Ես եմ, դու ես, ես ու դու, Գիշերում այս դյութական, Մենք մենակ ենք, - ես ու դու, Ես էլ դու եմ՝ ես չկամ...
Երկու ուրվական։
Ինչ-որ չկարողացար՝ քեզ կներվի, բայց ինչը որ չուզեցիր՝ երբեք։
Իր արժեքն իմացող մարդը երբեք ավելին չի անի, քան ինչին ինքն արժանի է։
Որպեսզի կյանքն ընթանա այնպես, ինչպես ժամացույցը, այն երբեմն պետք է լարել։
Լեզուն ազգի հոգին է. կենդանի է այդ հոգին, կենդանի է ազգը, կենսունակ է առաջինը, ուրեմն կենսունակ է նաև երկրորդը։
Հայ գրականության մեջ իշխող գաղափարը, նրա հիմնական առաջմղիչ ուժը ազգային գոյության, ազգային անկախության գաղափարն է։
Գարունը այնքա՛ն ծաղիկ է վառել, Գարունը այնպե՛ս պայծառ է կրկին. Ուզում եմ մեկին քնքշորեն սիրել, Ուզում եմ անուշ փայփայել մեկին։
Գարուն, 1908
Եթե սեր չկա, ինչի՞ համար Պիտի չարչարվեմ չար աշխարհում։
Անտես ու հուշիկ իմ շուրջը շրջում, Եվ շշնջում ես, և անուշ շրշում, Պայծառ տրտմությամբ ինձ ես անրջում Ու գաղտնի սիրով սիրում ու հիշում։
Շշուկ ու շրշյուն։
Մարդու ամենաթանկարժեք սեփականությունը անկեղծությունն է։
Փառքը հաճախ մարդու արժանիքի ցուցանիշը չէ։
Թեթև փառքը հաջողություն է։ Հաստատուն փառքը ձեռք է բերում միայն վաստակներով, իրական ծառայություններով։
Կան տաղանդի տեր մարդիկ՝ օժտված ընդունակություններով դեպի գիտությունը, պոեզիան, արվեստը ընդհանրապես, կան մարդիկ էլ՝ մարդկայնության տաղանդի տեր։ Ես ուզում եմ ասել, մոտավորապես, որ Պուշկինը տաղանդավոր բանաստեղծ է, իսկ X-ը՝ տաղանդավոր մարդ։
Կարելի է լինել հանճարեղ գրող, կոմպոզիտոր, մաթեմատիկոս և ապաշնորհ մարդ։ Կարելի է գիտության և արվեստի մի բնագավառում չունենալ ընդունակություններ, բայց լինել հանճարեղ մարդ։
Տաղանդավոր գրողները գեղեցկացնում են գրականությունը, տաղանդավոր մարդիկ զարդարում են կյանքը։
Կարելի է լինել շատ կուլտուրական մարդ և քիչ իմանալ, և կարելի է լինել շատ իմացող, բայց անկուլտուրական մարդ։
Չէ՞ որ մարդիկ երկուսով միշտ ավելի մոտ, ինտիմ և անկեղծ են, քան երբ նրանք երեքով են՝ անկախ հարաբերություններից։
Իմացե՛ք միայն՝ իմ սիրտը անկեղծ սրտի ողջույնին կրկնակի ողջույնով է պատասխանում։
Այդ (հին հայերենը) ոսկի է, այդ լեզու չէ, այլ երկնային երաժշտություն, պերճանք, հարստություն, ուժ, ճկունություն, այդ բոլորը ես միայն հիմա եմ սկսում զգալ։ Եվ ինչպիսի անհաջողություններ էլ կրելու լինեմ, և որքան էլ ինձ դժվարին լինի, ես պատրաստ եմ ամեն բանի, միայն թե իրագործվի իմ երազանքը՝ կատարելապես սովորել այդ վեհաշուք լեզուն։
Լեզուն ժողովրդի հոգու, բնավորության արտահայտիչն է։ Կուլտուրականության առաջին պայմանը զարգացած, հարուստ ու ճկուն լեզուն է։ Լեզուն ազգի հոգին է։
Մի ընդհանուր իդեալ, որ գերիշխող է եղել մեր մտավորականների աշխարհայացքում մինչև վերջին ժամանակները. դա ազատ հայրենիքի և ազգային անկախության գաղափարներն են։
Եվ հիրավի, որ մենք կանգնած ենք խոշոր, գուցե ճակատագրական գալիքի առջև... կամ համաքայլ ընթանալ ժամանակի հետ, կա՛մ կուլ գնալ դաժան մրցակցությանը։
Նյութական կորուստները միշտ կարելի է վերադարձնել, իսկ հոգևոր կորուստն անդառնալի է։
Անձրև է։ Ցեխ։ Գիշեր։ Միայնություն։ «Հեռվություն»։ Ի՜նչ սարսափելի հեռվություն։ Մարդ կարողանար սպանել այս միայնությունը։ Տա՛ աստված, որ ուժգին սիրեք, Մարթա։ Հանդիպում ես, ծանոթանում ես, բաժանվում։ Հավիտենական շրջապտույտ։ Եվ հոգումդ վերստին ամայություն է ու միայնություն։ Եվ թախիծ։ Հոգնածություն, մահացու հոգնածություն։ Ինձ թվում է, թե ես մեռնում եմ։ Ուզում եմ, որ երբ մեռնեմ, և շուրջս մահվան լռությունը տիրի, գերեզմանիս վրա հանկարծ, բայց աննկատելի երաժշտություն հնչի, որ ճերմակ շորերով մի աղջիկ, բերկրալից խաղաղ տրտմությամբ լի, ի եղանակ նվագի անլինելիի, հեռավորի, առհավետ հեռավորի մասին։ Որ շուրջս ծաղկեն փաղաքուշ, պայծառ անմոռուկներ, ինչպես լուսավոր տխրության և մեղմ ուրախության մեղեդի։
Ախ, նորից այս տաղտկալին, աշնանայինը, հնազանդն ու մորմոքունը, սիրտ ճմլողը։ Հավերժորե՜ն, հավերժորե՜ն։
Մարդ ազատվեր սրանից, այս անբացատրելի, այս տարօրինակ տխրությունից։ Այս սարսափելի հոգնածությունից։ Այս տաղտուկից։
Հատված Տերյանի՝ 1910 թվականի ապրիլի 7-ին գրված նամակից
Ինչպե՞ս հավատամ ես ձեր այդ հանկարծակի, դյութական մի գավազանի շարժումով ծնված ազգասիրությանը։ Դուք, որ ինքնակոչ հյուրեր եք այսօրվա արյունալի հանդեսում, մի՞թե չեք զգում ձեր դրության տարօրինակությունը, անհարմարությունը... Դուք, որ ժառանգ եք դարձել մեր հայրենիքի և երբեք չեք գնահատել նրա հոգեղեն ավանդը։ Բայց կանցնի այս արյունալի հանդեսը, որի մեջ դուք ինքնակամ ու ինքնակոչ թամադա եք դարձել, և կգա նորից տաժանելի ու չարքաշ աշխատանքի առօրեականը, և դուք, եկվորներ, նորից կփախչեք այնտեղ, ուր ձեր որկորն ավելի կուշտ է, ուր ձեր որջն ավելի տաք...
