Մինչդեռ հոգիս կը վերածնի իւրաքանչիւր սիրոյ հետ
Որքան տխուր է գիտնալ
թէ սէրերն ալ
թէ սէրերն ալ կը մոխրանան ակամայ

Որքան դժուար է գիտնալ
ու չսիրել չսիրել

Մինչդեռ հոգիս կը վերածնի իւրաքանչիւր սիրոյ հետ:

Օ, նայիր ու տե՜ս, նայի՜ր ու ժպտա,
Օ, նայի՜ր հեռուն.
Վառվել է ահա մի ոսկի շղթա
Քրոջ աչքերում...

Սփրթնած, գունատ կապույտը արդեն
Չքացավ, չկա.
Ժպտուն, ոսկեփայլ վառվում են քո դեմ
Աչքերն աղջկա:

Շղթան ոսկեգույն, հրաշքի՛ շղթան
Բռնկվել է, տե՜ս:
Նայիր ու ժպտա՜, դու ժպտա՜ միայն`
Արևոտ ու հեզ...

Եվ թող սո՛ւրբ թվա, որպես կույս հեռուն
Կապույտ մենության
Արևածագին քրոջ աչքերում
Բռնկված շղթան...

Շնորհավոր նոր տարի, ցանկանում եմ և մաղթում`

Տանկահայերին. Հովո երանելու համբերություն։

Ռուսահայերին. Մի մսխալ մարդկային զգացում։

Պարսկահայերին. Անշավիղ «Շավիղներից» և խաչագողներից փրկություն։

Հայ եկեղեցուն. Մի խարազանահար Բարդուղիմեոս և Աշգեան էֆենդիների համար։

Հայ գրականությանը. Մի միջոց մղդսիներից և տիրացուներից ազատվելու։

Հայ հեղինակներին. Աստված փրկե և ազատե ձեզ Թիֆլիսի Հայոց հրատարակչական ընկերությունից։

Հայ թատրոնին. Մաքրություն ապականված բեմի։

Նոր թատրոնին. Նոր ճաշակ։

Հայուհյանց բարեգործական ընկերության. Մի մեծ կապոց չթի և քիսայի կապաների, սպիտակ ժիլետների և հարդյա գլխարկների` ձմեռվա ցրտերին, ձյունին և բուքին տաճկահայերին բաժանելու համար։ Նաև մի պերճախոս խոհարար, որ քաղցած և կիսամերկ հայ կանանց բացատրե պաղպաղակ, կրեմ, պլոմբիր, տորտ, կեգս և այլ անուշահամ ուտելիքներ պատրաստելու եղանակը։

Կովկասյան բարեգործական ընկերության խորհրդին. Մի քանի миллионер անդամներ, որ գաղթականների օգտին չնվիրեն իրենց մի ժամվա եկամուտը... Երկու հարյուր ռուբլի։

Հրատարակչական ընկերության անդամներին. Ազատվել ընկերության գրասենյակից շարունակ Պոտապենկո, Իվանենկո, Անիշչենկո, Գրիշենկո, Տիշշենկո և Սիշշենկո և այլ այսպիսի երևելի հեղինակների գրվածները ստանալուց։

Հրատարակչական ընկերության խմբագրական մասնաճյուղին. Մղդսիներից ազատություն, մի քիչ հայերեն լեզու, մի մազաչափ գրականական ճաշակ...

Նույն ընկերության վարչությանը. Նոր տարվա համար նոր պրոգրամ` հայ հեղինակներին առաջ հարստահարելու, հետո զրպարտելու։

«Մուրճին». Մի ծանր հարված այժմյան «Մշակի» քաչալ գլխին:

«НОВОЕ ОБОЗРЕНИЕ»-ին. Պակաս համլետություն և մի քիչ էլ դոնքիշոտություն։

«КАВКАЗЬ»-ին. Խոնելիի պես վայրահաչներից զերծ մնալ...

«Արձագանքին». Մի խելացի փաստաբան, որ իր դատը «Տարազի» դեմ 73 % տանուլ չտա։

«Մշակին». Մի բուռն յուղ կոկորդին քսելու, որ «Տարազի» դառը պիլուլները կուլ տա և լռե...

Նույն լրագրի սրբագրիչին. Մի աման ձրի փլավ։

Նույն լրագրի մի աշխատակցին. Նոր երես նոր թատրոնի համար։

Նույն լրագրի нето-ից զուրկ խմբագրին. Տես հրատրակչական ընկերության վարչության զրպարտիչ նախագահին։

Հրատարակչական ընկերության վարչության զրպարտիչ նախագահին. Տես «Գյուղատնտեսական ընկերության չաչանակին»։

Չաչանակին. Տես մածնա-պանրային օրգանի խմբագրին։

Մածնա-պանրային օրգանի խմբագրին. Տես «ժպտուն չինովնիկին»։ Ժպտուն չինովնիկին. Տես հայուհյաց ընկերության խոհարարին։

Հայուհյաց ընկերության խոհարարին. Տես նորագույն թամադային։

Նորագույն թամադային. Տես «Ալեքսանդր Քալանթարին»:

Ալեքսանդր Քալանթարին. Տես ամեն տեղ, ուր կա մեղր ու եղ։

Վերջապես յոթերեսանի Յանուսին. Նվիրում եմ մի օրինակ Մոլիերի «Տարտյուֆ»-ից։

Տգիտության հետեւանքով տասնապետը փայտեղենի խորանարդ մետրերը հաշվեց մի զրոյով պակաս՝ տասն անգամ ավելի քիչ։ Խորամանկության հետեւանքով բրիգադիրը, ընդհակառակը, հաշվեց տասն անգամ ավելի շատ։ Տարբերությունը դարձավ մեկին հարյուր… Իրենք էլ խրտնեցին այդպիսի արդյունքից։ Համաձայնվեցին, որ նրանցից մեկը տասն անգամ բարձրացնի իր ստացած արդյունքը, իսկ մյուսը՝ տասն անգամ իջեցնի։ Ստացվեց այն թիվը, որը ճշտորեն համապատասխանում էր իրականությանը։ Տասնապետը ոչինչ չկորցրեց։ Բրիգադը ոչինչ չշահեց։ Կալանավորներն սկսեցին բարձել փայտեղենը բեռնանավի վրա։

Փայտեղենը՝ դա 1 մետր եւ 7 սանտիմետրանոց «բալանս»֊ներն էին՝ եղեւնափայտից կտրված։ Հում նյութ՝ թղթի գործարանների համար։ Գերանակները պետք է մաքրված լինեին ոչ միայն կեղեւից, այլեւ ենթակեղեւից։ Ուստի եւ, կալանավորների ամենաբարեխիղճ բրիգադը՝ քաղաքականներինը, զբաղված էր այդ աշխատանքի վրա։ Ի միջի այլոց, բարեխղճության համար տոկոսներ չեն տալիս։

Կալանավորները երկու կոթ ունեցող մանգաղաձեւ քերիչներով քերում մաքրում էին գերանակները եւ շարում վանդակաձեւ։ Վայ նրան, ով բաց թողած լիներ թեկուզ մի մատնաչափ ենթակեղեւ։ Բրիգադիրն իսկույն կնկատեր փայլող բիծը, կպահանջեր վերացնել, իսկ որոշ դեպքերում էլ խոտան կհամարեր նրա այդ օրվա ամբողջ աշխատանքը։ Ուստի եւ կամ հարկավոր էր լինել շատ բարեխիղճ, կամ, դրա բացակության դեպքում, շատ զգույշ ու խորամանկ, ցույց տալ ապրանքը երեսի կողմից։

1 մետր եւ 7 սանտիմետր… Երեխան անգամ կարող է բարձրացնել այդպիսի գերանակը։ Բայց երեխան կարող է բարձրացնել միայն մի հատը։ Իսկ կալանավորն այդ գործողությունը պետք է կրկներ հազարավոր անգամներ, ընդ որում՝ ոչ միայն բարձրացներ, այլեւ տաներ բեռնանավ, դասավորեր դրա նկուղում։

Բեռնանավը կանգնած էր գետի վրա։ Գետն ինչ֊որ հեռու տեղում թափվում էր մի այլ գետի մեջ։ Այդ երկրորդ գետը՝ Նեւայի մեջ։ Բեռնանավը գնալու էր Լենինգրադ։ Փայտեղենը՝ ավելի հեռու, այժմ արդեն՝ գնացքով։

Կալանավորները հարմարվեցին՝ ով ինչպես կարող էր։ Մեկը կրում էր՝ թեւերի վրա բարձած, մյուսը՝ թեւատակերում պահած, երրորդը՝ պարանով կապոտած եւ ուսի վրա դրած։ Բայց բոլորն էլ մինչեւ ընդմիջում բավական հոգնեցին։ Երբ պահակը սուլեց վերջապես՝ բոլորը թափթփվեցին ափի վրա, փայտեղենի կանգուն կամ կիսաքանդ վանդակների միջեւ, եւ տրվեցին պարապ հանգստությանը։

Եկավ մի այլ բրիգադիր՝ մի այլ պահակի ուղեկցությամբ։ Տասնապետը կարգադրել էր վերցնել այդտեղից ութ֊ինը կալանավորների՝ մի այլ աշխատանքի համար։ Մնացյալները բավական էին՝ մինչեւ երեկո բեռնանավը բարձելու համար։

Բրիգադիրն առանձնացրեց պահանջած թվով կալանավորների, ուղարկեց։ Մյուսները շարունակեցին հանգստանալ։

Բրիգադի հիմնական մասից մի քիչ հեռու նստած, փսփսոցի մեջ էին վեց քրեականներ։ Նրանցից մեկը՝ Լայնակոկորդ Վասյուկը, որոշել էր փախչել։ Այժմ մշակվում էին այդ գործողության մանրամասնությունները։

Ճիշտն ասած, նրա մտադրությունը հայտնի էր ամբողջ բրիգադին՝ ներառյալ նաեւ բրիգադիրը։ Անկախ նրանից, թե ով էր հավանություն տալիս եւ ով՝ ընդհակառակը, բոլորն էլ լուռ էին ձկան պես։ Առաջին օրենքը ճամբարային համակեցության՝ «դու ոչինչ չես տեսել, դու ոչինչ չես լսել, դու ոչինչ չգիտես»…

