ընկերոջը: Էլ բժիշկ մնա՞ց, որ չկանչեցին, էլ դեղ մնա՞ց, որ չճարեցին, բայց ի՞նչ օգուտ… Անզո՛ր, անզո՛ր, անզո՛ր, մարդ արարած, ատոմային ես ստեղծել, նեյտրոնային ես ստեղծել, չգիտես թե էլ ինչ ես ստեղծել ու կարծում ես, թե ուժեղ ես, հզոր ես, ամենազո՜ր ես… Ի՞նչ ես կորցրել, ի՞նչ ես փնտրում էս կյանքում, ինչի՞ վրա ես ծախսում կյանքդ: Աստված, թե իսկապես գոյություն ունես, մի անբուժելի էլ էդ ատոմային ռումբ ստեղծողին պարգևիր: Հետաքրքիր է, ի՞նչ է մտածելու մահվան մահճում: Ասա, մարդ աստծո, էդքան խելք ունեիր, լավ բանի համար ծախսեիր, է՛լի, էդ անբուժելիի բուժումը գտնեիր…
Սաքո,-Հայկի ձայնն էր, որ կտրեց ընկերներին ծանր խոհերից, Սաքո ջան, մինչև հիմի ինձ շատ ես ուրախացրել քո երգով, վերջին անգամ մի բան երգիր լսեմ:
Ի՞նչ երգեմ, շփոթվեց Սաքոն:
Հայկը երկար, դժվար ճիգով ուղղվեց, գլուխը ետ գցեց բարձի վրա ու դնդնաց. «Հազար միլիոն փող ոսկենամ, մահս եկավ՝ կթողնեմ, կերթամ…»:
Սաքոն լուռ էր:
Երգիր, Սաքո ջան, վերջին անգամ եմ քո երգը լսելու խնդրեց Հայկը. ու էլ չդիմացավ, երգեց Սաքոն: Երնեկ չերգեր: Նոր չէր երգը, իրենցից առաջ իրենց հայրերն ու իրենց պապերն էին երգել, ապուպապերն ու, ո՞վ գիտե, երևի նրանց պապերն էլ էին երգել: Իրենք Սաքոյի շուրթերից մի հազար անգամ լսած կլինեին Նոյի թվից եկող այս նույն բառերն ու այս մեղեդին և հազար անգամ էլ կիսախուփ աչքերով «ջանե՜» կանչած կլինեին: Իսկ հիմա… Հիմա Սաքոյի շուրթերից պոկվող ամեն մի բառ, ամեն մի հնչյուն լճանում, ճահճանում Էր հոգիներում և ի՜նչ ունայն, ի՜նչ ճղճիմ էր թվում իրենց ապրած կյանքը իրենց իսկ աչքում:
Հազար միլիոն փող ունենամ, մահս եկավ կթողնեմ, կերթամ…
Իսկ դրսում գարուն, իսկ դրսում արև-արքայություն, ամիսը՝ մայիս, օրը՝ կիրակի ու բակում խաղացող երեխաների աղմուկ, բակում եռուզեռ, նարդու քարերի շխկոց ու խորովածի բուրմունք…
Առլեկինո, Առլեկինո, հանկարծ դուռը թափով բացվեց ու գարունը Հայկի 4-5 տարեկան աղջնակի հետ ներս խուժեց սենյակ: Հագին սպիտակ շրջազգեստ, որ ծածկում ու չէր ծածկում սպիտակ տրուսիկը, մազերին սպիտակ, կարմիր պտերով ժապավեն, գարնան օդից ու վազվզուքից թշիկները կարմրած, թռվռալով ու երգելով մոտեցավ, փարվեց հորն ու ականջին բարձր-բարձր իբր փսփսաց.
Փող տուր` շաքարաքլոր առնեմ:
Բոլորդ էլ էրեխատեր եք, կիմանաք, երբ թիթեռնիկ- աղջիկը դուրս եկավ սենյակից, ընկերներին դիմեց Հայկը: Աշխարհում էրեխից քաղցր էլ բան կա՞…
Ու առանց սպասելու, Հայկը բոլորի փոխարեն ինքը տըվեց իր հարցի պատասխանը.
Աշխարհում էրեխից քաղցր մեկ էլ էրեխեն է: Հայկը լռեց: ֊Բայց գիտե՞ք հենց հիմա ինքս ինձ ինչ մտքի վրա բռնեցի: Պատասխան չեղավ և լռությունն այս անգամ շատ երկար տևեց: Հետո հատ-հատ, ասես ինքն իր ասածից ամաչելով, դաժան, դառն ինքնախոստովանանքի նման՝ Հայկը շշնջաց. Ես նույնիսկ իմ հարազատ ընկերներին նախանձեցի, որ իրենց էրեխեքի հետ ապրելու են էս աշխարհում, իսկ ես, էսպես, մենում եմ, էսօր կամ ու վաղը չկամ… Ուր էր, աստված խղճար ու շատ չէ, մի 7-8 տարվա կյանք պարգևեր: Գիտե՞ք ինչեր կանեի, տղերք, գիտե՞ք ոնց կապրեի… Հայկը լռեց: Ամեն ինչի հետ համակերպված մարդու հուսահատ ժպիտով ժպտաց, կարոտով նայեց ընկերներից յուրաքանչյուրին ու շշնջաց.
