1․ Մաժոր

Կարճ կեսօր: Թույլ արև:
Տերևաթափի ամիս:
Փողոցների երկարության մեջ,
այգիների փափուկ սիզամարգին,
սրճարաններում թեք նստած`
մենք տաքանում ենք
մարտադաշտից եկող կրակոտ լուրերով.
Պաշտպանության բանակը խոցել է
5 անօդաչու թռչող սարք,
9 տանկ ու զրահամեքենա,
1 ՏՕՍ համակարգ,
2 ուղղաթիռ,
թշնամին ունի մարդկային ուժի ահռելի կորուստ,
այդ թվում սպանվել է 31 վարձկան ահաբեկիչ:

Իսկ երեկոյան սառում ենք հեռուստացույցի առաջ`
տանը` բազմոցին թիկնած,
և չեն ծածկվում մեր մրսող ու բաց տեղերը:
Բոլոր անցքերը ամուր փակած սահմանից
պատերազմը քաղաք է սողում ու գյուղեր
օրվա բոլոր ժամերին`
սև ժապավեններին գրված նոր անուններով.
Նվեր 18
Հայկ 19
Կարեն 20
Դավիթ 31
Տարոն 56
ժամկետային, կամավոր ու աշխարհազոր:
Իսկ կանանց ջոկատից զոհվել է Անին`
երկու երեխայի մայր:
Կնոջ գեղեցկություն ունի պատերազմը այս անգամ
և երեխայի արցունքի մաքրություն.
չքնաղ կհնչեր այս պատումը որպես վիպերգ,
եթե ողջերը չթաղեին մահացածներ
և մահացածները չայցելեին ողջերին թաղվելուց հետո:

Պատերազմը անուններ է գրել մեր աչքերի մեջ`
և փամփուշտով փորել մեր սրտի վրա,
որ անկարող է ջնջել որևէ խաղաղություն:
Մեր երակներում հավաքած վերջին ջերմությամբ
փափուկ ծածկում ենք լույսի պես մարմինները նրանց
և ամփոփում Եռաբլուր պանթեոնում`
իրենց հայրերի ու երղբայրների կողքին`
նախորդ պատերազմներում զոհված,
և օր օրի աճող գերեզմաններում:
Հայրերը զոհվեցին որդիների համար,
հիմա որդիները զոհվում են հայրերի փոխարեն`
երկրորդ անգամ:

Սահմանին հոսպիտալ է,
ներսում` վարակին հարմարեցված հիվանդանոց.
վիրադանակ, հաբերի ու ներարկիչների խուլ աղաղակ:
Մենք դադարել ենք լսել
առողջապահության համաշխարհային հորդորները.
դիմակ կրել,
պահպանել սոցիալական հեռավորություն,
ձեռքերն ախտահանել ալկոգելով:
Ոչ մի կերպ չի գտնվում COVID-19–ի պատվաստանյութը
կամ բուժման որևէ միջոց.
համաճարակը սպանում է նույնքան և առանց ընտրելու`
ինչպես սմերչը մարտադաշտում`
հավասար մահվան նշան դնելով թիկունքի և ճակատի միջև:
Մենք մնացել ենք երկու պատերազմի արանքում,
մեկը մեր դեմքն է փակել,
մյուսը մեր թիկունքն է բացում:
Մենք քնում ենք համաճարակի վրիպած կյանքը
մեր թոքերում սեղմած
և արթնանում պատերազմի դիպուկ մահը
մեր սրտի մեջ:

Ժամանակը սև քառակուսի է պատերազմի օրացույցում:
Բերքահավաքի ամսին
մենք հաշվում էինք,
թե ովքեր են զոհվել մեզանից,
տերևաթափի ամսին
փնտրում ենք` ովքեր մնացին.
իսկ արհավիրքն այս` սև ու ավեր, սկսվեց,
երբ թուզը վերջանում, նուռը ճաքում էր:
Մեր ջերմությունն են մեզնից արձակված,
մեր էությունն են վերադարձած մեզ,
մեր լույսն են` մեզ իրենց մեջ առած.
նրանց հայացքից մահն էր սարսռում
և գտավ մի պահ վախը փարատելու:
Ճաք են մեր սրտի վրա,
խորշ են մեր արյան մեջ,
խոռոչ` մեր հոգիներում.
այլևս մեր շնչառությունն են մեզնից սկսվող:

Լույսի վերմակ է հողի հաստ շերտը,
որ ծածկում ենք մարմինները նրանց,
և բացվելու են տաք արշալույսին`
արև առավոտի մեջ:
Նրանք գալու են ամեն գարնան հետ
արագիլների ճախրանքի մեջ,
թափվող անձրևի կաթիլներում,
քամու բարակ հպումի պես,
և անցնելու են կյանքի դաշտերով մեզ հետ.
չէ՞ որ աղջիկը խնդրել է.
մազերս չեմ կտրի,
կարճ չեմ հագնի,
կանեմ` ինչ դու ես ուզում,
չեմ նկատի տառասխալները գրած նամակիդ,
միայն թե արի,
քաղաքում սիրուն տղա չի մնացել:

Մենք չենք զգում
ո’չ սեր, ո’չ ատելություն
և ամենը, ինչ հյուսված է մեզ հետ
որպես էություն,
չենք հիշում
մեր կերած հացը, մեր խմած ջուրը,
մեր տունն ու հասցեն,
շնչելու օդը.
մեր մերձավորը պատերազմն է,
որ մեր ջղերի մեջ ու մեր բջիջներում է:

Մենք չունենք այլընտրանք,
մեզ տրված չէ երկմտելու հեշտն ու թեթևը
և կասկածը` գոնե մեկ վայրկյան,
մենք դատապարտված ենք
մեկմեկու աչքերի մեջ կարդալ,
որպես հազարամյա ճակատագիր.
-Չե’ք կարող պարտվել,-
որ մեր երթն է և չուն նոր հորիզոններ:

2.Մինոր

Զինադադար: Ինքնահանձնում:
Խնամք ու դողով
մենք հավաքում ենք մնացորդը
մեր ցավի, արյան և ինչքի,
ու ճամփա ընկնում
հողի գույնը մեր աչքերում,
փակվող դռների ճռինչը մեր ունկերի մեջ
և տեղանունների դառնացող համը մեր լեզվի վրա
ինչպես 30 տարի, 105 տարի և 1050 տարի առաջ էր`
դրախտ, քավարան, դժոխքի միջով`
հոգնած ու բեռնավոր, դեպի տուն անհայրենիք:

-Ո՞ւր ենք գնում, տղաս,-
հարցնում է հայրը իրենից ծեր որդուն,
որ երիտասարդ իր օրերն է կողք կողքի
և բոլորովին շարել բեռնատարի թափքում:
-Վառի’ տունը, ո՞ւմ ենք թողնում:
Որդին նայում է կրակին,
հայրը մոխիրն է տեսնում.
ու տանում է շիրմաքարը հոր
մի ուրիշ որդի:
Հանում է խաչը, զանգերն է իջեցնում
վանահայրը միջնադարի եկեղեցու.
-Տեր, փրկեա զմեզ ի չարէ,-
ու թողնում է սրբավայրը պղծողին։
Գնում է շարասյունը տեղահանների`
հատված, ցրիվ ու ավեր,
որ տեղ չի հասնում երբեք ժամանակների մեջ:

Խոցում են օդից, երկինքներից ամենաբարձր,
ցամաքից են խփում, հողի հաստ շերտերից,
արգելված զենքեր են, ռումբեր թունավոր,
որ սփռում են աղետի բոլոր ձևերը` հումանիտար ու կենսական,
և հողը այրվում է խորքից, ուր չի աճելու ծառ ու թուփ:
Տուն ու շենքեր և ինչ կա բարձր` հավասար են հողի հետ,
քաղաքներ, գյուղեր բեկոր են ու խիճ,
սպանված ու տեղահան, բնաջինջ ու ցեղասպան:
Աշխարհը գրում է օրենքներ
թափառող շներին ու կատուներին սատարող,
բայց չի լսում սպանվող երեխայի ճիչը
ու վերջին աղոթքը մորթվող ծերերի.
երկնքում մեր աստվածն է,
երկրի վրա` մեր զինվորը:

Դուք վստահեցիք, մենք թերացանք,
դուք հավատացիք, երկմտեցինք մենք,
ձեր իմաստավորը մենք դարձրեցինք անիմաստ
և մնացինք առ ոչինչ:
Մենք մենակ թողեցինք ձեզ բարձր լեռներում`
ցրտի ու սառնության մեջ,
մոռացանք խրամատների թացի ու արյան վրա`
զենքը ձեռքներիդ,
թիկունք շրջեցինք,
երբ առաջնագծում նայում էիք ուղիղ թշնամուն:
Մենք մատնեցինք ձեր քաղաքը,
բերդն ու ամրոցը,
երբ դուք պարսպին կանգնած,
բարձր աշտարակում և դարպասի առաջ
հսկում էիք օրերի երթն ու ապրելու իրավունքը մեր:
Մենք բացեցինք ձեր թիկունքը,
երբ դուք մեր կուրծքն էիք փակել
ձեր հասակով,
առասպել հյուսեցինք ձեր շուրջը,
մենք մնացինք մանրածախ ու չնչին.
մեզ ստեցին, ու ստեցինք ձեզ:
Մենք հանձնեցինք ձեր հայրենիքը
և ձեր հայրերի հայրենիքը,
թղթին դրած մեկ նիշով:
Մենք կփնտրենք ձեզ ողջերի մեջ,
դուք մեռածների մեջ կգտնեք մեզ.
բայց դուք կա’ք,
և նորից ենք լինելու մենք:

Փորե’ք հողը,
նրանց մարմիններն են` ամուր հենարան
ու լույսի արմատներ, մեր ոտքերի տակ,
նայեք երկրին,
նրանց հասակն է ձիգ ու համարձակ,
որ մեր հայացքը ուղղում է բարձր հորիզոններ,
երկինք նայեք,
նրանք են պատգամում` նոր աստվածներ,
-Երբե’ք չխոնարհվեք:

Հայրենիքը չեն պարտվում, քանի դեռ չեն կորցրել
ինքնահաշտությամբ.
պարտվողն է նորից հաղթում, թե չի ընկրկել:

Մեր կոպերի տակ տեսնելու են ձեր աչքերը,
մեր շուրթերից ձեր բառերն են խոսելու,
հորիզոնը` դեպի հայտնություն, չափելու ենք ձեր հայացքով,
և հոսելու եք մեր երակներով որպես արյան գույն,
շողելու եք աստղալույս մեր հոգիների մեջ:
Պտտվելու է ժամացույցի սլաքը, որ կանգ է առել,
մեկնարկելով ժամանակը նորից` դար ու հազարամյակ,
ձեր անունն է կրելու ծնվող երեխան,
որպես հեքիաթի հրաշամանուկ,
և իր տունն է կառուցելու
ձեր փլված մարմնի դաշտ ու լեռներում,
մեր սկիզբը կլինի այնտեղ,
որտեղ ձեր վերջն էր:

Հնդկաց քաղաքիցը հանած, ջավահիր քար արմանալու,
Ինչի դիաչիս նաղըշ կոնիս, օսկե փարգալ արմանալու.
Ամեն մարթ չի կանա ճարի շահով շըքար արմանալու.
Մարթ հիդըղ չի կանա խոսի, Րոստոմի Զա՛լ արմանալու։

Շիմշատի ծառ բահամ էկած, շենքըդ տաշիլը ինչ կոնե.
էրանի է քու տիրուչը, յադին յաշիլը ի՜նչ կոնե.
էրէաըդ խասա մուրսա՝ ղալամ քաշիլը ի՛նչ կոնե.
Կարմիր ու կանանչ ու ճերմակ, սարիսար ա՛լ արմանայու։