Փախուստը նախապատրաստված էր մի շաբաթից ավելի։ Վասյուկը հաց էր կուտակել, մի քիչ փող, իսկ այսօր ճամբարային հագուստի տակ հագել էր աատ քաղաքացու հագուստներ, որոնք նա շորթել էր մի նորեկ կալանավորից։

Երբ պահակը նորից սուլեց, եւ բրիգադը վեր կացավ աշխատանքի, Լայնակոկորդ Վասյուկը, տանելով իր հերթական բեռը նավ, այլեւս դուրս չեկավ այնտեղից։ Նրա համար բերեցին երկու կաթսայիկ՝ գետի ջրով լի, նաեւ երկու դատարկ կաթսայիկ՝ այլ պետքերի համար։ Վեց կալանավորները հանեցին իրենց մոտ պահ տված հացի կտորները, տվեցին նրան։

Լայնակոկորդ Վասյուկը տեղավորվեց նկուղի խորքում, նավակողերից մեկի մոտ, եւ նրա շուրջն ու վրան սկսեցին զգուշությամբ շարել ու դարսել գերանակները։

Կարգի՞ն է, հարցրին վերեւից։

Կարգին է, խուլ լսվեց թաղվածի ձայնը։ Օդն առատ է, միայն թե մութն է։

Չէ՜ մի, դրա մասին էլ մտածես, ծոր տվեց նրա մտերիմ մեկը։ Մի կերպ կհամբերես երկու օր։ Դե, մնաս բարով, Վասյուկ։ Հիմա վրադ նորից ենք փայտ դարսելու…

Երեկոյան կողմ աշխատանքն արդեն ավարտվելու վրա էր, երբ եկավ փոքրիկ շոգենավը։ Տեսնելով, որ բարձումը դեռ շարունակվում է, նավապետն սկսեց հայհոյել։ Բայց, եւս տասը րոպե, եւ հսկայական բեռնանավը, տանելով փայտեղենն ու դրա խորքում թաղված Վասյուկին, շարժվեց փոքրիկ շոգենավի ետեւից դեպի Լենինգրադ։

Բրիգադը պատրաստվեց վերադառնալ ճամբար։ Պահակը շարք կանգնեցրեց կալանավորներին, սկսեց հաշվել։

Մեկը պակաս է, ասաց նա անվստահ։

Պակաս չէ, ժխտեց բրիգադիրը, չէ՞ որ ինը հոգի ուղարկեցինք ուրիշ աշխատանքի։

Ի՞նը, թե ութ։

Ինը։

Իսկ ինչո՞ւ ինձ մոտ գրված է ութ։

Էդ արդեն՝ չգիտեմ, քաղաքացի պահակ։

Բայց, ազատվելու համար հետագա պատասխանատվությունից, նա կատարեց ակնհայտ վերապահություն․

Կարծես ինը… Կարծեմ։

Բեռնանավի վրա հո մնացող չեղա՞վ, անհանգստացավ պահակը։

Դուք ինքներդ ստուգեցիք, ես ի՞նչ գիտեմ, բարկացավ բրիգադիրը։ Դեռ նավապետն էլ բերեց իր շունը, հոտոտել տվեց։

Շո՜ւնը… ձեռքը թափ տվեց պահակը։ Եղեւնու հոտի մեջ ուրիշ ի՞նչ հոտ կարող էր առնել նա։ Իսկ եթե առներ էլ՝ դա ձեր բոլորի հոտը պիտի լիներ։ Ուրեմն, ասում ես, մենք ի՞նը հոգի ուղարկեցինք։

Այո։ Ինը։ Կարծեմ…

Բրիգադ, շարժվիր։

Դարպասի մոտ, որտեղ հանդիպեցին երկու բրիգադները, թյուրիմացությունը պարզվեց, կամ, ճիշտ կլինի ասել, ավելի խճճվեց։

Ի՞նչպես թե ութ, բարկացավ պահակը, դու վերցրիր ինը մարդ։

Ոչ, ութը, պնդեց մյուս պահակը։

Ութը կալանավորները, իրենց հերթին, պնդեցին, որ նրանք ինն էին։ Մյուս բրիգադիրը եւ բոլոր կալանավորները, նույնպես քրեականներ, հասկացան, թե ինչ էր կատարվել, հայտարարեցին՝ ինը…

Ցուցակով կանչելուց հետո պարզվեց, թե ով էր բացակայողը։ Իսկույն հետապնդում կազմակերպեցին նրա ետեւից։ Իհարկե, սխալ ճանապարհով։ Բեռնանավը դուրս էր կասկածից։ Լայնակոկորդ Վասյուկը փախել էր մյուս բրիգադի մոտից, ծառակտրում կատարելիս…

Երկու օր հետո պահակները վերադարձան ճամբար՝ իրենց շներով, բայց իհարկե, առանց Վասյուկի։

Երանի նրան, սկսեցին շշնջալ քրեականները, հիմա նա Լենինգրադումն է։

Ինչո՞ւ պիտի մնա էնտեղ, հակաճառում էր մի ուրիշը։ Համ վտանգավոր է, համ էլ, լսե՞լ եք, Մերձբալթյան երկրները միացել են մեզ։ Այ թե գործ անելու տեղ է, հա՜… Իսկ մենք նստել ենք էստեղ պարապ֊սարապ… Վասյուկը հիմա անշուշտ Ռիգայում է…

Եվ լռում էին բոլորը՝ պատկերացնելով, թե ինչպես անծանոթ ու մեծ Լենինգրադում կանգ է առնում բեռնանավը, մարդիկ սկսում են դատարկել այն եւ երբ մոտենում են Վասյուկի թաքնված տեղին, նա ինքն է քանդում իր թաքստոցը, վերցնում է ուսի վրա մի քանի գերան, ելնում է դուրս՝ բեռնակրի տեսքի տակ եւ…

Մի շաբաթ հետո, առավոտյն, ճամբարի պետը հայտնվեց աշխատանքի գնալու պատրաստվող կալանավորների առջեւ եւ ասաց զայրույթով․

Դուք բոլորդ արժանի եք տուգանային օրապահիկի, սրիկաներ։ Մի կերպ գլխից ռադ եք անում աշխատանքը։ Իսկ ձեր բրիգադիրներն ու տասնապետը, բերանները բաց արած, ընդունում են այն։ Բոլորին կհանեմ աշխատանքից, սրիկաներ։ Վերջին բեռնանավի «բալանսը» Լենինգրադում համարել են խոտան, չեն ընդունել եւ վերադարձնում են ետ։

Քրեականները նշանակալից նայեցին իրար…

Ո՞ր բրիգադն է մաքրել «բալանսը», հարցրեց պետը։

Ֆաշիստները։

Տասն օր տուգանային օրապահիկ։ Իսկ ո՞րվ բրիգադն է բարձել բեռնանավի վրա։ Նույնպես տասն օր տուգանային օրապահիկ, որ չբարձեն ամեն մի անպետքություն։ Խոտա՞ն է՝ կանչիր բրիգադիրին, ցույց տուր…

Բեռնանավը վերադարձավ հաջորդ օրը՝ ուղարկվելուց ութ օր հետո… Պետը որոշեց, որ բեռնաթափի նույն բրիգադը, եւ, որպես պատիժ, նրա աշխատանքը չենթարկվի հաշվառման։

Մի ուրիշ դեպքում կալանավորները, ի պատասխան դրա, կաշխատեին շատ դանդաղ եւ մի օրվա աշխատանքը կանեին երեք օրում։ Բայց այժմ…

Զուր ենք չարչարվում, ասաց գրպանահատներից մեկը բրիգադիրներին, հիմա նա մեռած կլինի։

Լռիր, գարշանք, ու ձեռնաթափ մի՛ անի ուրիշներին, թե չէ կհասցնեմ բալանսով…

Դեռ կեսօր չեղած, կալանավորները հանեցին փայտեղենի վերին շերտերը։ Սկսեցին ձայն տալ․

Վասյո՛ւկ…

Եվ ականջ դնել։

Մերթ նրանց թվում էր, թե լսում են նրա խուլ ձայնը, իսկ մերթ էլ թվում էր, թե դա թվում է։

Շարունակեցին դատարկել։

Վասյո՛ւկ…

Հասան մինչեւ հատակ։ Վասյուկը չկար։ Նոր միայն հասկացան, որ նա հակառակ կողմումն է։ Չէ՞ որ բեռնատարն այժմ կանգնած էր իր մյուս կողով դեպի ափը…

Վերջապես ետ արեցին նրա փայտե անձավը փակող վերջին գերանները։

Վասյո՛ւկ…

Ոչ, նա մեռած չէր, թեեւ պառկած էր հատակին։ Նրա շրթունքներին մոտեցրին ջրով լի կաթսայիկը, որը հեռատեսորեն բերել էր մեկը։ Առաջին կումերը զոռով լցրին նրա բերանը։ Մնացյալ ամբողջ կաթսան դատարկեց ինքը։

Հաց… արտասանեց նա։

Տվեցին։ Ոչ թե կերավ, այլ կուլ տվեց։ Միայն դրանից հետո նայեց շուրջը՝ չռված աչքերով։

Այս ի՞նչ բան է, տղաներ… Ո՞րտեղ եմ ես…

Ճամբարում։

Բա Լենինգրա՞դը… Այս ի՞նչպես պատահեց։

Համառոտ պատմեցին եղելությունը։

Իսկ հիմա՞… հարցրե նա՝ անելանելի վիճակից մոլորված։ Ի՞նչպես դուրս գամ ափ, ի՞նչ ասեմ…

Իսկ հիմա… բրիգադիրը կանգ առավ։

Վասյուկին կդատեն, հառաչեց մի տնային գող, կտան լրացուցիչ մի կամ երկու…

Փակիր հաչամանդ, թե չէ ես կփակեմ, սպառնաց բրիգադիրը։ Եվ, իսկույն, ընդունեց որոշումը։ Ապա, Լայնակոկորդ, հասցրու մի հատ իմ քիթ ու բերանին։ Այնպես, որ արյուն գա…

Դա՞ ինչի՞ համար է, թույլ ձայնով հարցրեց Վասյուկը։

Հասցրու՝ ասում եմ քեզ, տո՛ւր…

Ես էդքան ուժ չունեմ… արտասանեց փախստականը։

Ապա, տղաներ, մեկնումեկդ տվեք ինձ…

Ի՞նչպես թե տանք…

Տվեք՝ ասում եմ, գոռաց բրիգադիրը, բայց այդ րոպեին ամենաուժեղ կալանավորը մի ուժգին հարված հասցրեց նրա երեսին։

Սպանո՜ւմ են… գոռաց բրիգադիրը՝ բեռնանավից վազելով դուրս։ սպանո՜ւմ են…

Եվ կռացավ ջրի վրա՝ արյունը լվանալու։

Ի՞նչ է պատահել, ոտքի ցատկեց պահակը՝ չխչխկացնելով հրացանը։

Վասյուկը… կցկտուր սկսեց պատմել բրիգադիրը։ Նա, որին սխալմամբ համարում էինք փախուստ գործած… «Բալանսը» բարձելու օրը, ընդմիջումի ժամանակ, քնել է նավի նկուղում, իսկ ընդմիջումից հետո մեր տղաները չեն նկատել նրան ու փակել են չորս կողմից։ Ես ի՞նչ մեղավոր եմ, որ հիմա ինձ է ծեծում…

Ոչ թե ծեծել, այլ կսպանեմ ես քեզ, բոլորովին էլ ոչ սպանողի ձայնով, հազիվ արտասանեց Վասյուկը՝ դուրս գալով ափ։ Դու էլ լավն ես, քաղաքացի պահակ։ Մարդ է պակասում, իսկ դու չես էլ հաշվում։ Գուցե մեռնում էի քաղցից ու ծարավից…

Դու իմ աչքերը մի փակիր, փախստական, մատը թափ տվեց պահակը։ Սպասիր, քեզ ցույց կտան ճամբարում…

Բայց ճամբարում նրան ոչինչ «ցույց չտվեցին»։ Վասյուկը գոռգոռում էր, պահանջում էր դատախազին, պահանջում էր, որ դատի տան բրիգադիրին ու պահակին։ Ու թեեւ ճամբարի պետն ու պահակապետը շատ լավ հասկանում էին, թե ինչ էր տեղի ունեցել, բայց ոչ մի հաստատ ապացույց չունեին՝ նրան փախուստի մեջ մեղադրելու համար։ Չունեին եւ չէին էլ ուզում ունենալ։ Փախուստի յուրաքանչյուր դեպքի համար ճամբարի ադմինիստրացիան ստանում էր խիստ նկատողություն։

Իսկ Վասյուկը շարունակում էր փոթորկվել ու պահանջել, որ մի ամսով աշխատանքից ազատեն իրեն, տան «մեծ պայոք» եւ այլն, եւ այլն։

Ճամբարի պետը կարգադրեց․ երկու շաբաթով աշխատանքից ազատել «անփութության զոհ խեղճ տղային», տալ նրան հիվանդանոցային օրապահիկ, որպեսզի կազդուրվի։ Նկատողություն անել պահակին եւ նախազգուշացնել բրիգադիրին, որ այդպիսի դեպք կրկնվելուց հետո նա անմիջապես կհանվի իր պաշտոնից…

Տհաճ պատմությունը հարթվեց թե կալանավորների համար եւ թե ճամբարի ադմինիստրացիայի։

Օհ, ի՜նչ լավ էր ազատության մեջ… սկսեց պատմել Վասյուկը կալանավորներին։ Անդադար սուլում էին շոգենավերը, կառամատույցով անցնում դառնում էին բեռնատարները, փողոցներից լսվում էին տրամվայների հնչյունները… Իսկ մի գիշեր, համարյա ամբողջ գիշերը, մի տղա ու աղջիկ շարունակ փսփսում էին իմ կողքին…

Ի՞նչ գիտես, որ գիշեր էր, Վասյուկ։

Ուրիշ ձայներ չկային։ Եվ հետո, նորից ցերեկ։ Նվագախումբ… Բայց դա հեռու էր։ Ես ամեն ինչ լսում էի։ Մինչեւ անգամ շշուկները…

Նկուղի հաստ պատի ետեւի՞ց… չհավատաց մեկը։

Մոտս դանակ կար, տաշեցի տախտակը, որ անցք բաց անեմ։ Բարակացրի, այն է՝ բաց անելու վրա էի, երբ շեղբը կոտրվեց, ընկավ փայտերի մեջ։ Դե եկ ու գտիր…

Լռեցին։ Վասյուկը երազկոտ կիսափակեց աչքերը եւ շշնջաց հիացմունքով․

Մեծ քաղաք է Լենինգրադը, տղաներ, ես լսում էի…

1

Այս գյուղը հազար թելով կապված է աշխարհին. հեռախոսով, հոսքագծով, փոստով, բրդի, մսի, յուղի մթերմամբ, կոոպերացիայի խանութով, ուսուցման ծրագրերով. ակումբային ուսումնարանն այս գյուղին տալիս է թատրոնից ու գրքից հասկացող շրջանավարտներ, այս գյուղը մոտիկ ու հեռու գյուղերն է ուղարկում լխտիկ հարսներ, որոնք եղանը ձեռքից չեն գցում մինչև ընդհուպ ծննդաբերելը և դեռ չի պատահել, որ նրանցից գոնե մեկը թեկուզ մի քիչ լիրբ լինի. այս գյուղը համալսարաններին տալիս է ընդունակ աշակերտներ, բանակին՝ կենսուրախ և կարգապահ ռազմիկներ. կինոգնումների գրասենյակն այստեղ է ուղարկում ֆիլմեր, լրագրերը՝ թղթակիցներ և այլն: Եվ աշխարհի հետ շփման կետերի մարդիկ, որոնք, իրենց աշխատանքից զատ, ինքնակամ ստանձնել են շրջապատը գնահատելու պարտականությունը, այդ մարդիկ այս գյուղի մարդկանց ամեն անգամ որակում են՝ համեստ:

Հինգերորդ դասարանի երեխան լցնում է մանկական ամսագրի խաչբառը Բեթհովենով, Սերվանտեսով, Լենցով, Հիպոկրատով, Բրունոյով, Կոմիտասով, Սահարայով, Եփրատով ու կենգուրուով և պատասխանը չի ուղարկում խմբագրություն, որովհետև ուղարկելու իմաստը չի հասկանում: Խաչբառը լցնում է իր իմացությամբ, մի կողմ թողնում ամսագիրը և գնում գիրք վերցնելու գրադարանից, նորոգող վարորդին օգնելու, կալերում ճնճղապարսերի վրա կրակելու, դարբնոցում քթիկը մրոտում է, փուքս փչում՝ աչքը ծեծվող երկաթին:

Ամառվա ամիսներին գյուղի զավակները քաղաքից, սովորելու տեղից գալիս են: Գալիս են ուղիղ հանդ: Հայրերը, մեծ ընկերները նրանց ասում են.

– Եկա՞ր, բարով եկար, գերանդիդ հրեն քեզ է սպասում:

Գյուղը բանակին գեներալներ է տվել: Պատահում է, տասը տարին մեկ ամառվա մի ամիսը գալիս են գյուղ:

– Ընկեր գեներալ,– ասում են նրանց,– եղանը վերցրու, դիզվորնե-րին հրամայիր:

– Առանց հրամանի այսքանը ո՞նց եք դիզել,– ժպտում է գեներալը:

– Շատ եք ետամնաց,– վրդովվել էր գեներալուհին,– ոչ՝ բարով եկար, ոչ՝ շնորհավորում ենք. «ընկեր գեներալ, հունձը փչանում է, եղանը վերցրու»:

– Ինչի՞ համար շնորհավորեինք,– մի անձրև օր հարցրին գեներա-

լուհուն:

– Ահա... այդ էլ չգիտեք... ախար երկու ամիս առաջ է գեներալ դարձել:

– Իսկ դրանից առաջ ի՞նչ էր:

– Պարզ է, գնդապետ:

– Դե,– առանց ժպիտի, վստահ, լուրջ ասացին հնձվորները, դիզ-վորները, հերկվորները,– գնդապետից հետո գեներալ են դառնում:

Անտառամեջն օտար լեզվի մշտական ուսուցիչ չուներ: Ուղարկված աղջիկները մի քանի ամիս պարապում էին, շրթներկ քսելը մոռանում, հայելու մեջ զզվում էին իրենցից ու լաց լինելով գնում քաղաք: Քաղաքում, զզված, պատմում էին ընկերուհիներին.– Այդ ի՞նչ էր: Փափախով նստում են կինոյի, ծխում են: «Խելքը՝ խելոք աղջիկ ես, մի քիչ հաց կեր՝ մարմինդ մի քիչ տեղը բեր, տղես էս է բանակից գալիս է»:

Դպրոցի վարիչը գնաց տնտեսության հաշվետարի մոտ.

– Դու ճակատում եղել ես, ճի՞շտ է:

– Ոտս այնտեղ թողեցի:

– Այդ չեմ ասում: Գերմաներեն գիտես, ճի՞շտ է:

– Իհարկե: Երկու տարի գերի եմ եղել:

– Կարո՞ղ ես դաս տալ:

– Տառերը մոռացել եմ:

– Կսովորեցնեմ, արի:

Գենոսե Մանուկյանը տառերը վերհիշեց, և դրանից հետո դպրոցի շրջանավարտները համալսարան ընդունվելիս գերմաներենից գերազանց էին ստանում:

Հաշվետարի պաշտոնն զբաղեցրեց կալերի պահակը, որ նույնպես միոտանի էր: Նրա ու նախագահի միջև տեղի ունեցավ այսպիսի խոսակցություն.

– Կարո՞ղ ես հաշվետար աշխատել:

– Պահակ եմ, էլի:

– Հաշվետար է պետք:

– Գործ է, էլի, կանենք:

– Արի:

Պահակ դարձավ տնտեսության ամենաառաջին նախագահ Աբգարը, որ տանը թոռնիկին քնեցնում էր, պառավի հոգու հետ խաղում, պառավը կատաղում էր, իսկ ամենաառաջին նախագահն ասում էր. «Մի՛ գոռա, երեխան քնած է», և գալիս էր գյուղամեջ: Նախագահին ասում էր.

– Աշխատանք տուր:

– Գնա թոռնիկիդ քնեցրու:

– Քնեցրել եմ:

– Գնա պառավիդ հետ խաղ արա:

– Մեծացել է, էլ ինձ հետ չի ուզում խաղալ:

– Գնա՜...– մտածում էր նախագահը,– գնա, թոշակդ դուրս գրված է, գնա թոռնիկիդ համար թխվածք վերցրու խանութից:

– Թոռնիկս անատամ է:

– Պառավիդ համար:

– Երկուսն էլ անատամ են:

Եվ նախագահն ու ամենաառաջին նախագահ Աբգարը մտածկոտ

լռում էին:

– Չգիտեմ,– ասում էր նախագահը:– Մի՛ խանգարիր, զբաղված եմ:

– Հիշո՞ւմ ես,– ասում էր նախագահը,– փոքրիկ տղա էիր, սապոգ-ներիս չափ, հերդ քեզ բերում էր գյուղամեջ, էդ մեծ քիթդ էն ժամանակ քթիկ էր, քթիկդ փուչիկ էր լինում, թաշկինակս հանում էի ու սրբում:

– Հապա ի՞նչ անենք,– ասում էր նախագահը,– արտ՝ չես կարող հնձել, տավար՝ չես կարող պահել, մեղր չես կարողանում ուտել՝ որ մեղվանոցում աշխատեիր: Գիտե՞ս ինչ, արի կաղնու ճյուղից կապեր ճկիր տավարի համար:

– Երեխա ես գտել, ձեռ ես առնո՞ւմ:

– Չէ, լուրջ եմ ասում:

– Երկաթե կապեր, դե, ստացել եք:

– Կաղնունը լավ է:

– Դե սարքե՛լ եմ: Երկու հազար հատ ունեք:

– Չգիտեմ, ես չգիտեմ: Թոշակի ես անցել՝ հանգիստ թոշակիդ մնա, ինձանից ի՞նչ ես ուզում: Ու բացվեց պահակի տեղը:

– Ուրիշի չտաս,– խառնվեց ծերունին,– պահիր մինչև հրացանս վերցնեմ:

Ծերունին նույնիսկ գայթեց սեմին: Ծերունիները սովորաբար չեն գայթում: Նրանք քայլելու մեջ հասունի փորձ և մանկան զգուշություն ունեն: Նրա գայթելով՝ ժամանակի դոնդողե հավիտենությունից խլրտալով զատվեց ու գրասենյակում հովվի պես կանգնեց մեր ապրելու ժամանակի ուժեղ, գեղեցիկ, պինդ հասակը:

Գյուղը հին է: Գյուղի վանքը հազար հինգ հարյուր տարեկան է: Վանահիմքի հեթանոսական կրակարանը ութ հազար հինգ հարյուր տարեկան է: Վանքն է գյուղում բույն դրել, թե գյուղն է փաթաթվել վանքի շուրջը՝ չգիտեն, գյուղի տարիքը չգիտեն: Քաղաքից եկածները վանքը հարստություն են համարում. «Ազգեր կան, որ չունեն գոնե երկդարյան շինություն»: Այսպես ասում են պատմաբանները: Եթե, ասում են նրանք, թուրքերը, աստուծո ու ցարի օրհնությամբ, մինչև վերջ արմատախիլ բնաջնջեին Հայաստանը, և մեզանից մնար այս գյուղը այս վանքով՝ մենք դարձյալ իրավունք կունենայինք կոչվելու բարձր քաղաքակիրթ ազգ: Գերանդին ուսին՝ Պավլեն լսում է նրանց և չի կարողանում հպարտանալ, որովհետև էն շանորդի Զավենը ահա մի ժամ է ասել է՝ սպասիր, գալիս եմ, ու մի ժամ է՝ չկա, իսկ Սևանի կողմից Զարդաքար սարի վրայով ամպեր են ելնում և ճաշվա մոտերքը անձրև կշրխկա: Վանքն արժեքավորված է նաև ճարտարապետներից. պատուհաններն այնքան նեղ են, որ կներսահեն միայն ճառագայթն ու աղավնին, կատուն չի կարող խցկվել, բայց ներսը պարզ ցերեկվա պես լույս է:

Եվ այդ ճարտարապետն ու պատմաբանը, և գեներալի կինը, և ֆինբաժնի գործակալը, և հեռախոսը, որ ընդամենը երեսուն տարվա պատմություն ունի այս գյուղի կյանքում, և բոլոր լրագրերը, շարժանկարները, շրջաբերականները, հյուրախաղերը, գովեստները, ցուցումները, կշտամբանքներն ու սպառնալիքները չեն ազդում գյուղի վրա: Լրագիրը՝ լրագիր, ցուցումը՝ ցուցում, բայց խոտը չորացնելու է արևը և ոչ թե ցուցումը, և նրանք դեմքներն արևին են պահում, և այդ պատճառով էլ կշտամբանքը չի ազդում նրանց վրա: Մի անգամ այնպես եղավ, որ կենտրոնից եկած դասախոսը մնաց մենակ, որովհետև արջը սարի գոմահանդերում մտել էր խոզանոցները: Մի անգամ էլ այնպես եղավ, որ կենտրոնից նախագահին ասացին՝ վաղը լինես այստեղ, նախագահն ասաց՝ չե՛մ կարող, և կենտրոնից չկարողացան պատասխանել, որովհետև կայծակը խփեց ու փշրեց հեռագրասյունը:

Իսկ զարգանալը, դե գյուղ է, իհա՛րկե զարգացել է:

Ականջին հեռախոս է վերցրել, լրագիր է կարդում, ձեռքը լաթ է առել մեքենան սարքի գցելուց հետո մազութը մաքրելու: Այսօր անտառամեջցու և հեռախոսի հարաբերությունը նույնը չէ, ինչ երեսնական թվերին: Չկա հիմա այն ժամանակվա կասկածամտությունն ու ակնածանքը հեռախոսին. երեսնական թվերին դա մի բան էր, որով իրար կարգադրություններ էին անում ու պահանջներ դնում, հետո ընկալուչը կախում էին և մատիտով մտածկոտ թխկացնում գրասեղանի ապակուն: Այդ պահին նախագահը թվում էր նույնքան խորհրդավոր ու զորեղ, ինչքան այսօրվա անտառամեջցի հովվի համար փակի տակ պահվող հյուլեաբանը: Հետո մի անգամ եղավ այն, ինչը պիտի լիներ. նախագահից ձի ուզեցին բժշկի ետևից հարևան գյուղ գնալու՝ նախագահը ծիծաղեց:

– Ձի՞ն ինչիդ է պետք, զանգահարիր՝ կգա:

– Բա հեռախոսը մենակ շրջկենտրոնի համար չի՞:

– Զանգահարիր, զանգահարիր:

– Զանգահարեմ, ի՞նչ ասեմ:

– Ասա բժիշկ Աստաբացյանին ուղարկեք Անտառամեջ, հիվանդ երեխա կա:

– Թե որ ձեռ չես առնում, դու զանգահարիր:

Դրանից հետո նախագահին հաճախ էին անել տալիս այդպիսի մանր ծառայություններ ու այդպես էլ չէին կարողանում հատուցել նրա արած լավությունը: Մինչև որ՝ մի անգամ նա գրասենյակում չէր, ու հեռախոսը զնգզնգաց: Հովիվներն իրար անցան, ապա շվարեցին: Իսկ այդ խայտառակիչ հեռախոսը նրանցից մեկին անպայման կանչում էր ու կանչում: Հովիվներն իրար երեսի նայեցին, հետո առաջ գցեցին նրան, ում որ սարերում ամենից շատ էին ձեռ առնում:

– Սաքո, մեջներիս հասկացողը դու ես...

– Սաքո, քեզ տեսնենք...

– Սաքոյի մերը չմեռնի, մի անգամ...

– Այ, ապրի Սաքո՜ն...

Իսկ Սաքոն հեռախոսին ասաց.

– Հը՛:

Ապա հիշեց և ուղղեց.

– Ալո՜:

Ընկերները հռհռացին. «Տեսար դու Սաքոն միանգամից ոնց զարգացա՞վ, աոո՜, ալոյով է խոսում»: Խեղճ Սաքոյի անունը մնաց Հեռախոսի Սաքո:

Հեռախոսի Սաքոն ասում էր հեռախոսին.

– Ինչպե՞ս... Այո, Անտառամեջը... Ոչ, Սաքոն է...

Զանգահարողը գետամեջցի էր, ասում էր Անտառամեջի համար Գետամեջ ապրանք կա՝ օճառ, լուցկի, չիթ, նավթ, գալեթ, գերանդի, թող գնան բերեն: Հեռախոսն այնքա՛ն խորհրդավոր չէր, նրա ձայնն այնքա՛ն մարդու էր, կարծես խանութի վարիչ Խեչոն կողքին էր, և Սաքոյի համար այնքա՛ն ընտանի դարձավ հեռախոսը, որ Սաքոն ասաց.

– Խեչո՜...

– Ասա, լսում եմ:

– Խեչո՜...

– Ալո, ասա, Սաքո, Խեչոն լսում է:

– Խեչո՜...

– Հա՛, ասա՜:

– Խեչո, ասում ես գալեթ է, նավթ, մեկ էլ չի՞թ...

– Մազութ, սապոն, մեխ, գերանդի:

– Խեչո, ասում ես հաստա՞տ դու ես:

– Իհարկե, ես եմ, Խեչոն եմ:

– Մարդ ես դարձել, հեռախոսով ես խոսում, էլի, Խեչո, իբր չէիր կարող մի երեխա ուղարկել:

Մյուս հանգույցում Խեչոն բարձր ծիծաղեց:

– Խեչո,– ասաց Սաքոն,– դու շունշանորդի ես:

Դրանով Սաքոն ուզում էր ասել, որ եթե պետք լինի, ինքն էլ կզանգահարի և ոչ թե երեխա կուղարկի:

Հետո հովիվները Սաքոյի ձեռքից ընկալուչը խլեցին և ով ինչ գիտեր՝ ասաց Խեչոյի, նրա գող հոր, գող պապի, Խեչոյի գող պապի պապի մասին: Դրանով հովիվներն ուզում էին գոված լինել հեռախոս հնարողին, հնարողի հորը, պապի պապին: Եվ խանութի վարիչ Խաչիկ Պողոսյանը ճիշտ այդպես էլ հասկանում էր:

Այդպես՝ հեռախոսը մտավ կենցաղ, դարձավ մահակի, պանրի, սայլի պես մի բան: Հետո՝ էլեկտրականությունը, ռադիոն և այլք: Ի միջի այլոց, էլեկտրականությունը մուտքի օրերին և էլի մի երկու տարի խորհրդանշում էր բոլոր տեսակի նորությունները: Այնքան որ՝ մետաղե մահճակալին Սաքոն չէր կարողանում ասել պարզապես երկաթե մահճակալ, ասում էր էլեկտրական մահճակալ: Կամ գուցե հնարել են Սաքոյի վրա, որպեսզի Սաքոն չհնարի իրենց վրա:

Նորությունների էլեկտրական և ոչ էլեկտրական այդ միասնությունը գյուղն արագ յուրացրեց և, դրանով հարստացած, շարունակեց փորել Երկիր մոլորակից Անտառամեջին հատկացված տեղամասը: Եվ գեղեցիկ է այդ տեղամասը: Վանք՝ աղավնիները վրան, գերեզմանոց, ուր չի երևում թե հանգուցյալներից որի ժառանգներն են եղել աղքատ, որինը՝ հարուստ, որովհետև գյուղի քարհատներն ու քարտաշները պապեպապ ժառանգել են միայն մեկ չափսի ու մեկ ձևի քար կտրել,– ապա, գերեզմաններից դենը, արտե՜ր, որ ալիքներով ծառս են լինում սարի փեշերով վեր և, ուր արտերի ալիքը ետ է ընկրկում սարալանջի վերձիգությունից, դրանից դենն արածում է ոչխարը սպիտակ ու սև հոտերով: Իսկ ձորում, գետի ափերով վար՝ մինչև ներքևի գյուղի այգիները և ափերով վեր՝ մինչև ուր հասնում է քաղցրացնող շոգը, նեղ շերտով գնում է Անտառամեջի այգին: Այդտեղ, զովի և շոգի սահմանագլխին, գետը ծունկ է տալիս: Այդ ծունկը սեղանի պես հարթ ու բարձր մի տափարակ է, անունը Աթոռիկ, սևահողի վրա կուշտ ու փարթամ ծփացող կանաչով, որի մեջ շախմատաձև շարված են մեղվանոցի կապույտ փեթակները՝ թվակալած մեկից մինչև հինգ հարյուր երեսուն: Յոթ վերստ շառավղով կանգնած է մեղվանոցի թանձր գվվոցը, մեկ վերստ շառավղով կանգնած ծփում է մեղրի տաք բույրը: Երևի արջերը ժայռի տակ, գետի մյուս ափին պպզում են ու նայում վեր, և երևի ժայռի գլխին ժպտում է ծերունի մեղվապահը՝ ակնոցը քթին.– Արի՜, արի՜...

– Իհա՜րկե Անտառամեջն օրինա՛կ կբերեք,– շրջանային խորհրդակցություններում փնթփնթում են ուրիշ գյուղերի ղեկավարները:– Անտառամեջն իմ գյուղը լինե՜ր... Նրանց մեղվանոցը... Աստված տվել է ու չի խնայել:

Ազնիվ խոսք, աստված բոլորին է տվել: Միայն թե աստված, գետի մեջ խրված Աթոռիկ տալով, մեղվանոցը շախմատաձև չի շարել վրան: Այդքանը թողել է մարդկանց: Եթե մարդիկ հակված չեն Երկիր մոլորակի իրենց տեղամասը պարտեզ դարձնելու, ապա կամ տափարակը չեն գտնի, կամ կգտնեն՝ նրա գլխին չի լինի սաժենանոց սևահող, կամ, ով գիտե, պակաս կլինի մի ուրիշ բան:

Ես արդեն վանքի մասին ասացի: Չնայած վանքի այդքան արժեքավորությանը, ինձ համար վանքն այստեղ ոչինչ է: Ինձ համար վանքը պարզ վկայությունն է այն բանի, որ այս փոքրիկ հողակտորի վրա հազարամյա պատմություն ունի հողի ու մարդու բարեկամությունը:

Եվ ես ապատում և անապատում
Լուռ թափառում եմ` հոգիս ծանրացած
Անլույծ խոհերով, վշտով անպատում
Եվ տենչանքներով տիեզերատարած:
Եվ հանկարծորեն` պարզ ու աննսեմ,
Ես իսկ զգում եմ, տեսնում եմ ահա –
Տիեզերքը ողջ – մի մեծ, անհուն զանգ,
Եվ հոգիս – նրա լեզվակը վսեմ:

Եվ հրաշքներով, վեհ լռության մեջ
Տիեզերքն անծիր` ղողանջում է խոր
Երգն անհունության, և հավերժության,
Եվ ճշմարտության, և գեղեցկության:
Եվ ղողանջում է տիեզերքն ամեն –
Եվ իմ հոգումն է, իմ ոգին է այն,
Որ ղողանջում է – ես մարգարե եմ …

Եվ ահա այնտեղ ամբոխն է ծփում
Ծանր ու թանձը` օվկիանի նման.
Եվ գո՛րշ, հարթ է նա – զանգված մի հսկա:
Եվ հոգուս խորքից բարբառ եմ լսում –
Ղողանջը զանգի տիեզերական:
Եվ դեպի ամբոխն իջնում եմ ահա
Նո՛ր կտակներով, նո՛ր պատգամներով.
Դեպ նրա հոգին գահավիժում եմ`
Նրան խայթելու, և քարոզելու,
Ե՛վ արտասվելու, և՛ այրըվելու…

1899
Ալեքսանդրապոլ

Դառն օրերի տառապանքում սրտմաշուկ,
Խավար կյանքի ուղիներում չարակամ,
Հոգիս լսեց սիրակարոտ մի շշուկ,
Մեկը սրտիս թաքուն ժպտաց. «ես կգա՜մ»։

Տրտունջների խավար ու չար վիհերում,
Ուր հոգնատանջ հոգիս թույլ էր ու վհատ,
Մի անկարծ լույս արշալուսեց մութ հեռուն,
Եվ իմ կյանքը դարձավ անուշ մի հեքիաթ․․․

Ես չեմ երգում։ Իմ երգերում վշտալի
Այն թշվառն է՝ անարգ բախտից հալածված
Յուր վիճակը անվերջ սըգում ու լալի,
Յուր ցավերը երգով պատմում նա մարդկանց...

Ես չեմ երգում։ Իմ երգերում ցավատանջ
Այն հարազատ իմ տառապյալ խեղճ եղբոր
Դուք լսում եք խուլ հեծեծանք ու հառաչ
Եվ կարդում եք ազգիս վիշտը դարևոր...

Ես չեմ երգում։ Իմ երգերը լալագին
Արձագանք են մարդկանց վշտին, դառնության...
Քնարիս ձայնով արդարադատ երկնքին
Բողոքում են անմեղ զոհեր չարության...

Երբ կգա օր մի օր վսեմ, փրկարար,
Կը խորտակվի չարն ավերիչ ու թունոտ,
Եվ թշվառը օրհնելով բախտն ու աշխարհ
Կը ողջունե մի նոր կյանքի առավոտ...

Երբ չարանենգ, խավար ոգին բռնության
Կը ստրկանա, որպես անզոր մի գերի.
Եվ արդարի ազատ ձայնը անխափան
Կը խլացնե խուլ շաչյունը շղթայի...

Երբ համաշունչ եղբայրական սուրբ սիրով
Կը հալածվի չար Բաալը աշխարհից,
Եվ այդ սերը, այդ մե՜ծ սերը վեհ փառքով
Քաջ հաղթության կառնե պըսակ երկնքից.

Հայնժամ տխուր, լացող երգչի շրթունքից
Դուք կըլսեք ուրախության երգ ու տաղ.
Հայնժամ միայն նորա երգում վշտալից
Դուք կըկարդաք և՛ խնդություն և՛ ծիծաղ.

Հայնժամ երգիչն անհոգ, ուրախ, բախտավոր
Լի ցնծությամբ նա ձեռք կառնե յուր քընար,
Եվ կըերգե հաղթանակըդ փառավոր
Ո՛վ դու վսե՜մ եղբայրության գաղափար…
1890, 23 նոյեմբերի

Ես փափկահյուս ամպն ըլլայի սպիտակ
Որ իր կաթնաթույր թափանցկության տակ
Կսքողե դեմքիդ փողփողումն հստակ:

Մին ըլլայի ես անթիվ աստղերեն,
Մեղունե՛ր, որ շուրջդ, ո՛վ վարդ լուսեղեն,
Կպտուտքին միշտ ու հյութ կքաղեն:

Ես լեռն ըլլայի ճակտով թխահեր,
Ուր կթառիս պա՛հ մը երկինքն ի վեր
Դեռ չբացած լայն անտես քու թևեր:

Ըլլայի՜ անտառն, որուն խավարչտին
Ոստերուն մեջեն հուշիկ կը սահին,
Կը կախվին ոսկի մազերըդ նրբին:

Ես ծովն ըլլայի, որուն վրա առատ
Թույլ թույլ կը փռես քու լույսն անարատ,
Արծաթ ու ոսկի, հուր ու մեղր ու կաթ:

Ա՜խ, գեթ այն շիրիմն ըլլայի ցրտին,
Ուր գըգվող շողերդ կուգան մեղմագին
Հոսել լույս թախիծն իրենց արցունքին:

Չորս օր էր, ինչ վառվում էր անտառը։ Ճամբարում այդ մասին իմացան սայլապան կալանավորներից, որոնք գնացել էին կենտրոնական ճամբար՝ մթերք բերելու։ Այնտեղ նրանք հանդիպել էին ուրիշ ճամբարից եկածների, որոնք էլ հենց պատմել էին այդ մասին։

Անտառը վառվում էր հսկայական տարածության վրա։ Բոլոր կալանավորներին նետել էին՝ կրակը հանգցնելու։ Ոչ ծառակտրում, ոչ ուրիշ աշխատանքներ։

Երկու օր հետո կենտրոնական ճամբարի պետի կարգադրությամբ գործի մեջ էին դրվել նաեւ ուրիշ երկու ճամբարների կալանավորները։ Բայց, ոչինչ չէր օգնում եւ անտառը վառվում էր ահա չորս օր։

Չորրորդ երեկոյան քնելուց առաջ, բուժակը կալանավորներին տվեց ինչ֊որ հաբեր՝ կուլ տալու համար։ Նրա ասելով՝ դրանք պիտի օգնեին շնչահեղձ չլինելու՝ եթե գիշերով ծուխը շուռ գար դեպի այդ ճամբարը։ Կրակն առաջանում էր այդ ուղղությամբ…

Առավոտյան բրիգադներից երկուսն ուղարկեցին՝ օգնելու հրդեհը հանգցնողներին։ Նշանակում է՝ կրակը մոտենում էր…

Երեկոյան բրիգադները վերադարձան սապսափելի վիճակում։ Ոչ այնքան տուժել էին կալանավորներն իրենք, որքան որ նրանց հագուստները։ Թեեւ արդեն ուշ գարուն էր, բայց պահեստում ուրիշ հագուստներ չլինելու պատճառով մարդիկ դեռ շրջում էին ձմեռային բամբակած շալվարներով ու բաճկոններով, մինչեւ անգամ բուշլատներով Գլխարկները եւ գուլպաները նույնպես բամբակած էին։ Եվ բոլոր հագուստների երեսն ու աստառը նույնպես բամբակյա կտորից էին։ Աշխատում ես, ասենք թե, կրակից հեռու, ծառ ես կտրում, եւ քեզ զգում ես ապահով։ Բայց օդի միջով հանկարծ գալիս է խարույկից թռած մի վառվող փշատերեւ, կարճլիկ ասեղի չափ մի կայծ, եւ աննկատելի նստում է վրադ։ Նստում է՝ ինչպես կայծքարից հանած կայծը՝ խավաթելի վրա։ Կայծի չնչին կետն իսկույն դառնում է կրակի մի շատ փոքրիկ օղակ, որը լայնանում է ու լայնանում, իհարկե, խորանալով նաեւ դեպի բամբակի խորքը։

Սկզբում դու չես զգում ոչինչ։ Ապա, եթե դա ձմռանն է կամ գարնան ցուրտ օրերին, մեջքիդ կամ գլխիդ, ուսիդ կամ ծնկիդ վրա զգում ես մի շատ հաճելի տաքություն, կարծես արեւն է թափանցում քո հաստ, բայց ոչ տաք հագուստներից ներս։

Եվ հանկարծ, շիկացրած հինգկոպեկանոցի չափ ինչ֊որ անտանելի տաքություն այրում է մարմինդ։ Դու սարսափած հանում ես բուշլատդ կամ գլխարկդ եւ տեսնում․ խոշոր անցք, իսկ շուրթերը՝ մխացող կրակ։ Ձյունով, ջրով կամ թքով հանգցնում ես կրակը, ափսոսանքով նայում ես ցուրտը ներս թողնող այդ մեծ օդանցքին եւ հագնում հագուստդ։

Երկու րոպե հետո դու նորից հապճեպ վար ես շպրտում այն։ Բանից դուրս է գալիս, որ լավ չես հանգցրել, մնացել է աննկատելի մի կայծ, որն այժմ բացել է երկրորդ անցքը՝ առաջինի կողքին…

Բրիգադները հրդեհի վայրից վերադարձան այդպիսի բազմաթիվ անցքերով՝ իրենց հագուստների զանազան մասերի վրա։ Չգիտես՝ լա՞ս, թե ծիծաղես։

Կալանավորները զայրացած էին եւ հայհոյում էին կրակը։ Ոչ թե այն կրակը, որն այրել էր նրանց հագուստները, այլ այն, որ մոխրացնում էր անտառը։

Տեսնես ո՛ր բացբերանն է վատ հանգցրել խարույկը, դրանից է սկսվել հրդեհը։

Ձեռքս որ ընկներ՝ կխորովեի էդ կրակի վրա եւ կուտեի։

Լացդ գալիս է։ Մի տեսնեիք, տղերք, թե ինչքան անտառ է փչացրել։

Իսկ մեզ համար՝ այսքան չարչարանք…

Բայց բոլորը հարձակվեցին վերջին խոսքն ասողի վրա։

Հիմար, անտառն է ափսոս, թե չէ չարչարանքն ի՞նչ։ Քեզ համար մեկ չէ՞, թե որտեղ պիտի չարչարվես ամբողջ ժամկետդ։

Ասում են՝ անտառն ինքնաթիռներից են հանգցնում, ասաց ինտելիգենտ դեմքով մի երիտասարդ։

Իսկ դու հավատա, իշուկ։ Ահա ինքնաթիռները…

Եվ ցույց տվեց կոշտուկներով ու ծառի խեժով ծածկված իր ձեռքերը։

Ուրիշ աշխատանքի գնացող կալանավորներն իմացան նրանցից, թե ինչպես էին հանգցնում հրդեհը։ Կրակից բավական հեռավորության վրա, լայն շերտով, տապալում էին ծառերը՝ անջատելու համար անտառի մասերն իրարից։ Գետնի վրա կացնով կտրատում եւ հաստ վերմակների նման հավաքում֊փաթաթում էին խոտի ու ճիմի շերտը՝ արմատներով միասին, որպեսզի կրակը չտարածվեր գետնի երեսով։

Իսկ կրակը տարածվում էր երկնքով։ Նայում էիր վերեւ եւ տեսնում, թե ինչպես հազարավոր եւ հազարավոր մոծակների նման, անտառի հրդեհվող մասից, քո բաց արած արձակ տարածության լայն շերտի վրայով, դեպի կանգուն անտառն էին թռչում այրված կամ դեռ այրվող փշատերեւները։ Եվ մեկ էլ, հանկարծ, կանգուն անտառի բարձրում, լսվում էր ճարճատոց, եւ սաղարթների մեջ տարածվում էր բոցը՝ իրոք որ կայծակի արագությամբ… Ուրեմն, թո՛ղ այն բնագիծը, վազ տուր մոտեցող կրակից մի քանի հարյուր մետր այն կողմ եւ նորից սկսիր ծառեր տապալել եւ ճիմը փաթաթել֊հավաքել…

Իսկ երբ ծխի մի վիթխարի հորձանք փչում էր բրիգադի վրա, կալանավորները, խեղդվելով, հազալով ու արտասվելով, փախչում էին հեռու, եւ պահակները հազիվ էին հասնում նրանց ետեւից ու խնդրում, աղերսում՝ կանգ առնել, հնարավորություն տալ՝ նրանց հաշվելու…

Ուրեմն էդտեղ է՞լ էին հաշվում հիմարները։

Բա ի՞նչպես։ Կպակասի մեկնումեկը, դե եկ որոշիր՝ կրակի մե՞ջ է մնացել, թե՞ իր գործը հանձնել է կանաչ դատախազին…

«Կանաչ դատախազը», ինչպես հայտնի է, անտառն էր, եւ նա ավելի պակաս դաժան չէր, քան ուրիշ գույնի դատախազները։ Բայց, չնայած դրան, կալանավորները երբմն֊երբեմն իրենց գործը հանձնում էին «կանաչ դատախազին», այսինքն՝ փախուստ կատարում։

Թեեւ գիշերները դեռ սպիտակ չէին, բայց որոշվեց ընթրիքից հետո եւս բրիգադներ ուղարկել հրդեհի վայրը։ Իսկ ո՞ւմ ուղարկել՝ երբ ցերեկը բոլորն էին աշխատել։ Պարզ է, ծառահատումից վերադարձածներին։ Բայց վերջիններս բարձրացրին աղմուկ֊աղաղակ․ իսկ ե՞րբ քնեն։

Վաղը, մյուս օրը, բղավեցին հրդեհից վերադարձածները։ Ուրմեն ի՞նչ, մենք ամբողջ օրը չարչարվենք, հրդեհը հանգցնենք, որ նա գիշերը նորից բռնկվի եւ մեր աշխատանքը կորչի՞։ Գնացեք, իժեր, թե չէ մենք ինքներս ձեզ դուրս կշպրտենք զոնայից…

Դուք ոչ մի հրդեհ էլ չեք հանգցրել, դիմադարձում էին մյուսները։ Այ, հոտը գալիս է, շուտով կհասնի մեզ։

Բայց մի՞թե վեճով է որոշվում աշխատանքի գնալ֊չգնալու հարցը ճամբարում… Պետն ասաց՝ բրիգա՛դ, աշխատանքի, նշանակում է՝ բրիգա՛դ, աշխատանքի…

Գիշերային բրիգադները դեռ դուրս չէին եկել ճամբարի զոնայից, երբ կատարվեց մի անհավատալի բան։ Հրդեհից վերադարձածների երկու բրիգադիրները, երկուսն էլ գող֊ավազակներ, մտան բարաք եւ կարգադրեցին․

Բոլո՞րդ եք ընթրել։ Ապա, տղերք, վեր կացեք, շո՛ւտ, գնում ենք հրդեհը հանգցնելու…

Միայն մի քանի հոգի փորձեցին բողոքել, բայց բռունցքի մի քանի հարվածները փակեցին նրանց բերանը։

Ոչ, այդ լրացուցիչ աշխատանքի համար երկրորդ «պայոք» չէր հասնում նրանց։ Եվ ոչ էլ ճամբարներում «կարմիր տախտակ»֊ներ կային, որ նրանց անունները գրվեին այնտեղ։ Պարզապես ափսոս էր անտառը, պետք էր փրկել ամեն գնով, նույնիսկ զոհելով ամենաթանկագին բանը կալանավորի համար՝ քունը…

Եվ, բոլորը միասին, քաղաքականներ, քրեական թեթեւ հոդվածներ ունեցողներ, որոնց անվանում էին շատ մեղմ, համարյա քնքուշ բառով՝ «կենցաղայիններ», իսկական քրեականներ՝ բոլորը վեր կացան եւ բռնեցին հրդեհի ճանապարհը։

Իհարկե, կային եւ այնպիսիք, որոնց համար մեկ էր՝ անտա՞ռն էր վառվում, թե ամբողջ աշխարհը։ Բայց դրանք հատուկենտ էին եւ քշվեցին֊գնացին ընդհանուր հոսանքի հետ։

Ամբողջ գիշեր, մոտակա հրդեհի ցոլքերի տակ, աշխատեցին նրանք՝ բաց անելու համար անտառի երկու մասերի միջեւ մի շատ լայն արանք, որը չկարողանար չեմքել հրդեհը։

Նրանք համարյա ավարտել էին աշխատանքը, երբ առավոտյան կողմ կենտրոնական ճամբարից եկան մարդիկ եւ կարգադրեցին՝ թողնե՛լ ախատանքը, վերադառնալ ճամբար։ Կրակը կհասնի մինչեւ այդ ճամբարի լայն բացատի եզերքը եւ կհանգչի, այս անգամ՝ անպայման։

Բարձրացավ կատաղի աղմուկի եւ հայհոյանքի մի այնպիսի հորձանք, որ պահակները, չխկչխկացնելով փակաղակները եւ փամփուշտներ հրելով հրացանափողերի մեջ, վազ տվեցին պաշտպանելու կենտրոնական ճամբարից եկածներին։

Ստորնե՛ր, անտառը ձեզ ափսոս չէ, բղավում էին չորս կողմից։

Անտառը նրանց ի՞նչ, երբ չեն ափսոսում մարդկանց։

Ամբողջ գիշերն աշխատեցինք, իսկ հիմա դուրս եկավ, որ իզո՞ւր։

Ստիպեին էդ գարշելիներին՝ տնկել էդքան անտառ։

Իժե՛ր…

Սրիկանե՛ր…

Թողեք գոնե վերջացնենք աշխատանքը, գուցե հրդեհն էստեղ է կանգ առնում։

Ինժեներն ասել է, որ անհնար է։

Տվեք դրանց ինժեներին մեր ձեռքը։

Լռեցեք, տղաներ, շարունակում ենք աշխատանքը։

Բայց աշխատանքը չշարունակվեց։ Մի՞թե որեւէ դեր խաղում է կալանավոր կամքը։ Ասացին՝ բրիգադ, վերադաձրի՛ր, նշանակում է՝ բրիգադ, վերադարձի՛ր… Հայհոյե՞լ ես ուզում, գոռգոռա՞լ՝ ճանապարհը երկար է, հայհոյիր ու գոռգոռա՝ ինչքան քեֆդ է ուզում…

Այդպես էլ արեցին։

Նրանք դեռ ճանապարհին էին, երբ լույսը բացվեց։ Իսկ երբ լույսը բացվեց՝ բարկությունը տեղի տվեց անզուսպ ծիծաղի բռնկումների։ Կալանավորները նայեցին իրար եւ սկսեցին հռհռալ, քրքջալ, խրխնջալ։

Ի՜նչ տեսք էր նրանց տեսքը… Որ նրանք կեղտոտ էին, ցեխոտ, մրոտ՝ դա դեռ ոչինչ։ Բայց հագուստնե՜րը, հագուստնե՜րը…

Մարդիկ կային, որ քայլում էին՝ վրաները տասից ավելի հասկայական ծակեր։ Դրանց միջից երեւում էր նրանց մերկ մարմինը։ Կային եւ այնպիսիք, որոնց հագուստի վրա բացվել էր միայն մի անցք, բայց ինչպիսի՜… Մեկը, օրինակ, քայլում էր՝ բամբակե գլխարկն ամենայն խնամքով կզակի տակ կապած, բայց գագաթը մերկ։ Դե եկ ու մի ծիծաղիր։ Իսկ մի ուրիշը, միանգամայն անվթար հագուստով, բայց երկու ուսերի վրա երկու խոշոր անցքերով, կարծես ցարական բանակի գեներալ էր՝ իր փառահեղ ուսադիրներով…

Նկատելով մի նոր հետաքրքիր ծակ, կալանավորները ձայն էին տալիս իրար եւ վազում տեսնելու։ Այլեւս չկար բրիգադների ոչ մի կարգ, ոչ մի շարք։ Պահակներն սկզբում փորձեցին արգելել խառնիփնթորությունը, նորից փամփուշտներ հրեցին հրացանների մեջ, բայց պահակապետը թափ տվեց ձեռքը։ Թող զվարճանան։ Միայն թե բոլորը լինեն ձեր օղակումից ներս…

Շատ չանցած, ծիծաղը վարակեց նաեւ պահակներին։ Գտնվեց ամենահետաքրքիր տուժածը։ Դա մի խեղճ կալանավոր էր՝ նույնպիսի անվթար հագուստներով։ Միակ անցքը, աթոռի նստելատեղի չափ, բացվել էր նրա շալվարի հետույքի վրա։ Մարդը քայլում էր անրդրվելի անտարբերությամբ։ Նայում էիր առջեւից՝ ճիշտ է, այդպես էլ պետք ։ Իսկ ետեւից էիր նայում՝ ուզում էիր թավալվել գետնի վրա։ Պահակները նույնպես, հերթով լքում էին իրենց տեղը, վազում֊նայում էին եւ ծիծաղից ու շտապելուց լխկլխկալով, վերադառնում։ Պահակապետին երկար ժամանակ հաջողվում էր լուրջ մնալ, բայց վերջում նա այլեւս չկարողացավ։ Հանկարծ նստեց ճանապարհի եզրին։ Վախեցած մոտ վազեցին երկու պահակներ․

Ի՞նչ պատահեց, ընկեր պետ…

Բայց պետն անկարող էր պատասխանել։ Նա ծիծաղում էր։

Այդպես, զվացթ տրամադրությամբ, նրանք մոտեցան ճամբարին, շրջանցեցին պարիսպը, որովհետեւ դարպասը հակառակ կողմոմն էր։ Նոր միայն զգացին, որ սարսափելի հոգնած են, սոված եւ ուզում են քնել։ Իսկ դարպասի մոտ՝ սովորական արարողությունը․ կանգնիր, որ հաշվեն քեզ։ Ոչ, ոչ թե սովորական արարողությունը, այլ այսօր մի քիչ էլ ավելի․ նախ հարկավոր է ջոկվել բրիգադ առ բրիգադ…

Արդեն լրիվ լույս էր։ Ճամբարի շուրջը փռված մեծ բացատը կարծես կալանավորի հագուստի վրա կրակից բացված ծակ լիներ, իսկ անտառը դրա շուրջը՝ մխացող կանաչ բամբակ…

Եվ հանկարծ, այդ կանաչ բամբակի վրա, այն կողմում, որտեղից քիչ առաջ դուրս ելան կալանավորները, սաղարթների մեջ լսվեց ճարճատյուն, եւ փայլատակեց կրակը…

Հրդեհը… բղավեցին բոլորը։ Գալիս է հրդեհը…

Մոռացան ե՛ւ հաշվելը, ե՛ւ ներս թողնելը։ Վերջապես։ Վերջապես հրդեհը հասավ նրանց բացատին ու հանգչելու է դրա եզրին։

Կարելի էր ապշել, թե ինչպիսի արագությամբ տարածվեց կրակն անտառով։

Բացատը կլոր էր, բայց երկու կողմերում ուներ շատ լայն ու երկարավուն շարունակություններ, որոնք գնում֊միանում էին հատող այլ երկարավուն բացատների հետ։ Կարճ ասած, անտառն այդտեղ կղզիացած էր բոլոր կողմերից, կրակը չէր կարող տարածվել ոչ աջ, ոչ ձախ, եւ ոչ էլ, մանավանդ, ճամբարի վրայով նետվել առաջ…

Կալանավորները, որ ահա քանի օր էր, ինչ պայքարել էին հրդեհի դեմ, առաջին անգամն էին տեսնում այն։ Նրանք միշտ աշխատել էին դրա կողքին, դրա հարեւանությամբ, բայց մերձեցման վտանգի առաջին իսկ պահին թողել էին եւ նորից հեռացել։

Իսկ այժմ, բացատում ապահով կանգնած, նրանք, թե ցավով՝ անտառի կորստյան համար, թե հիացմունքով՝ այդ կորստյան փառահեղ տեսարանից, կանգնել եւ նայում էին։ Քիչ առաջվա զվարթությունից չէր մնացել ոչ մի հետք։ Նրանք նայում էին ցավով եւ հիացմունքով։ Բայց ոչ միայն այդքանը։ Նաեւ տագնապով։ Թեեւ չկար նրանց սպառնացող վտանգ, բայց տագնապը՝ հրդեհի տեսքից, դեռ նախամարդու էության մեջ մխրճված եւ բնազդի վերածված, այժմ արթնացել եւ տիրապետել էր նրանց։

Երկնքի կապույտ ֆոտը վերածվեց մանր անցքեր ունեցող մաղի։ Անթիվ֊անհաշիվ փշատերեւները նուրբ ցանցով շղարշեցին կապույտը եւ սկսեցին սեւ անձրեւի նման թափվել ներքեւ, մինչեւ իսկ՝ «զոնայի» այս կողմում կանգնած կալանավորների վրա։

Պարիսպը… լսվեց հանկարծ մի ուժեղ կանչ։ Պարիսպը վառվում է…

Միայն մի վայրկյան կալանավորները բարձրացան ոտների թաթերի վրա, երկարեցրին վզերը, նայեցին։ Ապա, երկու կողմից շրջանցելով պարիսպը, վազ տվեցին դեպի դարպասի հակառակ կողմը։

Կացե՛ք, կկրակեմ, բղավեց մի պահակ։

Լռի՛ր, հիմա՛ր, սաստեց պահակապետը։ Պարիսպը վառվում է, գնում են հանգցնելու…

Հասնելով տեղ, կալանավորները տեսան, թե ինչպես բռնկվել էին բարաքները շրջապատած գերանե պատնեշի ծայրերը եւ վառվում էին իրար կողքի խիտ շարված մոմերի պես։

Պարիսպը վառվում է, թնդաց ուրախության աղաղակը։

Կալանվորներն սկսեցին շնորհավորել իրար, գրկախառնվել, խփել միմյանց ուսերի, հուզված ժպտալ իրար․

Վառվում է… պարիսպը վառվում է…

Ապա, հանգնել, շո՛ւտ, հրամայեց պահակապետը, տեղ հասնելով։ Սա՞ ինչ խրախճանք է։

Հիմարներ չկան։

Փորձիր հանգցնել։

Եվ իրոք։ Պարիսպը մարդկանցից անջատված էր փշալարերի լայն մացառուտով։ Նույնն էր նաեւ ներսի կողմից։ Այն փշալարերը, որոնք ամբողջ ժամանակ պաշտպանել էին պարիսպը կալանավորների ենթադրյալ հարձակումներից, այժմ դարձել էին նույն պարիսպի խորտակման պատճառը։ Ոչ ոք չէր կարող անցենլ դրանց վրայով եւ փրկել պարիսպը։ Եվ ոչ ոքի մտքովն էլ, ճիշտն ասած, չէր անցնում՝ անել այդպիսի բան։ Փշալարերը, որքան որ պատճառ էին, նույնքան էլ՝ պատրված…

Պարիսպը վառվում է…

Պարիսպի անկյունում կանգնած էր հսկող պահակի բարձր աշտարակը։ Ոչ ոք մինչեւ այդ ուշադրություն չէր դարձրել դրա վրա։ Եվ հանկարծ դրա բարձրում սկսեց դեսուդեն վազվզել պահակը՝ ինչպես թակարդն ընկած մուկ։

Պահակապետը վազեց այն կողմ։

Վառվում էր աշխարակի սանդուղքը։ Պահակը չէր կարող իջնել վար…

Ցատկի՛ր, բղավեց պահակապետը։

Կալանավորների հորձանքը, այլեւս ոչ ոքի չենթարկվող, սլացավ նույնպես այդ կողմ։

Ցատկի՛ր, նորից գոռաց պահակապետը։ Նախ նետիր հրացանդ, ապա ցատկիր…

Պահակը նետեց հրացանը։ Պետը, որ ուզում էր բռնել այն, վրիպեց։ Բռնեց մի բանդիտ, տվեց նրան։

Ցատկի՛ր, երրորդ անգամ հրամայեց պահակապետը։ Բայց փորձիր ցատկել այդպիսի բարձրությունից։ Պահակը շեմքեց անցավ աշտարակի հարթակի տախտակե պատվացից դուրս, փորձեց վար սողալ դրա գերանե չորս ոտքերից մեկով։

Բազմաթիվ կալանավորներ մոտ վազեցին, բարձրացրին ձեռքերը․

Մի վախենա, կբոռնենք քեզ…

Պահակը հաջողությամբ սողաց վար՝ մինչեւ գերանի կեսը, եւ ապա ցատկեց գետին։

Դեռ նոր էր նա հեռու վազել կաղեկա, երբ կրակը, լիզելով սանդուղքը, բարձրացավ աշտարակի ծայրը եւ բռնկեց դրա հարթակն իր տախտակե պատվարով։ Վառվեց առաստաղից կախված զանգի պարանը, զանգը զնգոցով ընկավ հատակին։

Բարձրացավ միահամուռ ծիծաղ։

Ապո՛ւշ, հիմա է տագնամ հայտարարում։

Սպասեցեք, սպասեցեք, հիմա հարթակը կվառվի, կծակվի, զանգը կընկնի գետին։

Կհալչի տաքությունից, կթափվի։

Կճաքճքվի, կտոր֊կտոր կլինի։

Տղանե՛ր, լսվեցին հանկարծ մի քանի կողմերից, բարաքներն են վառվում…

Բարաքներն են վառվում, բռնկվեց խնդության նոր փոթորիկը։

Բարաքներն են վառվում…

Բաղլինջներն են ոչնչանում…

Պահակապետը, որ աննպատակ վազվզում էր դեսուդեն, տեսավ դարպասի կողմից դեպի իրեն եկող ճամբարի պետին եւ վազեց ընդառաջ։

Բարաքներն են վառվում, ասաց ճամբարի պետը՝ հեւալով։ Բեր բոլորին դեպի դարպաս։ Պետք է փրկել՝ ինչ որ հնարավոր է…

Կալանավորներ, այս կողմ, ձեռքով արեց պահակապետը՝ ինքն շտապելով ամենից առաջ վազ տալ դեպի դարպաս։

Ոչ ոք չշարժվեց տեղից։

Կալանավորներ, ձեզ հետ եմ, բղավեց նա՝ կանգ առնելով։ Այս կողմ։ Հարկավոր է փրկել ճամբարը։

Իսկ ինչո՞ւ փրկել… հարցրեց մի քաղաքական կալանավոր։

Ինչպե՞ս թե ինչու։ Բաց երկնքի տակ կմնաք, հիմարներ։

Բաց երկնքի տակ բաղլինջներ չկան, բացատրեց երկրորդը։

Հիմարություններ դուրս չտալ, սաստեց պահակապետը։ Ապա, մա՛րշ։ Պետք է փրկել ինչ որ հնարավոր է։

Իսկ ի՞նչ կա, որ ինչ փրկենք, քաղաքացի պահակապետ, հարցրեց մի խաղաղ կալանավոր՝ մոտենալով նրան։ Ինքներդ ասացեք՝ ի՞նչը փրկենք…

Նախքան պատասխանելը՝ պահակապետը հիշեց․ բարաքներում ոչինչ չկար․ ոչ անկողիններ, ոչ նստարաններ, ոչ սեղաններ, ոչ որեւէ ուրիշ առարկա։ Միայն հատակից առաստաղ գամված քառակողմ գերաններ, դրանց վրա երկու բարձրությամբ խաչաձեւ մեխած ուրիշ թեւ֊գերանակներ եւ վերջիններիս վրա ամրացված տախտակներ՝ երկհարկանի քնելատեղեր։ Հա, նաեւ թեւ֊գերանակների տակ շեղակի դրված տակդիրներ՝ ամրության համար, երկրորդ տախտակների վրա բարձրանալու համար ներքեւի կողմի գերանին խփած ոտքի տակտիրը, իսկ երկու քնելատեղերի միջեւ՝ ցածրիկ պատվարներ, որպեսզի մեկը չգրավեր մյուսի տեղի մի մասը…

Բարաքները փրկեցեք, ասաց պահակապետը։

Գետնի տակն անցնեն բարաքները, ձեռքը թափ տվեց խաղաղ կալանավորը։

Մի կողմ հրելով նրան, պահակապետը բղավեց դեպի մյուսները․

Փրկեցեք բարաքները, թե չէ վաղվանից ստիպված պիտի լինեք կառուցել նորերը։

Դե ինչ, կկառուցենք։ Միեւնույնը չէ՞ թե որտեղ աշխատենք։

Տղաներ, խոստանում եմ «մեծ պայոք»։ Ապա՞…

Բայց ոչ ոքի չհրապուրեց ոչ «տղաներ» դիմումը՝ փոխանակ «կալանավորների», եւ ոչ էլ «մեծ պայոքը»։

Արտաքնոցն է վառվում, ծիծաղելով բացականչեց մեկը։

Եվ բոլորը թողեցին պահակապետին ու վազ տվեցին այն կողմ՝ զվարճանալով, որ արտաքնոցը կարող է վառվել։

Երբ պետերի եւ պահակների համար պարզ դարձավ, որ այլեւս չի կարելի փրկել ոչինչ, նրանք դադարեցին դեսուդեն վազվզելուց եւ կանգ առնելով՝ ինչպես կալանավորները, նույնպես սկսեցին նայել հրդեհին։ Պահակապետը հիշեց, որ հենց սկզբից էլ անհնար էր որեւէ բան անել, քանի որ մոտակայքում ջուր չկար։ Ջուրը կալանավորների համար բերում էին անտառի գետակից, կես կիլոմետր այդտեղից հեռու…

Երբ քիչ հեռվում կանգնածները բղավեցին՝ «հաց կտրելու տեէն է վառվում», եւ բոլորը նետվեցին այդ կողմ, ոչ ոքի ափսոսը չէր՝ ոչ հաց կտրելու տեղը, ոչ ցեխի պես թաց ու սեւ հացը։ Եվ ոչ էլ, իհարկե, այն փայտե ձողիկները, որոնցով հացի «պայոքի» փոքր կտորներն են ամրացնում մեծ կտորի վրա, որպեսզի կշռելուց հետո արկղում դարսելիս դրանք չխառնվեն իրար։

Վառվեց խոհանոցը, բայց դարձյալ չափսոսացին ոչ երեսուն դույլ ջուրը եւ ոչ էլ տասը կիլո կարտոֆիլը։

Կիսայրված պարիսպը վար ընկավ շառաչով՝ տեղ֊տեղ դեպի դուրս եւ տեղ֊տեղ դեպի ներս՝ իր տակ տապալելով փշալարերի մացառուտը։ Կալանավորների աչքի առջեւ բացվեց վառվող ճամբարի ամբողջ փառահեղ տեսարանը։

Ոչ ոք չէր մտածում ո՛չ ուտելիքի, ո՛չ հանգստի, ո՛չ քնելու մասին։ Խնդությունը համակել էր նրանց ամբողջ էությունը։ նայում էին լուռ, գոհ, ոխակալ, իսկ այստեղ֊այնտեղ լսվում էին խոսակցություններ․

Խնդրենք կենտրոնին, որ թույլ տա կառուցել ոչ թե նոր բարաքներ այլ տներ՝ ամեն մեկիս համար…

Էլի թող լինի պարիսպից ներս, պահակների հսկողության տակ…

Թող կնանիք բերել տան մյուս ճամբարներից, ամուսնանանք, ապրենք ամեն մեկս իր տան մեջ…

Կամ բերել տան մեր կանանց ու երեխաներին…

Էլի թող գնանք ծառ կտրելու՝ պահակների հսկողության տակ։

Մենք շուտ կկառուցենք։ Մի ամբողջ գյուղ։ Ի՞նչ եք կարծում, թույլ կտա՞ն։ Կկազմենք կոլեկտիվ տնտեսություն կամ դրա նման մի բան։ Չէ՞ որ հիմա էլ ենք բրիգադներով աշխատում…

Է՜, եղբայր, մի խոսքով ասա, որ ազատություն ես ուզում՝ ժամանակից շուտ։

Ոչ թե ազատություն, այլ գոնե ազատ աքսոր։

Ավելորդ եք խոսում։ Էլի կառուցել կտան էսպիսի ճամբար…

Բոլորը հարձակվեցին վերջին խոսքն ասողի վրա, հայհոյեցին չորս կողմից։ Ինչ է, մի՞թե կալանավորին չի կարելի ազատ լինել գոնե իր երազանքների մեջ…

Այդ պահին լսվեց ամենախելոք ձայնը եւ բոլորը համաձայնվեցին նրա հետ․

Առայժմ թող մոխրանա այս նզովյալը, հետո կերեւա, թե ինչ կլինի…

Մեղայ Տէր, բազումողորմ Աստուած,
Մեղայ, ողորմեա:
Մեղայ Տէր, և անկանիմ առաջի Քո,
Մեղայ, ողորմեա:
Մեղայ Տէր, խոստովանիմ զյանցանս իմ,
Մեղայ, ողորմեա: