
Վանո Սիրադեղյան
Արածեք ձեր խոտը
Մարկեսը ասում է՝ «Բազմացե՛ք, կովեր, կյանքը կարճ է»։ Հետեւեք իմաստունի խորհրդին, կերեք ձեր խոտը, կշտացեք ու բազմացեք խելքից դուրս, բայց դուրս մի՛ եկեք ձեր փարախի սահմաններից։ Մի՛ մտեք հայոց լեզվի տաճարը, մի՛ շփոթեք այն ախոռի հետ։
Վայելեք սիլոս ու «ախրանա», ման եկեք՝ կոտոշներիդ ժապավեններ կապած, քարշ եկեք արեւելյան քաղաքների բազարներում եւ հաճույքով շնչեք ձեր մանկության հոտը։ Փարիզ ընկնելիս՝ անպայման մտեք լիբանանյան ռեստորան ու պատվիրեք քյաբաբ, որովհետեւ ձեր տեսած Եվրոպան սկսվել է Բաքվի նախադուներից ու մեկընդմիշտ ավարտվել Աթենքի արվարձանների բանվորական ճաշարաններով։ Անկաշկանդ որոճացե՛ք ձեր տխմար մտքերը աշխարհի համաժողովներում, դուք անխոցելի եք։ Ոչ պատասխանատվություն է պետք, ոչ հոդաբաշխ լեզու, ոչ առավել եւս՝ ուղեղ, որովհետեւ ամեն ինչի դեմ մի «սպանիչ փաստարկ» ունեք, որ կրկնում եք անցյալ, ներկա ու ապագա ժամանակներով՝ «Բա որ մեզ մորթել են», «Բա որ մեզ մորթում են», «Բա որ հանկարծ մորթեն»… Իրոք, անասնական մտահոգություն։ Կովի՝ ձեր հայրենասիրությամբ ձեր հայրենիքը պատկերացրեք որպես անսահմա՜ն յոնջայի դաշտ եւ կախգլուխ արածելով՝ գնացեք մինչեւ ռաստ կգաք անդունդի։ Կովեղեն ձեր թախիծով որոճացեք կոմերիտական հորթանոցի ձեր հիշողությունները, ապա վերստին կերեք, աղտոտեք ու պառկեք թրիքի մեջ, որովհետեւ ձեր իմացած տունն ու հայրենիքը այն է, որից պիտի անասնահոտը անպակաս լինի։ Երբ ձեր չանեն հոգնի ծամելուց, ձգվեք դեպի խոսափողները եւ մի մտահոգվեք չորս ոտքի պատճառով, որովհետեւ եթե ձեզ բերել են այդտեղ, ուրեմն ինչ աստիճանի պիտի իջեցված լինի խոսքի արժեքը։ Բղավեք ու բառաչեք անկաշկանդ, որովհետեւ ինչ ձայն էլ հանեք, դա կլինի ազգի, հայրենիքի, ժողովրդի եւ, իհարկե, «նվազագույն ախոռի» մասին։ Կովի՝ ձեր անմռունչությամբ արածեք ձեր խոտը, կերեք ձեր սիլոսը մինչեւ տրաքվելը, իսկ մնացածը տրորեք։ Տրտինգ տվեք Հայաստանի կանաչ դաշտում, արեք ինչ անում է անտեր յոնջայի արտը ընկած անտեր կովը, բայց մի մտեք մեր հայոց լեզվի տաճարը, դա միակ բանն է, որ մնացել է մեզ, մնացած ամեն ինչը հարամել եք անասունի պես։

Հրանտ Մաթևոսյան
Իջևան մեր բոլորիս ճանապարհին
Սուրեն Աղաբաբյանը բանականության, հավատի, թանկ մարդկանց ու իր անձի արյան կորուստների տասնամյակներից էր գալիս և ապաքինության ոլորտների անխոնջ փնտրողներից ու ապաքինման միջավայրի ստեղծողներից էր, ստեղծողների մեջ առաջիններից, եթե ոչ ամենաառաջինը: Այդ նոր ու նորոգ, նաև իր ստեղծած միջավայրում նրա համար անսահմանորեն թանկ էին և երեկվա վայ-հերոսների ինքնանորոգման ջանքերը, և զոհերի վերածնունդը, և բոլորովին նորերի տվայտանքը. նա նրանց բոլորի՝ կարմիրների ու սպիտակների, հների ու նորերի նորոգ կռիվը չէր փնտրում, նա փնտրում էր նրանց միությունը մեկ միասնական ամբողջի մեջ, որ կոչվում է հայ մեծ գրականություն:
Տպավորիչ էր նրա և ահռելի աշխատասիրությունը, և գերզգայուն ընկալունակությունը, և հարադրող-վերլուծող միտքը, և վարքի քաջությունը, և փաստորեն սահման չճանաչող հիշողությունը՝ որ առանց գրքերի օժանդակության այնքան շատ քաղաբերումներ էր նետում նրա տեքստ, այլ խոսքով՝ գիտնականը նրա մեջ անբասիր էր,- բայց նա որպես մեծ սիրտ է տպավորվել, սիրտ՝ որ մայրական օջախի պես մի բան էր, ուր շուրջանակի հավաքվում էինք բոլոր որդիներս՝ առակավորներս ու անառակներս, ամոթով դարձածներս ու հաղթանակով վերադարձածներս: Եվ բոլորիս մեկ առ մեկ դեռ մեր օրորոցից նա գիտեր, և մեր մեղքերի համար հավասարապես ինքն էր ամաչում ու չտեսնելու դնում, և մեր հաղթանակների համար մեզանից առաջ ու մեզնից շատ ինքն էր ուրախանում: Անգամ հակառակորդի որևէ հաջողությունը նա չէր կարողանում ուրանալ կամ հակված էր բոլոր-բոլորիս մեջ հաջողության կարողություն տեսնել:
Գրականության մասին «լավ գրողները» հիմա էլ, փառք Աստծո, անպակաս են և թող միշտ անպակաս լինեն, քանի որ նրանք բոլորը նրա անհրաժեշտ գործն են անում, քանի որ գրականագիտության բացակայությամբ ինքը գրականությունն է սմքում ու չորանում: Բայց նրա լքած տեղը օրավուր լայնանում ու խորանում է՝ վերաճելով սև մի խոռոչի, որտեղից տեր ճշմարտության անունով արյուն է հոտում ինքը ուղղափառ անհանդուրժողականությունը: Նրա արածի ու անելիքի մեջ սա չկար, նրա միտքն ու մարմինը խորշում էին սրանից՝ այս հեշտից, այս ժխտումից, որ ծույլերի համար միակ հնարավոր անելիք է, իր համար այնինչ՝ դյուրին, մերժելի:
Ստեղծագործության ու ստեղծագործողի առջև պարտքի ու չունեցած մեղքի անթոթափելի ինչ-որ գիտակցությամբ՝ նա ընդառաջ էր նետվում բոլոր անեղծ բերաններին և բոլոր շրթունքները անպիղծ էր համարում՝ գալիս լինեին նրանք իրեն, թվում է, անհասու ապագայից թե անարդար մոռացության անցյալից, ասմունքող ու դերասան կամ նկարիչ լինեին նրանք թե բանաստեղծ կամ գրադատի հակումների որևէ ուսանող: Ըստ երևույթին՝ դա պարտքի զգացումն էր պատանի այն պոետի առջև, որ իր մեջ ու ինքն էր եղել և չէր ծնվել, չէր բացահայտվել: Այդ պոետին նա փնտրում էր բոլորի մեջ, ամենքի մեջ մաքուր գոյի այդ ներկայությանը նա հավատում էր:
Ծանր ժամանակների վկա և այս ծանր տարիների լուռ գուշակ, բայց երբեք ոգեկոչող՝ իր կյանքի գործում նա համադրում էր մեր երեկն ու մեր այսօրը, որպեսզի սերունդների հայրենիքը չհայտնվի խորթ ժամանակներում, որպեսզի անցյալը որպես բանդագուշանք չհայտնվի մեր այսօրում, որպեսզի մենք մեր տանը օտար չլինենք: Տնից անբացակա որդու, հայրենիքի կայուն բնակչի գործ էր նրա արածը, որը, ցավոք, չնայած իր և սերնդի համառ ջանքին, պիտի ավարտվեր այս ծանր փլուզումով, և հայրենիքը դարձյալ հայտնվեր կորուստների ժամանակներում: Կուտակված անցյալը պայթեցրեց ամբարտակները և սև հորձանքով խուժեց այսօր: Թերևս նորից ամոքումների ժամանակ հաջորդի, և գեղեցիկ մարդու իր կերպարը նոր անունով նորեն հաշտ ամբարտակներ քաշի հայոց գրականության մեր բոլոր ժամանակներն ու նրա բոլոր բնակիչներին՝ Չարենցին-Բակունցին-Մահարուն, Զորյանին ու Զարյանին, Սահյանին ու Սևակին, Շիրազին ու Դաշտենցին… նաև իրեն՝ արժանավորին, նաև իրեն՝ Սուրեն Աղաբաբյանին:

Նահապետ Քուչակ
Ուր էիր, ուսկի՞ց եկար
Ուր էիր, ուսկի՞ց եկար,
քան զամէն ծաղիկ դու պայծառ․
Եկիր ւ'ի հոգիս մըտար,
չես ի տար պահիկ մի դադար․
Սըրտիս մէջն ի ժուռ եկար,
ւ'ելնելու ճարա՛կ չի գըտար․
Զարկիր ի գըլխուս վերայ,
ւ'աչերուս ի վար թափեցար։

Հրանտ Մաթևոսյան
Վիլյամ Սարոյան
Ողջերի մեր երթը մեր նախնու օրհնանքի ներքո է կամ, եթե մենք նրանց լքել ենք, նրանց ծանր անեծքի տակ: Ահա.
Եթէ դու յորս հեծցիս
յԱզատն ի վեր ի Մասիս,
Զքեզ կալցին քաջք,
Տարցին յԱզատն ի վեր ի Մասիս,
Անդ կայցես:
Սա Արտաշես կարծր արքայի անեծքն է նկուն ու գանգատավոր Արտավազդ արքայի վրա. սա հոր անեծքն է ժառանգի վրա. սա հայրենիքի խարան է ուրացող որդիների վրա:
Այս Արտավազդ արքան հորից ուրախ ու շեն երկիր էր ակնկալում՝ ավերակ է ժառանգել. «Մինչ դու գնացիր,- ասում է ,- զերկիրս ամենայն ընդ քեզ տարար, ես ավերակացս ո՞ւմ թագավորեմ»: Եվ հոր դամբարանից առնում է գանգատավորին արժանի միակ պատասխանը.
Երբ հեծյալդ որսի ելնի
Ազատ Մասիսն ի վեր՝
Քաջքը քեզ կալանի,
Եվ մնաս կաշկանդված:
Այսինքն՝ Մասիսն ի վեր առ Աստված քո գնացքը թող բեկվի, քո չարությունը թող քեզ կալանի, և չարժանանաս դու քո Աստծո տեսքին, քանի որ ստացվածքիդ վրա քո խոսքը տիրակալ թագավորի չեղավ, այլ՝ գանգատավոր ստրուկի:
Ապա գալիս է.
Զարկեցե՛ք, դարբիննե՛ր, կըռանը սալին,
Զարկեցե՛ք կըռանը - շղթայքն ամրանան,
Անիծյալ արքային կապանքն ամրանան...
և այլն:
Ողջերի մեր երթը կամ օրհնանքի ներքո է և կամ անեծքի տակ:
Այս գրաբար բաներից Վիլյամ Սարոյանի լեզուն շատ էր հեռու:
Հորաքուրներից ու մորաքուրներից, հորեղբայրներից ու մորեղբայրներից, ծվատված ժողովրդի ծվեններից ժողովված հայերենի սարոյանական չորսհինգ հարյուր բառնոց բառգիրքը շատ էր հեռու այս գրաբար, այս հին, եղած-չեղած իրողությունները ներառելուց. առասպելական արքաների այս դյուցազներգությունից ավելի հեռուն որբանոցային մանչի նրա կյանքն էր, հեռու ավելի, քան խաղաղօվկիանոսյան Կալիֆոռնիան Հայոց լեռնաշխարհի Բիթլիս խեղճ ու անհարմար գյուղաքաղաքից, հեռու՝ որպես ժամանակներն են միայն միմյանցից հեռու, իրարու անծանոթ, մեկմեկու խորթ, այլև թշնամի լինում:
Բայց ստույգ մի բան, որ հեռու ժամանակներն ու հակադիր վիճակները մերձեցնում, հարազատացնում, կրկնության չափ նմանեցնում է միմյանց, ճշմարիտ մի զորություն որբանոցի ու փողոցի այդ տղեկին, որ անգետ խիզախությունից զատ ոչինչ ուներ հոգում, աշխարհի ու ժամանակի չափ անսպառ մի զորություն հանդուգն այդ պատանուն կանգնեցրեց ճիշտ այն տեղը, ուր ճշմարիտ արքաներն ու ճշմարիտ պոետներն են միայն կանգնում՝ խոսքի արքաները և գործի արքաները,- բանը և՛ խոսքն է, և՛ գործը,- մեծագիր Բանի արքաները: Խոսքը խոսք չէ՝ եթե գործի պատկեր չի առնում, գործը գործ չէ՝ եթե չի տրվում խոսքի, չի պսակվում խոսքով:
Դա երդումով աշխարհ հանձնառնելու տեղն ու պահն է: Դա խորհուրդով ու սարսուռով լեցուն ժամ է: Այդպես երդվում են թագավորություն ժառանգելիս, այդպես սարսռում են անհայտի ճանապարհին քայլ դնելիս: «Գնացի՞ր»,- հարցնում են: «Գնացի»: «Գիտե՞ս, որ ուղեկից չունես»,- ասում են:
«Գիտեմ. եթե ունենայի՝ ճամփա չէի ելնելու. կորչողը միայն ես եմ լինելու, ամբողջ գտածի վրա լինելու է միայն իմ անունը՝ Վիլյամ Սարոյան»:
«Տե՞ր ես»,- լսվում է:
Տեղահան ու բնավեր ժողովուրդ, շփոթված քահանաներ, կոտրված զորավարներ, հայեր, արաբներ, ասորիներ, խունացած ագարակներ, անմարդամոտ հող, խեղճ ծառեր, հարբեցողներ, ձիեր, մկներ, իրենց դերասանուհի տեսնող լրբեր, իրենց կառավարիչ տեսնող զրահավոր կանայք, հուշերի ծվեններից հավաքած մարդիկ, հուշերից անգամ պարպվածներ, ձայնակորույս երգիչներ, լռած շեփորներ, մեղքից անտեղյակ մեղավորներ, իրավունքին անգետ իրավաբաններ, քրիստոնյաներ, ճապոններ, մեքսիկացիներ, մահմեդականներ, մշակներ... և բոլորը՝ վախեցած, վախից բոլորը պատենավորված, պատյանները՝ փխրուն, բոլորը՝ անպաշտպան, բոլորը՝ բանաստեղծ և բոլորի առջև կյանք ասված նույն շքեղ հրեշը...
- Տե՞ր ես:
- Տե՛ր եմ:
Տերը քիչ է - ես նրանք եմ, նրանք բոլորը Սարոյան են, նրանք ես եմ՝ Վիլյամ Սարոյանս. նրանք բոլորը վկայելու են, որ ես իրենց հետ եմ: Ես անցնելու եմ նրանց միջով, և անապատը ծաղկելու, նռնենին կարմրելու, շեփորները ղողանջելու, պարապները հուշերով են լցվելու, հուշավորները՝ զնգուն, իրական, արդար ու անարդար կյանքով, խաբելու և խաբվելու, ընկնելու և ելնելու, զարմանալու և հիանալու են և շրխկոցով խփելու են իրենց ծնկներին՝ հա՜յ աշխարհ-աշխարհ: Ոչ ոք ոչ մեկից չպետք է վախենա: Նրանք բոլորը թոթափելու են իրենց պատյանները - անապատը՝ չորությունը, ծառը՝ ամլությունը, ժամանակը՝ իր ձմեռը, մարդիկ՝ իրենց հազարատեսք ու հազարանուն զրահները, բոլորն ու ամեն ինչ հանելու են իրենց իսկությունը իրենց ամրոցներից, և նրանց իսկությունը մանկորեն մաքուր, մանկորեն խիզախ ու հազար անգամ գեղեցիկ է լինելու նրանց փուչ պատյաններից, որ հազար կերպ ու անուն են առել - լեզու, ոսկի, կրոն, գույն, բեղումորուք, կուսակցություն, բանակ. պետություն , պաշտոն... և գաղափար, գաղափար, հավակնոտ, խեղճ՝ որպես մեր կարճ թևերը մեր կյանքի առաջ, կայուն ու ավարտուն՝ որպես ինքը մահը, վերջնական ու կատարյալ՝ որպես ինքը վերջը՝ գաղափարնե՜ր ու բռնակալ հսկիչներ այդ գաղափարների վրա:
Միայն խիզախներին է տրված բանաստեղծ և արքա, արքա և բանաստեղծ լինել:
Սարոյանը իր խոսքի տերը չեղավ - եղավ զինվորաբար խիզախ և արքայորեն կարգադիր: Ո՛չ նախնիների իր անցյալից, ո՛չ իր ժամանակից ոչինչ չանտեսեց, ոչինչ չուրացավ, ոչ ոքի չլքեց: Նա աշխարհ ստեղծեց և այդ աշխարհում ամեն ինչի ու բոլորի մեջ ինքն է՝ իր համապարփակ միտքը, իր մեծ սիրտը, իր կենարար ոգին:
Իր աշխարհը նա ստեղծեց այնքան մաքուր ու զնգուն, գեղջկորեն այնքան միամիտ, մանկորեն այնքան նորոգ գույներից ու ձայներից, զուտ Վիլյամ Սարոյանի իր աշխարհը նա բնակեցրեց մաքուր երկնագույն հոգիների այնպիսի փոքրերով ու մեծերով, որ այդ աշխարհի առաջ անտիաշխարհ ու անտիմարդ են դառնում ոչ միայն բռնակալներն ու ճնշումը, արատն ու արատավորը, այլև մենք բոլորս՝ մեր խեղճ, մեր առտնին գորշությամբ: Նա այդպե՛ս մասնակցեց մեր կյանքին, և նա կարող էր ասել, թե մինչև արևային իր հայտնությունը մարդիկ ու երևույթները մեր հայացքներում լիովին այլ պատկեր ունեին, քան իր հայտնությունից հետո:
Նա հաղթեց: Կոդակ, շարժուն, համարձակ տղաների ու աղջիկների նրա ցեղը Եղեռնից հետո պետք է որ մարած ու լռած լիներ, բայց ահա նա հաղթեց ու կանգնեց նույնպես հաղթած իր եղբայրների կողքին՝ Սարյանի, Չարենցի, Խաչատրյանի, Թամանյանի...
Նրա կենդանի ներկայությունն ու գործը եթե չզորեցին քարի պես ծանրանալ ու խեղդել իրենց տակ այս աշխարհում ոչինչ ու ոչ մեկին, դա այդուհանդերձ նրա պարտությունը չէր - նրանց պարտությունն էր՝ այդ գաղափարագարների, այդ հավատաքննիչների, այդ բռնակալների, այդ մարդակերների... որովհետև Վիլյամ Սարոյանի նրա շիտակ ու բարձր ներկայությունն էր դարձնում նրանց վերելքը անկում, նրանց գրոհը նահանջ, նրանց ողբերգությունը ծիծաղելի, նրանց հսկաներին թզուկ և նրանց գոյությունը վրիպանք:
Եվ թեպետ մարդկության երթը այսօր բռնակալների ու խաբեբաների, անճարակների ու հավակնոտների,գծուծների ու ոխակալների, պատենավորների ու անպաշտպանների, հաղթողների ու պարտվողների նույն ծանր թափորն է՝ ինչ էր արևային իր ջերմ ու տևական կենդանությամբ,- բայց մոցարտյան մի սիմֆոնիա, խաղաղ արև-անձրևի մի տարի այդ թափորի վրա, մի Վիլյամ Սարոյան մեկ և նույն այդ թափորի մեջ՝ բավական են, որ մայր բնության խորհուրդը բարի և մարդկության երթը շքերթ կոչվեն:

Սիպիլ
Կյանքիդ գարունը
Ինչպես թևերն հարսնուկներուն
Վառ կարմիրով ծիածանին
Ցորենով լի դաշտին՝ հեռուն.
Հասկերն ինչպես, ոսկի՛ թըռան,
Հարս թիթեռները տարփագին
Կը ծավալեն գարնան հովեր
Շաղ թևերով շերեփաքին
Կ՚երփնավետի վարդին համար
Շող-շող լույսով եթերասլաց
Փոսուռաներ, փըշրանք լուսնին,
Շափրակներուն սըրտեն ծըլած
Սընդուս բուրումը լելակի
Ցոլք մ՚ասուպե, ծիլ մը լոռեն,
Բոլոր դյութանքը միասին
Ժըպիտներով կը բոլորեն
Մայր բընության պըսակ մ՚աղվոր,
Այսպես և քու հոգվույդ գարուն,
Շընորհքներու դաբիր մաքուր
Հըմայքներով միշտ պատարուն՝
Պիտի ապրի ցորչափ համեն
1903

Գրիգ
Նկուղը
Ինչ ինձ հիշում եմ՝ հորս հետ էի, ամբողջ մանկությունս անցավ ետևից շտապելով. նա սովորություն ուներ արագ քայլելու, ասես միշտ ուշանում էր, ու ես ստիպված էի հետը ուշանալ: Ժամերով շրջում էինք քաղաքով, նա մտնում էր այս կամ այն ծանոթի մոտ՝ տեսնելու՝ արդյոք իր համար աշխատանք չի՞ ճարվի, իսկ ես սպասում էի մուտքի մոտ: Երբ ավարտվում էին մեր ամենօրյա ապարդյուն փնտրտուքները, գնում էինք նկուղ, որտեղ նրանք էին: Երկար եմ մտածել, թե ի վերջո ովքե՞ր էին նրանք, և ի՞նչն էր միավորում այդ տարբեր մարդկանց, երևի աղքատների միակ հարստությունը՝ հույսը: Հիմա երբ փորձում եմ մտաբերել ամեն հիշողություն, ամեն մանրուք, որ խնամքով թաքցված է իմ ներսում, աչքիս առաջ միայն մի գույն է գալիս՝ սևը, այդ մարդկանց արտաքինը, նկուղը և մնացած ամեն ինչը սև էր, բացի նոր ներկված գազարագույն հատակից: Նկուղը հսկայական էր, բարձր, շատ բարձր առաստաղով և ճաղապատ պատուհանով, որ առաստաղից քիչ ներքև էր, ու որին նայելով հաճախ կարելի էր անցորդների ոտքեր տեսնել: Նկուղի մասին շատ բան ասել չեմ կարող, հիշում եմ՝ Սամվելը ծիծաղելով ասում էր. «Կռիսների ձեռքից ենք խլել»...
Ամենքս ունեինք մեր տեղը. ես նստում էի ճռճռան աթոռին, որը միայն իմն էր: Քիչ հեռու՝ համակարգչի դիմաց, Սամվելն էր, հիսունն անց մի տղամարդ, ով այնքան նիհար էր, որ այտերը ասես ափսեներ լինեին՝ միշտ փոս ընկած, իսկ երբ ոտքը ոտքին էր գցում, թվում էր՝ մեկ ոտք ունի ընդամենը: Վերին աստիճանի հանգիստ մարդ էր, խոսում էր քնատ ու մատների արանքում պարտադիր սիգարետն էր ծխում: Նա տարբերվում էր նկուղի մյուս անդամներից՝ փողի պակասություն չուներ. ասում էին՝ կինը հարուստ է... Սամվելը, այսպես ասած, նկուղի «հիմնադիրն էր ու կենտրոնական դեմքը», բոլորը կապված էին նրան, բոլորի գործերին մասնակից էր, և վերջապես բոլորը պարտք էին նրան, բայց այդ հարցի շուրջը խոսակցություն գրեթե չէր լինում: Դժվար է ասել, թե ինչին էր պետք նկուղը կամ կոպեկները, որ օրվա ընթացքում վաստակում էր համակարգչով սրա-նրա համար ինչ-որ գործ անելով, կարծես թե այդ ամենի կարիքը չուներ... Սիրում էի նստել կողքին ու ժամերով նայել՝ ինչպես են մատները ճարպկորեն սահում ստեղների վրայով, ու ինչպես են էկրանին հայտնվում տառերը: Ոչինչ չէի հասկանում, բայց հետաքրքիր էր, համակարգիչն անհասանելի երազ էր ինձ համար, ուրիշ աշխարհ...
Ինձնից ձախ՝ անմիջապես պատուհանի տակ, նստում էր Երանյան Աշոտը. տարօրինակ մարդ էր, միս առհասարակ չէր ուտում, բուսակեր էր, արտաքինն էլ նման էր ֆիլմերից մեզ ծանոթ Հիսուսի արտաքինին. կապույտ աչքեր ու շեկ երանգ ունեցող գանգուր մազեր: Ասում էին, որ շատ հավատացյալ մարդ է, իսկ երբ հորս հարցրի, թե դա ինչ է նշանակում, ասաց, որ դրանք Հիսուսին մոտ կանգնած մարդիկ են: Երևի հենց այս խոսքն էլ ազդեց, որ նրան նմանեցնեմ Հիսուսին: Երանյան Աշոտը ճարտարապետ էր, ինչպես ծիծաղելով ասում էին՝ «էժան ճարտարապետ», սեղանը միշտ լիքն էր վիթխարի թղթերով, որոնց վրա անթիվ գծեր էին խաչվում ու բաժանվում: Նրա մասին գիտեմ այն, ինչ ինքն էր պատմում, իսկ ինքը գրեթե չէր խոսում, միշտ լուռ էր, երբեմն միայն հիշում էր իր պատմությունը, ասում էր, որ Սպիտակի երկրաշարժի ժամանակ ինքը և կինը երեք որբ երեխա են որդեգրել, որոնցից երկուսը հաշմանդամ են եղել, որ դժվարությամբ մեծացրել են, սակայն երբ վերջնականապես աղքատացել են, ստիպված են եղել երեխաներին մանկատուն հանձնել, ասում էր՝ կինը, չդիմանալով այդ ամենին, հեռացել է, ու ինքը, մնալով կատարելապես միայնակ, հայտնվել է այստեղ՝ նկուղում:
– Տունը ինչի՞ս է պետք,– երբ հարցնում էին, թե ինչո՞ւ հեռացավ տնից, պատասխանում էր ու կիսաձայն ավելացնում,– շատ է տանջվել հետս, թող երջանիկ լինի հիմա, տունն էլ իմ կողմից իրենց նվեր:
Այս խոսքերի իմաստը երկար ժամանակ չէի հասկանում, չէի հասկանում, թե ինչո՞ւ է վարձու տանը բնակվում, եթե սեփականն ունի: Հետո, շատ ուշ միայն հասկացա, որ կինն իրենից հեռանալով՝ կապվել է այլ տղամարդու հետ...
Դռնից քիչ հեռու նստում էր Կառոբկա Աշոտը, տարօրինակ մականունը վաստակել էր աշխատանքի բերումով՝ տուփեր էր պատրաստում ծաղիկների համար և հանձնելով ծաղկավաճառ կրպակներին՝ վաստակում հանապազօրյա հացը: Հագուկապն ու այլ մանրուքները չեն մնացել հիշողությանս մեջ, միայն դեմքն եմ հիշում և այն, որ ցածրահասակ էր: Իսկ նրա դեմքը մոռանալն անհնար է, առնվազն մեկ անգամ տեսնողները կհավաստեն՝ այնքան տպավորիչ էր, որ հետո, երբ փորձում էիր նրան հիշել, դեմքից բացի, այլ բան հնարավոր չէր լինում, ասես նա միայն այդ դեմքը լիներ:
– Երկու կոտոշ ավելացնես, լրիվ սատանա ես,– ասում էր հայրս, երբ ուզում էր հոգու հետ խաղալ։– Քո տեղը իմանան, հաստատ կհրավիրեն հոլիվուդյան ֆիլմում խաղալու:
Կառոբկա Աշոտը չէր նեղանում իր դեմքին վերաբերող կատակներից, ընդհակառակը՝ կարծես ինքն էլ այդ կարծիքին էր: Ասես կրակ լիներ՝ միշտ շարժման մեջ էր, իսկ փախչող հայացքն ու արագ խոսքը ստիպում էին հավատալ, որ իրոք ինչ-որ սատանայական բան կա մեջը: Մեկ-մեկ կանգնում էի կողքին, փորձում սովորել, թե ինչպես է թղթերից մի քանի վայրկյանում տուփ ստանում, հեշտ էր թվում... Կառոբկա Աշոտը բոլորին պարտք էր, բոլորից փող էր վերցնում այն հույսով, որ իր մտածածն այս անգամ կստացվի. նա միշտ հետաքրքիր մտքեր էր ունենում՝ կարճ ժամանակում միլիոններ վաստակելու ուղղությամբ, սակայն վերջին պահին ինչ-որ բան պարտադիր խանգարում էր:
– Էս անգամ ստացվելու է, ամեն ինչ մտածել եմ...– ամեն անգամ ասում էր և ոգևորված բացատրում իր հերթական «հանճարեղ» ծրագիրը:
Մի անգամ մտքին դրել էր ավտոմեքենաների համար նախատեսված այն հոտազերծիչներից պատրաստել, որ կարելի է տեսնել դիմապակիների հայելիներից կախված: Եվ, գիտե՞ք, ստացվեց, նա թղթերը թաթախում էր լիմոնադի էսենցիայի մեջ, ու դրանք սկսում էին բուրել, իհարկե, առանց հետևանքների չանցավ նոր հայտնագործությունը. բոլորս մոտ մեկ շաբաթ կիտրոն էինք բուրում, քանի որ փորձարկումներն անցնում էին նկուղում, իսկ ամենաշատը բնականաբար բուրում էր հայտնագործության հեղինակը և այնքան ուժեղ, որ ստիպված էր որոշ ժամանակ չօգտվել երթուղային տրանսպորտից, քանի որ մի քանի անգամ արդեն վռնդել էին: Ստիպված ոտքով էր տեղաշարժվում և աշխատում փակ տարածություններում երկար չմնալ... Նրա ընտանեկան գործերը նույնպես բավական խճճված էին. ուներ կին ու երկու դուստր, սակայն երկար ժամանակ է՝ չէր տեսել նրանց:
– Նոր էի պադյեզդից դուրս եկել, մեկ էլ կիռպիչը ուղիղ գլխիս,– ոգևորված պատմում էր,– կնիկս էր, ուզում էր ինձ սպանել, հիմա էլ է ուզում...
Ի տարբերություն Երանյանի՝ մեծ ոգևորությամբ ու հաճույքով էր նկարագրում իր ընտանիքի կործանումը, հաճախ թվում էր՝ հորինում է, այնքան գունեղ ու այնքան պատկերավոր էր պատմում: Անընդհատ կրկնում էր, թե իբր կինը ցանկացել է իրեն սպանել, քանի որ փող չի կարողանում աշխատել, որ երեխաներին իր դեմ է տրամադրել և այսպես շարունակ: Լսելով այդ պատմությունը՝ փորձում էի պատկերացնել նրա կնոջը. մտածում էի՝ այդ ինչ սատանա է այդ կինը, որ կարողացել է նրան այս օրը գցել: Սամվելի թույլտվությամբ Կառոբկա Աշոտը քնում էր նկուղում՝ մի քանի աթոռ իրար էր միացնում ու պառկում վրան...
Նկուղի հաջորդ «բնակիչը» Օպոզիցիա Տիգրանն էր՝ միջին հասակի ու միշտ սոլիդ հագնված տղամարդ, կարծում էի՝ գրող է. ձեռքին միշտ թղթերով լի փոքրիկ ճամպրուկ էր, արծաթե կազմով բլոկնոտ ուներ, որի մեջ գրառումներ էր կատարում, երբ հետաքրքիր մտքեր էր լսում:
– Լևոնական է, էլի,– պատասխանեց Սամվելը, երբ հարցրի, թե ի՞նչ է նշանակում օպոզիցիա, բայց բացատրությունը նույնքան անհասկանալի էր, որքան օպոզիցիա բառը: Չէի հասկանում ինչով է զբաղվում, բայց կարծում էի՝ շատ կարևոր մարդ է, քանի որ հազվադեպ էր այցելում նկուղ, իսկ երբ գալիս էր, միշտ ինչ-որ անախորժություն էր հետը բերում:
Մի օր, երբ հերթական անգամ գնացել էինք նկուղ, նկատեցի, որ համակարգիչը չկա, այդպիսի բան չէր եղել, ոչինչ չէի հասկանում:
– Ախր Սամոյին ինչի՞ տարան,– ասում էր Կառոբկա Աշոտը և ինքն իրեն ծիծաղում, մյուսները ծիծաղելու տրամադրություն չունեին: Պարզվում էր՝ ոստիկանները եկել, բռնի տարել են Սամվելին ու համակարգիչը՝ ասելով, թե կասկած կա, իբր հակակառավարական նյութեր է պահում համակարգչում: Սամվելի կնոջ բարեկամների միջամտությունից հետո միայն բաց թողեցին նրան, սակայն համակարգիչն այդպես էլ չվերադարձրին: Բոլորի համար պարզ էր, որ Տիգրանի մատը խառն է ոստիկանների հայտնվելու և առգրավումներ կատարելու հարցում, բայց նա իր սովորության համաձայն չկար: Օպոզիցիա Տիգրանը թունդ հարբեցող էր, այնպես էր հարբում, որ ընկնում էր աչքից հեռու մի տեղ ու քնում, հաճախ աղբանոցներից էին գտնում, բայց երբ փող չուներ, վերին աստիճանի ինտելիգենտ էր, և երբեք մտքովդ չէր անցնի, թե կարող է հարբեցող լինել: Նա խմում էր մինչև վերջին դրամը, արդեն բոլորը գիտեին՝ եթե բռնած գործը հաջողվել է, ու գրպանը դատարկ չէ, նրան մի քանի շաբաթ հնարավոր չէ գտնել: Տիգրանը գումար էր վերցնում արտասահման մեկնել ցանկացող մարդկանցից, գրանցում կուսակցության շարքերը, մի քանի կրքոտ հոդված էլ տպագրում էր թերթում, իբր այսինչ այսինչյանը իր քաղաքական հայացքների համար հալածվում է և այլն, և այլն, ու այդ մարդը կարողանում էր մեկնել երկրից: Նրա հերթական գործարքի պատճառով էր նաև անակնկալ բռնագրավումը. ինչպես հետո պարզ դարձավ, տեքստը, որ ոստիկանների այցից մի քանի օր առաջ Սամվելին խնդրել էր հավաքել, հակակառավարական արտահայտություններ է պարունակել... Այն ժամանակ չէի հասկանում՝ ինչն ինչոց է, չէի էլ ուզում հասկանալ, գիտեի միայն, որ համակարգիչը չեն վերադարձնելու, և դա բավական էր, որ տխրեի: Կարճ ժամանակ անց Սամվելը, իհարկե, նոր համակարգիչ բերեց՝ նախորդից լավը, ուրախությունս աննկարագրելի էր, շուտով ամեն ինչ առաջվանը դարձավ, միայն՝ Տիգրանն այդպես էլ չկար...
Միակը, որ իր կայուն տեղը չուներ նկուղում, հայրս էր: Նա միշտ նստում էր տարբեր տեղեր, ասես չէր կարողանում նույն աթոռին մնալ: Խոսելիս երբ ոգևորվում էր, անմիջապես նստում էր այլ աթոռի, իսկ երբ ազատ տեղ չէր լինում, կանգնում էր... Հայրս նկարիչ էր և Երևանի գրեթե բոլոր նկարիչների պես՝ աղքատ: Նա դիմանկարներ նկարելով էր վաստակում հանապազօրյա հացը: Որպես նմուշ՝ ճանաչված հայերի դիմանկարներ էր նկարում ու թողնելով ծանոթների մոտ՝ սպասում, որ կհայտնվի դիմանկար ունենալ ցանկացող մեկը, և մենք մի քանի ամիս էլ կձգենք մեր գոյությունը: Ես ու հայրիկը շարունակ շրջում էինք քաղաքով, շատ էինք քայլում, չձանձրանալու համար նա հորինել էր մի խաղ. հայտնում էր փողոցի անունը, որտեղ գտնվում էինք տվյալ պահին, իսկ հետո իմ հերթն էր գալիս հայտնելու, և այդպես խաղը տևում էր այնքան ժամանակ, մինչև մեզնից մեկը չէր կարողանում պատասխանել, կամ վրիպում էր: Հաճախ դիտավորյալ պարտվում էր, որ ուրախանամ: Հայրս գրպանում պարտադիր շուշա կոնֆետներ ուներ, շատ էր սիրում, և երբ նկատում էր, որ հոգնել եմ, տալիս էր: Մի սովորություն էլ ուներ. նկատել էի, երբ անցնում էինք սրճարանների կամ խանութների ցուցափեղկերի կողքով, հայացքը միշտ փախցնում էր, նայում էր հակառակ ուղղությամբ, ասես չէր կարողանում նայել ցուցափեղկերին, իսկ երբ հարցնում էի, թե ինչու է այդպես անում, ժպտում էր ու ոչինչ չէր պատասխանում:
Մանկությանս բոլոր հիշողությունները կապված են հայրիկի ու նկուղի հետ. միշտ ինչ-որ հետաքրքիր դեպք էր պատահում, ու սովորական օրը դառնում էր հիշարժան: Մի անգամ հայրիկը Շառլ Ազնավուրի դիմանկարն էր նկարել, բերել նկուղ.
– Ի՞նչ կասեք,– նկարը հանելով տոպրակից ու հենելով պատին՝ հպարտ հարցրեց,– նման է, չէ՞:
Նկարը գեղեցիկ էր՝ Ազնավուրը բարի ժպտում էր: Հայրս ոգևորված բացատրում էր, մատնանշում այս կամ այն հատվածը, որի վրա շատ էր աշխատել...
– Սամ, լավն է, չէ՞,– անընդհատ հարցնում էր՝ վստահ, որ եթե Սամվելը հավանի, ուրեմն բոլոր գումարի խնդիր չունեցողները կհավանեն:
Երանյանն ու Սամվելը հիացած էին, իսկ ես հպարտ էի հայրիկիս համար, ասես իմն էին գովասանքի խոսքերը, որ հնչում էին նկարի հասցեին: Բայց այդ ամենը տևեց մինչև Կառոբկա Աշոտի գալը.
– Նախագահիդ էնքան ես սիրում, որ նկարո՞ւմ ես,– տեսնելով նկարը՝ իրեն հատուկ անփութությամբ ասաց:
Բոլորս ծիծաղեցինք՝ կարծելով կատակ է, սակայն Աշոտը իրենն էր պնդում.
– Ի՞նչ ես ասում, է՜,– հասկանալով, որ չի կատակում, զայրացած ասաց հայրս,– Շառլն է, չե՞ս տեսնում:
Աշոտը մինչ այդ նկարին մոտ էր կանգնած, լսելով հորս խոսքերը՝ սկսեց քայլել մեր ուղղությամբ և հեռավորությունից ուշադիր զննելուց հետո շրջվեց ու ծիծաղելով ասաց.
– Հեռվից Շառլն է, մոտիկից՝ նախագահը:
Պարզվեց՝ իրոք այդպիսի տպավորություն կար. երբ նկարին նայում էիր մոտ կանգնած՝ նախագահն էր, իսկ երբ հեռվից՝ Շառլ Ազնավուրը: Բոլորս զարմացած էինք, անընդհատ մեկ մոտենում, մեկ հեռանում էինք, և դիմանկարը փոփոխվում էր, հայրս չուներ բացատրություն.
– Էսպիսի բան առաջ չէր եղել,– զարմացած նկատեց:– Այ քեզ փորձանք, էդքան էլ ներկ ծախսեցի:
Մոտ մեկ շաբաթ հայրս փորձում էր նախագահին ջնջել նկարից՝ կնճիռներ էր ավելացնում, մաշկի գույնն ու լույսի-ստվերի դիրք էր փոխում, անգամ խմած էր նկարում, բայց նախագահը մնում էր: Մի աչքը փակ՝ կանգնում էր նկարից քիչ հեռու ու բութ մատը պարզելով՝ ծածկում էր նկարի այս կամ այն հատվածը, ասես փորձում էր գտնել, թե որ հատվածում է թաքնված նախագահը.
– Դու պատկերացնո՞ւմ ես, ամենը վերցրել է՝ նկարս էլ է ուզում,– ասում էր կիսահարբած։– Չէ, չեմ հանձնվելու, կռվելու եմ, պիտի փրկեմ նկարս:
– Կկարողանա՞մ հանել միջից,– հարցնում էր ինձ:– Երևի ինքը կյանքում շատ է նախանձում Շառլին, հա, հաստատ, երևի իրար հետ հարցեր ունեն... Հլը իմ դիմանկարը նկարեմ, տեսնես ի՞նձ ով է նախանձում...
Որքան ժամանակ է՝ նկուղի գլխավոր թեման նկարն էր: Բոլորին հետաքրքրում էր, թե ինչ եղավ վերջը, իսկ հայրս ծիծաղելով պատասխանում էր, թե նախագահը համառորեն չի ցանկանում հեռանալ: Նա ամեն կերպ ձգտում էր բացատրել տարօրինակ երևույթը, ասում էր՝ իբր Ազնավուրի ճակատի ու հոնքերի մեջ է նմանությունը, իսկ մոտիկից նայելիս՝ Շառլի դեմքը տափակ է երևում՝ նմանվելով նախագահի դեմքին, և որ ոչ մի արտասովոր բան չկա:
– Երկերեսանի նկար է,– խոսակցություններից մեկի ժամանակ ասաց Կառոբկա Աշոտը, և նկարի անունը մնաց «Երկերեսանի»:
Ինչքան էլ հայրս փորձեց հանել նախագահին, չստացվեց: Ի վերջո, Սամվելն այնքան էր ոգևորվել, որ գնեց նկարն ու կախեց նկուղի պատին, հենց իր գլխավերևում:
Ժամանակը թռչում էր, այտերիս արդեն մազածածկույթ էր հայտնվել: Թվում էր՝ շուրջն ամենը շարժվում է, փոխվում, միայն՝ ոչ նկուղն ու մեր կյանքը: Նկուղում սովորականի պես երկու Աշոտները նստած էին իրենց սեղանների առաջ, Սամվելն իր տեղում էր՝ «Երկերեսանի նկարը» վերևում, Տիգրանը չկար, իսկ ես շրջում էի քաղաքով՝ դիմանկարի պատվեր գտնելու հույսով: Վերջին ժամանակները միայնակ էի շրջում. հորս առողջությունն այն չէր, երկար քայլելուց հոգնում էր: Երբ ավարտում էի գործս, շտապում էի նկուղ:
Այդ օրն անձրև էր եկել, արդեն սկսում էին վառվել լապտերները, հատուկենտ անցորդներ կային: Քայլում էի զգուշությամբ, որ կոշիկներս ջուր չլցվեն: Գրեթե հասել էի նկուղին, պատրաստվում էի մտնել, հանկարծ բղավոց լսվեց, իսկույն ճանաչեցի. Կառոբկա Աշոտն էր.
– Բա՛ց թողեք, թողե՛ք ինձ,– բղավում էր:
Երբ ներս մտա, Աշոտը գետնին էր, հայրս և Երանյանը փորձում էին հանգստացնել, բարձրացնել գետնից, սակայն ապարդյուն, նա դիմադրում էր՝ հարվածելով թե՛ մեկին, և թե՛ մյուսին.
– Դո՛ւրս գնա,– նկատելով ինձ՝ բղավեց հայրս:
Չէի հասկանում՝ ինչ է կատարվում, Աշոտը արտասվում էր, անհասկանալի բաներ ասում.
– Թողե՛ք, դուք չեք հասկանում, քաղաքը կառոբկա է՝ մեծ կառոբկա, իմ աչքերով եմ տեսել,– մատնանշելով պատուհանը բղավում էր,– շուտով բոլորս կհայտնվենք ներսում ու էլ երբեք, երբեք չենք կարողանա դուրս գալ...
Կանգնել էի և չգիտեի ինչ անել, տեսարանը սարսափելի էր, նա անվերջ կրկնում էր, թե տեսել է՝ քաղաքը մեծ տուփ է, որը գնալով ավելի է մեծանում՝ կլանելով ճանապարհին պատահած ամեն ինչ, և որ իր ետևից է ընկել...
Շուտով շտապօգնության աշխատակիցների հետ եկավ Սամվելը, Աշոտին տարան: Մինչև շտապօգնության մեքենային հասնելը նա համառորեն դիմադրում էր՝ կրկնելով նույնը... Այդ օրվանից իմ ներկայությամբ Աշոտի մասին չէին խոսում, իսկ նկուղում լինելուս ժամանակ ձևացնում էին՝ իբր ոչինչ չի եղել.
– Աշոտը չի խելագարվել, չէ, քաղաքը իրոք մարդասպան է,– լսեցի հորս խոսքերը, երբ գաղտնալսում էի:
Կարճ ժամանակ անց նկուղն անհասանելի դարձավ մեզ, Սամվելը չվճարեց վարձակալման գումարը՝ պատճառաբանելով, թե ավելի հարմար տեղ է գտել, սակայն իրականությունն այն էր, որ այլևս անհնար էր նկուղում գտնվելը. ամեն ինչ Աշոտին էր հիշեցնում:
Աբովյան փողոցի շենքերից մեկի ետևում մինչև օրս կուչ է եկած շինությունը, որի նկուղային հարկում մի ժամանակ հավաքվում էինք: Նկուղի տեղում ատամնաբուժարան է, և ոչինչ չի մնացել հնից, սակայն կողքով անցնելիս տարօրինակ զգացողություն եմ ունենում: Ինչ-որ անբացատրելի, ձգող ուժ ստիպում է միշտ մի պահ կանգնել, ասես այդ վայրը հայացքներ կանգնեցնել իմանա: Իրականում այդպիսի բան, իհարկե, չկա, նկուղը միայն ինձ համար գոյություն ունի, միայն ես եմ տեսնում...
Հիմա հաճախ եմ թրևում քաղաքով, սովորությունը չխախտելով՝ սկսում եմ Աբովյան փողոցից, հետո իջնում Օպերա... Փողոցները հաջորդում, խաչվում-բաժանվում են ոտքերիս տակ, անցնում եմ այն նույն տեղերով, ուր ժամանակին հորս հետ էի քայլում, ուր անցավ մանկությունս, հաճախ թվում է՝ հայրս հետս է, կողքիս... Հիմա գիտեմ՝ ինչու էր հայացքը միշտ փախցնում ցուցափեղկերից, ինչու ասաց, որ քաղաքը մարդասպան է... Ես անշտապ շրջում եմ քաղաքով՝ հայացքս փախցնելով խանութների ցուցափեղկերից ու վախենում, անչափ վախենում եմ, որ կշրջվեմ և վարդագույն շենքերի փոխարեն կտեսնեմ դեպի ինձ շտապող հսկա տուփը:

Վահան Տերյան
Թափառական
Նորից կթողնեմ քաղաքն աղմկոտ
Ու ճամփա կընկնեմ հավետ միայնակ.
Անխոս կմարի երեկոն աղոտ,
Կպառկեմ դաշտում կանաչ ծառի տակ:
Կմոռնամ հեռվի աղմուկը ահեղ,
Կզգամ համբույրը ուրիշ օրերի,
Լույս երազների գիշերը շքեղ
Սրտիս անծանոթ վայելք կբերի…
Հեռավոր մարդոց ցավերը կզգամ,
Կարկաչող ջրի լացը կլսեմ.
Հողը կգրկեմ, ջերմ կհեկեկամ,
Վառ աստղերի հետ անուշ կերազեմ:
Անտուն անցորդից կխնդրեմ ես հաց,
Պայծառ աղբյուրի ջուրը կխմեմ,
Լայն երկնքի տակ հաշտ ու սրտաբաց
Քնքուշ ծաղկանց հետ խաղաղ կքնեմ...

Ալեքսանդր Շիրվանզադե
Սկզբունքի մարդը
Պարոն Բաղդասար, ձեզ համար բացատրելն ավելորդ է։ Դուք լուսամիտ մարդ եք, շատ լավ գիտեք՝ ինչ ասել է աղքատ ուսանողի վիճակ։ Պարոն Բաղդասար, գոհություն աստծու, դուք միլիոնատեր եք։ Տվեք մի աշխատասեր, խելոք, ազնիվ երիատասարդի ուսման վարձը։ Նա լավ ապագա է խոստանում։ Նա կլինի ազգի օգտակար անդամ։ Երդվում եմ կարգովս։
Պարոն Բաղդասարը նստած էր իր շքեղ կաբինետում, որի առաստաղը ծածկված էր յուղաներկով, որի մոդեռն կահ-կարասին Բեռլինից էր բերել տրված և որի պատերի վրա կային մի քանի նշանավոր հայերի պատկերներ։
Պարոն Բաղդասարը նեղն ընկավ։ Նրան խնդրում էին անել այն, ինչ որ երկնային պատիժ էր նրա համար բանալ քսակը։ Ողորմած աստված, այդ ինչ աներես ազգ է հայ ազգը։ Դեռ մի ամիս չկա՝ նա 25 ռ. ուղարկեց հայուհյաց ընկերությանը, որպեսզի իր անունը տպվի լրագիրներում, և դեռ չի տպվել, ու դարձյալ պահանջում են։ Ո՛չ, երբեք, չի կարող տալ։ Բայց ինչպես մերժել, քանի որ խնդրողը քահանա է։ Չէ՞ որ նա պատարագ անելիս սուրբ սեղանի առաջ կարող է անիծել նրան։
Պարոն Բաղդասարը մտածեց, մտածեց և գտավ ելք։
Տեր հայր, այդ ուսանողը ձեր ազգակա՞նն է։
Քրոջս որդին է։
Տեր հայր, ցավում եմ, որ ձեր քրոջ որդին է։
Ինչո՞ւ։
Որովհետև ես սկզբունքով ուսանողներին չեմ օգնում։
Այդ ի՞նչ սկզբունք է։
Երախտամոռներին պատմելու սկզբունք։ Գիտեք, տեր հայր, ես երախտամոռությունը համարում եմ մեծ անազնվություն։ Իսկ հայ ուսանողներն երախտամոռ են։ Նրանք հենց որ ավարտում են իրենց ուսումը, իսկույն մոռանում են իրենց բարերարներին։
Բայց, պարոն Բաղդասար․․․
Ո՛չ, ո՛չ, մի վիճեք, տեր հայր, ես իմ սկզբունքը խախտել չեմ կարող։ Իմ ասածն ասած է։ Խնդրեցեք ում համար և ինչի համար կամենաք, բայց ոչ ուսանողների։
Ներողություն, պ․ Բաղդասար, ես ձեր սկզբունքը չգիտեի։ Մնացեք բարով։
Հոգևոր հայրը գնալուց հետո պ. Բաղդասարը ուրախացավ, որ քսակի բերանը չբացարավ։ Բայց հետո մտածեց, որ չափազանցություն արավ բոլոր ուսանողներին երախտամոռ համարելով։ Եվ իսկույն հիշեց իր երախտագիտությունը իր բարերարի վերաբերմամբ։ Այդ բարերարը նրա հորեղբայրն էր, որի պատանը վաղուց էր մաշվել։ Հանգուցյալը խնամել էր նրան, մեծացրել, հետո ընկերացրել իր գործերին։
Իսկ ես ի՞նչ արի նրա որդկերանց։ Զրկեցի իրանց բաժնից։
Եվ պ․ Բաղդասարը իր անցյալի վրա նորից վարագույր գցեց։
Մի շաբաթ անցած՝ եկավ մի ուրիշ այցելու։ Այս անգամ աշխարհական։
Պարոն Բաղդասար, դուք շատ լավ գիտեք՝ ինչ ասել է մամուլ, դուք մեր վաղեմի բաժանորդն եք և մեր գաղափարակիցը։ Մեր 25-ամյա լրագիրը, որ այնքան ծառայություններ է մատուցել ազգին, այսօր տպարանին վճարել չի կարողանում։ Տվեք գոնե մի հազար ռուբլի, փրկեցեք ձեր սիրած լրագիրը փակվելու վտանգից։
Պարոն Բաղդասարը նստած էր իր փառահեղ սալոնում, որի ոսկեզօծ կահ-կարասին հատկապես ինքն էր պատվիրել Փարիզում Լյուդովիկոս 14-րդի ոճով։
Դարձյալ նեղը գցեցին նրան։ Դարձյալ պահանջում են, որ նա քսակի բերանը բաց անի։ Ինչպե՞ս մերժել։
Նա մտածեց, մտածեց և գտավ ելք։
Ներեցեք, ես վճռել եմ սկզբունքով հայ լրագիրներին չօգնել։
Ինչո՞ւ։
Որովհետև նրանք միմյանց միսն են ուտում։ Նրանք ոչ մի բանում հաշտ չեն իրարու հետ։ Ազգը վնասվում է դրանից։
Բայց դա ուղղությունների տարբերություն է։
Ոչ, ես ուղղությունների հետ գործ չունեմ։ Ազգի շահերը երկուսի համար էլ միևնույնն են։ Առաջ հաշտվեցեք, հետո կմտածենք օգնելու մասին։
Բայց մենք հաշտվել չենք կարող, դա անկարելի է։
Էհ, որ անկարելի է, ինձ համար էլ անկարելի է իմ սկզբունքի հակառակ բարերարություն անել։ Մի՛ նեղանաք, ես ձեզ հարգում եմ․ խնդրեցեք ինչի համար և ում համար կամենաք, կտամ, բայց ոչ լրագրի։
Ինձ համար առայժմ իմ լրագիրն է բռնում առաջին տեղը։
Համաձայնվեցեք, որ չեմ կարող։ Դուք ինքներդ ամեն օր քարոզում եք, թե օրինավոր մարդը չպիտի շեղվի իր սկզբունքից։
Ճիշտ է, քարոզում եմ։
Դե ես էլ քարոզին եմ հետևում։
Մնացեք բարով։
Դադարեցեք միմյանց միս ուտել, հաշտվեցեք։ Դուք միմյանց հայհոյում եք ուղղակի։ Ես ի ծննդենե թշնամի եմ հայհոյանքների և վիրավորանքների։
Մնացեք բարով։
Հյուրը գնաց և պարոն Բաղդասարն այս անգամ երկու ուրախություն զգաց։ Նախ՝ որ էլի իր քսակն ազատեց, երկրորդ՝ որ խմբագրին մի լավ խրատեց, պարսավելով փոխադարձ հայհոյանքները. բայց իսկույն հիշեց, որ ինքը օր չի անցնում, որ սրան ու նրան չհայհոյե, մանավանդ իր կնոջը։ Եվ այնպիսի հայհոյանքներով, որոնց նմանը նա երբեք չէր կարդացել լրագրերում։
Դարձյալ մի շաբաթ անցած՝ եկավ մի երրորդ հյուր։ Այս անգամ պարոն Բաղդասարի վաղեմի բարեկամներիը մեկը։
Գիտես, Բողդան, ես երկար ու բարակ չեմ բացատրի քեզ համար թատրոնի նշանակությունը. փառք աստծու, դու երկար տարիներ ապրել ես Մոսկվայում, Պետերբուրգում, Փարիզում։ Դու տեսել ես Եվրոպայի բոլոր թատրոնները։ Տեսել ես, թե լուսավորված ազգերը ինչպես են սիրում իրենց ազգային թատրոնները։ Ուրեմն թույլ տուր ուղղակի դիմել գործին։ Մի խումբ մարդիկ որոշել ենք մեր մայրենի բեմը, որ այժմ ողորմելի դրության մեջ է, ապահովել նյութապես գոնե մի քանի տարով։ Արի դու էլ զոհիր մի գումար։
Պարոն Բաղդասարը Փարիզում գնած չինական ընտիր գավաթից սուրճ էր խմում սեղանատանը և հրճվանքով նայում Լոնդոնում ութ հազար ռուբլով գնած բուֆետին՝ հնդկական սև փայտից։
Պարոն Բաղդասարը, գավաթը բերնից չհեռացրած փռթկաց և սուրճը թափեց։ Երկար ժամանակ նա չէր կարողանում բուռն ծիծաղը զսպել։ Երբ զսպեց, դարձավ իր ազնվաշուք ամուսնուն և ասաց.
Լսեցի՞ր, Մարո, մեր բարեկամը փող է ուզում հայ թատրոնի համար։ Դեհ, դո՛ւ պատասխանիր իմ փոխարեն։
Կարմիր ու կուշտ դեմքով Մարոն, որ լավ կերակրված հնդկահավի էր նման, չգիտեր ինչ պատասխանել։ Ասել, որ թատրոնին չի հարկավոր օգնել, կնշանակի հյուրի աչքում երևալ տգետ, անկիրթ։ Ասել, որ հարկավոր է օգնել, կնշանակի զայրացնել Բաղդասարին։ Իսկ նրա համար չկար ավելի սոսկալի բան, քան զայրացնել մի մարդու, որին ամբողջ քառորդ դար հպատակվել էր հլու ստրուկի պես, հանուն այն թանկարժեք ադամանդների, որոնց պաշտում էր նա։ Նա խելացի համարեց երեսի մի կողմով ժպտալ հյուրին, մյուսով նշան անել ամուսնուն, թե բոլորովին համաձայն է նրա հետ՝ ինչ որ էլ ասի։
Պարոն Բաղդասարն ասաց.
Գիտես, բարեկամս, ես ծիծաղեցի, որովհետև քո առաջարկությունն ինձ համար ծիծաղելի է։ Ես հայոց թատրոնին մի կոպեկ անգամ չեմ տա։
Ինչո՞ւ։
Որովհետև ես ինձ ճաշակից զուրկ մարդ չեմ համարում։ Իմ սկզբունքն է երբեք չօգնել այն գործին, որ լավ չի տարվում։ Ձեր թատրոնը թատրոն չէ, այլ բալագան։
Բայց...
Այո՛, բալագան է։ Դերասանները անկիրթ, կոպիտ, հագնվում են ինչպես ծառաներ։ Իսկ դերասանուհիները հագնվում են ինչպես աղախիններ։ Այնպես չէ՞, Մարո։
Ճշմարիտ է։
Ոչ, բարեկամս, խնդրիր ում համար և ինչի համար, ուզում ես, բայց մի՛ ստիպիր ինձ սկզբունքիս դեմ բան անել։ Ես բարերարությունն անում եմ գիտակցաբար...
Հյուրը գնալուց հետո պարոն Բաղդասարը հիշեց, որ իր այժմյան այնքան շքեղ ու ճաշակով հագնված կինը, նույնպես հագնվում էր ինչպես աղախին, այն ժամանակ, երբ ինքը փող չուներ։
Եկան խնդրեցին Էջմիածնի վանքի վերանորոգության համար. պարոն Բաղդասարն ասաց, թե սկզբունքով դեմ է հնությունները պահպանելուն։ Ասաց, թե ազգի անցյալը նրան չի հետաքրքրում։ Թող խնդրեն նոր, ժամանակակից բաների համար, և նա պատրաստ է օգնել։
Եկան խնդրեցին գյուղական դպրոցների համար. պարոն Բաղդասարն ասաց, թե առաջ պետք է կրթել աղքատ քաղաքացի երեխաներին, հետո գյուղ գնալ։
Եկան խնդրեցին գրականության համար. պարոն Բաղդասարն ասաց, թե բոլոր ազգերի գրականությունները պահվում են առանց կողմնակի նպաստների, թող հայ գրականությունն էլ ինքն իր աշխատանքով ապրե։
Եկան խնդրեցին ուրիշ շատ ու շատ բաների մասին, հիվանդանոցի, որբանոցի, քահանայական գանձարանի, աշակերտական ճաշերի և այլն, և այլն. բոլորի դեմ ցցվեց պարոն Բաղդասարի սկզբունքը։
Մինչև հիմա էլ չկա մեկը, որ պարոն Բաղդասարի սկզբունքը ճանաչի և այնպես խնդրի նրա օգնությունը։
Այնինչ նա միշտ պատրաստ է իր ազգին օգնելու։

Լեռ Կամսար
Բաց նամակ մինիստր նախագահ Քաջազնունուն
Վսեմաշուք տեր.
Կյանքիս մեջ բնավ մինիստրի հետ խոսած չունեի‚ այդ պատճառով Ձեզ ներկայանալուս այն վախն ունեցա‚ ինչ որ ունեցած էր Մովսեսը Փարավոնի առջև ելած պահուն։
Ձեզի կուգայինք խոսելու արևմտահայ դպրոցի թշվառ ու անոր ուսուցչության թշվառագույն վիճակի մասին։
Լսած ըլլալով‚ որ կառավարությունը չի բարեհաճած հաստատել մեր դպրոցներու նախահաշիվը‚ ուզեցինք գիտնալ նախ՝ ճի՞շտ է այդ‚ երկրորդ՝ եթե ճիշտ է՝ ինչու՞ ճիշտ է‚ քանի որ մեր հազարներու հասնող աշակերտությունը փողոցն է մնացեր՝ անուսում, իսկ հարյուրներու հասնող ուսուցչությունը տունն է մնացեր՝ անոթի։
Դուք ըսիք՝ այո‚ ճիշտ է‚ որ ձեր դպրոցները չենք ուզեր բանալ‚ քանի որ դուք «գնալու եք ձեր երկիրը‚ ու արդեն իսկ այս րոպեիս սկսել է տաճկահայոց վերադարձը»։
Մենք առարկեցինք‚ որ այս ձյունին-բուքին անհավանական կթվի վերադարձի որևէ փորձ դեպի անապահով ու անբնակ երկիր մը ու մանավանդ այդ իմաստով հրահանգ չկա պատշաճավոր իշխանութենեն. հիմա գուցե երթան այն հուսահատները‚ որոնք կուզեն սահմանին այն կողմը մեռնիլ. ու վերջապես ըսինք‚ եթե նույնիսկ ճշմարիտ է‚ որ կերթան‚ խո՞մ կեսը կմնան‚ կամ կեսին կեսը. բացեք հինգ դպրոց‚ կամ երեքը‚ կամ երկուսը և վերջապես մեկը միայն.
-Ուրեմն դուք կուզեք դպրոցները բանանք‚ որ տասնյակ մը ուսուցիչներ ամսակա՞ն ստանան‚ -վրա բերիք դուք այնքան դառն‚ որպես թե թյուրքահայ ուսուցչի ամսական ստանալը ծանր հանցանք‚ կամ խիստ ամոթալի բան մը ըլլար։
Երբ առարկեցինք‚ թե թյուրքահայ ուսուցիչն ալ մարդ է‚ ան ալ կուզե ապրիլ՝ ըսիք.
-Ապրիլ կուզե‚ թող երթա իր համար ապրի‚ կառավարությունն ի՞նչ պարտք ունի ապրեցնելու զանոնք։
Այնուհետև ուզեցինք քանի մը բան ալ առարկել՝ երբ ըսիք. «մի վիճեք» ու անանկ թթու դեմք մը շինեցիք‚ որը կթարգմանվեր՝ բավական է‚ գլուխս մի տանեք‚ գացեք ձեր գործին. ավելի պարզ՝ կորեք այստեղեն։
Հոգ չէ‚ չենք վիրավորվիր. ես գեթ այն կարծիքին եմ‚ որ պետություն մը‚ ինչքան ալ պզտիկ ըլլա‚ անոր մինիստրը իրավունք պետք է ունենա իր մեկ հպատակին կորիր ըսելու։ Խնդիրը հոդ չէ‚ այլ հոն‚ որ թյուրքահայ ուսուցչությունը ինչքա՜ն քիչ իրավունք է ունեցեր ապրելու այն կառավարության օրոք‚ որ «հայկական» կկոչվի։
Հայկական կառավարությունը չի ուզեր պահել չորս ամիս ուսուցչություն մը‚ որին ռուսական կառավարությունը չորս տարի պահեց.
Վսեմաշո՛ւք Տեր. կհիշե՞ք ասկե երեք տարի առաջ‚ երբ հայերը դաշնակից պետություններեն ինքնավարություն խնդրելու կպատրաստվեին ու ինքզինքնին հաչս այդ պետությանց կուլտուրական ազգ մը ցուցադրելու համար իրենց բոլորտիքը նայեցան բան մը գտնելու որպես փաստ իրենց կուլտուրականության ու չգտան‚ մինչև որ Վալերի Բրյուսովը Ռուսաստանեն ելավ եկավ հայերու ունեցած գրական գանձը‚ Գրիգոր Նարեկացին հանեց ու դրավ իրենց առջև։ Կհիշե՞ք որքան ուրախացան հայերը‚ ինչքան խոսեցին‚ գրեցին‚ Հայ գրողներու ընկերության մեջ քննության առին ու վերջն ալ եզրակացուցին՝ այն ազգը‚ որ Գրիգոր Նարեկացի ունի‚ արժանի է ինքնավարության։
Կտեսնա՞ք ազգի մը գրականությունը որքան մեծ արժեք ունի‚ իսկ ատիկա միայն դպրոցով կըլլա‚ դպրոցն ալ վարժապետով կըլլա‚ վարժապետն ալ ամսականով կըլլա։
Իսկ դուք կըսեք.-ես դպրոց բանամ‚ որ վարժապետները ամսակա՞ն առնեն.
Այն անգամ Նարեկացի մը ունեինք‚ որ ցույց տվինք ու ինքնավարություն ստացանք. բայց եթե թյուրքահայերը դպրոց չունենան ու երկրորդ Նարեկացի մըն ալ չծնին‚ դարեր հետո թյուրքերը գան նորեն Հայաստանը տիրեն‚ չէ՞ որ մենք բան մը չենք կրնար ցույց տալ դաշնակիցներուն՝ ինքնավարություն ստանալու համար.
Վսեմաշո՛ւք Տեր. մեր ուսուցիչները ոչ թե մեկ տասնյակ են‚ այլ երեսունյոթը տասնյակ, այո, անոնք երեք հարյուր յոթանասուն հոգի են‚ ողջ բանակ մը‚ դաս մը։
Այսօր‚ երբ Ձեր պետությունը օգնության ձեռք կմեկնե կայարանի երկաթուղային ծառայողներուն‚ անոնց համար խանութ կբանա‚ որ աժան լուցկի ու պապիրոս առնեն‚ կօգնե քաղաքի կոոպերատիվներուն‚ որ իրենց անկման դրութենեն ելնեն‚ այդ նույն Ձեր պետությունը թող կուտա‚ որ ողջ դաս մը հայկական գրի ու դպրության մշակներու՝ մեռնի. անոթի։ Գուցե‚ ինչպես շատերեն լսած եմ‚ դուք ալ ըսեք‚ թե ձեր վարժապետները անպետք‚ տգետ են մեծ մասով. բայց ինչ ալ ըլլան‚ չէ՞ որ ատոնցմե զատ ուրիշները չունինք‚ որ վաղը վերածնող Հայաստանը երթան ու լուսավորության ճրագները վառեն մեր ետ ինկած գավառներուն ու գյուղերուն մեջ։ Անոնք մեր ճրագներն են‚ մեկ մոմի լույս կուտան‚ անոնք ձեթի ճրագներն են‚ աղոտ քիչ մը‚ բայց այդ ճրագներեն ազատվելու դարմանը զանոնք հանգցնելը չէ‚ այլ ավելի լուսավորն անոր կողքին վառելն է։
Գարնանը ահա մենք երկիր կերթանք։ Կուգա՞ն մեզի հետ ձեր ցենզավոր‚ համալսարանական ուժերը‚ ձեր գիմնազիավարտ փափկասուն օրիորդները. կերթա՞ն Սասուն‚ Մուշ‚ Ալաշկերտ‚ Խիզան‚ Սպարկերտ‚ Շատախ‚ Կաճետ լուսավորելու՝ ոչ։ Ուրեմն ինչո՞ւ կփչեք մեր ձեթե ճրագները‚ երբ տեղը էլեկտրական ճրագներ չեք կախեր։ Մենք մութ-մութ ինդո՞ր երթանք մեր երկիրը։
Ժամանակով Լոբանովը ըսեր է՝ Հայաստանը առանց հայերու։
Իսկ դուք հիմա կըսեք՝ Հայաստանը առանց լույսի.
Եղա՞վ։ Չէ՞ որ Հայաստանը առաջավոր Ասիայի լուսավորության ջահակիրն ըլլալու պաշտոնն ունի.
Եվ այս բոլորը անոր համար՝ որ կես միլիոնի նախահաշիվ մը չհաստատվի։
Այո՛‚ կառավարությունը ֆինանսապես կես միլիոն շահեցավ‚ բայց բարոյապես մեկ ու կես միլիոն կորսնցուց։
Եվ ապագա պատմագիրը պիտի գրե.
«. Երբ Հայաստանի մինիստրության աթոռը բարձրացավ Հովհաննես Քաջազնունին‚ ռուսահայ դպրոցները բացավ‚ թյուրքահայոցը՝ գոցեց.»։
Թեև այսպես գրելն ալ քիչ մը սխալ պիտի ըլլա‚ վասնզի դուք ձեր դպրոցներն ալ չեք բացեր։ Նախահաշիվը հաստատեր եք‚ ուսուցիչները ըստ այդմ ամսական կառնեն‚ բանալու հրամանը արձակված է‚ բայց մարդ չկա‚ որ դռները հրե բանա։ Անցած օր Խրիմյան դպրոցի դուռնեն անցածս պահուն՝ տեսա քամին զարկեր դուռը բացեր էր‚ բայց մարդ չկար մեջը.
Վսեմաշո՛ւք Տեր. թույլ տվեք խոնարհաբար վայ տալու այն կառավարության‚ որուն դպրոցին դռները քամիները կբանան.
Իսկ գալով ուսուցիչներուն‚ այդ նույն պատմագիրը այսպես պիտի շարունակե.
«. Այդ նույն մինիստրի օրով՝ ռուսահայ ուսուցիչները ամսական կառնեին կապրեին, իսկ թյուրքահայ ուսուցիչներն անոթի կմեռնեին.»։
Իսկ այդ ուսուցիչներեն շատերը զինվոր էին ամառս ու սահմանը կպաշտպանեին‚ անոնք հագեր էին սալդաթի լոք-լոք կոշիկներ ու անոնց ոտներուն տակ տաս տեղով «պողոճակ» էր գոյացեր.
Կհիշեմ‚ երբ 1915-ի հերոսամարտեն ետքը Վանն ազատվեցավ, իշխանությունը դեռ շաբաթ մը հայոց չանցած՝ Կովկասեն պաշտոնացուներու տեղատարափ էր‚ որ սկսավ տեղալ։ Կարևորագույն պաշտոնները «պատրաստի մարդիկ չունենալուս համար» կովկասահայերը բռնեցին‚ մեզի մնաց միայն գրագրությունն ու դռնապանությունը.
Արդ‚ Վսեմաշուք Տեր‚ եթե Դուք որպես հայկական կառավարության գլուխ համահայկական հոգով եք տոգորված‚ եթե ռուսահայերը ձեր մեկ աչք են‚ թյուրքահայերը՝ մեկալ‚ պետք չէ՞ սրտանց ցավիք ապագա Հայաստանի այն խոշոր հատվածին վրա‚ որ գրագիրներ ու դռնապաններ միայն կրնա տալ.
Ու այս բոլորը‚ փոքրիկ գումարի մը համար.
Գումար մը‚ որ եթե Պոլիս ու Եվրոպա գացող ձեր պատվիրակները շաբաթ մը չածիլվեին՝ պիտի գոյանար։
Հետո ալ կելնեք կըսեք՝ եղբայրներ ենք։
Այո՛‚ եղբայրներ՝ բայց լայն օրերու համար։
Երբ ռուս կառավարությունը Աստված իր տունը շեն պահե առատ-առատ դրամ կհոսցներ մեզի համար‚ կուգայիք ամսականով մեզի «բարեգործություն»‚ «եղբայրական օգնություն»‚ «լիազորություն» կընեիք‚ իսկ հիմա որ կըսենք մեր վարժապետները սովամահութենե ազատեցեք մինչև քանի մը ամսեն Երկիր երթանք‚ դուք մեզի Բարդողյան ձյունապատ լեռնաշղթան կցուցնեք.
-Ամսականո՜վ եղբայրներ.
Ու քանի որ Ձեր կառավարության կեսը «սոցիալիստներե» կբաղկանա‚ որոնք ութժամյա բանվորական օրը կդավանեն՝ կըսեմ.
-Ութժամյա՜ եղբայրներ.
Մինչդեռ մե՞նք։ Տեսեք ի՞նչ կըսե Երևանի առաջնորդական փոխանորդ ու թյուրքահայ դպրոցներու հոգաբարձու Խորեն եպիսկոպոսը.
-Շնորհիվ թյուրքահայ գաղթականների‚ ռուսահայ այնպիսի գյուղերում դպրոցներ բացվեցան‚ որոնք իրենց օրումը չէին տեսել.
Այսպես կըսե ձեր եպիսկոպոսը մեր մասին։
Վերջապես‚ Վսեմաշո՛ւք Տեր‚ ի՞նչ երկարցնեմ‚ սաստիկ բարկացած եմ Ձեր այդ եսասեր կարգադրությանը դեմ‚ ու եթե ինձպես մարդ մը իրավունք ունենար բարկանալու մինիստրի մը վրա՝ պիտի բարկանայի.
Մնամ խորին հարգանոք՝ Լեռ Կամսար
1919թ հունվ.17‚ Երևան

Սիպիլ
Զոհրապի հերոսները
(Ճառ)
Պարոններ և տիկիններ,
Զոհրապի գրականության վրա կարող գրագետներու դատողությունները լսելե հետո, բոլորովին ավելորդ պիտի ըլլար ինծի համար խոսք առնել, եթե իբրև կին՝ մասնավոր ըսելիք մը չունենայի իր նորավեպերու մասին, զորս տարիներ առաջ կարդացած, կը հիշեմ բոլորն ալ, իբր թե երեկ կարդացած ըլլայի:
Ասոնց վրա խոսելու համար սակայն պետք է որ քսան տարի ես դառնամ, և քիչ մը իր մասին ալ խոսելու անպատշատ հարկին մեջ գտնվիմ:
Զոհրապ թերևս այն գրագետն է, որ ամենեն ավելի տպավորություն գործած է վրաս:
Ասոր պատճառը շատ պարզ է. մենք, կիներս, ավելի կը հիշենք զմեզ հարվածողները, քան զմեզ փայփայանքի վարժված ենք արդեն, և Զոհրապի գրականությունը ճշմարիտհարված մը տված է իմ հաստատ ու միամիտ հավատքիս կնոջական արժանապատվություն և կանացի սրբության մասին:
Այն միջավայրին մեջ, ուր ապրած ու դաստիարակված եմ, այն շրջապատին մեջ, ուր անցուցած եմ մանկությունս ու ու երիտասարդությանս մեկ մասը, սա համոզումը ներշնչած են ինծի թե Զոհրապին հերոսները մասնավոր դասակարգի մը կը պատկանին, որոնք իրավունք չունին պատվավոր մարդոց սիրույն և հարգանքին:Կրնաք երևակայել իմ շվարումս, անոնց բացարձակ աստվածացումը տեսնելով ամեն հիացման ու հարգանքի արժանիմեծ գրագետի մը գրչին տակ:
Իզուր ժամանակակից գրագետները կը ջանային տարհամոզել ղիս իմ աղանդիս մեջ և ջրել հավատացյալի խորունկ դավանանքս, ըսելով թե իմ ճանչցած կիներս ռոմանթիք գրականության կը պատկանեին, թե նորաձևութենե ինկած էին իրենց ընտանիքին,իրենց տունին, տեղին փարած, հավիտենական սիրո մը կապված կիները, անձնվիրության և պարկեշտության հերոսուհիները, որոնց տիպարը ճանչցած էր մասնավորապես հայուհին:
Այս դավանանքը Զոհրապին եղած է մասնավորապես, ինքն է, որ զայն քարոզած է ամենեն առաջ մեր մեջ, քանի որ Արփիարի, Նաշալյանի, Կամսարականի հետ, սքանչելի տաղանդով մը անշուշտ, ինքն է որ հիմքը դրած է իրապաշտ դպրոցին մեր մեջ ու շարունակած է զայն:
Արդարև ամեն ազգի մեջ բացառիկ ուժեր պետք են՝ նորությունները ընդունելի ըլնելու ժողովրդին, որուն ավանդապահ ու տարամերժ դյուրազգությունը անընդունակ է օտար ու նորօրինակ երևույթներու:
Զոհրապը հզոր գրիչը միայն կրնար իր եզական հրապույրներովը սիրելի ընել մեզի ֆլոպեռի գրականությունը:
Ի՜նչ է արդյոք իրապաշտ գրականությունը, երկու բառով, եթե ոչ ֆիզիքական տիեզերքը մանրամասնորեն տեսնելուև զայն առանց վերապահության նկարակգրելու ազատության նվիրագործումը, բնապաշտ դպրոցին վրա չեմ խոսիր, որովհետև զոհրապ բնապաշտ գրագետ մը եղած չէ երբեք:
Մինչդեռ ռոմանթիքության գլխավոր դերը եղած է նկարագրել ինչ որ չենք տեսներ, այլ զոր կզգանք և կը գուշակենք մեր զգացման, մեր մտածումին համաձայն:
Վիպագիրներեն ոմանք արտաքին աշխարհն ու զգայությունները կը բացատրեն. իրապաշտներն են անոնք:
Ոմանք զգացումներն ու մտածումները կը վերլուծեն ռոմանթիքներն են ասոնք:
Եվ սակայն տգեղություններ նկարագրելու իրավունքը չի վտարեր գեղեցկություններըարտահայտելու պարտականությունը:
Եվ չենք կրնար համոզվիլ, որ իրապաշտ գրականությունը մեր մեջ մու գործած օրեն՝ անհետացած ըլլան մտքի և սրտի տեր կիները, տեղի տալովվ անոնց, իրենց ֆիզիկական շնորհներովը միայն կոչված են ընտանեկան և ընկերային կյանքը հեղաշրջելու:
Զոհրապին նորավեպերը, սակայն ասիկա հաստատելու բնույթը ունին:
Դիտեցե՛ք. իր քառասունե ավելի նորավեպերու մեջ՝ չկա մեկ կին մը գոնե, որ ուղղամիտ, պարկեշտ և սրտով ու մտքով հավատարիմ մնացած ըլլա իր սիրույն:
Սկսենք իր ամենեն սուրբ վեպերեն. ի՞նչ է Տալիլան փոփոխամիտ, թեթևաբարո աղջիկ մը:
Ի՞նչ է Աննիկը, կարծեմ թեին հերոսուհինկեղծիքի գլուխ գործոց մը:
Ի՞նչ է Սառան, զոր ինք առաքինի կին մը կը համարե կասարակ պչրուհի մը, որ իր ամուսնին հետ կ՝ապրի սիրով, և ուրիշ մըն կը կապե իր խոստումներովը:
Վերադարձին Մաքրիկը, դիմակին մանիշակաբույր տիկինը, երջանիկ մահին հերոսուհին սրտի և մտքի մեղավորներ են ամենքն ալ:
Խարիսխին Սուրբիկ հանըմն անգամ, գերազանցորոն անբասիր կինը, սոսկալի տիպար մըն է շահախնդրության, որ սակարկություն կ՝ընե Աստծո հետ իր աբարեպաշտության մասւն, և իր ջերմերանգ աղոթքներուն ու վառած մոմերուն փոխարեն վարձ կը պահանջե անկե:
Առջի սեր առջի բարիին թագուկ տուտուն միայն բացառություն կը կազմե այդ թափորին մեջ, բայց ան ալ անցյալին կը վերաբերի, մեր սերունդեն չէ:
«Իր դեմքը... խորշումերով լեցուն, կաթնապուրին երեսը ծածկող պարուտակին կը նմամի, մաքուր ու փոթփոթ»:
Ավելորդ է կարծեմ խոսիլ պարահանդեսին վաղորդայնին մեջ՝ Նարդիկին և Մամայիդ բարև ըրե՛,այրին, Մյուսը նորավեպերուն մեջ հիշված կիներուն վրա, որոնք բարեբախտաբար հազվագյուտ ցուցանքներեն մեր ազգի մեջ, և սակայն իրենց անբարոյականությամբ ոչ միայն չեն զղվեցներ զինքը, այլ երբեմն կը հիացնեն իսկ:
Կը փորձեմ հարցնել, թե արդյոք իրապաշտ դպրոցը անբարոյական կիներ միայն ներկայացնելու համար կազմված է:
Ուրկե կրցած է գտնել Զոհրապ այն պարկեշտ, ազնվասիրտ, ուղզամիտ, հավիտենապես իրենց իտյալին հարած տիպարները, որոնք արական սեռին կը պատկանին և, որոնք իրենց հերոսներու վսեմ պարը կը կազմեն:
Պարահանդեսին վաղորդայնին բանաստեղծը, կատակին դժբախտ զոհը, մյուսյու Սեֆերյանը, մյուսին հավատարիմ սիրահարը, ֆուռթունային, Այինկային Սահակը, Հուսեփ աղան, Տաիլաին տոքտորը.-բոլորն ալ ռոմանթիք տիպարներ, անստգույգ նկարագիրներ, բոլորն ալ հավատարիմ իրենց սերերուն, բոլորն ալ զոհերեն թեթևաբարո, խաբեպատիր կանանց անսիրտ մեքենայուններուն:
Հապա չիտին պարտֆին Հուսեփ աղա՞ն,այն բարի, անձնազոհ հայրը. հապա ժամին բակի տերտե՞րը, որ իր սրտին ցավեն կը մեռնի, անարժան մարդ կը եկեղեցիին մոտ թաղված ըլլաուն համար:
Լուսահոգիին ողորմելիլ խոստումներն անգամ գոնե սիրո մեջ հավատարիմ պահելու շնորհը կ՝ընտրե, ինչ-որ կը զլանա սիրված, պաշտված, երկրպագված կիներուն, զորս իր անզուգական տաղադը կը բանաստեծացնե, իրենց մոլություններեն, իսկ առավելություններ քաղելով իր նյութեն համար: Ոչ մեկը նախատված. հեղինակը ոչ մեկուն համար գործածած է անարդարական բառ մը, որովհետև անոնք լեցուն իրաններ, հրդեհի պես բոցավառ կամ ածուխի կոտրտվածքի փայլուն մազեր և վրդոհվիչ, հիմարացնեղ նայվածքներ ունեին: Աչք կը գոցե անոնց ամեն հրեշություններուն, և անտարբեր կը մնա, երբ իրենց պզտիկ թաթիկներուն մեջ կը ճմլեն, կը բզկտենք գիրենք սիրող սիրտերը:
Արդեն գրագետը՝ կնոջ ճակատագիրը, գրեթե անոր նպա տակը կը նկատե իր խաբեությունը, կեղծիքը, անհավատարմությունը, պչրանքը, այն ամեն զզվելի հանգամանքները, որոնք մարդը կը նվաստացնեն, և որոնց դեմ հավիտենական կոխ մը կը մղեն գիտությունն ու դաստիարակությունը։
Ինքը ըսած է տեղ մը․ « Արմենիսա ուղղամիտ կին մը ըլլալով, հետաքրքրական և շահագրգիռ ըլլալե դադրեր էր»։
Ի՛նչ սարսափելի գաղափար կազմած է ուրեմն ինքը կնոջ մասին, որ չի կրնար տոկուն ուղղամտության նկարագիր մը տալ անոր։
Իր ամենեն սուրբ, ամենեն համակրելի և խոհական կնոջ տիպարը մայրապետն է, որուն բարեհաճ է ըսել տալ․ «Քանի որ ինծի տրված չէր աշխարհքը վայելել, ջանացի որ ուրիշներ առանց ցավի վայելեն զայն․ իմ զրկումովս ուրիշներուն վայելքը շինեցի»։
Այդ միևնույն մայրապետը քիչ մը ետքը կըսե սակայն․ «Էրիկ մարդոց ցավատանջ գոռում գոչումները մտիկ ընելով իմ սրտիս զսպված ու անմռունչ ցավերը գոհացում կ՛ստանան, կը մեղմանան»։
Ճշմարիտ ճիվաղ մը չէ՞ այն կինը, որ իր սիրահարեն լքված ըլլալուն համար՝ վրեժ կը լուծե բոլոր այրերեն։
Բայց ինչո՞ւ այս հոռետեսությունը կանանց մասին, ինչո՞ւ մոռնալ իրենց անկեղծ հրայրքներուն անձնատուր, անոնց համար տանջվող, անոնցմով մեռնող գերազանցապես հերոս կիները, որոնք ամեն չարչարանք սիրով կը տանիին՝ հավատարիմ մնալու համար իրենց հոգվույն մեկ խորունկ զգացմանը։
Պիտի փափաքեի, որ վարպետը մտներ սերմերեն ներս ոչ միայն սրահներուն, ուր կիները հոլանի լանջքերով, մետաքսի շրշյուններով իրենց ծոծրակին բուրումնավետ շնորհքը կը պտտցնեն, այլ նաև հոն, ուր կինը պարզ շրջազգեստի մը մեջ նույնքան գեղանի, պարտքի, աշխատության և ճշմարիտ սիրո կյանքը կ՛ապրի,-թող ըլլա զրկանքով, տոկունությամբ լեցուն կյանք մը, որմե իրեններուն երջանկությունը կը կազմվի։
Բայց հարգելի հեղինակը երես կը դարձնե այդ կիներեն, աչքերը կը գոցե զանոնք չտեսնելու համար, որովհետև գուցե կը վախնա անոնց հավիտենական հրապույրեն, ինչ որ վնասակար պիտի ըլլալ թեզին: Ինքը աչքի առջև ունի միայն իր հերոսուհիներին աշխարհքը և կ՝ըսե.
«Ընկերական կյանքի մեջ, կինը թշվառության և անիծից տարր մըն է միայն և ոչ այլ ինչ: Իր խոստացած երջանկությունը խաբուսիկ երազ մ է միայն, և ինքը Կալիբսոյի նման հեշտամոլ և պաշտելի դիցուհի մը, ուրիշ նպատակ չունի, բայց եթե մոլորեցնել մարդը աշխատության ճամբին, և իր ինքնահոժար գերությամբը ձեռք բերել այն իշխանությունը զոր պահանջվելու համար ուրիշ տիտղոս մը կարող չէ ցույց տալ»:
Զոհրապ իրավունք ունի, բայց թո՛ղ ներողամիտ ըլլա,որ ըսեմ իր հերոսուհիներուն համար միայն:
Ահա՛ իմ բողոքս որուն արդարությունը վճռվելու համար բավական է որ, իր խղճմտանիքի խորը իջնե: Բայց այս բողոքը որուն արդարությունս վճռվելու համար բավական է որ իր խղճմտանքի խորը իջնե:
Բայց այս բողոքը ենթադրեկով որ հայ իգական սեռին մեծամասնության սրտին աղաղակը ըլլար, ծաղիկ մը չպիտի՞ նկատողության պիտի առնեինէ մեր սեռին իրավունքներունսարակ գրչի մր կողմե: Բայց Զոհրապ գերազանցապես կանաց գրագետն է, ան որուն գրչին տակ պիտի ուզեինք անմահցած տեսնել հայ կինը իր գարավոր առաքինությանը դերին մեջ իր նորավեպերը այսօրվան չեն վերաբերիր միայն, դարեր ետքը, այդ հոյակապ հուշարձաններուն մեջ ապագա սերնդի իր հերոսներուն տարբեր կիներ ալ գտնեին ստույգ գաղափար մը կազմելելու համար ԺԹ դարու հայուհույն նկատմամբ:
Որովհետև իր գեղեցիկ նորաավեպերը, որոնք հետորներ կը կազմեն,իբռև գրական թանկագին գոհարներ, իբրև անկեղծություն և մեծ տաղանդի շքեղ ճառագալթումներ ձեռքից ձեռք պիտի անցնեին անտարակույս, իրեն անմահ հեղինակային անունի հետ: Իբրև գրականությունից անոց արծեքը այնքան մեծ է, որքան քիչ հավակնություն դրած է անոց մեջ: Չկա մեկը, որ... իր անձեն, իր սրտեն, իր մտածումեն, իր ճաշակին բան մը գտած չըլլա այնտեղ:
Որովհետև Զոհրապ, հակառակ իր նյութապաշպ մարդու առերևույթ ձգտումներում, բանաստեխծ մըն է, որ իմաստասերի և երազատեսի միտք ունի: Եվ իմաստասերները հաճախ ճշմարիտ բանաստեխծներ են:
Իր ոճը, հատակ, մաքուր, պարզ և բացահայտ, լուսապայծառ պալատի մը կը նմանեցնեմ, ուր մութ խորշ մը, ստվերոտ անկյուն մը չկա:
Անիկա կը գրե առանց Հովակնոտ ճիգերու, անսեթևեթ, առանց ճամարտականության, առանց փնտռուքի, առանց ծճողումի:
Գրական ազնվանպետությունըիր թերությունը եղած չէ ամենևին, որովհետև մասնավոր դատակարգի մը համար չէ ամենևին, որովհետև մասնավոր դասակարգի մը համար չէ, որ կը գրե, և ամենեն անգրագետ մարդիկ կը հասկնան ղինքը առանց ճիդի:
Ասոր հակառակ, ամենեն շատ բանաստեղծություն, նկար, անակնկալ, հնարք և արտահայտության նորություն կա իր դրզացքին մեջ:
իր նմանությունները ճշգրիտ, զմայլելի և անպիտ են. իրն են բոլորն ալ, ցոլացումը իր քաջասիրտ, անկեղծ և արտասովոր նկարագրին:
Ինչ սրտառուչ տողեր կան Ֆուռթունային մեջ, որ կը լացնեն իրենց զգացված խորունկությամբը, և ինչ լայն, ինչ ներողամիտ ոգի դժբախտներուն թերությանցը համար:
Ասիկա ճշմարիտ մարդասերի զգացում մըն է, որ երջանիկներուն, բախտեն սիրվածներուն հատկությունը չէ ընդհանրապես:
Ինծի համար, մեր գրականության անմրցելի հրաշակերտները պիտի նման իր Ճիտին պարտքը, անդրշիրիմի սերը, այինկան որոնց մեջ հեղինակը իր տաղանդին այլագան կարոողություններովը ի հայտ կուգա, իբրև դիտող, իբրև զգացող և արտահայտող:
Իր լեզուն, ոճին պես պարզ և դյուրին, դասական չէ անշուշտ. տեղ տեղ ֆրանսաբանություններ և տաճկարանություններ կարելի է գտնել, որոնք ջիղերը թունդ պիտի հանեին հայկաբան պատվելիներուն, և որոնք սիրուն, հաճելի, զարտուղի և հրապուրիչ են:
Ինքը կարգ ու սարգի թշնամի նկարագիր, ինքզինքը շղթայազերծ ըրած է քրեականական կարգ մը կապանքներե, որոնք անհրաժեշտ են միջակ գրողներու համար, բայց իր տաղանդը պետք չունի անոնց:
«Շատ մը բաներու մեջ վայելեցնելը մեծագույն ճշմարիտ արդարած ուժն է» ըսած է ինքը, և իր քերականական շեղումները կը վայելեն իրեն, ինչպես պիտի վայլեր արտաքո կարգի գլխարկ մը շատ գեղեցիկ գլուխի մը:
Սակայն իր ամենեն մեծ,ամենեն նշանավոր հատկոիթյունը պիտի մնա գրելու հազվագյուտ ճաշակը, ինչ որ մեծ գրագետները կը հատկանշե: Կարելի չէ դտնել տող մը, զոր ավելորդ համարես իր գրվածքներուն մեջ, կամ վայրկյան մը ձանձրանաս իր երկերուն ընթերցումին մեջ: Իր նկարագրությանց մեջ հոյակապ, սակավապետ, նույնիսկ ագահ այնքան, որ անոնց վրա հիացած պահուդ իսկ՝ հանկարծ կ՚ավարտեին: Այս պարագային իպ ոճը գործածելով պիտի ըսեմ, պչրող կին, որ խնայողությամբ կը գուրծածե իր հրապույրին գանձերը, վախնալով,որ մի գուցե անոնք շուտով սպառին: Իր խորհդությունները այնքան թափանցող, այնքան հզոր,երկու բառե միայն կը բազկանան: Իր տեսիլթները, իր անփկությունները, իր հեգնանքը լեցուն բաժակե մը հորդող կաթիլ մը նեկտարն է, որուն շրթունքդ հազիվ մոտեցուցած՝ բաժակը ետ կը քաշվի իսկույն:
Ամբողջ փիլիսուփայություն մը երկու երեք նախադասությանց մեջ,որուն վրա կարելի է հատորեն գրել և որոնք իրենց անկեղծ, խիզախ, սլացող, քայքայող ու շինող իր մտքին փայլակներն են և կը լուսավորեն ու կը ներշնչեն ամեն դասե, ամեն սեռե ընթերցողները: Ամեն մարդ կը կարդա զինքը հաճույքով, անհամբերությամբ, սքանչանքով, ծերեն ալ, երիտասարդներեն ալ, դպրոցական տղանք ալ՝ հակառակ մեր արգելքին, և գրագետն ալ, ռամիկն ալ, ու ամենքը կը հասկնան, ամենքը կը փնտռեն զինքը, և իր կարոտը կ՚ղգան:
Այս չէ՞ արդեն գրագետին մեծագույն փառքը և անմահությունը:

Հովհաննես Թումանյան
Նմանություն
Եթե մի օր, անուշ ընկեր,
Գաս այցելու իմ շիրմին
Ու նորաբույս վառ ծաղիկներ
Տեսնես փըռված չորս կողմին,
Դու չըկարծես, թե հասարակ
Ծաղիկներ են ոտքիդ տակ,
Կամ թե գարունն է այն բերել,
Իմ նոր տունը զարդարել։
Նրանք չերգած իմ երգերն են,
Որ սրտումըս ես տարա,
Նրանք սիրո էն խոսքերն են,
Որ դեռ չասած ես մեռա։

Ավետիք Իսահակյան
Նայում են ցոլուն աստղերը անշեջ
Նայում են ցոլուն աստղերը անշեջ
Լուռ անապատին քնքուշ հայացքով.
Եվ ծավալվում է մըռայլ հոգուս մեջ
Լուռ անապատը խո՛ր գաղտնիքներով:
Եվ նրա անհուն, հավերժ ղողանջուն
Վեհ լըռության մեջ մըտորում եմ ես,
Հոգիս այրում են և թևավորում
Այն վառ աստղերը պատգամների պես…
1895
Անի

Պարույր Սևակ
Դու մի հարցրու
11.XII.1963թ.
Երևան

Ավետիք Իսահակյան
Լուռ գիշերին մտքիս դիմաց
Լուռ գիշերին մտքիս դիմաց
Շա˜տ ստվերներ ժողվեցան. –
Ընկերներըս` մեռած, կորած,
Հոգուս խորքով անց կացան:
Նրանց աչքերն` անհույս, անսեր,
Սրտիս խորքը նայեցին, -
Խոր վերքի պես սիրտըս բաց էր,
Նրանք այնտեղ սուզվեցին …
1898
Ալեքսանդրապոլ

Դանիել Վարուժան
Ջուրին վրա
Նըվագե՛ կիթառդ, ո՛վ իմ Մելինա,
Լուսինն է ցաթեր, վերքի պես լանջքիս.
Երգդ, իբրև ըսպունգ, կը ծըծե ահա
Աստղերն երկընքին, արցունքներն աչքիս:
Աշխարհը մոռնա՜նք. ջուրին վրա` լուսնին
Լուսասփյուռ ճամբա՛ն ըլլա մեր ճամբան…
Երբ պըսակեմ գլուխս ողկույզով, Մելի՛ն,
Սըրտիս արյուննե՛ն իսկ գինի կ'ըլլան:
Թող երգդ հըրճըվի՜. Ծովը լուսավետ
Անդունդին աղով կ'օծե գանգուրներդ`
Զոր խառնեց ահա սյուքը` լարերուդ:
Թող երգդ արփենա՜. լեցուցի գինին
Կիթառիդ տոսախ պորտին մեջ հըրուտ…
Աստղի՜կն է նըստեր մեր նավուն քիթին:
Հրաշալի հեղինակներ
15 ամենակարդացված ստեղծագործությունները
Սիրված արվեստոտ կայքեր Յատուկից
Մենք ստեղծել ենք մի քանի արվեստոտ կայքեր, որտեղ դու կարող ես վայելել հայ արվեստը
Հայ ամենահայտնի դասական և ժամանակակից նկարիչների լավագույն գեղանկարներով պատրաստված օնլայն փազլներ
Այցելել կայք
Հայ ամենահայտնի դասական և ժամանակակից կոմպոզիտորների լավագույն երաժշտությունների գործիքային կատարումներով երգացանկ
Այցելել կայք
Սիրված արվեստոտ ապրանքներ՝ փազլներ, փոստային բացիկների և մագնիսով էջանշանների հավաքածուներ
Այցելել կայք