Դու՚ն հիշտ ղիմիշ ա՛նելու չիս, ճըրաք վառած, ղըժար ճարած.
Օվ օր Էրեսըդ կու տեսնե, խիլքը կու դառնա շըվարած.
Անգին յաղութ, անգին ալմաս, բոլորքըդ ջավահիր շարած.
Սկանդարի Ջուլղարեն թողած՝ ջընաղ հեքալ արմանալու։

Համաշա սեյրան իս անում, վարթ ու մանուշակ թաղում իս.
Շուշա-բըրոլե գուլաբդան բերնեդ վարթաջուր մաղում իս.
Թաքավուրի քաջի ջիղա, օսկե թիլըդ շաղմաղում իս.
Հուրսուրդի ձեռիցը փախած ջեյրան, մարալ արմանալ:

Ցա՛ր, քիզանից հիռանալըս մեռնելուս վըրա դըժար ա.
էշխիցըդ Մեջլում իմ դառի, ի՚նչպես ա՚նիմ ինձի չարա.
Ավելի չէ Սայաթ Նովեն՝ քիզի ծառա ու նոքար ա.
Նըրանից ձեռքը քաշիլը՝ շատ ա էտ, լա՛լ արմանալու։

Մի՛ լար, որդի՛ս, որ չես լսում
էլ մայրական քաղցր օրոր.
Ես մեծ կռվի երգ եմ հյուսում
Օրոցքիդ մոտ ամեն օր։

Դու լսո՞ւմ ես՝ այնտեղ՝ դրսում
Շաչ ու շառա՜չ, լաց ու կո՜ծ,
Մեր արյունն է այնտեղ հոսում՝
Ներկած և՛ տուն, և՛ փողոց...

Այնտեղ գնդեր խառն ու ցրիվ,
Բանվոր գնդեր ահարկու,
Քաջ մղում են մի մեծ կռիվ
Աշխատանքի և ոսկու...

Այնտեղ ոսկին՝ տեր֊տիրական
Որպես դահիճ դըժնադեմ,
Սուր է պարզում մեր օրական
Թույնով շաղախ հացի դեմ...

Այնտեղ հայրեր, այնտեղ որդիք
Մի նոր կյանքի եզերքում.
Որպես մի-մի հերոս-մարտիկ
Մահն են գրկում ու երգում...

Այնտեղ է և մեր աչքի լույս,
Մեր օջախի վառ ճրագ՝
Հայրդ կռվում, սիրտն ալեհույզ,
Սրտում և՛ թույն և՛ կրակ։

Մի՛ լար, որդի՛ս, որ չես լսում
էլ մայրական քաղցր օրոր.
Ես մեծ կռվի երգ եմ հյուսում
Օրոցքիդ մոտ ամեն օր...
(1910)

Օտար աշխարհում ստրուկ ու գերի
Թառամեց, անցավ իմ կյանքը մատաղ:
Ա˜խ, ո՛չ մայր տեսա, ո՛չ սեր ընկերի,
Սրտիս մեջ` արցունք, աչքիս` սուտ ծիծաղ:

Կռո՛ւնկ ջան, կռո՛ւնկ, թռցրու ինձ քեզ հետ,
Տա՛ր իմ հայրենի երկիրն հեռավոր,
Մեր արևի տակ, ա˜խ, գոնե մեկ օր
Ծունչ առնեմ ազատ, մեռնեմ բախտավոր:

1919-1920

Անձրեւը երկու oր առաջ էր եկել, առավոտյան արեւը կուրացնող բռնկումներով դուրս եկավ, անտանելի լույսի հոսքը միանգամից վերցրեց հողի խոնավությունը։ Հարեւան Ներսիկը հարբած քնած էր, ինչքան էլ ձեն էին տալիս, չէր արթնանում։ Նրա տրակ տորը հանեցինք բակից ու առանց նրա գնացինք լճերի մարգա գետինը` խոտը հնձելու։

Լճերից մեկը կարմիր էր, մյուսը` դեղին, էն մեկը` կապույտ։

Դեռ չորս շրջադարձ էինք կատարել, ու հնձված խոտի ծորերը ձգվում էին մեր ետեւից, կողքիս նստած Սամվելը ծամոնը փուչիկ էր անում ու քթի տակ պայթեցնում, նորից ու նորից պտտեցնում էր դեմի ատամների տակ, շուրթերի վրա փքում էր ու պայթեցնում, հետո խցիկից դուրս ընկավ, ու տրակտորի ետեւի մեծ դողը վրայով անցավ։ Հայրս խոտհնձիչ֊քարշակի վրա էր, առաջինը խոշորացած չափերով նրա դեմքը տեսա ու կանգնեցրի մեքենան։ Մի ժամ, երկու ժամ նստել էինք ու չէինք խոսում։ Հպանցիկ մկներ էին անցնում֊դառնում։ Մեզ մոտիկ արտույտն էլ կանչեց։ Հետո հայրս ասաց․ «Գնա գյուղ, մորդ կանչի` թող գա»։ Նրա աչքի տակ մեղուն խայթել էր, կապտած ուռուցքը մի աչքը փակել էր` քիթ ու բերանը լավ ծեծված մարդու նման էր։ Ասաց․ «Այսպիսի գործին միլիցիան չպիտի խառնվի։ Նրանք հարեւանՆեր սի կին էլ կնստեցնեն, ինձ ու քեզ էլ։ Սա մեր գործն է։ Մորդ ասա, թող կեսօրվա հացը բերի, ու հարեւաններին հարցրու` Սամվելին չե՞ն տեսել, եթե տեսնեն, թող Երեք լճերի մարգագետինը ուղարկեն»։ Լճերից մեկը կարմիր էր, մյուսը դեղին, էն մեկը` կապույտ։

