Զապել Եսայանը ծնվել է 1878 թվականի փետրվարի 4-ին Կ․ Պոլսի Սկյուտար թաղամասում։ Նախ ուսանել է մասնավոր դպրոցում, ապա սովորել ու ավարտել է Սկյուտարի Սուրբ Խաչ վարժարանը։ 1892 թվականին մեկ տարի աշակերտել է Արշակ Չոպանյանին։ 1895 թվականի դեկտեմբերին մեկնել է Փարիզ, որտեղ մասնակցել է Լուսինյանի բառարանի կազմմանը իբրև խմբագիր-սրբագրիչ, ունկնդրել Սորբոնի համալսարանի և Կոլեջ դը Ֆրանսի դասընթացները (գրականության ու փիլիսոփայության ճյուղերը)։
1900 թվականին Զապելն ամուսնացել է նկարիչ Տիգրան Եսայանի (1874 1921) հետ։ Փարիզում աշխատակցել է հայկական և ֆրանսիական պարբերականների, հայերեն ու ֆրանսերեն լեզուներով գրել է բազմաթիվ հոդվածներ, արձակ քերթվածներ, պատմվածքներ, վիպակներ, կատարել թարգմանություններ։ Ֆրանսիական ու արևմտաեվրոպական, ռուս մշակույթի և գրականության, անտիկ աշխարհի արվեստի քաջ գիտակ, գրական հասարակայնության կողմից ճանաչված ու սիրված Զապել Եսայանը 1902 թվականին վերադարձել է Կ. Պոլիս և շարունակել ստեղծագործական, գրական-հասարակական բեղմնավոր գործունեությունը։
1905 թվականին՝ սուլթան Աբդուլ Համիդի դեմ կատարված մահափորձից հետո, սկսվում է սոցիալական, ազգային-քաղաքական ճնշման, հալածանքների շրջան, և նա ստիպված մեկնում է Փարիզ ու այնտեղ ապրում մինչև 1908 թվականը՝ օսմանյան սահմանադրության հռչակումը։ 1905 1907 թվականներին Զ. Եսայանը հրատարակում է «Սկյուտարի վերջալույսներ», «Կեղծ հանճարները», «Հլուները և ըմբոստները» ու «Շնորհքով մարդիկ» վիպակները։
Հայոց ցեղասպանություն․ մինչև 1915 թվականը
1909 թվականի ապրիլին երիտթուրքերն Ադանայում կազմակերպում են հայերի կոտորած, որին զոհ է գնում շուրջ 30.000 մարդ։ Հայ մտավորականներից, գրողներից ու գործիչներից կազմվում են պատվիրակություններ, որոնք մեկնում են աղետի վայրերը։ Նրանց թվում էր նաև Զապել Եսայանը, ով շուրջ երեք ամիս լինում է Ադանա, Մերսին, Սիս, Օսմանիե և այլ բնակավայրերում, լսում կոտորածների ականատես մարդկանց, գրում հոդվածներ, գեղարվեստական մի շարք գործեր։ Կիլիկիայի հայության մեծ ողբերգությունը, մասնավորապես, նկարագրել է «Ավերակներուն մեջ» գրքում, «Անեծքը» վիպակում, «Նոր հարսը» և «Սաֆիե» պատմվածքներում, որոնք բոլորն էլ հրատարակել է 1911 թվականին։
Զապել Եսայանը 1910 թվականին մեկնել է Փարիզ։ Հոր ծանր հիվանդության պատճառով 1911 թվականին վերադարձել է ծննդավայր, այնտեղ մնացել մինչև 1914 թվականին մայիսը։ Այնուհետև կրկին մեկնել է Փարիզ, սակայն Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբին վերադարձել է Կ. Պոլիս։ 1914 թվականին այստեղ հրատարակվում է արձակագրուհու «Երբ այլևս չեն սիրեր» ժողովածուն։
1915 թվականի ապրիլի 24-ի գիշերն աքսորի ենթակա հայ մտավորականներից միակ կինը, ում անունը գրված է եղել նախապես կազմված ցուցակում, Զ. Եսայանն է։ Դիպվածով մազապուրծ Հայոց ցեղասպանությունից՝ շուրջ երեք ամիս փախստականի կյանք է վարել, ապա մեկնել է Բուլղարիա, Ռումինիա, իսկ 1915 թվականի վերջին՝ եկել Կովկաս։
Վերջին ամիսներս Թիֆլիսում է գտնվում Կ. Պօլսից մեզ մօտ «ակամայ» հիւր եկած տիկ. Զ. Եսայեան։ Թիւրք կառավարութեան հալածանքներից ու հետապնդումներից, ինչպէս յայտնի է, պօլսահայ մտաւորականութիւնն աւելի ևս տուժեց մահի և աքսորի, բանտի և կապանքների ենթարկվելով։ Տագնապի այդ օրերին ահա Եսայեանին հաջողվում է մի քանի հայ ընտանիքների հետ դուրս պրծնել տանջանքների երկրից և Բօլգարիայի, Րումինիայի վրայով գալ հասնել Թիֆլիս»։
- «Մշակ» թերթ
Այնուհետև թերթը կենսագրական որոշ տեղեկություններ է հաղորդում․
Տիկ. Զապէլ Եսայեան թիւրքահայ կամ լաւ է ասել պօլսահայ նորագոյն գրականութեան անուանի դէմքերից մէկն է։ Երկու տասնեակ տարի է՝ նրա պատմուածքները, մանրավէպերը տպագրվում են թիւրքահայ համարեա բոլոր թերթերում։ Առաջին անգամ Չօպանեանի «Ծաղիկ» հանդէսի մէջ տպագրվեց տ. Եսայեանի մի արձակ բանաստեղծութիւն, երբ հեղինակը 17 տարեկան մի դեռատի օրիորդ էր։ Այնուհետև մինչև 1902 թիւը Զապէլ Եսայեան ապրել է Պարիզում, որպես գրականութեան ուսանողուհի, և ապա վերադառնալով Կ. Պօլիս նուիրվել է գեղեցիկ գրականութեան։ Միմեանց ետևից լոյս ընծայելով իր «Սպասման սրահին մէջ», «Կեղծ հանճարները», «Հլուները և ըմբոստները», «Շնորհքով մարդիկ» վէպերն ու վիպակները՝ հեղինակը իր վրա դարձրեց մտաւոր շրջանների և քննադատների միաժամանակ թէ հիացումները և թէ յարձակումները, մանավանդ «Շնորհքով մարդիկ» վէպի մէջ արտայայտված գաղափարների համար։ Ադանայի սարսափների դադարումից վերջը, տ. Զ. Եսայեան գնաց Կիլիկիա, անձամբ տեսնելու և գաղափար կազմելու այն անսահման թշուառութիւնների մասին, որոնց ենթակայ էր եղել տեղական հայ ժողովուրդը։ Տիկնոջ այդ ճամբորդութեան արդիւնքն եղավ նրա «Աւերակներուն մէջ» վերնագիրը կրող շահեկան գործը, որի մէջ գեղարուեստօրէն և սիրուն ոճով նկարագրված են դէպքերն ու դէմքերը Կիլիկիայի մեծ սարսափների։
- «Մշակ» թերթ
1916 թվական
Հարավային Կովկասում՝ Բաքվում ու Թիֆլիսում, Զապել Եսայանը լայնորեն շփվել է հայ հասարակայնության հետ, հանդես է եկել արևմտահայ գրողների և գրականության, արևմտահայության նկատմամբ կիրառվող հալածանքների շուրջ զեկուցումներով ու դասախոսություններով, գրել է հոդվածներ։ Այսպես, 1916 թվականի փետրվարի 6-ին Թիֆլիսի քաղաքային ժողովարանի դահլիճում՝ Հովհաննես Թումանյանի նախագահությամբ, դասախոսություն է կարդացել «Հայկական վերջին հալածանքները Կ. Պոլսո մեջ» վերնագրով, իսկ մարտի 12-ին Բաքվում՝ «Հայ գրասերների ընկերության» հրավերով Հասարակական ժողովարանում՝ Հովհաննես Հովհաննիսյանի նախագահությամբ, ժամանակակից արևմտահայ գրականության և գրողների մասին։ Այնուհետև Մոսկվայի Հայկական կոմիտեի հրավերով Զ. Եսայանը մեկնում է Պետրոգրադ և Մոսկվա, որտեղ կազմակերպում է հայ որբերի ու գաղթականների օգտին կատարվելիք հանգանակության գործը և ներկայացնում հայկական կոտորածների իրական պատկերը։ Ապրիլի 4-ին Պետրոգրադում նա հանդես է գալիս դասախոսությամբ։ Այդ մասին «Արև» թերթում՝ «Զապել Եսայանի դասախոսությունը Պետրոգրադում» վերնագրի տակ, կարդում ենք.
1933 թվականին գրողի տեղափոխությունը Խորհրդային Հայաստան ճակատագրական եղավ. աշխատանքի հրավեր ստացավ Երևանի պետական համալսարանից։ Ժամանակաշրջանը համընկավ ստալինյան բռնապետության տարիներին։ 1936 թվականին գրողների միությունում իր ելույթին հաջորդում է այդ տարիներին զանգվածային դարձած չարագուշակ երևույթը՝ չսպասված ժամին դռան թակոցը, ապա և ձերբակալությունը։ Բաքվի բանտից գրողի գրած նամակները խոսուն են՝ նույն տոկուն, խիզախ կեցվածքը։ Նրա կյանքի դրամատիկական ավարտը՝ ողբերգական մահվան հանգամանքները մինչ այժմ անհայտ են։
Որոշ տվյալներով, նա մահացել է 1943 թվականին։
… տաճկահայ տաղանդաւոր գրագիտուհի տիկին Զապէլ Եսայեան տուել է մի շատ հետաքրքիր դասախօսութիւն մայրաքաղաքի մի շարք գրական և քաղաքական յայտնի գործիչներու ներկայութեան։ Հրաւիրուելով մայրաքաղաք իր վաղեմի ծանօթ ռուս գրագիտուհի տիկ. Թըրկովայի կողմէ … այստեղ կկազմակերպուի մի երեկոյթ, ուր մեր շնորհալի գրագիտուհին ֆրանսերէն լեզուով կըխօսի մի դասախօսութիւն, տալով ամփոփ պատկերը այն բոլոր հալածանքներու, որոնց կենթարկուեն Պօլսոյ և ընդհանրապէս Տաճկաստանի հայերը … Նոյն նիւթի մասին տիկին Եսայեան հայ լեզուով կը դասախօսէ հայկական ակումբին մէջ, իսկ Մոսկուայի Լազարեան ճեմարանին մէջ կը դասախօսէ թիւրքահայ գրականութեան մասին։