Գնա՚ցեք, տղերք, թե չէ ով գիտի էլ ինչեր կարող եմ դուրս տալ, գնացեք:
Ընկերները մեկ-մեկ, գլխիկոր դուրս եկան սենյակից: Մի տարօրինակ անդորր իջավ Հայկի հոգուն: Զարմանալի սառնասրտությամբ Հայկն իր հաշիվներն էր փակում կյանքի հետ. ի՞նչ տվեց և ի՞նչ ստացավ ինքն այս կյանքից: Փորձեց համոզել իրեն, որ՝ ոչինչ, այնքան էլ վատ չի ապրել, ամեն բան էլ կարծես ունեցել է: Տուն, տեղ, կին, երեխաներ, ընկերներ, քեֆ-ուրախություններ… եղել են, հա՛, դժգոհ չի: Ուրիշ էլ ի՜նչ էր լինելու: Դե, կյանք է էլի, մի օր լավ, մի օր վատ, ապրել է էլի՝ 10-ից վատ, 100-ից լավ, ի՞նչն էր պակաս… Բայց…
Այստեղ էր, ահա, որ մի մեծ, սարսափելի ,բայցե նստում-ծանրանում-քարանում էր Հայկի հոգում: Ախր տասից վատ, հարյուրից լավ ապրած իր կյանքից գոնե մի բան, քիչ թե շատ առանձնահատուկ, կարևոր որևէ բան՝ առանց որի դժվար կլիներ պատկերացնել իր անցած կյանքը, Հայկը չէր կարողանում մտաբերել: Ինքն ապրել էր ճիշտ այնպես, ինչպես ապրել են Սաքոն, Երեմը, Աբոն, Սերոժը… իր բոլոր ընկերները, Պողոսը, Պետրոսը, և իրենց կենսագրություններում հատուկ անուններից բացի համարյա էլ ոչ մի տարբերություն չկա: Իսկ իրենց կենսագրությունը միմյանցից ետ չմնալու կատաղի մրցավազքի տարեգրությունն է միայն: Մինչդեռ… մինչդեռ ետ են մնացել ամենակարևորից, ուշացել են ապրել: Կյանքը, պարզվում է, սահել անցել է կողքներով, մասնակիորեն միայն հպվելով իրենց, ու իրենք գլխի չեն ընկել, անգամ, մի իսկապես լավ բան վերցնել կյանքից, էլ ո՞ւր մնաց, թե մի լավ բան տային նրան…
Հայկն զգաց, որ այրվում է սիրտը ցավից, մի՚ բաժակ, գոնե մի՚ բաժակ սառը ջուր ուզեց սիրտը:
Մարո, ձայն տվեց կնոջը: Մարո:
Կինը հուշիկ քայլերով ներս մտավ և ստիպելով իրեն ժպտալ՝ պատրաստակամ կանգնեց ամուսնու աոաջ:
Հայկն, ասես աոաջին անգամ էր տեսնում, ոտից գլուխ ուշադիր նայեց, չէ, նայելն այն բառը չէ, աչքերով շոշափեց, գուրգուրեց կնոջը ոտքից գլուխ: Կինը Հայկին դեռ երիտասարդ ու գեղեցիկ երևաց: Չէ, կինը Հայկին դեռ երբեք այդքան երիտասարդ ու գեղեցիկ չէր երևացել, նույնիսկ սրանից տասնյոթ տարի առաջ, իրենց հարսանիքի օրը, երբ դեռ քսան տարեկան էլ չկար… Ու հանկարծ գլխի ընկավ Հայկը, որ գեղեցկուհի է եղել իր կինը: Ու հանկարծ Հայկը հասկացավ, թե սիրո որքան չարտահայտված պաշարներ ունի սրտում այս կնոջ հանդեպ: Ու հասկացավ նաև Հայկի սիրտը… որ ամենևին էլ ջո՜ւր չէր իր ուզածը:
Խալաթդ հանիր, արի գիրկս, հանկարծ արձա գանքվեց Հայկի շշուկը կնոջ ականջներում:
Մարոն, արդեն քառասունի մոտ այս կինը, որ տասնյոթ տարի ապրել էր այս տղամարդու հետ կողք-կողքի, կիսել էր նրա վիշտն ու ուրախությունը, քնել էր նրա հետ նույն անկողնում, երեք երեխա էր ծնել նրա համար, աղջնակի նման կարմրեց ու շփոթվեց, և չհավատաց ականջներին: Բայց Հայկի աչքերն էին խոսում: Տիրական տղամարդու պահանջ ու պատանու թախանձ կար Հայկի աչքերում, բայց այդ ամենից այն կողմ, ամուսնու աչքերի խորքում կինը կարոտ տեսավ, անհուն, անփարատելի ու՝ անդիմադրելի, ու կլանող կարոտ:
Կինը սկսեց արձակել խալաթի կոճակները: Իրենց ողջ ամուսնական կյանքի ընթացքում նա երբեք ամուսնու աչքերի աոաջ մերկացած չկար, մտածել այդ մասին անգամ սարսափելի էր: Իսկ հիմա, աստված, այդ ի՞նչ էր կատարվում իր հետ, հիմա մերկանում էր, ու կարծես ամոթ էլ չէր, աչքերը հառել էր ուղիղ ամուսնու աչքերին ու մերկանում էր: Ախ, միայն թե կարողանար, միայն թե կարողանար չարտասվել: Բայց արցունքները կուլ չէին գնում, անկախ իր կամքից, այրվող մոմից հոսող տաք առվակների նման գլորվում էին այտերի վրայով…
Պետք չէ’, Մարո, հագնվի’ր, տենդագին շշնջաց Հայկը ու գլուխը թաղեց բարձի մեջ:
Ու հանկարծ Մարոն, ինքն էլ չիմացավ, թե ինչ կատարվեց իր հետ, էգ վագրի ճկունությամբ սահեց վերմակի տակ ու տենդագին, ինքնամոոաց համբույրներով գիրկն աոավ ամուսնուն: Մարոն չէր զգում թե ինչ է անում, դա իր գիտակցությունից, իր բանականությունից դուրս մի բան էր, զուտ կանացի բնազդով նա մինչ այդ երբևէ չարտահայտված, չգիտակցված հմայքներ էր նվիրաբերում ամուսնուն: Արցունքները, Մարոյի կրակ արցունքները այրում էին Հայկի շուրթերը, մազերը, աչքերը… Կանացի մարմնի բույրը Հայկի ռունգերում, մինչև այդ անծանոթ գգվանքները Հայկի հոգում ալեկոծություններ էին աոաջացնում, բայց նրա հիվանդ, ուժասպաո մարմինը չկարողացավ պատասխանել կնոջ գգվանքներին: Հայկն ուզեց մի վերջին անգամ առնել կնոջը բազուկների մեջ և ամուր, շա՛տ ամուր, այնքան ամուր սեղմել կրծքին, որ նրա շուրթերը մեկ էլ շշնջան՝ «կամաց, վայրենի՜…»: Բայց, չէ, բազուկներում էլ ուժ չկար, նույնիսկ կին գրկելու ուժ չկար բազուկներում:
Հայկը զգաց խեղդող արցունքների հայտնվելը աչքերում և ամուր սեղմեց կոպերը:
…Աշուն էր, ոսկե աշուն: Կուժկոտրուկների ձորում հնձվորները դեռ ամառվանից խոտը հնձել, դեզեր էին կապել ու հանձնել էին կարմիրդեղին արևի տնօրինությանը: Սարոյի մարմնի բույրը խառնվել էր դեզի մեջ ներծծված արևի, քրտինքի, չոր խոտի ու ծաղկի բույրերին ու պտտեցնում էր Հայկի գլուխը:
Կամաց, վայրենի՜, շշնջում էր Մարոն՝ նվաղելով Հայկի գրկում, ու նրա ասելու ձևից Հայկն զգում էր, որ կնոջը դուր է գալիս իր ուժը, ավելի էր նեղացնում բազուկների աքցանը և թփրտում էր կինը իր տոնական գրկում: Եվ թվում էր, ուր է, ուր է հրդեհվելու է դեզը իրենց մարմինների կրակից…
Հեռացիր, Մարո, անառարկելի տոնով շշնջաց Հայկը և շրջեց հայացքը, որ կինը չտեսնի իր աչքերից հոսող արցունքները:
Մարոն ինչպես հանկարծակի բռնկվել էր, այնպես էլ հանկարծակի մարեց:
Քիչ աոաջվա Մարոյից ոչինչ չմնաց, խեղճացավ, կծկվեց, մի բուռ դարձավ վերմակի տակ ու էլ չկարողացավ զսպել հեկեկոցը:
Մի լա, Մարո ջան, ասես մի այլ աշխարհից նրան էին հասնում Հայկի խոսքերը, քո խիղճը մաքուր է իմ առաջ, դու ինձ համար լավ կին ես եղել: Դե, ինձ էլ ավել- պակաս կներես… Իսկ հիմա լսիր իմ վերջին խնդրանքը… Հայկի ձայնը թրթռաց: Դու դեռ շատ ջահել ես, Մարո ջան, ինձանից հետո անսեր չմնաս, անպայման ամուսնացիր…
Մարոն էլ չդիմացավ, փուլ եկավ Մարոյի հոգին, դեմքը ափերի մեջ առած դուրս թռավ անկողնուց ու հազիվ զսպելով իրեն, որ չոռնա, դուրս փախավ սենյակից:
Հայկը չէր մաքրում արցունքները և ոչ էլ ամաչում էր նրանցից: Իր ողջ գիտակցական կյանքում աոաջին անգամ Հայկի տղամարդկային արժանապատվությունը նրան թույլ էր տվել ազատ արտասվել, աոաջին ու վերջին անգամ…
Հայկը երբեք հավատացյալ չէր եղել, բայց հիմա մտքում աղոթում էր աստծուն: Հայկը շատ էր ուզում հավատալ հանդերձյալ կյանքի գոյությանը…