Ես միանգամից բարձրացա տեղիցս, շատ արագ էի քայլում ու ետ չէի նայում։ Հետո բռունցքից էլ փոքր մի թեթեւ թռչուն միացավ ինձ ու մինչեւ գյուղ ուղեկցում էր, համարյա ոտքերիս տակ էր ընկնում, սրընթաց իջնում, զարնվում էր ու արագ հեռանում։

Ցանկապատի դռնակը ճռռոցով էլ բացեցի` պապս չարթնացավ։ Փեթակների կողքի քարին էր նստած, մեղուների միալար բզզոցից ու շինվող մեղրի բուրմունքից թունավոր` անզգա էր, ու ինձ չտեսավ։

Մայրս մինչեւ հանդի մեր կերակուրն էր պատրաստում, դուրս եկա գյուղամեջ ու թաղից թաղ յոթ֊ութ տարեկան երեխաներին ու մեծերին հարցնում էի․ «Սամվելին չե՞ք տեսել»։ Վերադարձա, հացը հացին շարված, կապոցը դրված էր․ պայուսակները վերցրինք ու դուրս եկանք։

Պապս փեթակների կողքին էլի քարին էր նստած, մոտեցա, ուսը սեղմեցի, աչքը խաղաց ակնակապիճի մեջ, սովորականից մի քիչ բարձր էր խոսում․ «Խոտն ենք հնձում, Սամվելը որ տուն գա, ուղարկեք Երեք լճերի մարգագետին` մեզ օգնելու»։Լսում է, ուշակորույս աչքերն ինձ են նայում։

Անընդհատ առջեւից ես էի քայլում։ Հենց գյուղից դուրս եկանք ու մտանք մարգագետին, այն թռչունը դարձյալ եկավ ու սկսեց թեւել ու զարնվել մեր ոտքերի տակ։ Մի քիչ առաջ էր անցնում, ետ վերադառնում ու նորից կորչում։ Մայրս ասաց․ «Մի վախեցիր»։ Ասացի․ «Մի քիչ նստենք, թող հեռանա, նոր գնանք»։ Ես նստել էի, նա ափը գլխիս դրեց․ «Երեւի երբ տուն էիր գալիս, էլի ուղեկցե՞լ է, դրա համար սարսափեցիր։ Նրա գլխապատառ ճչոցներից վախենալու բան չկա, սովորական թռչուն է։ Հիմա շոգ է, բոլոր բզեզներն ու մլակները թաքնվել են խոտերի տերեւների տակ, որ քայլում ենք, ոտքերով կպչում ենք խոտերի ցողուններին ու թռչեցնում նրանց, մեզ ուղեկցող շաղկտիկն էլ, ուրախու թյան ձայներ արձակելով, որս է անում։ Ոչ մի խորհրդավոր բան էլ չկա, այդպիսի թռչուն էլ է լինում, վախենալ պետք չէ, նա երբեք մարգագետնի տարածքներից դուրս չի գալիս, սովորությունն է այդպիսին»։ Արագ էի քայլում, շաղկտիկը ուղեկցում էր մեզ։ Հեռվից առաջինը երեք լճերը տեսա, հետո` հորս։ Նա նույն դիրքով նստած էր։ Լճերից մեկը կարմիր էր, մյուսը` դեղին, էն մեկը` կապույտ։

Մայրս նույն տրամադրությամբ խոսելով գալիս էր, որ Եփրեմի Սաշիկը Երեւանում տուն է գնել, իսկ Եվան գիշերը Մուկուչին մի կճուճ մածուն է տարել։ Հետո մենք հասանք ու կանգնեցինք նրանց գլխավերեւը, մեր երկու թանձր ու սեւ ստվերներն էլ էին հողի վրա փռված։ Մորս ձեռքից կապոցն ընկավ, բայց չէր լացում, հացերը հավաքում էր կապոցի մեջ, նորից ընկնում, գլորվում էին, ինքը հավաքում էր` մատների միջից փախչում, շաղ էին գալիս, ոչ աչքերն էին թացանում, ոչ էլ լացում էր, միայն մազերն էին խոնավանում, ջուր դառնում։ Հայրս նրան ասաց․ «Ինչքան ուզում ես` լաց, մազերդ փետիր, գոռա, սուգդ արա, որ տանը ծպտուն չհանես, ոչ ոք չպիտի իմանա»։ Մորս լացն օգնեց` մենք էլ լացեցինք։ Մեղվի խայթոցից հորս մի աչքը կապույտ ուռուցքով փակ էր, ու արտասվելիս լավ ծեծված մարդու էր նման, իսկ ձենով լացելիս` նաեւ փոքրիկ երեխայի պես էր։ Երկնքում կուրացնող բռնկումները դառնում են ավելի պայծառ, շողացող բոցերի շեղբը կտրում է, արցունքներից ոչ թալկանում ենք, ոչ էլ քրտնում։ Փորում ենք։ Արդեն երեկոյանում էր։ Ես ու հայրս ճիմը քառակուսի֊քառակուսի կտրել ու փոսը փորել էինք։ Վերջում նորից քառակուսի֊քառակուսի ճիմերն այնպես շարեցինք, որ մարգագետինը հարթ դարձավ, ու կասկածելի բան չմնաց։

Հետո արեւը մայր էր մտնում, հայրս մտավ խցիկը, մեզանից շատ առաջ անցավ․ փոսերի վրա ոստոստալիս խոտհնձիչ֊քարշակն ահռելի դղրդում էր, մետաղների սուր ճռնչոցներով տրակտորը գյուղ էր տանում։

Մենք մարգագետնի ճանապարհով ոտքով էինք գնում, ու այն թռչունը, որ մեր ոտքերի հարվածներից,` խոտերի ցողուններից թռչող բզեզներ ու մլակներ էր որսում, դարձյալ մեզ ուղեկցեց։ Աջից ու ձախից թեւում էր, գալիս֊գնում։ Արդեն մարգագետնից դուրս էինք եկել, մոտենում էինք գյուղին, ոտքներիս տակ չոր գետինն էր` նա դարձյալ թռչում էր մեր շուրջը։ Մայրս ավելի մոտեցավ` ուսով կպավ ինձ։ Վաղուց, երբ ճանապարհ ընկանք, այդ ժամանակ էի նկատել, որ ականջօղերից մեկը չկա, բայց չէի ուզում նրան ասել։ Երբ թռչունը դարձյալ հպանցիկ անցավ, մայրս ինձ թեւանցուկ արեց, թեւի մեջ դող կար, ու հայացքով հետեւում էր նրա պտույտներին, այդպես նա տնքում էր դաշտային աշխատանքներից հետո` գիշերները քնի մեջ, ու նրա դողը եկավ իմ մեջ` ես էլ էի սրթսրթում։

Երբ գյուղ հասանք, մութը դեռ լրիվ չէր իջել, ձիու աչքերի մեջ պատկերներ կային։ Մեղուները փեթակներն էին մտել, պապս արթնացել էր թունավոր անզգայությունից, ձին կապել էր ցանկապատին ու թիմարում էր, ձիու թրթռացող մաշկի հետ ձեռքը դողում էր, ամբողջ մարմնով ինքն էլ էր ցնցվում։ Ձիու խոշոր, սեւ աչքերի մեջ մենք երեքս էլ դեմքով երեւում էինք, ու մորս մի ականջօղը չկար։ Ասաց․ «Սամվելը դեռ չի վերադարձել, հայրդ գնացել է նրան որոնելու»։ Ես ու մայրս, էլ գնացինք ու «Սամվե՛լ, Սամվե՛լ» գոռալով` եղբորս էինք որոնում գյուղի թաղերում։ Գյուղացիներից էլ ոչ ոք նրա տեղը չգիտեր։ Երկու հաղթանդամ հորեղբայրներս արյուն իջած աչքերով էին․առնական ու բամբ ձայնով, քրտինքը ճակատներին` բոլորին հարցաքննում եւ հրամաններ էին տալիս, շատերը միացան մեզ, ու մինչեւ լուսադեմ, լապտերները վառած, բոլոր հավանական ու կասկածելի տեղերում նրան էին որոնում։

Հովիվներից մեկը` Ավոն, ասաց․ «Վայ թե ես տեսել եմ նրան»։ Մորս հարցրեց․ «Ճերմակ սարոշկա՞ էր հագած, եթե սպիտակ էր հագինը, ուրեմն Սամվելն էր։ Դեղին լճում ձուկ էր որսում։ Ես էլ ասի` էս մատմ երեխուն ինչո՞ւ են միայնակ ծովը թողել, ճիշտ է, շատ հեռվից տեսա, բայց հագինը հաստատ ճերմակ սարոշկա էր»։ Ճնշումից արնակոխ աչքերով հորեղբայրներս` առաջնորդ, լապտերներով ճանապարհներս լուսավորելով` հասանք լճափ ու, խմբերի բաժանված, նրան էինք որոնում։ Մենք էլ բազմու ֊Սկզբից հորս ծնկներին, կրծքին, հետո կոկորդին ջուրը հասավ` առաջանում էր ու գոռում, առաջանում էր ու գոռում։ Մայրս էլ էր կանչում թիկունքից` բազմության միջից, նրա ձայնը տարբերակող, տարորոշ լսվեց, երեւի դրա համար հայրս ետ եկավ։

Մորս զգեստի` կրծքերը սքողող մի կոճակը չկար, վաղուց, երբ ճանապարհ ընկանք, այն ժամանակ էի նկատել, բայց չէի ուզում ասել։

Առավոտյան Մակարը շրջկենտրոնից քննիչներ կանչեց։ Նրանք, ակումբը գրասենյակ դարձրած, երկու հաղթանդամ հորեղբայրներիս էլ դռանը պահակ կարգած, շատերին հարցաքննեցին։ Հորս հարցրին․ «Գյուղում թշնամի չունե՞ս»։ Արնակոխ աչքերով հորեղբայրներս ծիծաղեցին։ Հարցին․ «Բա աչքդ ինչի՞ է փակ ու կապտած»։ Հայրս աչք, քիթ ու բերանը լավ ծեծված մարդու էր նման։ Նրանց հետ եկած փորձագետը դեմքը զննեց, ասաց․ «Ճիշտ է, մեղվի խայթոց է»։ Արձանագրությունների մեջ գրեցին, որ տղան ձուկ որսալիս խեղդվել է լճում։ Հորս էլ տակը ստորագրել տվեցին ու գնացին։ Մեր տուն հարեւան կանայք էին գալիս` մորս մխիթարելու, ասում էին․ «Մեկ էլ տեսար, մի տեղից կհայտնվի Սամվելը։ Երեխա է, մի տեղ մոլորվել է, մի թփի տակ քնով է անցել, քարից ընկել, ուշաթափվել է` կարթնանա ու կգա»։

Լճերից մեկը կարմիր էր, մյուսը` դեղին, էն մեկը` կապույտ։

Դու հողմային մշուշ ու մահ,
Դու կրակի դուստր բարի,
Քե՛զ է կանչում սիրտս հիմա,
Քեզ է կանչում սիրտս` արի՛:
Հասել է փառքդ արդեն վառ
Մինչև Հաբաշ ու Հնդուչին.
Քե՛զ եմ նետում եղբայրաբար
Իմ արյունի ճիչը վերջին:
Բո՜րբ աչքերիդ նայվածքը թող
Արյունոտե սիրտս հիմա
Եվ թո՜ղ տեսնի սիրտս վառվող
Մահվան մեջ սեր, սիրո մեջ մահ...
1919 1920

Շուրջս խավար, հանդարտ ու քուն.
Շուք մը անգամ չի դողդղար.
Հոն դիմացս շշուկներուն
Մահացումն է լիակատար։

Միակ ձայնը իրարու քով
Ժամացոյցս ու սիրտս է հո՚ս,
Որ կը համրեն պինդ-պինդ զարկով
Կյանքիս քայլերն արագահոս։

ՊԱՏՃԵՆ` ԲՈԼՈՐԻ՜Ն,

ԲՈԼՈՐԻ՜Ն, ԲՈԼՈՐԻ՜Ն

1.Ձեզ սաստիկ տեսնել կուզեմ։

2.Մինչև անգամ Թիֆլիս պիտի գայի այդ նպատակով` եթե դրամ ունենայի։

3.Ես, Ձեզ չըս՞ի, որ Սիբիրն անգամ երթաք` հետևեմ պիտի Ձեզի։

4.Որովհետև այն ժամանակ, երբ կարիքը հարձակեցավ վրաս, վիրավորեց ու կիսամեռ ձգեց գնաց` դուք էիք, որ Ձեր ավանակեն իջաք, ձեթ քսեցիք վերքիս, դրիք Ձեր գրաստի վրա ու Արամայիս Երզնկյանին ըսիք. պաշտոն տուր ասոր, խնամի` մինչև Թիֆլիսեն վերադառնամ։

5.Ձեզմե զատ մնացած բոլորը ղևտացի քահանաներ ու փարիսեցիներ էին, որք` իմ վերքին «խոսք» ու «խոստում» քսելով անցան։

Դուք` իմ Ողորմա՜ծ Սամարացին...

6.Այն օրը, երբ կդադրեք իմ մասին մտածելեն` օր մը առաջ ինձի անցագիր հանեցեք։

7.Այն օր կտրվի պիտի այն միակ թելը, որ կապեր էր ինձի այս երկրին։

8.Ինձի սովի են մատներ` որ գրեմ։ Ահա գյուղատնտեսներ, որք քիչ կաթ տվող կովի մը օրերով անոթի կթողուն, որ ստիպված կաթն ավելցնի։

Եթե անասնապահության այս մեթոդն է կիրառվելու` պետք կա՞ պանրագործարան կառուցել։

9.Անգործության ու կարիքի Գուբն եմ ինկած ինչպես Հովսեփ Գեղեցիկը։ Կնախանձեմ իրեն, որ իբրև գերի վաճառվեցավ իսմայելացի վաճառականներուն Եգիպտոս տարվելու համար։ Հոն, Եգիպտոսում, գուցե չկարողանայի ողջ Քանանը սովեն փրկել, բայց կփրկեի իմ ընտանիքը ու երեխաս, մանավանդ, որուն այնքա՜ն կսիրեմ։

10.Օր մը Շատունցին ըսի վրդովված. «Ասոնք մինչև բոլոր կուսակցականներու գործ չիտան` հերթը ինձի չի հասնի»։

Շատունցը պատասխանեց. «Իհարկե՛, այդպես պիտի ըլլա։ Կուզես, որ կուսակցականներուն անգործ թողունք` քեզի՞ գործ տանք»։

11.Վանում, երբ ես պզտիկ էի` այսպես կմտածեի։ Եթե Աստված մեկ է և արքայություն մը միայն գոյություն ունի` մի՞թե հայերը և թուրքերը մեռնելեն վերջ քով-քովի, միևնույն արքայության մեջ պիտի բազմեն։ Եթե այո` ինչու՞ այս աշխարհին մեջ այսպես կատեն զիրար։

12.Երևանում, հիմա, երբ մեծ եմ արդեն, այսպես կմտածեմ։

Եթե կոմունիզմը հանկարծ իրականանա և մեր աշխարհը երկրային արքայության վերածվի` «կուսակցականներն» ու «անկուսակցականները» հավասա՞ր պիտի վայելեն. կամ առաջինները թող պիտի տա՞ն երկրորդներին այդ արքայությունը ոտք կոխալու։ Եթե այո` հիմա ինչո՞ւ այսքան կատեն զիրար։

13.Հետո կհարցնեմ ինձի՝ եթե անկուսակցականները այսքան գարշելի են` կուսակցությունը մեկ անգամեն ինչո՞ւ չի բնաջնջեր, քանի որ ատոր բոլոր հնարավորությունները ունի։

Ու կպատասխանեմ այսպես։

Կուսակցությունը պրոտոպլազմ է, իսկ անկուսակցականները այն լորձանյութը, որ միջոց կուտա սաղմին ազատ շարժել ու չչորնալ մանավանդ։ Անկուսակցականը այս երկրին մեջ դերանուն մըն է ու կսպասի, թե երբ կուսակցությունը անունը կդնի` իրեն դեն շպրտելու և անվանն իր տեղը դնելու համար։ Անկուսակցականը այս երկրին մեջ զերո մըն է` թվանշանին ձախ կողմը գրված...

14.Հայտնի կոմունիստ Ս. Խանոյանը առանց երկար մտածելու գրեց. «Մենք գրականություն չունենք»։

Եթե ճիշտ է այն բնորոշումը` թե «գրականությունը կյանքի հայելին է»՝ չէ որ «գրականություն չունենք» ըսելը հավասար է «կյանք չունենք» ըսելուն...

Գրականությո՜ւն։

15.Կուսակցությունը կկերակրի գրողի մը այնպես առատ, որ այդ գրողը ցուլ կդառնա և փողոցին մեջ անցուդարձող աղջիկներու վրա կհարձակվի Չարենց և ուրիշի մը այնքան ժլատ, որ անկարող է անգամ գրիչ շարժել։

16.Աշխարհիս սկզբեն չի պատահած, որ ճշմարտությունը որևէ կուսակցության քովն ըլլա ամբողջովին։

Եթե հակառակը պնդեք, ըսելով թե ճշմարտությունը բոլշևիկներու քովն է, պիտի հարցունեմ.

-Բոլշևիկներեն առաջ ճշմարտություն չկա՞ր այս աշխարհիս մեջ։ Ճշմարտությունը ես միշտ երկու կուսակցությանց մեջտեղն եմ փնտրած ու միշտ ալ գտած։

17. Բայց ինչո՞ւ այսքան հեռացա նյութես։ Ես ձեզի պիտի պատմեի իմ մասին, ես որ ինկած եմ գուբին մեջ ու իբրև գերի անգամ իսմայելացոց ծախվելու համար «ա՜խ» կքաշեմ։

18. Գրե՜մ, գրե՜մ, ըսելիքս շուտ վերջացնեմ, վասնզի այն գրասեղանը, որի վրա կգրեմ` քանի մը օրեն կոմունալ բանկը վաճառքի պիտի հանի իր առնելիքի դիմաց, աթոռս պիտի քաշի տակես։ Եվ որովհետև այդ բոլորը 200 ռուբլի չի արժեր` գուցե և անկողինս։

19.Գրեմ ցավերս ու շուտ վերջացնեմ, վասնզի այն տունը, ուր կնստիմ հիմա, շուտով Գավգործկոմը աճուրդի հանի պիտի ու ծախի անոր, ով շատ դրամ ունի։

20. Ու կտեսնեմ, թե ինչպես հեռվեն կամաց-կամաց ինձի կմոտենա այն ժամանակը, երբ ես այլևս ոչինչ չեմ ունենա կորսնցնելու...

21.Վիքթոր Հյուգոն Ժան Վալժանին վրա տասը հատորնոց «Թշվառներ» է գրեր։ Բայց Հյուգոն, որ ողջ ըլլար և ծանոթ իմ պատմությանը` իր «Թշվառները», 15 հատորե բաղկանար պիտի։

22.Ընկե՛ր Լուկաշին, ես Ձեզ անպատճառ պիտի տեսնեմ։ Պիտի տեսնեմ ոչ Ձեզնից անպատճառ շնորհ գտնելու համար, պիտի տեսնեմ նաև վռնդվելու համար։

Դուք գիտե՞ք, որ ես այժմ պատիվ չունեմ։

Ես այսօր տոնեցի իմ մուրացկանության վեցամյակը։

Անպատիվ ըլլալու համար վեց տարվա ստաժը խիստ բավական է։

23.Մուրացկան էի նաև այն ժամանակ, երբ տեսակետներու դիպմամբ, իմ քաղաքական ֆելիետոններովս կուսակցության դիրքերը կամրացնեի։

24.Ես կանգնած եմ բոլշևիկյան ու դաշնակցական կուսակցություններեն հավասար հեռավորության վրա։ Իմ գրվածքներին մեծ մասը դաշնակցությունը կծաղրի, սակայն ոչ անոր համար, իհարկե, որ բոլշևիկնները պակասություն չունեն, այլ որովհետև վերջիններս առայժմս պակասություն չեն ուզեր ունենալ... հրապարակված։

Ես իմ գրական գործունեության ողջ տևողությանը դաշնակցության հասցեին անուշ խոսք մը ըսած չունիմ, բայց դաշնակցությունը մեկ ժամվա մեջ ինձ պաշտոն տվավ, բան մը, որ կոմկուսակցությունը վեց տարվա մեջ չկրցավ ընել։ Դաշնակցությունը, հարյուրավորներ իր կուսակցութենեն դուրս թողուց և ինձ պաշտոն տվավ. կոմկուսակցությունը կսպասի, որ իր վերջին պիոները պաշտոնի անցնի` նոր ավելցուկը տա ինձ։

25.63 անգամ Մռավյանին եմ գացեր. 39 անգամ Կարինյանին 1` Աշոտ Հովհաննիսյանին, 11`Երզնկյանին, 35 Շատունցին, 18` Կոստանյանին, 1` Ամիրխանյանին, 1` Համբարձումյանին, 4` Դր. Սիմոնյանին, 3` Պարչյանին. ընդամենը 176 անգամ։

Կըսեն «սպեց» չես, որ գործ տանք։

26.1915 թվին, Վանում, երբ հրաման ստացանք գաղթել, տունը թողնելեն առաջ մայրս ախոռը մտավ ու արձակեց մեր երինջը, որ կապված տեղը սովամահ չըլլա, այլ ազատության մեջ ման գալով մեռնի։

Դնենք թե անպիտան մեկն եմ, չարժե կերակրել ու իրավունք չունե՞մ պահանջելու խորհրդային կառավարութենեն, բայց իրավունք չունե՞մ պահանջելու, որ կառավարությունը մորս չափ կենդանասեր ըլլա չեմ ըսեր մարդասեր և մտնելով ախոռ, իմ կապերն արձակի, որ մսուրին փայտը կրծելով չմեռնեմ։

27. Մռավյանը կըսի. - Քեզի անցագիր չենք տա, իսկ պաշտոնի համար կմտածենք։

...Ո՜վ երինջ, քեզ տված ազատությանը կնախանձեմ։

28. Այս վիճակիս մեջ ստիպել, որ գրեմ` կնշանակի կախաղանի դատապարտվածի մը, նախքան պարանը վիզն անցունելը` ստիպեն անուշ երգ մը երգել...

29. Ընկե՛ր Լուկաշին, ես Ձեզ անպատճառ պիտի տեսնեմ։

Եկեք մեր տուն։

Ի՞նչ կա որ։ Օր մը ժողովներեն, օպոզիցիայեն, վերելքեն ու շինարարութենեն ձանձրացած` կառք մը նստեք և պատվիրեք քշել Ռուստամ խան համար 33։

Հիսուս, երբ Երիքովեն Երուսաղեմ կերթար` Զաքիոսին տուն հյուր եղավ։ Հավատացյալներու տուն հյուր իջնելով մեծ բան մը ըրած չեք ըլլար. ատոնք մխիթարված են արդեն։ Մխիթարության պետք ունինք մենք, հեթանոսներս, օրենքեն դուրս ինկածներս։

Ես Ձեզի կհրամցունեմ թեյ և եթե ցանկաք՝ կկարդամ այն հոդվածս, որ խմբագրությունը հավնեց` բայց վախեցավ տպել, մեջը ճշմարտություն քիչ մը շատ ըլլալու պատճառով։

30. Իսկ եթե Ձեզմե անկախ պատճառներով չպիտի կրնաք հրավերս ընդունել` հայտնեցեք թե ո՞ւր կրնամ տեսնել Ձեզ` և ե՞րբ։ Զանգահարեք Երևանի լուսբաժին` ինձ, վասնզի ես Ձեզ անպատճառ տեսնել կուզեմ։

31.Ի՜նչ մոլորություն։ Մինչև հիմա ալ կկարծվի, թե ամենամեծ հանցանքը «բանդիտիզմն» է և ամենաբարձր պատիժը` գնդակահարությունը։ Ժամանակն է փոխել կոդեքսը։ Ամենամեծ հանցանքը գրող ըլլալ` ու «տաղանդավոր գրիչ» ունենալն է ու ամենաբարձր պատիժը սովամահությունն է` ընտանյոք հանդերձ։

32. Սխալ է նաև Միքայել Նալբանդյանի սա խոսքը` թե «Ամենայն տեղ մահը մի է, մարդ մի անգամ պիտ մեռնի»։ Ոչ, ամեն մարդ մի անգամ չի մեռներ. մարդ կա որ 365 անգամ կմեռնի հասարակ` իսկ 366 անգամ նահանջ տարվա մեջ։

33. Անցյալ տարի բժիշկ մը, որ դասախոս էր Հայկական համալսարանին մեջ, կամենալով դանդաղ կերպով ինքզինքը սպանել, սյուլիմա ընդունեց ու շաբաթ մը գալարվեցավ։

Անմի՜տ, ինչո՞ւ սյուլիմա. «Տաղանդավոր գրիչ» մը ունենայիր ու դուն քո ողջ կյանքին մեջ պիտի գալարվեիր։

34. Ընկե՛ր Լուկաշին, ես Ձեզ տեսնել կուզեմ. զանգահարեք լուսբաժին և հայտնեցեք, թե ու՞ր կրնամ Ձեզ տեսնել։

35. Իսկ եթե օր մը պետք ըլլա Ձեզ գրել ինձի Ամերիկայեն կամ աշխարհիս ամենահյուսիսային քաղաք` Համերֆեսթեն` իմ հասցեն է` Երևան՝ աշխարհիս ամենաթշվառ մարդուն։

Փոշտալիոնը կճանչնա ինձի

1927.նոյ.12 Երևան

Մնամ` այս բոլորեն հետո միայն`

Լեռ կամսար

Բարև կուտամ, չես առնի,
Ոտքիդ կոխած հողն եմ, յար.
Սիրտըս անխիղճ մի՛ ճմլի,
Չե ո՞ր միջին դուն ես, յար:

Քանց սարյակի թևը սև
Իմ աչքերը շա՛տ են սև,
Աչքն էլ սրտի հայելին է,
Չէ՞ որ սիրտս էլ շա՛տ է սև˜:

1900
Ցյուրիխ

Հարցրեցի.
– Մարկեսն այսպիսի միտք ունի. «Ինձ համար ամենամեծ դժվարությունը ածականն է, ածականի տեղը, և դրանից է կախված, իմ կարծիքով, թե այսինչ գրվածքը պատկանո՞ւմ է, թե չի պատկանում գրականությանը...
Ածականն այն է, ինչը զանազանում է մի գրողին մյուսից, դա իրականությունը տեսնելու նրա կերպն է, գույնը, ձայնը»:
Ի՞նչ է մտածում Հրանտ Մաթևոսյանը:
Պատասխանեց.
– Մարկեսը թող ասի: Մարկեսը կարող է ասել: Իսկ մենք՝ հայերս, զզվել ենք ածականներից: Մեր ամբողջ կյանքը ածական է եղել: Մեր ամբողջ գրականությունը ածականների գրականություն է: Մերը գոյակա՛նն է լինելու: Մեր ժողովրդին, մեր գրականությանը, մեր գրողներին գոյակա՛ն է պետք:
Հովհաննես ԱՅՎԱԶՅԱՆ
«Ար», 01.03.1995 թ.

էսպես Արութինի ասած,
Աշխարհըս մե փանջարա է,-թաղերումեն բեզարիլ իմ.
Մըտիկ տըվողըն կու խուցվի,-դաղերումեն բեզարիլ իմ.
Էրեգ լավ էր կանց վուր էսօր,- վաղերումեն բեզարիլ իմ.
Մարթ համաշա մեկ չի՛ ըլի,- խաղերումեն բեզարիլ իմ:

Դովլաթն էյթիբար չունե, յիփոր կերթա ուրուշ-քարով.
Լավ մարթն էն է' գլուխըն պահե աշխարումըս էյթիբարով.
Աշխարըս մեզ մընալու չէ' իմաստնասիրաց խաբարով.-
Գուզիմ թըռչի բըլբուլի պես,- բաղերումեն բեզարիլ իմ:

Ո՞վ կոսե թե յիս կու ապրիմ առուտեմեն ինչրու մուտըն'
Աստըձու ձիռումըն հիշտ է մարթու աշխարք ելումուտըն.
Ղուրթս էնդուր ճանփա չէ գնում' շատացիլ է խալխի սուտըն.
Քըսանըն' մե ղուլ չին պահում,- աղերումեն բեզարիլ իմ:

Աշխարըս միզ մընալու չէ, քանի նըստինք զող ու սափին.
Հում կաթնակիր-Աթա՛մի զաթ, նա՛լաթ ըլի էտ քու բափին.
Համփիրութինըս հատիլ է, չիմ դիմանում խալխի գափին.
Դոստիրըս դուշման ին դառի- յաղերումեն բեզարիլ իմ:

Սայաթ-Նովեն ասաց' դարդըս կանց մե ճարըն շատացիլ է.
Չունիմ վաղվան քաղցըր փառքս, հիմի դառըն շատացիլ է.
Բըլբուլի պես էնդուր գու լամ' վարթիս խարըն շատացիլ է.
Չի՛ն թողնում վախտին բացվելու,-քաղերումեն բեզարիլ իմ: