Եվ մի աղջիկ ,մայթում խավար,
Քայլու՜մ է ու անձայն լալի՜ս…

Ինչու՞ է նա այդպես լալի՜ս…
Ու մոլորված գնում-գալի՜ս,
Նոր տարվա օ՛րն այս խանդավառ.

Գուցե նրա հե՛րթն է գալիս
Զգալու՛, որ կյանքը, ավա՜ղ,
Հաճախ նաև… վի՜շտ է տալիս.

Դրա համար էլ նա՝ լալի՜ս,
Ձյունն ու արցունքը կո՜ւլ տալիս ,
Դեգերո՜ւմ է մայթում խավար.

Եվ կարծում է հավանորեն,
Թե էլ չի՜ գա բախտը նորեն
Եվ…անցե՜լ է անդառնալի…

Որտեղի՜ց այդ գիժն իմանա,
Որ ամե՜ն ինչ, այս ձյան նման,
Գալիս է, որ հալվի՜- գնա՜,
Եվ զո՜ւր է նա այդպես լալիս…

Քեզ չըտեսնել` ուխտել էի,
Բայց, ա˜խ,նորից հանդիպա.
- Քուրի՛կ, վերքըս լավ է հիմի,
Մի սև սպի տեղը կա;

Էն սև սպին սև ամպի պես
Սևցուց դեմքը արևի.
Ու ման կուգամ սև շուքի պես
Սարե˜ր, ձորե˜ր ամայի…

1899
Ալեքսանդրապոլ

Ո՜հ, ի՞նչ ես դու, սե՞ր, երկնի հուր կամ ժըպի՞տ․․․
Չ՚ունի երկին աչացդ կայծերն ու կապուտ,
Վարդը չ՚ունի քու լանջդ ամբիծ, լուսափթիթ,
Չ՚ունի լուսինն վարդերն շիկնոտ այտերուդ։

Գիշերն երկնի կայծից, լուսնույն սխրադեմ,
Ցերեկն ալյաց, ծաղկանց ժպտիս․․․ մեկո՜ւն գեթ․․․
Իսկ քեզ համար ես արցունքով կ՚աղոթեմ,
Դու չ՚ես շնորհեր նայվածք մ՚ինձ հուր աչերեդ։

Արդյոք էա՞կ մ՚ես թե երկնի զըվարթուն,
Կը նախանձին փայլիդ վըրա վարդ, լուսնակ.
Ձայնիկդ ապշած լըսելով քաղցր ու թրթրուն`
Նոճերու մեջ կ՚սըգա լըռիկ լուսինյակ։

Ծնեի իցի՜վ թ՚հևացող հով մ՚անուշիկ,
Եվ գգվելով երազք ճակտիդ այդ անսուգ`
Տայի շունչըս շուրթերուդ մեջ ես հուշիկ,
Լոկ սրբելով` եթե շողար աչքդ արտսուք։

Պարտեզդ իցի՜վ թե փթթեի վարդ լացող,
Եվ երբ գայիր այգուն շաղին ժպտով պերճ՝
Գունովս ներկել այտերդ, թափել գոգդ իմ ցող,
Թոռմեի գիրգ ձեռքըդ տայի կյանքիս վերջ։

Բխեի ես իցի՜վ թ՚առու մը վըճիտ,
Եվ երբ հուշիկ նստած մոտ իմ եզերքին,
Ցոլանար իմ հայելվույն մեջ քու ժըպիտ՝
Պղտորելով կապույտ ալիքս՝ ցամքեին։

Ա՜հ, իցի՜վ թե լինեի ես ճառագայթ,
Շողշողայի դեմքիդ վըրա վայրիկ մի,
Խաբեի քեզ թ՚ես ավելի գեղազարդ,
Ի՚անուշաբույր մազերուդ մեջ մարեի։

Այլ ո՛չ, անգո՛ւթ, եթե տըվիր մեկուն սեր,
Իցի՜վ թ՚անոր գերեզմանին քարն լինիմ,
Եվ դու թոշնած գաս շնչե՜լ շուրջս․․․ արտասվե՜լ․․․
Քեզ հըպելու համար հարկ լոկ գոլ շիրիմ․․․

1867

Դուրգար Սաքուլը կամաց բաց արեց դուռը և ներս մտավ։

Նրա կինը՝ Նատոն, թևերը մինչև արմունկները քշտած՝ պպզած էր հատակի վրա և լվացք էր անում կոծկած թաբախում։ Բուխարու մեջ կասկարայի վրա դրած կաթսայի տակ մի քանի բարակ փայտ էր ծխում։ Հողե հատակի վրա բավական ցեխ էր գոյացել և լվացքի սապնոտ ջուրը տեղ-տեղ գուբ էր կապել։ Սենյակի օդը հագեցած էր խոնավության, սապնաջրի և ծխի գարշ հոտով։ Թախտի վրա դրած օրորոցի մեջ քնած էր ծծի երեխան։

Կինը նայեց մարդու հիվանդոտ, թախծալի երեսին, և նրա սիրտը ճմլվեց։ «Էլի լավ չի» մտածեց նա և վշտահար մնաց նայելիս մարդու երեսին։

Սաքուլը դուռը ետ դրեց, գնաց դեպի թախտը, մութաքեն առաջ քաշեց և պառկեց։

Մի բան գցի վրես, ասաց նա թույլ ձայնով և ոտները կուչ ածեց։

Նատոն սապնոտ ձեռները սրբեց, վեր կացավ, բարձրացավ թախտը, ցեխոտ չուստերը թողնելով գետնին, ծալքից հանեց բավական մեծ ու հաստ մի վերմակ և ծածկեց մարդուն։

Լավ ծածկի, ջանս սրթսրթում ա, ասաց Սաքուլը, վերմակը գլխին քաշելով։

Նատոն վերմակի ծայրերը ներս կոխեց կողքերից, որ բաց տեղեր չմնան։

Ուզո՞ւմ ես, մի լըհեբ էլ ծածկեմ, ասաց։

Ծածկի։

Նատոն բերեց մի ուրիշ վերմակ էլ գցեց նրա վրա և նորից կողքերը տապտպեց։ Այժմ Սաքուլը ոտով-գլխով կորած էր վերմակների տակ։ Նատոն լվացքը մոռացած՝ առժամանակ նստած մնաց մարդու մոտ։ Կարճ, թախծալից լռությունից հետո վերմակների ծայրերը ետ քաշեց մարդու երեսից և շշնջաց.

Սաքո՞ւլ։

Սաքուլն աչքերը բաց արեց և նայեց նրան հարցական հայացքով։

Բա չգնացի՞ր հիվանդանոց։

Գնացի։

Ի՞նչ ասեցին։

Տասը շայի են ուզում։

Բա ասում են, ով չունի՝ չեն ուզում։

Ասեցին պոլիցիցը ան տերտերիցը թուղթ բեր, որ չունես։

Ետո, գնացի՞ր պոլիցեն։

Սև գրողը տեսնի պոլիցի երեսը. նրանց «զավթրի» գլուխը ո՞վ ունի։

Դե տերտերի մոտ կգնայիր։

Տերտերի հերն էլ ընտեղ անիծեմ։ Նոր չէ՞ր, որ տեսա մեյդանումը փորը ցցած։ Տասը շային ի՞նչ ա, ասում ա, ջահել մարդ ես, մի օր որ բանես, ասում ա, տասը շայի չէ, իրեք մանեթ էլ կվեկալնես։ Ախր, տեր հայր, ասում եմ, ջանս չի գալիս։ Լավ, ասում ա, հանաք եմ անում. կիրակի օրը ժամ արի, ասում ա, կտամ։

Ա՜յ, նրա ջանը դուրս գա, սրտով բացականչեց Նատոն։ Էդ հալով մինչև կիրակի ո՞նց մուլափ տաս։ Քելեխ ըլեր, ձեռաց ո՜նց վազ կտար։

Ու լռեց դաղված սրտով։ Եվ երկար ժամանակ անասելի վշտով նայում էր մարդու մաշված, դեղնած դեմքին, որի վրա հիվանդությունը մեռելային անզգայություն էր դրոշմել։ Երեք ամբողջ տարի է, որ այդ անհասկանալի հիվանդությունը օր-օրի վրա հալում, մաշում է Սաքուլին։ Էլ դեղ չմնաց, որ փորը չածեց, էլ հեքիմ չմնաց, որին չդիմեց։ Օրեր ու շաբաթներ խաչերի դռանն անցկացրին, մատաղներ մորթեցին, կարմիր ու սպիտակ հագցրին, բայց և այնպես ոչի՜նչ, ոչի՜նչ չօգնեց։ Ընդհակառակը՝ Սաքուլն օր-օրի վրա վատացավ, հիվանդությունն ավելի խոր բնակալեց։ Սկզբներում էլի քիչ ու միչ կարողանում էր բանել, բայց վերջին ժամանակներն ուրագը մի քանի անգամ վրա անելուց հետո շունչը կտրվում էր և սիրտն այնպես արագ բաբախում, որ կարծում էր, թե դուրս պիտի պրծնի բերնից։ Այդ երեք տարվա ընթացքում նրանք քանդվեցին, քարը քսվեցին, տանն է՛լ ոսկեղեն ու արծաթեղեն չմնաց՝ գրավ դրին, ժամանակին չկարողացան թափել կորցրին, ավելորդ բաները ծախեցին-ծախծխեցին, հետո պարտքերի մեջ թաղվեցին և այսօր, երբ երթևեկ հիվանդների քաղաքային բուժարանում կանոնավոր դեղ ու դարման անելու համար «տասը շայի» են ուզում, չկա։

Նատոն մի ծանր թառանչ քաշեց։

Սաքո՞ւլ, շշնջաց նորից։

Սաքուլն աչքերը բաց արեց։

Սոված չե՞ս։

Չէ։

Ախր ոչ երեկ, ոչ էսօր զադ չես առել բերանդ, մի բան էլ ա կե, որ ուժ ունենաս։ Հեղնարանք մատաղ են բերել, քեզ հմար եմ պահել, վեր կաց, կե։ Ազին էլ հրես փըռնիցը հացերը կբերի։

Որ չեմ ուզում, ի՞նչ ուտեմ։

Հաջաթ չի, զոռով կե։ Թե չէ, բերանդ ըտենց հուպ տված խո ջլիս հալից կընկնես։ Վեր կաց։

Էէ՜հ, նեղսրտությամբ արտասանեց Սաքուլը և աչքերը նորից փակեց։

Նատոն կրկին հառաչեց և կարճ ժամանակ նստած էր լուռ ու վշտահար մտածմունքի մեջ։

Հա՛, Սաքուլ ջան, հանկարծ ասաց նա, ըստ երևույթին, մի բան հիշելով։ Առավոտն ուզում էի պատմեմ քեզ, վեր կենամ տեսնեմ գնացել ես։ Գիշերս ախր մի զարմանալի էրազ տեսա։ Մթամ թե դու ըտենց թախտի վրա պառկած ես, մեկ էլ տեսնեմ մի կարմիր ձիավոր թուրը ձեռին նի ընկավ ու վրա պրծավ քեզ։ «Ի՞նչ ես պառկել, ասում ա, ընչի՞ չես գալի։ Էս սըհաթիս թրովս կտամ, ասում ա, կես կանեմ, թե չես էկել»։ Ու թուրը ղորթ, որ վրա չբերե՜ց։ Հա՛, ըստեղ ես զարթեցի։ Սիրտս ընենց լքլքոցն էր ընկել, որ կարծում էի ղորթ էր։ Հըմի, Սաքուլ ջան, ասում եմ, ազին որ գա, բացանողի մոտ ղրկենք։ Ես ի՞նչ գիտամ, բալի էլի խաչիցն ես, ու անմեղ տեղը քեզ պտի փչացնես դեղերով։

Տո, էլի՞ խաչ, վրա բերեց Սաքուլը դառն հանդիմանությամբ։

Վո՜ւյ, ըտենց մի՛ ասի, Սաքուլ ջան, խաչը կնեղանա, ասաց Նատոն վախեցած։ Ղորթ ա, խաչերի դուռը շատ ենք ման եկել, համա ի՞նչ կա որ, էս մեկն էլ փորձենք։ Ախր չես իմանում, է՜, իմ օրումս ըսենց ափաշքարա տեսած չեմ, կասես էս նըմուտին էլ կանգնած ա աչքիս առաջը ձիուն նստած, թուրը հանած։ Հը՞, Սաքուլ ջան, ազին որ գա, ղրկե՞նք։

Սաքուլն արդեն ծածկել էլ աչքերը ձանձրացած։

Է՜հ, արեք, ինչ ուզում եք, ասաց նա խորին անտարբերությամբ։

Հա՛, Սաքուլ ջան, ղրկենք, ղրկենք։

Օրորոցի երեխան լաց եղավ։

Նատոն վեր կացավ, գնաց չոքեց օրորոցի մոտ, նախ սկսեց օրորել, հետո որ տեսավ ձայնը չի կտրում, ծիծը բերանը դրեց և, մի ձեռքով օրորոցը գրկած, մտախոհության մեջ ընկավ աչքերը մի կետի հառած։

Դուռը բացվեց։ Կապույտ սուփրի մեջ հացերը շալակին, տնքտնքալով մտավ ազին Սաքուլի մայրը, կարճահասակ, չորացած պառավ մի կին, վշտահար, խորշոմած բարի դեմքով։ Հետևից մտավ նրա թոռը չորս-հինգ տարեկան վտիտ մի աղջիկ, ձեռներով երկու հաց իրար վրա պինդ սեղմած կրծքին։ Հացերից մեկը, տակինը, սահել էր ներքև և սպառնում էր ընկնել։ Նա վազելով հասավ թախտին, բարձրացավ ոտների ծայրերի վրա և հացերն անվնաս դրեց թախտի ծայրին։

Ըհը, հըլա չէր պառկել, տխուր քրթմնջաց պառավը, տեսնելով որդուն թախտին։ Ասա, որ կարում չես, էլ խի՞ ես ծեքծքալի դուրս գնում։

Շալակի հացը դրեց թախտի վրա և կամաց դարձավ հարսին.

Աղջի, քնած ա՞։

Գիտում չեմ, նոր զարթուն էր, պատասխանեց Նատոն։

Պառավը մոտեցավ որդուն և խոնարհվեց նրա վրա։

Սաքուլ ջա՞ն։

Հը՛։

Քնած չե՞ս։

Չէ։

Ո՞նց ես։

Է՛հ, եսի՞մ ոնց եմ։

Տաք-տաք հաց եմ բերել, վե կաց կե։

Օ՛հ, զահլա տարաք, է՛լի, ջղայնոտությամբ արտասանեց Սաքուլը վերմակների տակից և շուռ եկավ մյուս կողքին։

Պառավը, խորին վշտով համակված, մի կարճ ժամանակ խոնարհված մնաց որդու վրա, հետո մի ծանր թառանչ քաշեց, գնաց բաց արեց կապոցը և սկսեց թեժ-թեժ հացերը փռել թախտի վրա, որ սառչեն։ Այժմ սենյակի մեջ տարածվեց տաք-տաք հացերի ախորժալի հոտը։

Աղջի, բա հիվանդանոց չի գնացե՞լ, կամաց հարցրեց հարսին, որ ծիծ տալը վերջացնելով, սկսել էր օրորել երեխային։

Նատոն պատմեց, որ հիվանդանոցում առանց չքավորության վկայականի չեն ընդունել ձրի։ Պատմեց և այն, որ տերտերն ասել էր, թե վկայականը կիրակի օրը կտա։

Ա՛յ, տափը դնեմ նրա գլուխը, վրդովված բացականչեց բարի պառավը։ Բա նա հոգի ունի՞։ Էս հալին ո՞նց մնա մինչև կիրակի, աղջի. ըսօր երկուշաբթի ա ախր, հը՞։

Դե ես ի՞նչ գիտամ, տխուր ու հուսահատ պատասխանեց հարսը և օրորոցը մի կողմ քաշեց, որովհետև թախտի մի տախտակը խիստ ճռճռում էր նրա տակ։ Աղջի, արի մի օրորի, է՛, լվացքս մնաց, դարձավ նա աղջկան, որը թաժա հացից մի կտոր կտրած ախորժակով կծոտում էր։

Փոքրիկ աղջիկը բարձրացավ թախտը, ծալապատիկ նստեց օրորոցի մոտ և մի ձեռքով սկսեց օրորել երեխային, իսկ մյուսով շարունակում էր կծոտել հացը։

Նատոն իջավ թախտից, մերկ ոտներին հագավ չուստերը, բայց լվացքին դիմելուց առաջ նստեց սկեսոր մոտ և փսփսաց նրա ականջին.

Ազի ջան, արի մի ձեռաց գնա բացանողի մոտ, տենանք ի՞նչ կասի էն իմ էրազի հմա, առավոտը որ քեզ պատմեցի։ Այ կտեսնես, թե ս. Գևորգը չըլի էն ձիավորը։

Դե ես ի՞նչ գիտամ, որդի, վշտահար արտասանեց պառավը: Ս. Գևորգն էլ էն էր, որ գնացինք, մատաղն էլ էն էր, որ մորթեցինք, ճար չըլավ ու, մեռնեմ նրա ոտին։

Եվ պառավը երկյուղածությամբ բռնված, ծանր հառաչեց։

Չէ, ազի ջան, ազի, հոգուդ մեռնեմ, վե կաց հենց հիմիսկևեթ գնա, աղաչեց հարսը։ Այ, մի աբասի ունեմ, տամ։

Նատոն դերիայի գրպանից շտապով հանեց թաշկինակը, ետ արեց ծայրին կապած մի քսանկոպեկանոց և տվեց սկեսորր։ Պառավը, լուռ ու մտախոհ, դրամը կապեց իր բռնոթոտ, դեղնած թաշկինակի մեջ, գրպանը կոխեց, ծածկեց իր խունացած սև շալը և դուրս գնաց։

Անցավ մոտ երեք ժամ։ Նատոն պարզաջրել էր լվացքը և փռում էր փողոցում կապած թոկի վրա, որ վերադարձավ սկեսուրը։

Վեր կացա՞վ, աղջի, հարցրեց պառավը։

Չէ. ընենց լավ քնած ա որ, պատասխանեց Նատոն և իր կողմից հարցրեց. ընչի՞ էսքան ուշացար։

Պառավը վրայից վերցրեց շալը և նստեց դռան մոտ գետնին ամրացրած նստարանի վրա։

Ըսկի ճար ու ճամփա կա՞ր որ, ասաց նա։ Ինչքա՜ն մուշտարի ունի քոռացածը, տունը զմփում էր։

Յանի լավ իմացա՞վ, ազի ջան, հարցրեց հարսը։

Ընենց մին-մին ետ ասեց, ոնց որ մեր տանը նստած ըլեր։

Ի՜...

Քու արևը։

Նատոն արագ նստեց սկեսոր կողքին։

Ի՞նչ ասեց, հարցրեց նա չափազանց հետաքրքրված։

Որ ասեմ, ասում ա, կորուստ ա՝ կորուստ չի. որ ասեմ, ասում ա, ճամփորդ ա՝ ճամփորդ չի։ Էս ով-որ որ ա, ոչ ըրեխա յա, ոչ ծեր։ Էս ի՞նչ ա, ասում ա, առաջն ընկած ուրագ ա, թե ինչ չեմ գիտում, համա ի՞նչ արած, ասում ա, որ խեղճը ձեռումը ղվաթ չունի վե կալնի։

Ի՜, ղո՞րթ, ազի ջան, բացականչեց Նատոն զարմանքից տարված։

Էն աստոձը։ Ափսուս, ասում ա, ըժում ի՛նչ լավ ադամորդի ա, է՜։ Էս ե՞րբ ա, ասում ա, հիվանդացել, որ ըսենց թել ա կտրվել։ Հրես պարզ ըրևում ա, էլի՛, ասում ա. ունեցած-չունեցածը դեղ ու դարմանի ա տվել, համա զադ չի դառե։ Էս ովքե՞ր են, ասում ա, էրկուսը պստիկ են, մեկը մենձ։ Էս մենձը քիրն ա, ասում ա, թե կնիկը, շատ ա դարդ անում։ Հրես մեկն էլ կա, ասում ա, պառավ ա. սա էլ ա, ասում ա, շատ տարակուսած։ Դե էս էլ դու ես, է՜լի, ասում ա, ի՞նչ ես շատ զահլա տանում։

Վույ, ղո՞րթ, ազի ջան, բացականչեց Նատոն, որի աչքերը վառվում էին ծայրահեղ զարմանքով և հիասքանչումով։

Ղորթս ո՞րն ա, աղջի։ Ասում ա, է՜լի, ընենց մին-մին ետ ասեց քոռացածը, ոնց որ մեր տանը նստած ըլի։

Ըժո՞ւմ։

Ըժում... Էս ի՞նչ ա, ասում ա, ձիավոր ա՞, թե թևավոր, համա հողեղեն չի։ Հրես-հրես, ասում ա, պռնկներից կրակ ա թափվում, կասես թոնիր ըլի։ Դե խաչ ա, է՞լի, ասում ա, ես խո իմաստուն չեմ, ասում ա, որ ամեն բան դրուստ իմանամ։ Ո՞ւմ համբուրող ա, ասում ա, ս. Սարգսի՞, թե ս. Գևորգի, ուխտ պտի գնա։ Դե ուրիշ ի՞նչ ասեմ, ասում ա, էս ա, էլի։ծ

Վույ, մեռնեմ ս. Սարգսի էլ, ս. Գևորգի էլ օղորմութենին, արտասանեց Նատոն և, աչքերը երկինք գցած, ջերմեռանդությամբ խաչակնքեց երեսը։ Տեսա՞ր, էրազս ղորթ դուրս էկավ։ Քոռանամ ես, անցկացած տարին դոխտուրների հետևից ընկանք, չգնացինք Թելեթ ու հըմի տեսնում ե՞ս...

Հա՛, էս էլ ասեց, ընդհատեց նրան պառավը, մտաբերելով բացանողի պատվերը, իրեք օր ու գիշեր, ասում ա, պտի պառկած մնա խաչի տակը. օճորքը երկինքը պտի ըլի, ասում ա, կողինքը՝ գետինքը, չունքի, ասում ա, հրեղեն-թևավոր ձիավորը թռչում ա երկնքի ու գետնքի մեջտեղը։

Նատոն նորից ու ավելի ջերմեռանդությամբ խաչակնքեց երեսը և ասաց վճռական կերպով.

Ես էս ա, մում եմ ետ դնում Թելեթի ս. Գևորգի հմար, մեռնեմ նրա սուրբ զորութենին։

Նա վեր կացավ, շտապելով փռեց լվացքի վերջին կտորները և ներս գնաց սենյակը։ Սկեսուրը հետևեց նրան։ Նատոն չուստերը թողեց ցեխոտ հատակին, բարձրացավ թախտը, պատի մեջ գտնված պահարանից հանեց երկու դեղին մեղրամոմ, զգուշորեն, որպեսզի թախտի տախտակները չճռճռան ոտի տակ, մոտեցավ քնած ամուսնուն, մոմերը պտույտ տվեց նրա գլխի վերևը, հետո նույն զգույշ քայլերով իջավ, հագավ չուստերը և մոմերը տարավ դրեց բուխարու գլխին, ուր երևում էին ամեն շաբաթ գիշեր վառվող մոմերի սևացած հետքերը։

Հիվանդը տնքաց և շարժվեց վերմակների տակ։

Պառավը մոտեցավ նրան.

Սաքո՞ւլ։

Հը՛։

Զարթուն ե՞ս։

Հա։

Գնացի ախր բացանողի մոտ։

Սաքուլը վերմակների ծայրերը ետ քաշեց երեսից և հետաքրքրությամբ նայեց մոր աչքերին.

Հա-ա՜։ Ի՞նչ ասեց։

Նրա կարմրատակած թաց երեսից և տենդոտ, պլպլացող աչքերից երևում էր, որ քնի մեջ կազդուրիչ քրտինք էր եկել։

Վո՛ւյ, էդ ի՛նչ լավ ա ըլել, Սաքուլ ջան, հրեդ քրտինք ա էկել, մոտ վազելով բացականչեց Նատոն ուրախացած և, իսկույն իր գլխի սպիտակ աղլուխն առնելով, սրբեց ամուսնու երեսի քրտինքը։ Բաց չըլես, Սաքուլ ջան, բաց չըլես, ավելացրեց նա և սկսեց տապտպել վերմակների ծայրերը նրա շուրջը։ Ընենց լավ իմացել ա, Սաքուլ ջան, որ արմացք։ Ազի ջան, մի պատմի, է՛։

Պառավը ծալապատիկ նստեց որդու մոտ և սկսեց ավելի մանրամասնորեն պատմել բացանողի գուշակությունները։

Նատոն նստել էր մարդու ոտների մոտ և շարունակ նայում էր նրա դեմքին, կարծես ստուգելու համար, թե բացանողի ճիշտ գուշակությունն արդյոք նրա՞ն ևս նույն զարմանքն ու հիացմունքն է պատճառում, ինչ որ իրեն։

Սաքուլը լսում էր լուռ և, ըստ երևույթին, անտարբեր․ միայն չորացած շրթունքներն էր լպստում։

Փոքրիկ աղջիկը մի ոտով օրորում էր օրորոցը և տիկնիկ էր խաղում։ Այդ տիկնիկն ինքն էր շինել, մի տափակ կոճակի վրա սպիտակ փալաս էր փաթաթել, կոճակը կարի սև թելով կապկպել էր մի փոքրիկ փայտի ծայրին, փայտին հագցրել էր դերիայի պես իր ձեռքով կարած մի փոքրիկ տոպրակ, և տիկնիկը կազմ ու պատրաստ խաղում էր նրա ձեռքին։ Նրա տիկնախաղն էլ պարզ էր, ինչպես իր տիկնիկը․ շրթունքներով ճղճղացնում էր պարերգի պես մի բան և ձեռքերով պար էր ածում տիկնիկը թախտի վրա։

Հըմի ի՞նչ ես ասում, որդի ջան, գնում ե՞նք Թելեթ, թե չէ, հարցրեց պառավը պատմությունը վերջացնելուց հետո։

Ընչո՞վ գնանք, է՛, ասաց Սաքուլը։ Տասը շայի չունեմ, որ հիվանդանոցումը տամ, Թելեթ ո՞նց գնանք։ Էլի քիչ-քիչ մի էրկու թուման հերիք չի։

Ի՜, Սաքուլ ջան, ըտենց մի ասի, խաչը կնեղանա։ Էրկու թումանն ի՞նչ ա, որ չես կարա միկից ճարի։ Կգնաս, աստծու օղորմութենով կլավանաս, կգաս կբանես, սլարտքդ էրկու շաբթումը կտաս։

Սաքուլը երկար ժամանակ չէր համաձայնում նոր պարտք անելու, քանի որ արդեն բավական հին պարտքեր ուներ վճարելու։ Բացի դրանից, նրա վիճակը տեսնելով, ո՞վ էր գժվել պարտք տալու նրան։

Տունդ գրավ դի, գլուխը քարը, տունը ջանիցդ խո լավ չի՞, ասաց Նատոն։

Դու էլ բան ասացիր, նկատեց Սաքուլը ջղայնացած։

Բալքի չլավացա, մեռա, ընչո՞վ եք թափելու։ Հաց շատ կճարեք, ա՛յ, ուտելու, որ տան քրեհ էլ քաշեք։ Էս մի քնձռոտ տունն ա էլի՛, թողեք էս էլ ա մնա ձեզ, որ քուչումը չմնաք։

Էհ, ընչե՞ր ես ասում, Սաքուլ ջան, որդի ջան, բացականչեց պառավը մեղմ կշտամբանքով։ Էդ ի՞նչ ասելու բաներ են, որ ասում ես։ Մի քիչ էլ մեզ խեղճ արի, է՛, սիրտներս կրակ ես գցում, փթոթում։

Եվ պառավի բարի վշտահար աչքերը թաց եղան։

Դա ըսկի աստված ունի՞ որ, բեկբեկ ձայնով արտասանեց Նատոն և գլխի աղլուխի ծայրը սեղմեց աչքերին։

Մի րոպե սենյակում ճնշող լռություն տիրեց։ Լռել էր նույնիսկ փոքրիկ աղջիկը և, տիկնիկը գոգին դրած, երեխայական հետաքրքրությամբ նայում էր տատին, մորը, հորը...

Լավ, էս մեկն էլ թող ձեր ասածն ըլի, վերջապես համաձայնեց Սաքուլը, որ ինքն ևս զգացել էր իր վերջին խոսքերի ծանրությունը։

Երեկոյան դեմ նա գնաց իրեն լավ ծանոթ մի կապալառուի մոտ, որն ամբողջ քաղաքի հյուսների, որմնադիրների և մշակների շրջանում հայտնի էր Սերգեյ Ստեփանիչ կամ պարզապես աղա Սերգո անունով։

Սերգեյ Ստեփանիչը, խոշոր արտաքինով, խոշոր բեղերով, մոտ հիսուն տարեկան մի տղամարդ, սև ատլասի արխալուղով, որի վրա հուրհրատին էր տալիս ժամացույցի ոսկի հաստ շղթան, նստած էր մի նոր հսկայական շինության բակում իրար վրա դարսած հաստ տախտակների վրա, արխալուղի վրայից հագած ամառվա վերարկուի փեշերը գոգին հավաքած, և «տերողորմյան» ձեռքին՝ դիտում էր օրվա վերջին աշխատանքները։ Տասնյակ վարպետներ և մշակներ ղժվժում էին կիսաշեն պատերի գլխին, տախտակամածների վրա, բակի մեջ, ցեմենտի տակառների, ավազի, հողի, ցեխի, գաջի ու կրի կույտերի և բուրգեր կազմած աղյուսների շուրջը։ Մի շատ բարձր պատի գլխին որմնադիրներից մեկը մի պարսիկ փափախը գլխին, մայր մտնող արևի կարմիր ճաճանչներով ողողված, համ շարում էր պատը, համ կլկլացնում մի բայաթի շատ ախորժալուր տենորով։

Ուստա Սաքո՞ւլ, բացականչեց Սերգեյ Ստեփանիչը։

Տո, էդ ի՞նչ ա հալդ, էլի հիվանդ ե՞ս։

Հա, աղա ջան։

Տնաշեն, բա ո՞նց չլավացար մինչև հըմի։ Ըսկի դեղ-մեղ անում ե՞ս։

Ընչոր ունեի, դիփ դեղի ու հաքմի տվի ու, ես ի՞նչ գիտեմ։ Էս անտեր ցավը մտել ա ջանս, դուրս չի գալիս։

Բա ըսկի չե՞ս բանում։

Թե որ լավ եմ ըլում, ընչի՞ չէ, մին-մին բանում եմ, համա դե մին-մին բանելով ի՞նչ կըլի։ Մի տուն օղլուշաղ պահելը դժար ա, աղա։

Այ, թե ուզում ես, բան շատ ունեմ, ըստեղ էլ, ուրիշ տեղ էլ, արի բանի։

Ուզում եմ, ո՞նց չեմ ուզում, աղա. այ, սրանց որ տեսնում եմ (Սաքուլը ձեռքով ցույց տվավ շուրջը), ջանս կրակ ա ընկնում, համա որ էս անտեր ձեռներումս հարաքաթ չկա։

Բա ընչի՞ ես եկել։

Եկել եմ, որ... կմկմաց Սաքուլն աչքերը վայր թողնելով և չվերջացրեց։

Որ էլի փող ուզես, չէ՞։

Հա, աղա ջան, արտասանեց Սաքուլը՝ խեղճ-խեղճ նայելով նրան։

Բա էն առաջվա տասը մանեթը։

Դե էն առաջվա տասը մանեթն էլ... դե, իհարկե, նորից կմկմաց Սաքուլը և ավելացրեց, թե որ...

Ի՞նչ թե որ։

Թե որ... ես ի՞նչ գիտամ, գրավ կուզես...

Ի՞նչ գրավ։

Դե գիտաս էլի, աղա ջան, մի տուն ունեմ...

Տո՜ւն էլ ասում ա։ Սերգեյ Ստեփանիչն անկեղծ զվարճությամբ ծիծաղեց, կայտառ պատանու պես վեր թռավ տեղից և ձեռքով թափ տվավ քամակը: Տո, տանդ որ մի քացի տամ, շուռ կգա։ Բան ունես, բան ասա։

Դե, ի՞նչ ասեմ, աղա, էդ ա, ինչ որ ունեմ։ Ուզում ես՝ առ, չես ուզում՝ ասա գնա Քուռն ընկի։ Ուրիշ ճար չունեմ, աղա։

Սերգեյ Ստեփանիչը նորից ծիծաղեց։

Վա՛յ, խե՛ղճ իմ Սաքուլ, ի՛նչ լավ մարդ ես, ասաց բարեսրտությամբ խփելով նրա ուսին։ Դու ինձ էս ասա, էլի ինչքա՞ն ես ուզում։

Էլի որ մի քսան մանեթ տաս, աղա...

Քսա՞ն մանեթ։ Տո, քսան մանեթն ի՞նչ ա. քսան մանեթին մեկ փչեցի, հանգավ, շարունակեց ծիծաղելով Սերգեյ Ստեփանիչը։

Դե, հլա քսան մանեթ էլ հերիք ա, աղա, նրա խոսքերից սրտապնդված ասաց Սաքուլը, ու թե որ վերջը...

Սերգեյ Ստեփանիչը հանկարծ լուրջ դեմք ընդունեց։

Է՛, էդ չըլավ, էդ չըլավ, ուստա Սաքուլ, շտապեց ընդհատել նրան։ Քսան մանեթն էլ որ տալիս եմ, Սաքուլ ջան, հոգուս խաթեր եմ տալիս, չունքի լավ մարդ ես, լավ ուստա ես, ինձ հմար շատ ես բանել, համ էլ խմող չես։

Աստված քեզ երկար կյանք տա, աղա ջան։ Ես էլ քու հացը շատ եմ կերել, շնորհակալ եմ. դե ինչ ասեմ, աղա ջան, թե որ լավացա, չմեռա, էն ես գիտամ էլի։

Դե, հըմի մի քիչ սպասի, հրես շաբաշ կանեն, կգնանք ինձ մոտ մի վեքսիլ կգրենք յառսուն մանեթի, էն առաջվա տասը մանեթն էլ հետն եմ ասում, ու վերջը, երբ որ կլավանաս կամ փողը կտաս, կամ փողի տեղ կբանես։ Հը, լավ չեմ ասո՞ւմ, հարցրեց Սերգեյ Ստեփանիչը, տեսնելով, որ Սաքուլը, վեքսիլի անունը լսելով, մի քիչ մտատանջության մեջ ընկավ։

Դե ոնց որ ուզում ես, աղա ջան, ասաց Սաքուլն ականջի հետևը քորելով։

Չէ, դո՞ւ ոնց ես ուզում։ Վեքսիլ նրա հմար եմ ասում, որ տան գրավը ղալմաղալ բան ա էլ նատարիուս, էլ կուպչի, էլ պոշլինի, օրեր կքաշի, համ էլ անմեղ տեղը ծախսեր կգնա։

Լավ, թող վեքսիլ ըլի, համաձայնեց Սաքուլը։

Հետևյալ օրն ևեթ Նատոն մի քանի արշին սպիտակ միտկալ գնեց, շապիկ կարեց և հագցրեց Սաքուլին արխալուղի վրայից, իսկ մի քանի օրից հետո «թելեժկեն» բարձած, իրենք էլ երեխաներով վրեն նստած՝ առավոտյան վաղ բռնեցին Թելեթի ճանապարհը։ «Թելեժկի» հետևը ոտներից պինդ կապկապած՝ պառկած էր մատաղացու ոչխարը և գլուխը դրած «թելեժկի» ճռճռացող տախտակներին՝ իր ոչխարամիտ հայացքով նայում էր հետևից երկար ու մեկ ձգվող արևակեզ փոշոտ խճուղուն։

Երկար քարքարոտ ճանապարհը, «թելեժկի» տատանումը, տոթ եղանակը բոլորովին ուժասպառ արին Սաքուլին, այնպես որ, երբ ճաշի դեմ Թելեթ հասան, մոր և կնոջ օգնությամբ հազիվ կարողացավ իջնել «թելեժկից» և, ոտները քարշ տալով, գնաց նստեց հսկայական ընկուզենու տակ երկայն նստարանի ծայրին։

Նույն ընկուզենու րնդարձակ հովանու տակ քառակուսի տախտակամածի վրա հավաքված էին զուգված-զարդարված մի խումբ տիկիններ, օրիորդներ և դպրոցական տղաներ ու աղջիկներ թիֆլիսեցի հարուստ բազազների, բախկալների ու գինեվաճառների ընտանիքներից, որոնք ծառաներով ու աղախիններով եկել բռնել էին վանքի ամենալավ սենյակները ոչ այնքան իբրև ուխտավոր, որքան իբրև ամառող։ Նույն տեղը առանձնակի նստած էին իրար կողքի գյուղի երկու քահանաներ, ամեն մեկի ձեռքին մի հովանոց, և աչքերը քաղցած գայլերի պես տնկել էին դեպի ուխտավորների բնակարանների երկայն պատշգամբը, որտեղ աղախինները և ծառաները սուրճի պատրաստություններ էին տեսնում սպիտակ սփռոցներով ծածկված սեղանների վրա։

Վանահայրը խոզ կտրած մի վարդապետ, կապայով և թասակը գլխին իր բնակարանի պատշգամբում, զանգակատան տակ, նարդի էր խաղում ուխտավոր ընտանիքներից մեկին պատկանող մի երիտասարդի հետ։

Դուք գնացեք համբուրեցեք, մինչև ես տեղաշորը կգցեմ ու բարգն էլ տուն կածեմ, ասաց Նատոն սկեսորն ու ամուսնուն։

Պառավն առավ Սաքուլի թևը, մտան եկեղեցի, մոմ վառեցին, համբուրեցին, ծունր դրին, աղոթք արին, դարձյալ համբուրեցին, «պահպանիչ» ասել տվին քահանաներից մեկին, որը շտապել էր ներս մտնել եկեղեցի նրանց հետևից։ Այդ բոլորը տևեց այնքան երկար, որ երբ դուրս եկան, Նատոն բացանողի պատվերի համաձայն, արդեն անկողին էր պատրաստել եկեղեցու տակ, հետևի կողմը և հետները բերած իրեղենները թափել էր դատարկ սենյակներից մեկում։ Ծծի երեխան լաց էր լինում փոքրիկ աղջկա գոգին, որը օրորելով և «սը-սը» անելով ապարդյուն աշխատում էր լռեցնել նրան։

Եկեղեցուց դուրս գալուն պես Սաքուլը պառկեց անկողնում։

Մայրը թողեց նրան և գնաց հարսին օգնելու, որ սենյակը կարգի դնեն։

Սենյակը խոնավ և աղտոտ էր: Այդ և հետևյալ օրը գիշեր-ցերեկ Սաքուլը պառկած էր անկողնում եկեղեցու պատի տակ։ Գիշերները նրա մոտ նստած հսկում էր մայրը համարյա անքուն։ Բարեբախտաբալւ այդ երկու օրը եղանակը լավ էր, և Սաքուլը բավական լավ էր զգում իրեն։ Երկրորդ օրը առավոտյան մատաղը մորթեցին։ Ամենալավ կտորները և մորթին տարան վանահայրը, տերտերները, տիրացուն և ժամկոչը, մնացածից շատը բաժանեցին հարևան ուխտավորներին, իսկ մսաջուրը տարան գյուղի բոկոտն երեխաները և կանայք, որ հավաքվել էին հազար ու մի տեսակ ամաններ ձեռքներին։

Օրը տոթ էր, շունչ քաշել չէր լինում։ Երեկոյան դեմ երկինքը թխպեց, արագորեն սևացավ, հրեղեն կայծակներն սկսեցին պատռել ամպերի կուրծքը նախ հեռավոր ու խուլ, հետո ավելի ու ավելի մոտեցող և ուժգին որոտումներով. օդը սկսեց շարժվել և ցրտել. հետո հանկարծ այնպիսի մի ուժգին փոթորիկ բարձրացավ շրխկոցով ու թրխկոցով, որ երկինք ու երկիր խառնվեցին իրար փոշով ու աղբով։ Մի ինչ-որ ցուրտ բան, կլորիկ ու պստիկ, հրացանի կոտորակի պես թրխկաց Սաքուլի երեսին, որ վերմակի տակ պառկած դիտում էր մոլեգնած բնության այդ արհավիրքը։ Մի կոտորակին հետևեց երկրորդը, երրորդը... ավելի ու ավելի հաճախ ու խոշոր։ Սաքուլը շտապեց շուռ գալ կողքի և գլուխը ծածկեց վերմակի տակ։ Նույն րոպեին զգաց, որ կարկտախառն անձրևը թակում է վերմակը։ Նատոն ձեռաց վազացրեց մի մեծ կապերտ և ձգեց նրա վրա։ Պառավն էլ մի երկու տոպրակ բերեց և ձգեց կապերտի վրա։

Սաքուլը կուչ էր եկել այդ ծանրության տակ, ճնշվելով օդի պակասությունից, և ականջ էր դնում, թե ինչպես կարկտախառն հորդառատ անձրևը շփշփոցով թակում էր տոպրակներն ու կապերտը, թե ինչպես երկինքը գոռգոռում է ահեղագոչ որոտումներով համարյա թե անընդհատ, թե ինչպես հառաչում ու շառաչում էին ընկուզենին ու մյուս ծառերը փոթորկի ուժգին թափահարումներից։ Նա զգաց, թե ինչպես անձրևի ջրից գոյացած մի առվակ ծլլալեն ներս խուժեց բարձի վրայով, անախորժ սառնությամբ սողաց ականջի մոտով և սկսեց գուբ կապել տակը, ծծվելով ներքնակի մեջ։ Առվակներ էին, որ վազում էին անկողնի կողքերից։

Կինն ու մայրը, հորդահոս անձրևի տակ թրջվելով, շփոթված, չէին իմանում ինչ անեն։ Բացանողը պատվիրել էր որ հիվանդը երեք օր ու գիշեր պետք է պառկած մնա խաչի տակ բացօթյա, մինչդեռ երեք օր ու գիշեր դեռ չէր լրացել, իսկ հիվանդին այդ հորդահոս անձրևի տակ թողնել անկարելի էր։

Աղջի, վեր առնենք տուն տանենք, ասում էր պառավը։

Բա որ իրեք օրը չի թամամել, առարկում էր Նատոն։ Աղջի, բա էս անձրևը չես տեսնո՞ւմ։

Դե ասում եմ որտեղ որ ա՝ կկտրի։

Ո՞րդիան կկտրի, աղջի, տես, է՛, ոնց ա հուրհրատում։

Հիրավի, անձրևը կարծես միտք չուներ կտրվելու։ Այժմ կարկուտն էլ անձրևի էր փոխվել, և ջրերը թափվում էին այնքան հորդ ու առատ, որ նրանց թանձրության մեջ երկնքի փայլատակումները հազիվ էին լուսավորում մթագնած երկիրը։ Երկնքի համարյա անընդհատ որոտի ձայները, անձրևի շփշփոցը, մոտակա ձորակի միջով վազող ջրերի քչքչոցը և ծառերի շառաչը միախառնվելով՝ այնպիսի մի ժխոր էին բարձրացրել, որ իրար մոտ կանգնած հարս ու սկեսուր հազիվ էին լսում իրար ձայնը։

Սաքուլը, անկողնու մեջ կուչ եկած, զգում էր, թե ինչպես այս ու այն կողմից ներս ծորացող առվակները շատանում են, և վերմակն անձրևի ջրերից թրջված տոպրակներից ու կապերտից հետզհետե խոնավանալով ճնշում էր իր վտիտ մարմինը։ Օդ չկար, որ շնչեր և շնչածն էլ բաղնիքի տաք գոլորշու պես մի բան էր, որից քիչ էր մնում խեղդվեր։ Տեսնելով, որ այլևս չի կարողանում դիմանալ, վրայի ծանրությունը մի կողմ շպրտեց և նստեց անկողնում։ Այժմ անձրևն սկսեց թակել ուղղակի նրա գլուխն ու մեջքը։

Տո, բա դուք աստված չունե՞ք. ինձ խո սպանեցիք ըստեղ, կանչեց նա։

Կինն ու մայրը շտապեցին նրան վեր կացնել և հորդահոս անձրևի տակ մի կերպ տեղափոխեցին սենյակ։

Երեք օրվա ուխտն արդեն կատարված էր, թեև Սաքուլը երրորդ օրվա գիշերը չէր անցկացրել բաց երկնքի տակ։ Չորրորդ օրը «թելեժկեն» քաղաքից եկավ, որ մեր ուխտավորներին տուն տանի։ Սաքուլին պառկեցրին «թելեժկի» մեջ ուժից բոլորովին ընկած։ Ճանապարհին մի գլուխ բղավում էր կողերի մեջ զգացած անտանելի ծակոցներից. դադարում էր բղավելուց այն ժամանակ միայն, երբ հազը բռնում էր։ Հազում էր չոր ու թույլ, որի ժամանակ ձայնը կարծես հորից էր դուրս գալիս։ Երբեմն պարզապես շնչասպառ էր լինում։ Մայրն ու կինը նստած էին կողքին և հետները վերցրած գինու շշից երեսին ջուր էին ցրցամ տալիս, որ շունչը ետ բերի։

Թախտի վրա, անկողնու մեջ պառկած է Սաքուլը, գլուխը կապած սպիտակ փաթաթանով, որի տակից դուրս են պրծել երկարացած մազերը և, քրտնքից ու կեղտից թաղիք դարձած, կպել ոսկրացած քունքերին։ Դեմքին մնացել է միայն քիթը խոշոր ու սուր, և աչքերը, ահագին ու պսպղուն ապակու պես, նայում են բաց դռնով դեպի դուրս։ Այնտեղ ամառվա միջօրեի արևը հրաշեկ ճառագայթներով կիզում է դիմացի տան պատը և այն աստիճան շողշողում, որ ուղիղ նայելիս մարդու աչքերը ցավում են։ Ուղղակի դռան առջև, ստվերի մեջ նստած է փողոցի պառավ շունը և, կարմիր լեզուն հանած, հեթեթում է տապից։ Սաքուլը բարձն ի վեր կիսանստած, անթարթ նայում է դուրս բթացած հայացքով և ծանր շունչ քաշում։ Երկու օր է, որ կողերի մեջ այլևս ծակծկոցներ չի զգում. հազն ևս քչացել է. բայց այնտեղ, ներսը, ինչ-որ տարօրինակ դատարկություն է զգում. կարծես թոքը, սիրտը և ամբողջ փորոտիքը հանել դուրս են թափել։

Անհուն վիշտը ցամաքած դեմքին՝ մայրը նստած է մեռնող որդու կողքին և թաշկինակով քշում է ճանճերը նրա դեմքից։ Նատոն օրորոցի մոտ չոքած՝ ծիծ է տալիս երեխային և հուսահատ հայացքով անթարթ նայում սենյակի պուճախին, որտեղ աններկ գաջն առատորեն ծծել է գետնի խոնավությունը և տեղ-տեղ թափվել։ Նրա հայացքը ցույց է տայիս, որ նա առաջուց արդեն հաշտվել է անխուսափելի թշվառության հետ։ Թախտի վրա, լուսամուտի առջև չոքած է փոքրիկ աղջիկը և աշխատում է բռնել ապակիների վրա բզզացող ճանճերը։

Ծանր ու չարագուշակ լռություն է տիրում սենյակում և դուրսը։ Այդ լռությունը խանգարում է խառ թութ ծախող մի կինտո, որը թաբախը գլխին և կշեռքն ուսին՝ անցնում է դռան մոտով և իր առողջ թոքերի ամբողջ թափով աղաղակում. «Թութա՛, թութա՛, ախառի՛ թութա»։ Նա մի րոպե կանգ է առնում բաց դռան առջև, նայում է ներս, իր թավ ձայնով հարցնում՝ «խառը թութ չեք ուզո՞ւմ» և, տեսնելով, որ պատասխան չի ստանում, շարունակում է ճանապարհը կշեռքը շխկշխկացնելով և փողոցն աղմկելով իր հուժկու կանչով։ Ու կյանքի առօրյան հիշեցնող այդ կանչր, մի րոպե վանելով մահվան ուրվականը, լսվում է մի առժամանակ ևս, մինչև որ հետզհետե խլանալով լռում է վերջապես, և մահվան ուրվականը նորից գալիս է իր փսփսուքը տարածելու մեռնողի սենյակում առաջվանից ավելի ծանր ու չարագուշակ լռության մեջ։

Հիվանդն այժմ պառկած է աչքերը փակ, և եթե ծանր հևքը չլինի, տեսնողը կկարծի, թե մեռած է։ Պառավ մայրն անհանգստացած՝ աչքը չի հեռացնում նրա դեմքից. նրա գլուխը սաստիկ շարժվում է. ըստ երևույթին, ուզում է ինչ-որ ասել, բայց չի համարձակվում։ Վերջապես դադարում է ճանճերը քշելուց և, խոնարհվելով որդու դեմքի վրա, շշնջում է անհամարձակորեն.

Սաքուլ ջա՞ն...

Սաքուլը կամաց բաց է անում աչքերը և նայում նրան։

Ի՞նչ կըլի, որ տերտերին իմաց տանք։

Տո, էլի տերտե՞ր, բացականչեց Սաքուլը զայրույթի այնպիսի հանկարծական բռնկումով, որ մայրն էլ, կինն էլ ապշեցին, թե ո՞րտեղից նա, որի ձայնը մինչև այժմ հազիվ էր լսվում, հանկարծ այդպիսի մի ուժ հավաքեց իր մեջ։ Տո, ձեր տերտերն ու խաչը չէ՞ր, որ ինձ էստեղը հասցրին... էլ ի՞նչ եք ուզում ինձանից... թողեք, է՛լի, հանգիստ հոգիս տամ...

Նրա ձայնը հանկարծ կտրվեց, աչքերը լցվեցին արտասուքով, և նա այլևս ոչինչ չկարողացավ արտասանել։

Դե ես ի՞նչ գիտամ, որդի ջան, ասում եմ բալի... արտասանեց մայրը կսկծալից և առանց խոսքը վերջացնելու լռեց, որպեսզի այլևս չգրգռի որդուն։

Ու առժամանակ խանգարված չարագուշակ ծանր լռությունը գալիս է նորից թագավորելու մեռնողի սենյակում։

Սաքուլը կամաց-կամաց հանգստանում է և մտառու հայացքը տնկում դիմացի տան արևակեզ պատին։ Երկար լռությունից հետո նրա շրթունքները շարժվում են. ինչ-որ բան է ասում, բայց դժվար է լինում որոշել արտասանածը։

Ի՞նչ, Սաքուլ ջան, հարցնում է մայրը, խոնարհվելով նրա դեմքին։

Նատոն, որ դեռևս շարունակում է ծիծ տալ երեխային, դեմքը դարձնում է դեպի նա և ականջը սրում։

Ասում եմ, փոթրադչիկ Սերգոն, շշնջում է մեռնողը, ամեն մի խոսքի վրա հազիվ շունչը ետ բերելով, էն, որ իրեք թուման եմ պարտ... փիս մարդ չի... կըլի, որ չուզի... Համա թե ուզի... յարաղս տվեք... Թե հերիք չանի... քամարս ծախեցեք... հոգիս չծանրացնեք...

Խեղճ պառավ մայրը միանգամայն կարկամում է և չի իմանում ինչ ասի։

Նատոն զգում է, թե ինչպես ամուր մի բան բռնում է բուկը։ Գլուխը դնում է օրորոցի վրա, դեմքը ծածկում կռների մեջ և ամեն կերպ աշխատում է զսպել խեղդող հեծկլտանքը։

Իսկ փոքրիկ աղջիկը շարունակում է մատները շարժել լուսամուտի ապակիների վրա, որ բռնի ճանճերը, և նմանեցնելով կինտոյի կանչին, մեքենայաբար կանչում է կամացուկ՝ «Թութա, թութա՛, ախառի՛ թութա»։

Հեռո՛ւ, հեռո՛ւ, ո՜վ սև մտքեր,
Ինչո՞ւ դուք ինձ տանջում եք,
Մի՜ քրքրեք իմ հին վերքեր,
Սիրտս հանգիստ թող տվեք:

Հեռո՛ւ, հեռո՛ւ, ո՜վ տխրադես
Հիշողությունք և կրքեր,
Ա՛խ, մի՜ բերեք իմ աչքիս դեմ
Անցյալ ավուրց փայլուն պատկեր:

Անցյալ ավո՛ւրց… ավո՛ւրց ոսկի,
Որք նորա հետ անցուցի,
Որուն իմ սիրտ, իմ կյանք, հոգի
Եվ իմ սուրբ սեր զոհեցի:

Բայց ինձ համար նա չքացավ
Անհայտության մութի մեջ,
Թողեց միայն ինձ դառն ցավ,
Մարած սրտումս՝ կայծ անշեջ:

Այդ սուրբ սիրո անշեջ կրակ
Պիտ վառ պահեմ իմ սրտում,
Մինչ մահ նորա սուրբ հիշատակ
Պիտ երազեմ իմ մտքում:

1899

1969 թվականին լրանում են մեր արվեստի մեծերից մեծաց՝ Թումանյանի և Կոմիտասի ծննդյան 100-ամյակները։ Շքեղ տոն լինելուց զատ, այդ թվականը մեզ համար կլինի հոգսերի տարի. արվեստի մեջ սպանիչ ինքնահավանության, անպատասխանատու մակերեսայնության, սիրողականության ու քաղքենիության դեմ պայքարի տարի։ Դա կլինի բարձր արվեստի ընդգծված պահանջի տարի և, այդպիսով, հայրենասիրության շքահանդես, քանի որ բարձր արվեստն ամենից առաջ մեծ հայրենասիրություն է։
Գրականագետ Լևոն Հախվերդյանն ահա այդ տոնի ու պայքարի հրապարակ է իջեցրել Հովհաննես Թումանյանի մասին իր ուսումնասիրությունը՝ «Թումանյանի աշխարհը»։ Սևագրությունների, նախափորձերի, տարբերակների, կրած բացահայտ ազդեցությունների, վերստեղծումների, արվեստի թումանյանական գլուխգործոցների, բանաստեղծի անձնական կյանքի, հայ և միջազգային կյանքի հարադրումներով ու հակադրումներով՝ գրականագիտական ուսումնասիրություն լինելով հանդերձ, գիրքն ինքնիրեն, գրականագետի կամքից մի տեսակ անկախ, վերաճում է ցավագին մարդասիրության, լավի երազային կարոտի ու հայրենասիրության ոգեշունչ կոչի։ Գրականագիտական ուսումնասիրություն լինելով հանդերձ, Հախվերդյանի գիրքը ձեռք է բերում գեղարվեստական երկի հատկանիշ՝ վերաճելով խոր ատելության ընդդեմ մեր ու մարդու դարավոր ոսոխի՝ տգետ ու բռնի հավակնոտության։ Վերաճում է, որովհետև այդպիսին է ինքնին իրականությունը, տվյալ դեպքում՝ Թումանյանի կյանքն ու գործը, և Հախվերդյանն էլ չի բռնացել նյութի վրա՝ հարմարեցնելով նյութը գրականագետի իր հասակին, այլ ընթացել է նյութի վերուվարումներով մինչև լեռնացում ու վայրէջք, հողեղեն Թումանյանի հունցվել-թրծվելուց մինչև վերջին թևաբախումն անէ, անգո, աստվածային հավերժի մաքուր ոլորտներում, մինչև նիրվանա՝ մարումն։
Այնքան լոռեցի՝ որ թվում է, թե նա համազգային էլ բանաստեղծ չէ, այնքան հայկական՝ կարծես նեղ ազգային-կենցաղագիր, վաղածանոթ՝ որպես մեր պապերի խորհուրդները, առարկայական՝ կավի ծանրությամբ՝ հյուսված ամբողջությամբ առարկայից ու շարժումից, իմաստասիրության տարրն իսկ չունեցող նրա գրականությունը մի հոյակապ ճախր է համազգային, համաշխարհային մտքի օլիմպիական բարձունքներում։ Դա գեղարվեստի անթերին է և իմաստասիրության էլ անթերին, որովհետև իմաստասիրություն է գեղարվեստի հուժկու թևերով։ ¥Տարածություն, առարկա և շարժումն, տարածություն, առարկա և շարժումն, կորչե՛ն ածականներն ու թեկուզ հեգելյան մակարդակի դատողությունները - Թումանյանի ստեղծագործության քննությամբ եզրահանգում է գրականագետն ու առաջադրում որպես պոետական ճարտարվեստի ամենահեռահար զենք։ Տեղին առաջադրանք, քանի որ մենք բոլորս էլ մի քիչ պաճուճապատողներ ենք և մոռացել ենք մեր վանքերի անզարդ վեհությունը¤։
Եթե ճշմարիտ է, որ քանակով մեծ ոչքաղաքակիրթ ազգությունները երկարատևում են իրենց ստվարությամբ, ապա նույնքան բացարձակ ճշմարտություն է, որ փոքր ազգերի միակ պահպանիչներն ուծացման՝ այդ տիեզերական ցրտի դեմ, նրանց ազգային արվեստի խոշոր անհատականություններն են։ Նրանք փոքր ազգերի բախտավորությունն են։ Թումանյանի գրականությունը մեր ժողովրդի բախտավորությունն է։ «Պետական գործիչ՝ պետականություն չունեցող ժողովրդի մեջ։ Հայրենանվեր կյանք մի հայրենիքի, որ շատ թշնամիներ ուներ ու քիչ բարեկամներ։ Նրա ամբողջ կյանքը՝ ստեղծագործական ու քաղաքացիական սխրագործություն։ Թումանյանը ժողովրդի զոհասեղանին դրեց և՛ կյանքը, և՛ հանճարը»։ Դեռ պատանի՝ Արևմտյան Հայաստան գնալուց նրան հետ պահեց միայն պատահականությունը, հայ-թաթարական ընդհարումների տարիներին նա կանգնեց երկու կողմից հանված սրերի մեջտեղը, ապա դասագրքեր էր կազմում հայ մանուկների համար, բացակայում էին հայ մանկական բանաստեղծությունը, հեքիաթը, պատմվածքը, զրույցը, և նա գրում էր մանկական բանաստեղծություն, պատմվածք, զրույց։ Եղեռնի օրերին ընտանիքով ռազմաճակատում ու գաղթականության հետ էր։ Արտավազդ որդին զոհվեց Վանի դիրքերում, ինքը որբերի բազմության մեջ մի ամսում ճերմակեց ու ծերացավ։ «Հովհաննես Թումանյանն այդ դժոխքի մեջ է, գործում է, բարեբախտաբար, չի գժվում» ¥Լեո. «Անցյալից»¤։ Այդպես՝ «Անուշը», «Պատրանքը», «Սիրիուսի հրաժեշտը», «Մի կաթիլ մեղրը», «Վայրէջքը», քառյակները, նրա հանճարի ու մեր ազգային հանճարի այդ վավերագրերը, պատահաբար փրկված պատառիկներ են։ Նա չկարողացավ փրկել իր ժողովրդին, բայց փրկված կեսին օժտեց իր գլուխգործոցների հզորությամբ։
Բեմադրիչ և գրող Ֆելինին արվեստագետի մասին իր «Ութ և կես» շարժանկարն սկսում է երազով. հեղձուկ անշարժության մեջ շնչասպառվող արվեստագետը ողբերգական ճիգով ներքև է թողնում տաքություն ու ապականություն արձակող ինքնաշարժերի նախիրը, հոսքագծերի ոստայնը, կամուրջների երկաթյա ծանրությունը, մեռելահայաց շենքերի բետոնային անզգայությունը, համբառնո՜ւմ, մերձենում ամպերի ճերմակ զովությանը՝ դեպի մեղեդիների աստվածային ծավալումն ու դեպի օ՛դ, վճիտ օդ, ուր լուսնի շողը կղողանջեր երգեհոնի ազնվությամբ,- բայց ահա ներքևից պարան են նետում և նրան քաշում ներքև, գահավեժ անկում ամպերի փափկությունից մինչև երկրի կարծրություն։ Այդ՝ շարժանկարն ահա ասես Հովհաննես Թումանյանի մասին է։ Այդ հարյուր անգամ Թումանյա՛նը գահավիժեց թրքական անայլայլ իժությամբ, ցարական պաշտոնյաների ճարպոտ մեծապետականությամբ, վրաց մենշևիկների խաբեբայությամբ, մեր բոլոր, բոլոր թշնամիների ու հոգսերի սպանիչ ծանրությամբ։
Հայրենասիրությունն էլ, բնապաշտությունն էլ, հառաչանքն էլ Թումանյանի համար բովանադակություն դարձան կյանքի ու ստեղծագործության դժվար վերելքի հետ։ Հառաչանք բառից մինչև խո՜ր թառանչ, Բուդդայի ուսմունքին իր տեղյակությունը հայտնող, նիրվանայի բանաստեղծական մեկնությունից մինչև անձնական ու ազգային ճակատագրով բռնի ներխցկումն բուդդայականության անօդ սրվակ, ոճաստուծոց մինչև գոյի-չգոյի չսահմանազատվող անիմանալիություն, հայրենասիրության, պատկանյանական հեգումներից մինչև Էջմիածնի պատերի տակ փլված գաղթականության մեջ մի ամսում ծերացող պատարագիչ ¥«Հանգե՜ք իմ որբեր... իզո՜ւր են հուզմունք... իզո՜ւր և անշահ...»¤, ծննդավայրի բնության պատանեկան կարոտից մինչև ի մեջ մարդկան պարտված հայ բանաստեղծի ու հայորդու ըղձանք՝ հալվելու, ձուլվելու բնությանը։ Ե՛տ, ե՜տ դեպի մանկություն ու մանկությունից էլ դենը։ Պարտությունների այս ինչքա՜ն բեռ դրեց աշխարհը նրա ուսերին։ - Ահա գրականագետի Թումանյանները, որոնք ուսումնասիրության գերազանց գրված վերջում դառնում են մի ողբերգական վիթխարի կերպար՝ վերջին հանդարտ ծխերով ծխացող հանգչող հրաբուխի վեհությամբ։
Գրականագետ Լևոն Հախվերդյանը մեզ համար գրել է մենագրություններից դժվարագույնը. Թումանյանը մեր մանկությունն է, իսկ մանկության տարիներին սովորած բառերը չեն ստուգաբանվում։ Հախվերդյանն ահա ստուգաբանել է հայացքի ու ընկալման զարմանալի թարմությամբ։ Հախվերդյանի գիրքը կարդալուց հետո Թումանյանի տողերը, վաղուց ծանոթ տողերը դարձյալ դիմադրում են՝ ինչպես առաջին ընթերցման ժամանակ, և նրանց միջով առաջանում ես դժվարությամբ։

Կապույտ ծածկոցն իջավ ցած,
Մեղմ ու անուշ իրիկո՛ւն,
Վառիր լույսըդ, վաղ անցած,
Լուսե ցնորք, իմ հոգում։

Ամայացած իմ սրտում,
Մենության մեջ իմ սև տան,
Փռիր քնքուշ ու տրտում
Ժպիտը քո խնդության։

Թույլ տուր նորից սիրելու
Առօրյական աշխարհում,
Արշալույսը քո հեռու,
Հայտնությունըդ հմայուն։

Մինչև իր մուտքը պատերազմի ու քաղաքականության այս ժամանակներ՝ Վազգեն Սարգսյանը լավ գրող էր. բառը, միտքը, կերպարը, գործողությունը նրա առջև սպիտակ թղթի վրա այնքան հնազանդ ու ճշգրիտ էին, այնպես էին շարժվում ու քեզ իրենց հետ տանում, ինչպես լինում է լավ զորահրամանատարից կառավարվող մարտադաշտում. էմոցիաների շռայլում չուներ, բոլոր բառերը վարժ զինվորի նման կարևոր ու պարտադիր մասն էին գլխավոր մտքի, բոլոր կերպարները իրենց պարտքը կատարում էին գերազանց,- և սպիտակ թղթի վրա մեր 25-30-ամյան տոնում էր հաղթանակի բերկրանքը՝ ճիշտ մարտը շահած զորահրամանատարի նման. ասել է թե՝ Վազգեն Սարգսյանը շատ լավ գրող էր, ինչը այդ տարիքում միայն եզակիներին է տրվել, և ասել է թե շատ լավ գրողները կարող են շատ լավ զորահրամանատարներ լինել ճիշտ այնպես, ինչպես լավ հրամանատարները լավ էլ գրողներ են դառնում. վկայությունների կարիքը չկա: Նշանակում է, թե գրի, գրականության ուրախությունը, պատմելու, պատմություն կառուցելու հրճվանքը ամեն մի հառնող մեծության անկապտելի հատկանիշն է, թե բառերը նրանց գրիչների տակ չեն մեռնում, թե պատմությունները նրանց լեզուների տակ չեն մեռնում-ծնվում ու խաղում են որպես կենդանի գործն ինքը: Եվ գործը նրանց ձեռքի տակ չի մեռնում-ծնվում, հաստատվում, զորանում, տրվում է խոսքի, պատմելիքի, պատմության: Նրանք բախտավոր ծնունդ են, նրանք բառի բուն իմաստով լոգոսի՝ մեծագիր բանի ժառանգորդներն են, նրանց բանը գործ է և գործը բան:
Մտածվող-չասվող, մտածվող սև հոգիներում գիշերաբուի պես դարանած խոսք կա՝ թե քայքայման ու պատերազմի նետվեցին առաջինը նրանք, ովքեր ձախողվել էին խաղաղ աշխատանքի իրենց մարզերում: Միանգամից պետք է «այդպես չէ» ասել և այդ սև խոռոչների բերանը ծեփել: Այդպես չէ, իսկ Վազգենի վերաբերմամբ՝ ամենևին այդպես չէ:
Այլ խնդիր է, որ խաղաղ աշխատանքի այդ մարզերը ամենահաջողակներիս անգամ չէին գոհացնում, մեզ հաճախ պաշարում էր ծանր մղձավանջը, խելագար պոռթկումի պահեր էին լինում՝ երբ ուզում էիր գրիչն այդպես թողնել գրասեղանին և փողոց նետվել զենքը ձեռքիդ. դա ի՞նչ էր - երևի թե վերահաս աղետի կանխազգացումդ, գալիք փլուզումը իրեն մեր մեջ երևի թե զգացնել էր տալիս, երևի թե դա հուսահատ բողոքն էր մեր դատապարտ-վածության առջև, ինչի մեջ մենք որևէ մեղսակցություն չունեինք - մեր կյանքերից առաջ մեզ չհարցնելով գրել էին՝ թե պետք է ապրենք կեսկյանքով և թե մեր թափած ջանքը խորտակվելիք նավի վրա է: Սա հասու էր բոլորիս, բայց աղետի ու վերածնության մարտահրավերն անմիջապես ընդունեցին քչերը, նրանք, ովքեր տեսան ու լսեցին այն, ինչ տեսան ու լսեցին. դա այդ քչերի, այդ առաջամարտիկների առաքինությունը չէր, ինչպես որ շատերիս, գրեթե բոլորիս մեղքն ու արատը չէր այն, որ հապաղեցինք-հապաղեցինք, որովհետև չտեսանք այն, ինչ տեսանք, խլացանք ու չլսեցինք այն, ինչ լսեցինք. չլսեցինք, որովհետև չուզեցանք հավատալ, որ մեր դուռը թակում է ինքը ճակատագիրը:
Դրանք մեղք և առաքինություն էին դառնալու հետո, երբ նոր իրականությունը, երբ հաղթանակի և պարտության բեռը իր ողջ ծանրությամբ ճնշեր, աղարտեր, աղավաղեր, ուղղակի փշրեր շատերիս, և շատերիս համար էլ կերտիչ դրվագումն լիներ, որպես կարմիր պղինձն է սառը կռնահարմամբ փոխվում անդրիի: Դրանք մեղք և առաքինություն էին կնքվելուց հետո, երբ մեր դատախազները եպիսկոպոսի վեղար առնեին և պատերազմի ու փորձության ժամի մասին դատեին խաղաղության ու հավիտենության ժամանակների օրենքներով:
Հանձին Վազգենի հայրենի գրականությունը հայրենիքի քաղաքականության, դիվանագիտության, պետական և բանակային շինարարության, պատերազմի և խաղաղության հայրենի նոր իրականություն էր ուղարկում իր ամենալավը՝ որ կարող էր, նրան՝ որ դրվագվելու էր մաքուր պղնձի պես, նրան՝ ով ծնվել էր հաղաթանակի և ուրախության հրճվանքով առլեցուն, նրան՝ ում հակացուցված էր հոգևոր ժանգը՝ բողոքավորի, գանգատավորի, միշտ ուրիշին, միշտ քեզ մեղադրողի տեսք առած, նրան՝ ով հաղթանակի և ուրախության հրճվանք էր ճառագում՝ երբ խաղադաշտում կարողանում էր թեկուզ դաղալությամբ պարտությունից մի կերպ պրծնել, երբ թուրք ընկերոջ հետ բեռնավագոնները շիֆեր էր բարձում ու լավ քրտնում, երբ պիտի լավ լողանար, երբ պիտի ամբողջ 270 ռուբլի ամսավարձ ունենար, երբ հակառակորդը հիմար էր, երբ թշնամին խելքով ու զորությամբ գերազանցում էր իրեն,- այդ ամենի, ամբողջ աշխարհի առջև նա հաղթանակի և ուրախության բերկրանքով էր կանգնած, բերկրանքը նրա հոգու ու մարմնի ունեցվածքն էր: Նա համակել էր զորում իր բերկրանքով անգամ հակառակորդին, անգամ թշնամուն:
Եվ սա խոստովանություն չէ մեծ նահատակի առջև, սա այսօր հստակ գիտակցումն է անհրաժեշտության այն խոշոր անհատի, այն մեծ լավատեսի, որ այսօր պետք է կանգնած լիներ մեր ազգային պետական-քաղաքական հրապարակում և կանգնած չէ: Նրա կենդանի ներկայությունը մեզ միմյանց և աշխարհի հանդեպ պահելու էր բոլորովին այլ կեցվածքով - նրա բացակայությունը բեկբեկում է մեր խոսքը, և մեր քայլը հաստատուն չէ:
Այո, խելառվում և մոխրագունում - մոխիր էր կտրում նենգության հանդեպ, այո, արմունկներով տղա էր, բայց կայացած ո՞ր անհատը չի պինդ արմունկների մարդ եղել - իմ ու ձեր Քրիստո՞սը, իմ ու ձեր Դրո՞ն, Նժդե՞հը, Մեսրոպ Մաշտո՞ցը, Քեմալ Աթաթո՞ւրքը, թե՞ Մեծ հայրենականի փառաբանված գեներալներից մեկնումեկը: Մարդկային պարզ փառասիրության և չկամների ու չկամության մեր զանգվածի միջով իրենց ճանապարհը նրանք բացում են արմուկներով. արմունկ բանեցնելը նրանց մենք ենք պարտադրում, որովհետև մեր հոգիներում գեներալներն իրենք չեն - մենք ենք:
Մենք բոլորս գեներալներ ենք, մենք բոլորս փրկիչներ ենք, մենք բոլորս մանթաշովներ ենք, մենք բոլորս կաթողիկոս ենք - շարքային հացակերի մեր կյանքերը մենք այնպես ենք քշում հանրության միջով, ինչպես գութ ու գռոշ շաղելով Մանթաշովն էր իրեն տանում առավոտյան ժամերգության, ինչպես կաթողիկոսն է հպատակ հավատացիալների գլուխների վրայով տանում իրեն, ինչպես գեներալներն են տողանցում քարացյալ շարքերի միջով:
Մենք բոլորս պողոս - առաքյալներ ենք - մեզ նեցուկ ունենալու, մեզնով շտկվելու, մեզնում ապաստանելու հրավեր ենք կարդում ընկածներին, խեղվածներին, հաշմերին, և նրանք այլևս մեր հպատակներն են, մեր թագավորության բնակիչները, մենք նրանց վրա թագավոր պարոնտեր ենք: Մենք նրանց մեզ համար պատվանդան ենք անում, և մեր բարձրերում կարող ենք գոհանալ, թե նրանց մենք սիրում ենք՝ այդ ընկածներին, խեղվածներին, հաշմերին, թե մեր թագավորությունը խղճի ու գութի արքայություն է:
Իսկ ովքեր գեներալական մեր շքեղ շքերթի առջև հնազանդ կանգնած չեն՝ նրանք արդեն թշնամի ու թշնամական բանակից են. ովքեր հաշմ ու խեղված ու ընկած չեն՝ նրանք արդեն մոլորյալ ու կորուսյալ են: Մենք դժվար, անասելի դժվար ենք ընդունում, որ մենք Մանթաշով չենք, Մանթաշովը մենք չենք. մենք առաքյալ չենք, Պողոս առաքյալը մենք չենք, մենք հպատակեցնում ենք անասելի հրճվանքով և հպատակվում ենք անասելի տհաճությամբ:
Եվ ուրեմն ես փառք եմ ասում, մեծ մարդու հիշատակի առջև ես շնորհակալություն և փառք եմ ասում իր զորակիցներին ու զինակիցներին, ովքեր իրենք իրենց հաղթելով կենդանի միջանցք դարձան հերոսի և գործչի երթի համար, ովքեր նրա մեջ տեսան իրենք իրենց՝ թարմ ու նորոգ, իրենք իրենց՝ եռանդուն, իրենք իրենց՝ ջահելաբար քաջ, իրենք իրենց՝ սթափ, իրենց՝ խելամիտ ու պատրանքների չտրվող, բայց և պատրանքները նյութականացնող, իրական զորություն դարձնող, որպես ոգին է մարմին առնում, որպես մարմինն է զորանում ոգով:
Փառք մեզ՝ որ կարողանում ենք մեծարել, մեծացնել և հավատալ, որ կանչում ենք և հավատում՝ որ մեր ամենալավերը կհառնեն մեզնից և մեզանով:

Հազար ասինք, միլիոն ասինք. «Գուգո, պահակությունը քո բանը չէ, քո տեղը կոլխոզն է, դունդուկ»: Չլսեց: Ասում էին՝ կինն է այդպես ցանկացել: Ասում էին՝ չի ուզում կոշտուկոպիտ ձեռքերով ամուսին ունենալ: Չար լեզուներն էլ ասում էին՝ Գուգոյի պահակությունն այնքանով է կնոջը ձեռնտու, որ օրումեջ Գուգոն գիշերներն է հերթապահում… Շատ բան էին ասում, մեղքն ու վարձքը ասողների վիզը, բայց, որ տասը տակ ներկվող, շքերթի ձիու նման շորորուն, շոռաչք այդ կինը հեչ մեր խեղճուկրակ Գուգոյի բանը չէր՝ դա հաստատ է: Ասինք՝ Գուգո, էդ կրակը ոնց ես չորս պատի մեջ պահելու, որ գյուղը չհրդեհի, դունդո՜ւկ… Կամ՝ ծուռը նստենք, շիտակ խոսենք. քո ինչի՞ն հավանեց, Գուգո ջան, որ իր փափուկ-շքեղ-ճռճռան քաղաքը թողեց ու հետևիցդ ընկած՝ գյուղ վազեց… Մեր գործը չէ՞… Քեզ ձե՞ռ է տալիս, մեզ ձեռ կտա ու կտա, թե մեկ էլ կասենք, ասա՝ էրկուս: Մենք ներողություն:

Գուգոն, ուրեմն, իրեն սնած-պահած կոլխոզից դուրս եկավ ու կողքի բանավանի ավտոպարկում կարգվեց պահակ: Աշխատավարձն էլ ստանում էր ոչ ավել, ոչ պակաս՝ շրջկենտրոնի միլիցիայի բաժնի դրամարկղից, ա՜յն դրամարկղից, որտեղից իրենց աշխատավարձերն էին ստանում շրջանի բոլոր ավտոտեսուչները, քննիչներն ու հենց ինքը՝ միլպետը: Յուրաքանչյուր ամսվա վերջի այդ օրերը Գուգոյի համար ամենալավ օրերն էին, Նոր տարվա ու Մայիսի 1-ի օրերից էլ լավ օրեր էին: Հագած-կապած, մազերը թրջած-սանրած մոտենում էր դրամարկղին ու ցնծում էր հոգին սեփական արժանապատվության զգացումից: Առաջ ո՞վ էր իրեն ճանաչում: Իրենց գյուղում, անգամ, իր գոյությունը շատերին անհայտ էր: Իսկ հիմա՞… Անցյալ անգամ շրջկենտրոնից գյուղ գնացող ավտոբուսին էր սպասում, մեկ էլ կաշվի-բրդի պահեստապետ Սերոժի սև «Վոլգան» ճռռալով կողքին կանգնեց. «Նստիր, ախպերացու»: Նստեց ու մտածում էր, թե իրեն երևի ուրիշի տեղ են դրել: Հետո պարզվեց, որ չէ, այ ընկեր, ինքն էդ ումի՞ց է պակաս, իրեն հենց իր տեղն էլ դրել են: «Դու Լիլիկի մարդը չե՞ս»,- հարցրեց Սերոժն, ու Գուգոն հասկացավ, որ ինքն էլ, ուրեմն, անունի տեր է դառնում, ճանաչման տեր է դառնում էս շրջանում:

«Դուք ի՞նչ եք հասկանում կյանքից,- իր նախկին ընկերներին ասում էր Գուգոն,- դուք ի՜նչ եք տեսել ձեր կյանքում»: Գուգոյի ետևից ծիծաղում էին, բայց Գուգոն մի օր տարավ-բերեց ու թաղայինին ասաց. «Դե գնա, ես քո մերը»: Հաստատ կնստեցնեին, թե Լիլիկն անձամբ միլպետին չխնդրեր. Գուգոյին չթողներ ընդունարանում, ինքը շորորալով կաբինետ չմտներ ու կես ժամում բոլոր հարցերը չլուծեր:

Թաղային Խաչիկը հայտնվեց մեկ էլ պտուղ-բանջարեղենի խանութում: Կաղամբից ու կարտոֆիլից բացի Գուգոն ջինսից շալվարներ էր ծախում: «Սպեկուլյացիա՞»,- ասաց Խաչիկը: «Տո, հենց սպեկուլյացիա,- տղամարդավարի պատասխանեց Գուգոն,- բա՞ն ունես ասելու»: Խաչիկն էլ, թե՝ «Գնա, գնա ղուրբան եղիր, հիմա ասել էի, թե ում ինչին, հա՜…»: Գուգոն էլ, թե՝ «Դե գնա, ես քո մերը»: «Ասա, ասա, ձենդ տաք տեղից է գալիս»,- տնքաց Խաչիկն ու ամեն բան այսքանով ավարտվեց:

Գուգոն արդեն Աստծուն ասպատուր էր ասում: Հինգ-վեց տարվա մեջ, շարքային կոլտնտեսականից Գուգոն դարձավ մթերման գրասենյակի վարիչ, թագավոր, աղա տղա, գործ սարքող-գործ դզող, ծանոթ հարսանիքների փնտրված քավոր, ռեստորաններում իր սեղանն ունեցող լոթի, ամենուր հարգվող, ամենուր ձայն ունեցող հեղինակություն: Բոլոր հողագործները Գուգոյի աչքում «ռամիկներ» էին, բոլոր մտավորականները՝ «թուղթ մրոտողներ», և միայն ինքն էր Գուգոն՝ ամենակարող, ամենագետ, ամենա-ամենա-ամենա… Հինգ-վեց տարվա մեջ Գուգոն այնպես փոխվեց, որ հարազատ մայրը, անգամ, չէր կարողանում ճանաչել որդուն: Գուգոյի համար գոյություն ուներ մի հեղինակություն, մի ծնող, մի Աստված՝ Նա: Իսկ Լիլի՞կը… Լիլիկը Գուգոյի պահապան հրեշտակն էր, որ իր փեշի տակ պահում-պաշտպանում էր ամուսնուն ամեն ինչից ու ամեն մեկից: Ինչ էլ որ աներ Գուգոն, ինչ էլ որ լիներ, մեկ է, մնում էր որպես Լիլիկի Գուգո: Դրսում ասլան, դրսում թագավոր, տանը Լիլիկի ճորտն էր Գուգոն: Գիշերները, երբ Լիլիկը քնած էր լինում, պատահում էր՝ Գուգոն կամացուկ քաշում էր վերմակը կնոջ վրայից և չռված աչքերով հիանում էր նրա փարթամ, ճերմակ մարմնով: Այդ պահերին նույնիսկ արցունքներ էին հայտնվում Գուգոյի աչքերում, երջանկության արցունքներ: «Մի՞թե այս ամենն իմն է»,- մտածում էր Գուգոն, ու հավատը չէր գալիս: Դողդողացող ձեռքը առաջ էր պարզում, որ շոշափի, շոյի ճերմակ մարմինը, բայց մատով իսկ դիպչել, Լիլիկի քունը խանգարել ոչ մի կերպ չէր համարձակվում…

** *

Անիծվեր էն սև գիշերը, որ տուն չէր գալու, բայց եկավ Գուգոն, ոչ բարով գար: Դեռ աստիճանների վրա, որ կնոջը հանկարծ չարթնացնի, Գուգոն հանեց կոշիկները, ոտնաթաթերի վրա մոտեցավ դռանը, դուռը ներսից կողպված ու բանալին էլ անցքի մեջ էր թողնված: Խոհանոցի լուսամուտից սուսուփուս ներս սողաց Գուգոն: Այս ամենն այնպիսի երկյուղածությամբ, այնպիսի զգուշությամբ կատարեց, որ կողքից նայողին կարող էր թվալ, թե գող է մտնում Գուգոյի տուն: Գուգոն, ուրեմն, սողաց խոհանոց, որ խոհանոցում էլ սուսուփուս քնի, չարթնացնի Լիլիկին, բայց այդ պահին ոնց որ մեկն ասեր. «Գուգո, Գուգո, հլա դիմացդ նայիր, այ էդ տղամարդու կոշիկները, որ տեսնում ես, դրանք, իբր, քո կոշիկներն են: Հիմի պահարանի դուռը բաց արա… ա՜յ ապրես. էդ կոստյումն էլ, իբր, քո կոստյումն է, Գուգո: Կամա՛ց, կամա՛ց… մոտեցիր ննջարանին, մի քաշվիր, էդ ննջարանն, իբր, քո ննջարանն է: Հիմի դուռը բաց արա, արագ, վախենո՞ւմ ես, մի վախեցիր, բա դու հե՞չ տղամարդ չե՞ս, դե՛, բաց արա՝ երե՜ք-չո՜րս… Կեցցե՛ս, Գուգո: Այ, էդ մերկ կինը, որ ճչալով նստեց անկողնում, իբր, քո կինն է, Գուգո, իսկ էդ տղամարդը, որ ձեռքը հազիվ փախցնելով կնոջդ կրծքից՝ կուչ եկավ վերմակիդ տակ՝ իբր դու ես, Գուրգենչիկ ջան, իբր դու ես…»:

- Կսպանեմ,- մռնչաց Գուգոն,- կոկորդն ատամներով կկտրեմ, արունը կխմեմ,- ոռնաց Գուգոն, իրեն նետեց դեպի անկողին ու… ու թուքը հանկարծ չորացավ Գուգոյի բերանում, ծնկները ծալվեցին, Գուգոյի դեմքը հանկարծ այնպիսի արտահայտություն ստացավ, ասես, ոչ թե ինքն, այլ իրեն էին բռնել ուրիշի կնոջ ծոցում: Երկու քայլ ետ արեց, յուղոտ ժպիտը լղոզվեց դեմքին, ու՝ ինքն անհասկացող, տգետ գյուղացի էր, ամեն ինչ տեսնում, բայց ոչինչ չէր հասկանում, ծափ զարկեց ու իրենց գյուղի բարբառով, միամիտ-միամիտ, հյուրասեր-հյուրասեր ծոր տվե՞ց, երգե՞ց.

- Էս ո՞վի էկի մեր տունը, պա-րովի էկի մեր տունը…

Անկողնու միջից հայրաբար Գուգոյին ժպտում-ներում էր ՆԱ:

Մեկ ամիս անց Գուգոն դարձավ փոքրիկ հիմնարկության դիրեկտոր: Ասենք՝ շնորհավոր:

Վանդակի մեջ կաշկանդած առյուծը զարթնել էր։ Զարթնել ու կատաղել:

Ազատության տենչից, կապանքներից, երկարատև տանջանքներից ու անվերջ ճնշումներից՝ մռնչում էր զայրալից, ամեն ինչ փշրել սպառնում, վանդակ ու շղթա, պատնեշ, գազանապահ՝ խորտակել պատրաստվում։

Գազանապահներն իրար էին անցել: Ո՛չ զայրացկոտ նրանց աղաղակները ընդունակ եղան առյուծի մռնչյունից բարձր հնչել, ո՛չ սպառնական շարժումները, ո՛չ էլ գլխավոր գազանապահի շիկացած, կայծեր արձակող ձողը։

Կատաղել էր առյուծը, արյունն աչքը կոխել. վանդակը ցնցում էր թաթերով, պահապաններին զարհուրեցնում որոտման աղաղակներով…

Մրկո՛ւմ էին, այրում վանդակի մի ձողը խորտակել ճգնող նրա թաթերը՝ ոստնում էր դեպի ուրիշ ձող. այրում էին նրա մարմինը շիկացրած երկաթով՝ մռնչում էր ավելի բարձր, ակռաներով փշրելու հարձակվում ամեն զենք, գազանապահների մոտ բերած ամեն զսպող միջոց…

Եվ պահապանները շվարած, գունատ ու այլայլված՝ չգիտեին ինչ անել այլևս, ինչպես զսպել զարթնած հս՛կային։

Բերեք շատ ձողեր, շիկացրե՛ք, մարմինն այրեցեք, նուրբ մասերը մրկեցեք, զսպեք վայրենուն… – աղաղակում էր գլխավոր գազանապահը, մի՛ խնայեք ոչինչ, միայն լռեցրեք…

Շիկացրած երկաթով կուրացնենք աչքերը, առաջարկեց մի լավ պահապան, ապա թե ոչ՝ նա դուրս կնետվի, մեզնից ոչ ոք այլևս նրա ճանկերիցը չի ազատվի…

Բայց այնքան էլ դյուրին չէ կուրացնել առյուծին, զարթնած առյուծին։

Քանի շիկացրած ձողը մոտենում էր, այնքան առյուծը մեծ ոստումներ էր գործում, պատերը ցնցում, վանդակն ամբողջ կործանել սպառնում։

Քանի գոռում էին նրա վրա, ներս պարզված գավազաններով ծեծում, ջարդոտում՝ այնքան հսկան ավելի էր զայրանում, կծկվում էր մի վայրկյան, ուժերը կուտակում, ապա այնպիսի թռիչք գործում, որ պահապան ու գազանապահ՝ լեղապատառ փախչում էին, ծակուծուկ թաքնվում…

Պետք է վերջապես մի ճար մտածել, ասաց գլխավոր գազանապահը։

Փորձենք քաղցրությունով… խոսեց օգնականը, համոզենք, խրատենք…

Պահապաններից մեկը լուռ՝ ծիծաղեց այդ լսելիս. բայց ոչ ոք նրան չտեսավ։

Եվ գազանապահները միահամուռ՝ եկան վանդակի առաջ, սկսեցին քաղցր խոսքեր, համոզողական, խրատական ձևեր…

Լա՛վ, քնքո՜ւշ, խելոք առյուծս, – սկսեց մի պահապան, – ի՞նչ է եղել քեզ, վանդակդ՝ բավական լայն, կերակուրդ՝ իր ժամանակին. եթե հլու մնաս՝ պետք չունես պատժի… Հանդարտիր, սիրուն գազանս. չէ՞ որ խելոք էիր դու, հնազանդ, հլու…և երախտագետ ու շնորհակալ…

Լսիր դու, առյո՛ւծ, առաջ եկավ գազանապահը, այս վարմունքդ վշտացնում է ինձ՝ քո խնամակալին, քեզ պահպանողին… Ամո՛թ է, ամոթ… ի՞նչն է պակաս քեզ. կերակուրդ՝ արյունոտ լավ միս, ջուրդ՝ թեև քիչ լեղի, բայց խո չէ՞իր հրամայի, որ մեր խմած ջրից քեզ բաժին հասներ… ո՛չ, լավ մտածիր, քաղցր ջուրը անասունների համար չէ… Եվ, վերջապես պիտի խելքի գաս, այսպես չի՛ կարելի, քնել չես թողնում մեզ, ո՛չ էլ՝ անվրդով…

Է՛յ, աղմկող անասուն, կանչեց իր կողմից գլխավոր գազանապահը ու մի քայլ մոտ գնաց, պիտի ձայնդ կտրե՞ս թե ոչ. հանդարտի՛ր, թե չէ, աստված էլ գիտե, վանդակդ սեղմել կտամ, շղթաներով ոտներդ կապել… Ապա՞, քիչ լռիր տեսնե՞նք… Ւ՞նչ է ուզածդ։ Չլինի՞ մեզ նման ազատ ապրել ցանկացար հանկարծ… Ւնչպե՜ս չէ… անասուն ես և անասուն էլ պիտի մնաս՝ պահապանը գլխիդ, ձողը միշտ կողքիդ… Ա՜, դու ինձ չե՞ս լսում. այս խոսքերը, որով պատվեցի քեզ, դեռ չհամոզեցի՞ն, որ անիրավ ես դու… Շղթանե՞ր ես ուզում, ձո՞ղ, գավազաննե՞ր…

Առյուծը, սակայն, ո՛չ միայն չէր համոզվում, հանդարտվում, ո՛չ միայն չէր լսում, այլ շրջապատող ճառախոս բռնավորների շարժումները նրան ավելի կատաղեցնում էին, ու նա ցնցում էր, ցնցում, վանդակի ձողերը ծռմռում, տեղահան անելու շատ քիչ էր մնում…

Ու գազանապետները գունատ, վախով ետ փախան, իրենց խոր մառանն իջան և խորհրդի, մտածելու նստան։

Ի՞նչ անել: Առյուծը հանդարտելու ո՛չ մի միտք չուներ, ո՛չ խրատն էր ազդում, ո՛չ սպառնալիք։ Վայրկյան առ վայրկյան կարող էր ձողերը փշրել, կատաղի՝ դուրս նետվել ու նրանց մի առ մի հոշոտել, ջարդել։

Կյանքի և մահվան խնդիր էր գոյացել։ Սպանել գազանին՝ նշանակում էր զրկվել ռոճիկներից, զրկվել եկամուտից, վայելքից, ընդմիշտ կորցնել հարստություն, անաշխատ կյանք, գազանապահական, տիրելու հաճույք, իշխելու իրավունք։

Պետք է ուզածները տալ, միջոցը դա է, ասաց գազանապահի խելոք օգնականը, տալ եթե ոչ բոլորը, գոնե մի քանիսը. վանդակն օրինակ՝ լայնացնել, կերակուրը շատացնել, ձողը թաքցնել, շղթաները հեռացնել… Այո՛, միմիայն լայնացնել, թաքցնել, հեռացնել… Ո՛չ ավելի և ո՛չ էլ պակաս։ Հարկավոր է այդ ամենը իսկույն կատարել առայժմ։ Առայժմ՝ այդ է իմ խորհուրդը…

Գլխավոր գազանապահը մտածեց, երկար մտածեց, սակայն պահապանները լեղապատառ ներս ընկան, ձողերից մեկի փշրվելը ազդարարեցին, և նա ստիպվեց հրամայել, որ առյուծի ուզածները տան՝ վանդակը լայնացնեն, կերակուրը շատացնեն, ձողերը թաքցնեն, շղթաները մառան իջեցնեն…

Եվ ահա այդպես էր, որ պահապանները զիջան ու ահեղ գազանի ուզածները արին։

Տվին ուզածները։

Վանդակը բաց արին, առյուծին բակը հանեցին, շղթաները դղրդյունով տարան՝ մառանն ածեցին, վերացրին ծեծը, թաքցրին պատժող ձողը, առատ միս առաջը նետեցին, այլև հայտարարեցին, որ նա կարող էր այնուհետև գոռալ ու երգել ինչքան կամենար։

Դա արդեն «շնորհների» մեծագույնն էր։ Ճշմարիտ է, վանդակից հետո քարե պարսպով լայն բակը կար դեռ, փշրելու անհնար վանդակ, սակայն առյուծն առայժմ գոհ էր. կարող էր վազել, ոստնել, մռնչալ, երգել…

Որքա՜ն ուրախությամբ էր, որ նա դուրս նետվեց, թավալեց գետին, ուրախ կանչեր արձակեց, ախորժակով կերավ կերակուրը, խմեց առվակի ջուրը, երկնքին ժպտաց, արևին ողջունեց և խրոխտ ձայնով ամբողջ օրը երգեց…

Գազանապահներն ու պահապանները, նախ հեռու բռնեցին իրենց, հետո զգուշաբար, վախախառն ժպիտներով փորձեցին դուրս ելնել, առյուծին երևալ, նրան պահպանելու հոգսը իրենց վրա առնել։

Առյուծը մի կողմ կծկված՝ նայեց նրանց խիստ կասկածվոր, հարձակման դիրք ընդունեց… Բայց երբ տեսավ, որ իրեն չեն դիպչում, արգելք չեն լինում ուզածն անելու՝ միամտվեց ու թողեց, որ իրենց պարտքը կատարեն. սրբեն բակը, մաքրեն առվակը, թփերը զննեն, բակի տերը դառնան այնպես, որպես առաջ էր։

Գազանապահ-պահապան, ամենքը այլևս այն չէին, ինչ որ առաջ էր. խրոխտ չէր հնչում նրանց ձայնն այլևս, ոչ էլ զայրալից, հրամայողական: Ժպտում էին շողոմաբար, ներողամտական դիրք ընդունում… Մի խոսքով, մեղրի նման քաղցր էին դարձել, սպասավորների դերի մեջ մտել։

Այդպես էր ահա, որ առյուծը սեղմ վանդակից պարսպապատ բակը ելավ, ուտելու ազատություն ստացավ, կանչելու և մռնչալու իրավունք:

Այդպես էր ահա, որ խարանող ձողն այլևս չերևաց, գավազանները թաքնվելու գնացին, շղթաները մառանն իջան։

Մյուս օրն արդեն գազանապահ ու պահապան ավելի վստահություն առած՝ մի քանի քայլ մոտ եկան առյուծին, ու նրանցից յուրաքանչյուրը պարտք համարեց մի ճառ խոսել հսկային։

Ահա վերջապես, առյուծ, ուզածդ ունեցար։ Վանդակդ՝ լայնածավալ, բաց երկինքը՝ վրադ, հողն ու բույսը, թուփն ու ծառը, քաղցր ջուրն էլ կողքիդ, շղթաներդ՝ մառանում, շիկացող ձողը, գավազանները՝ հեռացրած… Հույս ունենք, որ այսուհետև կհանգստանաս, խելոք կմնաս և քեզ պահպանողներին չես վշտացնի… Գլխավոր գազանապահն այնուամենայնիվ, պաշտոնի բերմամբ, անհրաժեշտ համարեց քիչ ավելի ներշնչող դարձնել քարոզը. քարոզ խառն հանդիմանություններով, զգուշության հրավերով։

Լսի՛ր, գազա՛ն դու, ասաց նա խրոխտ, տվի՝ ինչ ուզում էիր: Մենք գտանք, որ քո բարելավության համար՝ տալն անհրաժեշտ էր… Գիշեր և ցերեկ քո երջանկության համար հոգս անելով, խորհեցինք, թե հարկավոր էր քեզ առատ կերակուր և վանդակի լայնություն… Ջանա ուրեմն այդ շնորհներին արժանի լինել և մեր հայրական սիրտը չվշտացնել… Ջանա, որ պետք չունենաս այլևս վանդակ ու ձողի, շղթա–գավազանի… աշխատիր արդարացնել քեզ վրա դրած հույսերս…

Առյուծը լսում էր։ Լսում ու խորհում։ Կծկված պատի տակ, լուռ, զգուշավոր… Եվ երբ գլխավոր գազանապահն ու իր քարոզները հեռացան՝ ժպտաց, բաշը թափ տվեց ու ասաց.

Այդ պարոնը երևի չգիտե դեռ, որ առյուծի ճանկն ընկածն այլևս ետ խլել չի կարելի…

Միամիտ են լինում առյուծները, ինչպես ամեն զորեղ արարած։ Ո՛չ խորամանկության մասին գաղափար ունեն, ո՛չ ճարպիկության, ո՛չ էլ թակարդների։

Եվ դա է պատճառը, որ առյուծին շատ ավելի հեշտ է թակարդ ձգելը, քան աղվեսների։

Սակայն հսկան, տարիներով չունեցածը ձեռք բերելուց արբշիռ՝ թոթվեց իրեն, վազվզեց, մռնչաց, երգեց…

Անցան շատ օրեր։ Գազանապահ ու պահապան՝ բակի մեջ եղած ազատ առյուծից այլևս չէին վախենում։ Մտածում էին. «Բարկացել էր՝ անցավ»…

Ու մոտենում էին։ Մինչև իսկ մի օր էլ պահապաններից մեկը մոտ եկավ գավազանը ձեռքին, որպես թե հենց այնպես, հենվելու, ձեռքում խաղացնելու էր վերցրել։

Առյուծը ցնցվեց, տեսնելով փայտը, նայեց պահապանին, սակայն սա ժպտում էր սիրալիր և սկի էլ զենքը գործածելու մտադրություն չէր ցույց տալիս։

Մի ուրիշ օր էլ, առյուծը, երբ քնից զարթնած՝ հորանջում էր, լուսածագը ողջունում զվարթագին՝ աչքն ընկավ բակի մի կողմում փայլող սոսկալի առարկային… և կարկամեց։

Ի՞նչ էր այն, ձողը չէ՞ր… Այո՛, ձողն էր. փայլուն երկաթը, որ կարմրած՝ հազարավոր վերքեր էր թողել իր առյուծային մարմնի վրա՝ մռութն էր այրել, թաթերը հոշոտել…

Ձողն էր։ Պատին կռթնեցրած, փայլուն, սպառնագին… Գազանապահը մաքրում էր նրան… Այդպես, գործածելու կերպարանք չուներ, կրակ էլ չկար, կարմիր չէր երկաթը, կայծեր չէր արձակում։

Զգույշ՝ ելավ առյուծը թփերի միջից, մի քանի քայլ առաջ գնաց, կանգնեց, նայել սկսեց։

Ձողի ներկայությունը, թեկուզ ոչ շիկացրած՝ նրան անհանգստացնում էր։ Չէ՞ որ թաքցրած էր, ընդմիշտ հեռացրած:

Գազանապահներն իսկույն նկատեցին, որ առյուծը կես սպառնագին, շատ զգուշավոր՝ զննում էր ձողը:

Ու սիրալիր ժպիտ դեմքերին՝ գլխավորը խոսեց.

Ձո՞ղն է քեզ անհանգստացնում… Ւնչո՞ւ սակայն. եթե չարություն չանես՝ նա քեզ վնաս չի տա… Հանգի՛ստ եղիր դու…

Առյուծն ըստ երևույթին՝ քիչ միամտվեց ու գնաց ճաշելու։

Այստեղ մի երկրորդ փոփոխություն նրան խոր ազդեց։

Կերավ, ճշմարիտ է, դուրս բերած միսը… սակայն ինչ-որ հոտ էր բուրում, խիստ գարշելի հոտ. եղածն էլ՝ շատ քիչ:

Մռնչաց, թաթերով նետեց այս-այն կողմ… սակայն գազանապահ ու պահապան, ձողը բակի մեջ թողած՝ շտապել էին հեռանալ, այլևս չերևալ։

Առյուծը զայրացավ, դես ու դեն վազեց, կանչեց, բողոքեց… բայց մնաց անոթի։ Գնաց ջրի կողմը՝ գտավ առվակը պղտորած, ցեխախառն, աղտոտ… և լեղի։

Ու խորապես հուզված՝ մտածել սկսեց։

Այդպես, մի առ մի, անզգալի դարձնելու հոգատարությամբ՝ խլում էին նրանից այն բոլորը, ինչ որ զիջել էին՝ հսկայի կատաղությունից սարսափած։

Նախ՝ գավազաններն երևան եկան. հետո՝ ձողը, ապա՝ կերակուրը նախկինը դարձավ, հոտած արյունոտ… ջուրն էլ մի՛ կողմից. լեղի էր կտրել, հին խմած ջրից, ցեխոտ ու աղտոտ…

Եվ ի լրումն ամենայնի, մի օր էլ հանկարծ զարթնելով, տեսավ, որ բակից հեռացրած վանդակը իր տեղն էր եկել դարձյալ։

Սարսափահար մոտ գնաց, զննեց զգուշավոր, տեսավ, որ ձողերը փոխել էին, հաստակուռ դարձրել, վանդակն էլ հաստատուն՝ քարե հիմքի վրա դրել: Այդ նույն օրը նա ախորժակ չունեցավ ուտելու, զվարճանալու և կամ երգելու։

Կծկված մի անկյուն՝ խորհում էր եղածների վրա, նալում վանդակին, պատին կռթնեցրած ձողին, նայում անցուդարձ անող գավազանակիր պահապաններին…

Ամենքը կարծես նրան էին նայում մի տեսակ հեգնող ժպիտով, չարագուշակ, լիրբ արտահայտությունով։

Կարծես ամենքն ուզում էին ասել.

Սպասի՜ր մեկ… քեզ ցո՛ւյց կտանք, թե ո՞րն է ազատությունը:

Խորհում էր առյուծը դառնությամբ, կծկված հեռավոր իր խուլ անկյանում։ Սիրտը ճնշվում էր։

Տխուր, գրեթե լաց լինելու չափ կոկորդը դառնացած՝ մնաց նա մինչև երեկո անշարժ, թաց աչքերը երկնքին ու արևին, ներքին դողով բռնված, զվարթությամբ մռնչալու սիրտ և ուտելու ախորժակը կորցրած։

Մի ագամ միայն փորձեց ջուր խմել: Պապակում էր։ Թեև առվակը պղտոր էր, լեղի, սակայն նա խմեց երկար և գնաց կծկվելու իր թփերի մեջ։

Գիշերը քնել չկարողացավ, Վատ երազներ ու մղձավանջը տանջեցին նրան։ Քանի՜ անգամ վեր թռավ՝ կարծելով, թե ճնշում են կուրծքը, ոտքերը շղթայում, շիկացած երկաթը աչքերի մեջ կոխում…

Ու երբ արևի առաջին ճառագայթներն երևացին՝ զարթնեց, վեր թռավ, այսպես մտածեց.

Ո՜ւհ, որքա՜ն վախկոտն եմ. կարծես առյուծ չլինեմ…

Եվ դեմքը կնճռած՝ ողջունեց բացվող արշալույսին, մինչ միտքը գործում էր հետզհետե արագ, տագնապալից վճռականությամբ…

Չկերավ միսը։ Բարկությամբ նետեց դեպի գազանապահի տունը, մոտ եկող պահապաններին սպառնագին մռմռոցներով դիմավորեց և ստիպեց նրանց ետ քաշվելու։ Գլխավոր գազանապահին էլ այնպես կատաղի ակնարկ նետեց, որ սա շտապեց թաքնվել…

Հետո, հետզհետե վճռական, կարծես իր որոշումն արած, թեև քիչ վարանոտ, քիչ էլ դողդոջուն՝ մոտ գնաց վանդակին, պտտեց շուրջը արհամարհաբար՝ պոչով ծեծեց նրա պատերը և երբ շիկացնելու սահմանված ձողի մոտով անցավ՝ թաթով խփեց նրան ու դղրդյունով գետին տապալեց…

Գազանապահներն ու պահապանները հեռվից, գաղտագողի դիտում էին այդ ամենը, գունատվում, վախենում։

Առյուծը հասկացել էր նրանց չար միտքը:

Չէ՛, ասաց գազանապահի օգնականը, – հարկավոր է կտրուկ և անմիջական, զսպոց միջոցներ, այս գիշեր իսկ, առանց հետաձգելու… Առյուծը զարթնել է…

Եվ նույն գիշեր գործը սկսեցին։

Բոլոր գազանապահները զինված գավազաններով, պահապանները՝ ծանր, անքակտելի շղթաներով, գլխավոր գազանապահը՝ շիկացրած ձողով, խիստ զգուշությամբ՝ քնած առյուծին մոտ գնացին:

Հարկավոր էր անշուշտ առյուծին նորից իր վանդակի մեջ սեղմել և այս անգամ շղթաներով ընդմիշտ կապոտել։

Առյուծը քնել էր։ Այլևս չէր վախենում, որովհետև վճռել էր անելիքը:

Քնել էր հանգիստ, որովհետև իմացել էր, թե ինչ էին պատրաստում իր համար։ Ազատությունների տրված օրից իսկ նա միշտ կասկածել էր և այժմ պարզ տեսնում էր, թե ինչպես մի առ մի ետ էին խլում վարպետորեն, գծուծ ձևերով…

Գազանապահների համար գոյության հարց էր առյուծի՝ վանդակի մեջ լինելը։ Առյուծը ազատ վանդակից՝ պիտի ձգտեր ազատվել նաև շրջափակից։ Իսկ դա՝ նշանակում էր ոչնչացումն ամեն պահապանի:

Ու քնել էր՝ վստահ իր ուժի, վստահ՝ ձգտումների արդարության, բնական լինելու վրա…

Ահա, մոտ են գնում գազանապահներն ու պահապանները քայլ առ քայլ, զգույշ, սողալով… Շղթան նրանց հետ շարժվում էր առաջ, շիկացած ձողը փայլում էր կայծարձակ ու սպառնագին։

Բայց կա մի խոշոր սխալ, որից զուրկ չէ ոչ մի գազանապահ և կամ առյուծի պահապան։

Առյուծը քնում է, իրավ է, սակայն քնում է այնքա՜ն հսկող քնով ու այնքա՜ն թեթև, ինչպես այն ամեն առյուծ, որի ազատությանը սպառնալ կարող են յուրաքանչյուր րոպե…

Թեթև շշուկ, նույնիսկ իրեն ամեն կողմից շրջապատող սև ոգիների մղած օդը՝ զարթնեցրեց նրան։

Չշարժվեց. աչքը կիսովին բաց արավ, նայեց շուրջը, տեսավ բռնավորներին…

Ու ոստնեց…

Դղրդաց գետինը, ցնցվեց ամեն ինչ ու տապալվեց, մռնչյունով օդը լցվեց, ճիչ ու աղմուկ, հաղթվողի ողբը հաղթականի աղաղակների հետ իր կծվությամբ օդը քեղրտեց… ապա լսվեց դռների փշրտվելն, ու մի հսկա բան դուրս թռավ շրջափակից և մռնչյուն սփռելով ամեն կողմ սլացավ դեպի արձակ տարածությունը…

Շրջափակի մեջ ո՛չ մի գազանապահ, ո՛չ մի պահապան ողջ չէր մնացել, գլխավոր գազանապահի սիրտը հոշոտած, օգնականի գլուխը՝ ջախջախած… արյուն ու դիակ…

Եվ այնտեղ, արձակ տարածության մեջ սլացող առյուծի դիմաց, անամպ երկնքի վրա լուսածագն էր ելնում կարմրորակ, շքեղ…

Կանգ առավ հսկան մի ժայռի գլխին, բաշերը հովին, ազատության վսեմ մաղթանքն ուղղած բացվող արշալույսին։

Ու նրա խրոխտ ձայնը թնդացնում էր լեռ ու դաշտ, ավետելով ջնջումն շրջափակների, անկումն գազանապահների, ձող, շղթաների…

1905

Քաղաքական ներքին հակասությունները, ընդվզումներն ու պառակտումները, կուսակցական գզվռտուքները կրկին «լափում են» մարդկային ու բնական աշխարհակործան աղետներից բազմիցս փրկված-հառնած-գոյատևած ու հազարամյակների խորքից եկած մեզ բաժին հասած մեր էս մի բուռ-բռաչափ, էս մի փոքրիկ, էս մի վերջին, էս մի... հայահողակտորը:
Ի՞նչ է, մեր գենե՞րն են մեր թշնամիները, Աստծո կողմից, Աստծո կամքով էս խենթ ու խեղճ ազգին շնորհված-պարգևած հայահալած ճակատագի՞րը, անցյալի փորձություններից դասեր չառնե՞լը, տարվող քաղաքականությո՞ւնը... ո՞րը...
Բավ է... Դժվարին ու ծանր, դժգույն ու օրհասական այս պահին անսանք գոնե մեր մտքին, մեզնից խելոք մեծերին, ունկն դնենք, թե ի՞նչ է ասում Հրանտ Մաթևոսյան հայը, հայ-նահապետը:

– Այսօր, երբ հայոց հողը կրկին ծանր տնքում է, երբ կրկին հարցականի տակ է դրված ազգի լինել-չլինելու հարցը, ի՞նչն է այս պահին հուզում Ձեզ, Նահապետ:
– Մեր անպատասխանատվությունը մեր իսկ հանրապետության նկատմամբ, յուրաքանչյուր հայ քաղաքացու անպատասխանատվությունը երեկ՝ Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հան-րապետության, այսօր՝ Անկախ Հայաստանի Հանրապետության նկատմամբ: Մենք, մեր ներսի անպատասխանատու ալարկոտի հետ դաշնակցած, մեր գործն ու վարքը կապում ենք՝ որպես թե դե-մոկրատական շարժման, որպես թե բռնակալության տապալման, որպես թե Անկախ պետությունների համագործակցության անհեռանկարայնության հետ, և որպես թե ահա մենք ինչ-որ մի բանի առաջամարտիկներ ենք: Մինչդեռ ինքներս պիտի լինեինք մեր գլխի տերը, երեկ՝ նախկին հանրապետության, այսօր՝ այս նոր հանրապետության առջև մեր պարտականությունները կատարեինք բծախնդրությամբ... Երեկ բանակը չենք լիցքավորել հայկական ուժերով, երեկ առաջադրված բարեփոխումները չենք լցրել հայկական մտքի և ուժի կարողությամբ, չենք ենթարկվել երեկվա մեխանիզմին և չենք ենթարկվում այսօրվա մեխանիզմին... շատ անպատասխանատու ենք... Իսկապես, անիշխանություն է, անարխիստներ կան մեջներս. այս անիշխանությունը մենք հակադրում ենք որպես թե ազատամարտիկի մեր կեցվածքին, որպես թե ազատություն սիրողի, բանակային կարգի մեջ չմտնողի մեր ինչ-որ մի կեցվածքին, և փաստորեն դա փախստականություն է ինքներս մեզանից, փախստականություն՝ ազգային պարտականությունից... Պետությունը միայն բանակով է կայանում... Եվ խորհրդարանն էլ խուսանավել է այդ հարցերին պատասխանելուց, և յուրաքանչյուր հայ պատանի՝ աղջիկ, տղա, լավ դաշնակցել են ահա. որպես թե բռնակալական երկրի քայքայման ժամանակներին, դաշնակցել՝ որպես թե ազգայնաբար, որպես թե հանուն համաշխարհային դեմոկրատիայի հաղթանակի մի բան ենք անում... Բայց իրականում ոչ մի բան չենք անում, իրականում մենք դավաճանում ենք մեր ազգին:
– Դեռ ինչքան պետք է մենք մեզանից փախչենք: Ղարաբաղցուն չորս տարի հարկավոր եղավ, որ նա հասկանա, որ պատերազմ է...
– Այո: Երևանցուն էլ դեռ երևի մի քիչ ավելի շատ պետք կլինի, չնայած պետություն դառնալու համար սերմերը ոնց որ թե լավն են: Պարզապես «գուրգուրանքով» պիտի բարձրացվեին... Պիտի սահմանները պահպանվեին... Պիտի մի քիչ այլ լիներ, քան թե կա...
Պատերազմը բռնություն է, բայց իրողություն: Պիտի իրողությանը ենթարկվես, պիտի մթի իրականության թելադրանքին ենթարկվես: Ոչ իրողությունը, ոչ կուրությունը քեզ այդ իրականու-թյունից, միևնույն է, խուսանավել, խուսափել չի տալու: Իրականությունը իրենը պարտադրում է. դու պարտավոր ես բաց լինել նրա առաջ և տղամարդու պես բանաձևել, քո պատասխանը տալ դրան... Բայց էլի վազում ենք Տիզբոն, էլի վազում ենք Մոսկվա, էլի վազում ենք... Մենք մեզ պիտի կարգավորենք, մեր գնդերը կարգավորենք, մեզ իրականության առջև կանգնեցնենք, հետո, մեր ներսում անձնավորված, մեր հանրապետության ներսում պատրաստ լինելուց հետո, դիմենք հարևան և մյուս հանրապետություններին... Խնդրեմ, պիտի կանխենք՝ ահա սրանով... Մենք իսկապես պիտի պատրաստ լինենք:
– Պատմությունը հուշում է, որ պատրաստ լինելու համար մեզ ամուր ձեռք է պետք, որովհետև «իշխանասեր» չենք կամ «ազատասեր» ենք, որովհետև այսօր ունևորն իր ունեցվածքով է փորձում երեխային բանակ չթողնել («երեխա» ասածդ 18-35 տարեկան է), չունևորն էլ՝ այլ պատճառներով, բայց մի փաստ կա, որ ազգ պահելու համար պիտի քրտնես, պիտի արյուն տաս, պիտի քեզ զոհես... այլ ճշմարտություն չկա...
– Մեր իրականությանը պիտի տեր կանգնենք: Աղավնու պես թևածելով արևմտյան դեմոկրատիայի արտահայտությունները ռադիոհեռուստատեսային ալիքներով գալիս – էստեղ, մեր գլխին հովանի են դառնում և մեր ասվող խոսքը անընդհատ մեր բերնից խլում են: Երբեմն սթափեցնող «ծղրտոցներ» լինում են, երբեմն արյան դաժան հոտը զգում ենք, բայց մեր բերանները երբ բացում ենք այդ ասելու, դարձյալ տեսնում ենք, որ ուրիշ երկրի խոսք ասացինք, ուրիշ երկրների քաղաքական առաջնորդների խոսքեր եկան-թռան մեր բերանից... Մենք ուղղակի պիտի փակվենք և մեր խոսքը գտնենք, մեր խոսքին համապատասխան մեր վարքն ունենանք իրողության առաջ:
...Իսկ իրողությունը... Պատերազմի նոր կերպ է պարտադրվել մեզ: Սա Հայաստանի՝ Կովկասում մնալ-չմնալու հարցն է: Հարցն այսպես է դրված: Եթե մենք ուզում ենք լինել Կովկասի իրա-վահավասար ազգերից մեկը, մենք պարտավոր ենք չպարտվել, պարտվելու իրավունք չունենք և պիտի չպարտվենք: Բայց ամեն օր պարտություն է, ամեն օր փախուստ է: Մի կողմից հանրապետու-թյան դարպասները բացել ենք դրախտի, Արևմուտքի առջև, որն էլ ամենևին դրախտ չէ, որովհետև դա քո երկիրը չէ, մյուս կողմից էլ սկսել են մեզ վերացնել: Սա թուրքական նացիոնալիզմի լայն ծրագրերն են, և եթե կոտորվելու ենք, էստեղ պիտի կոտորվենք, ուրիշ բան չունեմ ես ասելու՝ էս է... Բայց եթե «եթե»-ով ենք խոսում: Եթե-եթե... Եթե ԱՊՀ-ն պահպանվելու է, եթե ԱՊՀ-ն չի պահպանվելու: Եթե ԱՊՀ-ն պահպանվելու է, Հայաստանը Ադրբեջանին սահման չի լինելու, չնայած այդ սահմանների չգոյության պայմաններում էլ այն տարածքներից, որոնք Ադրբեջան էին կոչվում, դարերով բնակվող հայությունը բռնագաղթեցվում էր, քաղաքակրթորեն վտարվում էր իր պապենական հողից, և այդ թուրքը, թուրք գեղջուկ տարրը փառահեղորեն այդ հողի վրա դիմանում էր, քո հայը չէր դիմանում, փախչում էր, և բոլորս գիտենք, թե ինչ կատարվեց...
Բայց եթե ԱՊՀ-ն չի պահպանվելու: Առաջանում են թուրքական և մահմեդական ազդեցության ոլորտներ: Այս դեպքում ի՞նչ... Եթե հաշտեցման փրկիչ խոսքը Մոսկվայից էր գալու, թե Անկարայից էր գալու, երկու դեպքերում էլ նույնն էր լինելու: Անկարան բացարձակապես չէր կռվելու, այլ Ադրբեջանին՝ իր օժանդակությամբ արձակելու էր Հայաստանի վրա: Մոսկվան էլ կացուկամ իր խոս-տումներով ժողովուրդներին կռվեցնելու էր: Այս պայմաններում ի՞նչ ենք անելու: Երկու դեպքում էլ ուրիշ ընտրություն չկա: Ինչ-որ մի ժամանակ մենք խաբվեցինք, թե թուրքերի ախորժակը բավա-րարված կլինի Արևմտյան Հայաստանը կլլելով, որ նոր ժամանակներ են եկել, և պետությունների միջև առաջանում են նոր հարաբերություններ, բայց չէ... Էնքան խաբված մնացինք, մինչև որ էնտեղի դեմոկրատները, մտավորականներն իրենց խոսքն ասացին, թե Ղարաբաղն Ադրբեջանինն է: Մենք դա համարեցինք, որ ֆաշիստական կուսակցությունների ճնշման տակ են ասել, բայց պետք է մտածենք, որ ֆաշիստական կուսակցություններն էլ, վերջին հաշվով, իրենք են ստեղծել, իրենց ժողովուրդն է ստեղծել, իրենց կառավարությունը: Այստեղ ուղղակի դրված է ազգ և ազգ հարցը:

– Պակիստանի և Հնդկաստանի սահմանում, Փենջաբում սինկխերն են ապրում: Դա այն ցեղն է, որ չթողեց, որ մահմեդականությունը մտնի Հնդկաստան: Դրանց մասին ասում են, որ դաշույնը կամ հետո արդեն հրացանը կողքն են քնել գիշեր-ցերեկ, որպեսզի մահմեդականությունն այդ հատվածով չանցնի: Հիմա նույն բանը, արդեն որերորդ անգամ մեզ նույն բանն է թելադրվում: Հիմա, քան երբևէ, մեր պետության ուղեղը պիտի աշխատի, զինվորն էլ պետք է կանգնի ու իր սահմանը պաշտպանի:
– Կամ, կամ... Կամ Կովկասում կմնանք, կամ չենք մնա: Կամ Կովկասում կմնանք որպես իրավահավասար մի պետություն... Էն էլ ռեսուրս չունենք, հազար ու մի բան չունենք, ու մնացած բոլոր բաները բոլորս էլ գիտենք, կամ չենք մնա: Ինչ ասեմ, է, բոլոր իշխող բարձունքները թշնամու ձեռքին են, ուղղակի լցրել են էս պուճուր հովիտն ու բոլոր կողմերից փորձում են կոտորել... Մենք էլ պիտի չկոտորվենք...
– Մի կողմից պետք է կռվենք, մյուս կողմից մեր դիվանագիտությունն աշխատեցնենք: Բայց այս պահին, եթե մեր շուրջն ենք նայում, տեսնում ենք, որ դաշնակից չունենք...
– Եթե լինենք, ազգը, պետությունը եթե լինեն, դաշնակից անպայման կհայտնվի:
– Դաշնակից այն առումով, որ սրանք քաղաքական խաղեր են, որ մի անգամ մեր խաղաքարտը կարող է բռնել, մյուս անգամ՝ կարող է չբռնել: Մեզանից շատ քիչ բան է կախված, ցավոք... Հռոմում մեր գործերը վատ ընթացան: Դրանից հետո ո՞ւմ կարող ենք տեսնել մեզ դաշնակից՝ այնտեղ մեր ոչ նախանձելի վիճակը բացահայտվելուց հետո...
– Շատ կներես, բայց նույնիսկ թուրքին (եթե դու քո ինքնությանը տեր ես կանգնում), նույնիսկ թուրքին եմ ինձ դաշնակից տեսնում: Եթե գործ ես արել, աշխատել ես, պատերազմի և խաղաղության քաղաքականությունը միասնորեն ես տանում: Բոլորը իմ թշնամիները կդառնան, եթե ինքս ինձ ինքնասպանության դատապարտեմ, և բոլորը իմ բարեկամները կդառնան, եթե ես դիմացել-դիմանամ ու ապրեմ: Այդ պատճառով էլ Արցախի հարցում հենց սկզբում էլ այդ երկդիմի քաղաքականությունն ինձ շատ կասկածելի էր թվում: Բայց ինձ չէի հանձնում այդ մտածողությանը, որովհետև որպես թե «գիտակ» մարդկանց էի թողնում, որոնք խորհրդարանին և առհասարակ հայ հասարակական մտքին էին հանձնում Արցախի վերաբերյալ այդ երկդիմի քաղաքականության տարբերակը, ինչ որ մենք ընտրել ենք: Բայց այդ երկակի խաղերը շիտակ քայլեր չէին, և մենք էլ ուղղակի ընկնելու ենք մեր սարքած թակարդը: Ռիկաշետը ինչպե՞ս է կոչվում, ռիկաշետը ի՞նչ է... Մեզ վրա արձակած այդ գնդակը ռիկաշետով պիտի դիպչեր թուրքին: Այդ արձակածը նույն երանգով արձակողին էր դառնալու՝ խուսափեցինք: Գիտես, ճշմարտությունը փիլիսոփային և մարտիկին, վերջին հաշվով, բերում է հասարակ թվացող մի մտքի, այն ճշմարտության, որ հայրենիքը չի կարելի տալ: Պիտի բոլորս մեկ լինենք, և այստեղ այլևս փիլիսոփայություն կամ այլ վարժանքներ պետք չեն:
– Ինձ թվում է, դեռ գոտիներս պնդացնելու տեղ ունենք, դեռ ստիպված պիտի վերադառնանք Սարդարապատ: Նորից վատ վիճակ էր այն ժամանակ, բայց կարողացանք պահպանել մեր գոյու-թյունը...
– Ասացիր՝ հիշեցի: Ակսել Բակունցն այնտեղ կռվում էր, այն երեխան՝ Նաիրի Զարյանն այն կռվում կար, այլ երեխաներ էլ կային: Արդեն վաստակավոր Դերենիկ Դեմիրճյանը զենք էր բաժանում: Գրիգոր Ղափանցյանն այնտեղ էր, որբանոցի երեխեքը, ավագ դասարանի տղաները այնտեղ էին: Սարդարապատը ապագա բանաստեղծներին, ներկա բանաստեղծներին, օրվա բանաստեղծներին, գիտնականներին՝ բոլորին, տարել էր այնտեղ:
– Այսինքն, այսօր չկա Արցախի համաժողովրդական պայքարը:
– Չկա, չկա և մեղքը խորհրդարանինն է, բոլորինս է... ամբողջ ազգինն է...
– Իսկ մեղքը քավելու ճանապա՞րհը:
– Արցախը պիտի ետ բերենք: Նրանք մեզ ասում են՝ Արցախն ինքնավարություն կստանա այն դեպքում, երբ Հայաստանից փախած ադրբեջանցիները ետ գան: Ինչպես որ 60-ական թվականներին էին ասում նրանք. «Եթե դուք ձեր շրջանների ադրբեջանցիներին ինքնավարություն կտաք, կմիացնեք մեզ իրենց տարածությամբ, ունեցվածքով...»: Հիմա նրանց՝ այստեղի ադրբեջանցիների տեղն զբաղեցրել են 300 հազար հայեր՝ Բաքվի փախստականներ, իսկ Բաքվի այդ հայ բնակիչների ունեցվածքը՝ Ադրբեջանի հողային իրավունքներով՝ անցել է Ադրբեջանին: Հիմա այդ հարցը չկա: Այն քաղաքացիները, այն մարդիկ, որոնք Ադրբեջանի լիիրավ քաղաքացիներն էին, Ադրբեջանի տերերն էին, այժմ տնանկ, զուրկ, տկլոր, հայտնվել են Հայաստանում, և դա փոխանակության պես ինչ-որ մի բան էր: Արցախի հարցը մնացել է հողային հարց, հողի և իրավունքների հարց: Արցախը մարդիկ դիտում էին որպես «անտեր բաղի» հարց: Արցախում ապրող հայը հաշվի մեջ չէր, մինչև հիմա էլ «տերիտորիալ պահանջներ են» ներկայացվում ամբողջ աշխարհին: Հենց այսպես՝ «Տերիտորիալ պահանջ դրացի մարդուց»:
...Եվ ինձ համար նշանակություն չունի, թե իմ պատվիրակությանը դրսում ինչպես կընդունեն, կսուլեն, կսադրեն, մերոնք կգնան կտեսնեն հյուրանոցում համար չունեն, մութ միջանցքներում դանակով կվախեցնեն, կապտակեն, բացարձակապես ոչ մի նշանակություն չունի: Այս թվարկածներս բոլորն էլ սպասելի են, և այդ ամբողջը կոչվում է միջազգային հանրության կարծիք: Բայց հայ մարդու և այստեղի քաղաքացու քո կարծիքը այն է, ինչ որ կա: Նրանք արդյո՞ք կարող են համոզել, որ Ղարաբաղն իմ ու քո հողը չէ, որ Ղարաբաղն իմ կեսը չէ: Ղարաբաղը նաև իմ պրոբլեմն է, իմ՝ Հայաստանի քաղաքացու պրոբլեմը, որովհետև երբ այնտեղից վռնդում են, գալիս են իմ դուռը, գալիս են իմ օրապահիկը կիսելու, իմ սուղ միջոցները խժռելու-ոչնչացնելու... սա փախստականության ոճն է... Ղարաբաղն իմ պրոբլեմն է, Ղարաբաղն իմ հողն է, Ղարաբաղից չի կարելի հրաժարվել, եթե նույնիսկ թուրքի ետևում ով ասես կանգնած լինի, եթե նույնիսկ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները: Այսպես, մնացածը ինձ համար բացարձակապես անընդունելի տարբերակներ են:
– Ես էլ այդպես գիտեմ: Գիտեմ նաև, որ պիտի լինենք, որ մեր լինելիության մասին է խոսքը: Բայց այսօր այնպիսի իրականության առջև ենք կանգնել, որ այս անվերջանալի, պաշտպանողական պատերազմում զոհվելու կամ փրկվելու հարցն է դրված: Ապավինման ի՞նչ եզրեր կարող են լինել, Նահապետ:
– Հայաստանում տանկեր չկա՞ն...
– Այնտեղ տանկով ջարդում են, Երևանում կամ Կիրովականում տանկ, երևի թե, ունենք, որը չենք օգտագործում կամ չենք ուզում զոհաբերել, և կամ էլ ինչպես է՝ մեր մեջ ստրուկն է նստած, թող տասը հոգի էլ զոհվեն, ի՞նչ է պատահել... սրա մասին է թերևս խոսքը:
– Պատմությունից երևի կհիշես, թե ինչպես 1918-20 թվականներին ադրբեջանցիները (մուսավաթները մենշևիկների աջակցությամբ) զինաթափեցին-կոտորեցին նահանջող ռուսական դիվիզիաները: Ճիշտ արեցին... Չէ՜, եկել թշնամանքը, պատերազմը գցել ես այս երկրի մեջը, հիմա էլ վեր ես կացել ու հանգիստ գնում ես, հա՞, դե տուր էդ զենքը մեզ: Ճիշտ բան էր սա:
Մենք նախկին Միությունից մեր բաժինը ունենք, ինչպես նվերների, այնպես էլ պահանջների բաժինը ունենք: Սա ռազմական հզոր մի երկիր էր, ուրեմն մեր բաժինը մենք պիտի խլենք-ուզենք-ետ վերցնենք: Թուրքն իր կռվի, իր ուզելու ձևն ունի, տեսնում ես չէ՞. մորով-մանկով շրջապատի, ինքը ետևից քշի... Բայց եթե սա իմպերիայի ունեցվածքն է, ես էլ իմ բաժինը ունեմ, իմ բաժինը ինձ տվեք...
– Մոր ու մանկով չենք արել, իհարկե, բայց եթե արվեր էլ, եթե իսկապես հրահանգ լիներ՝ մեր ու մանուկ չէին հարցնելու: Պարզապես, սա մի քիչ ավելի խորը և գուցե Ձեզ՝ պատգամավորիդ հասու քաղաքականություն է, որովհետև վարագույրներից այն կողմ բաներ կան, որոնք հասարակ մահկանացուներին տեսանելի չեն լինում... Բացի դրանից կառավարության անդամներին ու խորհրդարանի պատգամավորներին կարող ենք ծեծել, բայց չենք կարող ասել՝ թող էս զենքն ու գնա այստեղից...
– Ճիշտ է: Հիշո՞ւմ ես Ցիցիանովի գլուխն ով կտրեց: Բաքվի խանը: Կտրեց, ուղարկեց: «Հաջի Մուրադը» հիշո՞ւմ ես: Հաջի Մուրադն էլ դավաճան էր: Էսպես էր: Մի անգամ թուրք ոսկեպարցի մի գրողի հետ էի խոսում, ասաց՝ Ադրբեջանում անգլուխ երկու լեշ կա թաղված: Մեկը՝ Հաջի Մուրադն է, մյուսը՝ Ցիցիանովը: Նրանցից մեկին դիտել են որպես դավաճանի, մյուսին՝ որպես նվաճողի: Էլի մեր հավատարմությունն է պատժվում ռուսի կողմից, իսկ ադրբեջանցին դավաճանել է, դավաճանում է ու նորից է դավաճանում...
– Բայց մեր հավատարմությունը տեղ չի հասնում: Սա հավատարմություն չի՛ և այս ոգին որ կա, շատ վատ է: Ուրիշի բանակում մենք և՛ քաջարի զինվոր ենք, և՛ պանծալի գեներալ, իսկ մեզ մոտ՝ խեղ-ճուկրակ մարդիկ:
– Ադմիրալ Իսակովը ղարաբաղցի էր, Նախիջևանիկ գյուղից: 1918 թվականին ծովակալ Բագրատունի կար, ժամանակավոր կառավարությունից հետո փախել-եկել էր այստեղ՝ Հայաստան (ընդհանրապես այդ ժամանակ շատ մտավորականներ վերադարձան Հայաստան), Իսակովին էլ ճանաչում էր: Ահա թե ինչ է ասել Բագրատունին. մեկ էլ տեսնեմ Իսակովն ինձ կանչել ու թե՝ քեզ նշանակում եմ Վանի նավատորմների պետ, ինձ՝ նախկին ադմիրալիս՝ նման բան է ասում, հլա դրա՜ն նայիր... Տեսնո՞ւմ ես՝ ո՞ւր է տանում քո ողորմելի ինտերնացիոնալիզմը... Ցավալիորեն, այո՛, քո գեներալներն այլ բանակների զորավարներ են եղել, քո բարձր չինովնիկները եղել են ուրիշ, բարձր դռների, Մոսկվայի, Պարսկաստանի կամ ամերիկյան արքունիքներում ծառացած սքանչելի տղերք, ուրիշ պլատֆորմի վրա ծաղկած տղերք, քաղաքական գործիչներ կամ ինչպես մի պիեսում է ասվում՝ Պետրոս Մեծի ուսին նստել ու պարծենում է, թե ինչ բարձրահասակ է: Տեղում աճած տղա է մեզ պետք:
– Բոլոր մեծ պատերազմներում մարշալների ու գեներալների շարքերն արժանապատվորեն համալրած ազգն այսօր իր հրամանատարն ու իր զինվորը չունի: Այսօր համատարած փախուստ է, փախուստ է զինվորությունից, սահմանից: Զինվորագրվում են լոկ նրանք, շատ քիչ թվով, որոնք իրենց էության մեջ պատմություն են կրում և արյան հիշողություն ունեն: Մի խոսքով, կամավորների հերթական ծաղկաքաղ է:
– Պատերազմը, բանակը՝ երկուսն էլ բռնություն են, աշխատանք և բռնություն, և եթե այսօր մենք ձևավորված բանակ չունենք, դա խորհրդարանի, իշխանությունների, նախագահի մեծ թերությունն է: Այո, տղամարդավարի պետք է խոստովանենք, որ չենք ստեղծել բանակ և իրավունք չունենք արդարանալու, թե՝ այսինչը կամ այնինչը խանգարեց: Բանակը, պատերազմը ծանր ու կոպիտ աշխատանք է...
– Այս դեպքում պետք է հուսալ, որ եթե ոչ մենք, ապա գոնե պատմությունը մեզ կստիպի, որ բռնության գնանք՝ գերագույն նպատակը տեսնելով պետության ստեղծումն ու կայացումը:
– Առայժմ մեր սիրելի գրողներն էլ մեզ հետ ֆիդայական շարժման պատերազմական, արկածախնդրական կերպարն են մարմնավորել: Այնուհանդերձ, կրկնում եմ, որ դա չէ բանակը... Շարք մտնելը, իր կամքն ուրիշի կամքին ենթարկելը շատ դժվարին բան է...
– Եվ այնուամենայնիվ, ո՞րն եք համարում մեր կատարելիք առաջին դաժան, բայց կենսատու քայլը:
– Զոհվելու քաջություն ունենալը: Շատ բաներ ենք շրջանցել: Եվ եթե շատ բաներում առաջնորդվեինք նույնիսկ սահմանադրորեն, նախկին Միությունից անջատվելու գորբաչովյան ծրագրերով, այսքան վնաս չէր լինի, ինչպես որ եղավ սեփական, ամբոխավարական, անիշխանական մեր վարվելակերպի ժամանակ: Բանակը մինչև հիմա 75 տոկոսով պիտի հայացած լիներ: Խուսափել ենք և այդ նվիրական գործը ձախողողներին մեր մեջ պիտի փնտրենք:
– Այո, մեր մեջ և ՀՀ Գերագույն խորհրդի պատգամավորների կողքին: Մինչև այսօր խորհրդարանը նույնիսկ Հայրիկյանին պատասխանատվության չի կանչել, մինչդեռ «տոտալիտար», «բռնա-կալական», «զավթողական» ռուսական բանակում մեր զավակներին չընդգրկելու համար նա ջանք չխնայեց և համոթ խորհրդարանի և ինչու ոչ՝ շատ-շատերիս, դա նրան հաջողվեց: Հետաքրքիր է, ո՞ւմ ջրաղացին էր ջուր լցնում իր սադրանքներով: Մինչդեռ այդ նույն «զավթողականի» հիմքի վրա կայացավ մեր հարևանի բանակը, դրան ավելացրած նրանց վարձկանները, էլ չեմ ասում ֆինանսավորման եղանակը:
– Նրանք պատերազմի լրիվ օրենքներով են գործում, իսկ մենք միայն անճարակ, միամտորեն գանգատվում ենք, բողոքում, ասում՝ սխալ խփեց: Պատերազմը չունի սրբություն, ունի կանոններ՝ խաբեության, կաշառքի, մնացած իր բոլոր ատրիբուտներով: Վկան՝ հարևան հանրապետության վարած քաղաքականությունն ու գործունեությունը Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ:
Իսկ մե՞զ մոտ... Փաստորեն էլի «ղաչաղի», կամավորի կերպարն է հրապարակում և ոչ թե չարքաշ, աշխատավոր զինվորի կերպարը: Բանակի կերպարը դեռ չի եկել հրապարակ: Խփիր՝ փախիր, պար-տիզանական կռվի կերպարն է եկել...
– ...Եվ ոչ մի պատասխանատվություն: Պատասխանատվությունը կրելու է պաշտպանության նախարարը:
– Ցավում եմ, որ այդպես է: Վազգեն Սարգսյանին ես սիրում եմ, կապված է սիրտս այդ տղայի հետ:
– Նա գրող է և, թերևս, Ձեր երկու հոգեորդիները՝ Վազգենը և Վանոն այսօր ամենակարևոր ու պատասխանատու պաշտոններն են զբաղեցնում, ամենածանր բեռն են տանում հանրապետության նախագահի հետ:
– Ասեմ, որ երկուսն էլ (և ովքեր էլ որ լինեին այդ պաշտոններում, իմ սիրելիներն էին լինելու, և ես պաշտամունքով և խղճահարությամբ էի մոտենալու) չեն կարող դավաճանել, երկուսն էլ բավական անկեղծ են, երկուսն էլ բավական անպաշտպան, խորամանկություն չունեն: Այսօրվա հայոց պայքարի ամենաանպաշտպան, ամենաանթիկունք և ամենաազնիվ գոյություններն են այնտեղ: Երկուսի արարքն էլ ես ուղղակի մարդկային բարձր սխրանք եմ համարում, որ ստանձնեցին, և մյուս հատկանիշը, որ նույնպես երկուսինն է՝ խիզախությունն ու անկեղծությունն եմ համարում: Այդուհանդերձ (խոսքս ոչ այնքան իրենց, որքան այլոց է վերաբերում) հրապարակը նրանց վատ բանի սովորեցրեց... Պետական այրի վարք չի դա: Չի կարելի: Չի կարելի առանց փողկապի, չսափրված հայտնվել էկրանին, չի կարելի կոտրած ատամներով պետական պաշտոնյա լինել, չի կարելի 15 րոպե աշխատանքից ուշանալ, չի կարելի դեպքը պատահելուց 5 րոպե հետո այնտեղ չլինել, չի կարելի անառողջ լինել: Շատ բաներ չի կարելի: Մեզ հիանալի պետական չինովնիկներ են պետք, հոյակապ կատարողներ են պետք, լավ, հստակ ծառայողներ են պետք...
– Բայց ծառայողներին աճեցնել է պետք, սովորեցնել է պետք, կրթել է պետք, հագցնել է պետք, պետական, հայրական վարվեցողություն է պետք: Մեր միջից են դուրս գալու այդ մարդիկ:
– Ճիշտ է, և դրա օրինակը նախագահն ինքը պետք է տա:
– Եթե այդ օրինակը նախագահը տա, կուսակցությունները եթե իսկապես սրտացավ են, և նրանց պայքարը իսկապես աթոռի համար չէ (չեմ ասում, թե մեծ սխալը պետք է կուլ տան, բայց միշտ էլ մեր գլխին կարող են կոտրել Վրաստանի կամ Ադրբեջանի տարբերակը, և վերջին օրերի քաղաքական սուր իրադարձություններից հենց վատ, շատ վատ հոտ էր փչում), կարող են իրենց գործելակերպը ծառայեցնել միայն և միայն ազգի շահերին: Ով չի հասկանում, թող հասկանա, որ յուրաքանչյուր հեղաշրջում կամ թե նախագահի ու խորհրդարանի փոփոխում նշանակում է նորից ետ գնալ, վերածվել քաոսի, իսկ դրանում մեր կողքի հարևանները շատ են շահագրգռված, և նրանցից ոչ ոք չի ցանկանա, որ Հայաստանն արագ հզորանա:
– Դե էս մեր չակերտավոր ազատության պայմաններում ամեն մի հեռացող իր հետ շատ բան է գողանալու-տանելու: Ունեցվածք, բացվող հնարավորություններ, գաղափարներ: Տանելու է առաջին հերթին իշխանությունից, հետո էլ հայրենիքից: Հիշո՞ւմ ես, 1898-99 թվականներին Տոմակի և Գափոյի ջարդերի ժամանակ Սուլթանը ծնկները ծեծում էր, հայրերին անիծում, թե՝ ոսկիներս տարան, կարողությունս տարան: Նրա պես պիտի դատենք-մտածենք: Ոսկիներս տանում են, կարողություններս տանում են ու կտանեն: Իրենք մեր կարողությունն են, մեզանից հեռանում են, մեզ թուլացնում են: Խղճին դեմ կլինի, եթե ասես՝ մնացեք էստեղ, ինձ հետ, թշվառությունն ինձ հետ կիսեք: Բայց մենք ձեզ ունեցել ենք չէ՞, այ որդիք, մենք ձեզ զրկանքով-բանով դպրոց ենք տվել: Ճիշտ չէ՞... Իմ երեխեն սպորտդպրոց չի գնացել, դու ես գնացել, պետությունը հագցրել է, կրթել: Ազգային բան չէ՞ սա, ու հիմա դու փախչում ես, դասալիք ես, որտեղից էլ որ փախչես՝ սահմանից, կռվի դաշտից, պաշտոնից, թե իշխանությունից, թե հայրենիքից...
Չէ, սա ձև չէ: Էս ձևը լավ չէ: Թայֆա է...
– Այնպիսի ժամանակներ են, որ թայֆաները, խմբերն են ասպարեզ ընկնում: Եվ իրենք իրար միացած, ախորժակները սրած ասում են՝ էս տունը վերցնում ենք, և իշխում են կենվորների վրա՝ թե թքած կենվորների վրա, որովհետև նրանք առանձին-առանձին են:
– Առայժմ մութ գործող ուժը հրապարակ է գցել իր հիմարներին ու սարսաղներին, որ է՝ պառլամենտը և կուսակցությունները, «գեղամիջում հաչող շներ» որպես (թող վիրավորական չլինի), իսկ ինքը կողոպտում է երկիրը:
– Այսինքն՝ դարձել է կրկես, ծաղրածուների միջավայր, ժողովրդին զբաղեցնում են...
– Հա, ռադիոն էլ ամբողջ օրը միացրած, թատրոն-թամաշա է ասես: Իսկ ինքը ոչինչ չի անում: Մեկն իր խանութպանի մռութին չի խփում (ում հետ արաղ է խմել), ուժն էն խեղճ վարժապետներին է պատում...
– Իսկ հնարավոր է, որ պատմության քառուղիներում կորցրել ենք մեր... կառավարվելու կոդը, գոյատևման բնազդը:
– Կորցրել ենք, չենք կորցրել, այդ մասին չխոսենք, որովհետև եթե ասենք կորցրել ենք, էլի ենք կորցնելու: Մարդը հակված է կառավարվելու, հակված է պաշտպանվելու, լավ պաշտպանվելու, ազգ դառնալու, ազգն էլ պետության վերաճեցնելու: Այդ հուսահատական բաները չեմ սիրում, թե՝ ազգը պառավել է՝ էս էլ թշնամու կողմից պարտադրված կոդ է: Սուլթանը, թուրքը մեզ անիշխան է որակել, որ մենք անիշխանների ազգ ենք: Ես էլ պատասխանում եմ. անիշխանների ազգ ենք, որովհետև իշխանությունը իմը չէ և դրա համար էլ իշխանություններին ըմբոստնել եմ: Իսկապես անիշխաններ չենք, և մենք մեր իշխանությունը կունենանք: Դրա պատասխանը ես կտամ, երբ մենք մեր իշխանությունը կունենանք և այդ իշխանությամբ կպատասխանենք թշնամու սարքած խարանին: Վերևում Աստված կա, պիտի մեր վարքն այնպիսին լինի, որ նույնիսկ թշնամին զարմանա, հիանա, թե էս ինչ գեղեցիկ զոհ էր, էս ինչ ճիշտ բան էր:
– Եվ մնալու համար մեզ նորից ու նորից պետական կառուցվածք է պետք, և ոչ թե այսպես, ամբոխավարի, թալանչիական հոգեբանությամբ, գողանալու, խփելու, սպանելու մտայնությամբ շարունակենք դոփել տեղում: Եթե երեկ ձեր ասած «ռուս սալդաթից» վախենում էինք, ապա այսօր մեր իսկ ոստիկաններին կարող ենք խփել, պաշտոնյաների վրա հարձակվել, կրակ բացել:
– Մինչև հիմա ոչ մեկը մատ չի բարձրացրել էս երկիրը ոտք դրած ռուս չինովնիկի, որևէ պարսիկ պաշտոնյայի վրա... մինչև հիմա մեծարում ենք Աղասուն, որից հետո 150 տարի է անցել, նրան աստվածների շարքն ենք դասում, որ համարձակվել է իր հորաքրոջ աղջկան առևանգող ֆարրաշին սպանել: Այստեղ Աբովյանի տաղանդն է, նրա հանճարը՝ ետին թվով:
– Իսկ դրա փոխարեն պատրաստ ենք իրար կոկորդ պատռել, միմյանց փորոտիք թափել (և ցավոք, խորհրդարանն էլ արդեն ետին թատերաբեմի է վերածվել)...
– Իմ ու քո սիրելի Վանոն (ես արդեն քիչ առաջ նրա մասին ասացի), պարտվում է փողոցում, քաղաքում սանձարձակություն է, և Վանոյի պարտությունը իր բարությունից է գալիս: Հիշում եմ, երկրաշարժից հետո էր: Ես ու Ռազմիկ Դավոյանը Մեծ Պարնիում էինք, լսեցինք, որ Երևանում դեպքեր են տեղի ունեցել, ընդհարումներ, որոնք ավարտվել են պետավտոտեսչության աշխատող-ների պարտությամբ: Շատ ցավալի էր: Խուժանը հաղթել էր պետական կառույցներին: Կառո՜ւյցը պարտվել էր խուժանին, սա սարսափելի էր, շատ... Այդ ժամանակ դեռ Հայաստանի Սոցիալիստական Հանրապետություն էր, իր համար կիսաանկախ պետություն էր, ինչևէ, ինչ որ էր, ինչպես դա կարելի էր անել: Երբ պետությունը կուժեղանա, կտեսնենք, որ իշխանությունները զորեղանում են, արագ, արագ ժողովրդի կապերը կբացենք և կթողնենք ժողովրդին, որ պետությանը խփի, չթողնի, որ իշխանությունները լկտիանան:
– Եվ եթե որևէ քայլ է կատարվում կամ գործողություն է սպասվում ոստիկանների կողմից, ապա որևէ կուսակցություն իր անդամներին դուրս է թափում և իշխանության հրաժարականն է պահանջում: Հիմա ի՞նչ պիտի անենք: Կամ պիտի թվացյալ դեմոկրատիա լինի, այսինքն՝ ամբոխն ինչ ուզենա անի, կամ պետությունը կայանալու համար պիտի վերադառնանք ուժեղ ձեռքին: Մեր անելանելի վիճակն այսօր դա է թելադրում:
– Քուվեյթի պատերազմի ժամանակ էր, Իրաքը ռմբակոծվում էր: ԱՄՆ-ի քաղաքներից մեկում ժողովրդական նախաձեռնությամբ հարձակվել էին արաբների թաղամասի վրա, ջարդուփշուր արել ամեն ինչ... Եվ պրեզիդենտական գվարդիան, անմիջապես, շատ արագ պարաշյուտով դեսանտ իջեցրեց դեպքի վայր ու կարգուկանոն հաստատեց: Ահա այդպիսի արագ կողմնորոշում է պետք, կողմնորոշման այդպիսի արագություն է պետք և ոչ թե բռնությունից պետք է վախենալ:
– Նման դեպքեր եղել են, բայց տարբերություն մինչև հիմա նախկին ու այսօրվա պետությունների միջև չենք կարողացել դնել: Շահարկողներն են միայն շատացել, և նորից պետության մասին մտածող չկա: Ներքին թշնամուն հաղթելու դեղատոմսի մասին պետք է մտածել: Չնայած այս դեպքում էլ երկմտում ես, թե ներսի թշնամին էլ դրսից բերովի է ու պատվերով թշնամանք է առա-ջացնում:
– Այո, կարող է: Ուրեմն աշխատել են մեզ վրա, լավ էլ աշխատել են, կոդավորել, գցել են մեքենայի վրա, և ընդունակներս պարծենում ենք, թե որքան բան գիտենք: Ամեն անգամ, ամեն ֆրազից հետո ետ նայելով, ակամա նաև զարմանում ենք, թե ինչքան ճիշտ խոսեցինք...
– Որերորդ օրն է Թատերական (Ազատության) հրապարակում ընդդիմության, այսպես կոչված, «Ազգային դաշինքի» միտինգներն են տեղի ունենում: Եթե այնտեղ լինեիք, եթե խոսափողի մոտ լի-նեիք, ի՞նչ կասեիք մեր ժողովրդին: Իհարկե, ես դրա հարկը չեմ տեսնում, որ Հրանտ Մաթևոսյանը հանրահավաքին պիտի խոսի, չեմ տեսնում և կոչի հարկը, որովհետև վերջին մի քանի տարում շատ սրբություններ ջնջվեցին, մեր ունեցած քիչ թե շատ հեղինակությունները վարկաբեկվեցին, և այսօր չկա այն այրը, ով կարող է իսկապես խելացի ճանապարհ ցույց տալ, ճշմարիտը ցույց տալ, որովհետև ճշմարիտը միայն մեկն է լինում (իսկ մենք այնքան ճշմարտություն ունենք, որքան կուսակցություն կամ թե որքան բնակիչ կա Հայաստանում), բայց, համենայն դեպս՝ Ձեր խոսքը գոնե նրանց, ովքեր կարող են, ովքեր ունկ ունեն լսելու:
– Սա չպիտի լիներ: Սա Աթիլլայի կերպարն է հրապարակում, սա Աթիլլայի կերպարն է բարձրացրած, կործանումը, կործանումի կերպարը... Սա չպիտի լիներ... Լավ-վատ չպիտի խառնվեին: Գլխավորը՝ քանդելը չպիտի լիներ, լավը վատին խառնելը: Էստեղ գուցե իրենց որդուն էլ, իրենց ծնողին էլ, մեծին-փոքրին չհարգելն էլ է, ոտի տակ թշնամու հետ կորցնելը, բայց չպիտի լիներ, բայց լինելուց էլ հարկ է լավ խելագարվել: Դ. Դեմիրճյանի խոսքը տեղին է չէ՞՝ «Խելագարությունը խելագարվեց», կամ «Կռիվը կռվում է»: Այդ տեսակ արտահայտություն ունի: Պիտի խելագարվես, եթե պատերազմը խելագար է, պիտի լավ խելագարվես, որպեսզի հաղթես...
– Բայց այսօր էլի մեր պատմությունն է ջրի երես դուրս գալիս, և եթե մինչև հիմա դասեր քաղած լինեինք, այս օրին չէինք հասնի. ահա սրա տխրահռչակ օրինակը՝ ինչպես հունիս-հուլիսյան, այնպես էլ վերջին օրերի քաղաքական իրավիճակը:
– Ցավով պիտի համաձայնեմ: Մի երկու անգամ խորհրդարանում այդ մասին կոչ է եղել՝ խոսքի պես, համոզիչ ու տպավորիչ կոչ, բայց ուղղակի կոչ է եղել, որովհետև այդ անողները լինելիքի առջև պատասխանատվությունից խուսափելու համար են կոչն արել: Բայց իսկապես, այդ անկեղծ խոսքի կարիքը, կլոր սեղանի և անկախ խոսքի կարիքը կար. ես շատ եմ զգացել: Հրապարակում կարող և պետական դատողության տեր մարդիկ մի կլոր սեղանի շուրջ նստեն և առարկան, խնդիրը ներկայացնեն: Յուրաքանչյուրն ունի իր վերաբերմունքը, իր միտքը, իր տպավորությունը, և բոլորի խոսքից կամբողջանա առարկայի նկարագրությունը, և դրանից կարելի կլինի ելնել ու գործել ըստ նկարագրված առարկայի պատկերի: Ահա գործողությունների օբյեկտիվ ընթացքին համաքայլ գնալու ձևն է սա, կերպը և ոչ թե երեկվա որդիների պես դարձյալ մեր սուբյեկտիվ կարծիքները, մեր միակողմանի տպավորությունները որպես առարկայի ամբողջական նկարագրություն ընկալելով՝ հարձակվել այլ կարծիքների վրա, չհանդուրժելով այլ կարծիքներ: Իսկապես ոչ պետական այրերի վարք է դա: Եթե կարճ ասեմ, ուղղակի մեր Աստծուն մեզ հայհոյել են տվել, մեր կուռքերը խլել են, և այս արանքում որոշ թշնամանքով Լենինի արձանը կփլեինք, բայց այդ արձանը դեմոնտաժելու, քանդման հետ քանդելու կերպարն է հրապարակ ներխուժում: Արդեն գործող ուժ է դառնում քանդելը, և դրանից հետո Լենինից մինչև Շահումյան, Շահումյանից էլ մինչև Անդրանիկ ուղղակի մեկ քայլ է: Անդրանիկին արձան չկանգնեցնելը, մեկ ուրիշին քանդելը դրան է տանում ու մինչև դա է գնում: Եվ տես, թե ոնց սկսեցին դիկտատորին հայհոյել ու դամբարանից հանելով թքեցին ու վերջ: Մենք ուրախությամբ դրան ընդառաջ գնացինք՝ նախկին Միության բոլոր ժողովրդավարների հետ: Դրանից հետո էլ ահա գնաց-գնաց ու սահման չդրվեց և դեռ գնում ու գնալու է... Եվ էս արանքում կգնան քո Ավետիք Իսահակյանն ու մյուս կենդանի հեղինակությունները, որոնցից կպահանջեն այն, ինչ որ նրանք ի զորու չեն: Համո Սահյանից դու ոնց ես ուզում, որ նա սուրը ձեռքին կողքիդ կանգնած լինի: Չի կարող Համոն, որովհետև 75 տարեկան մարդ է:
– Բայց կարծեմ համաձայնեցիք այն դահլիճին կամ կլոր սեղանին, որն այսօր հացից ու օդից առավել պարտադիր է: Կուզենայի թվարկեք այդ մարդկանց, ինքս իմ մեջ չուզենալով, որ նրանք լինեին որևէ կուսակցության ղեկավար կամ որևէ կուսակցության հարող մարդիկ, որովհետև կուսակցությունները խորհրդարանում այսօր շահարկում են կուսակցական շահը և անձնական ամբի-ցիաները:
– Չհամաձայնելով քեզ հետ, պիտի թվարկեմ առաջին հերթին հենց կուսակցության լիդերներին և հանրապետության նախագահին՝ որպես մեկ այլ կուսակցության լիդեր: Եվ պարտավոր էին ու են կլոր սեղանի շուրջ նստել ու իրենք իրենց մեջ խոսել, հնարավորինս անկեղծ՝ վեր մնալով կուսակցական շահերից:
– Լավ, այդ դեպքում համաձայնեք, որ Ձեզ նման մարդիկ պիտի լինեին նրանց կողքին:
– Փաստ է, շատ էլ ճնշիչ փաստ է, որ թեկուզև նույն Հովհաննես Թումանյանն էլ խորհրդարանում լիներ, նա նույնպես վերածվելու էր ընդամենը մեկ կոճակի, նրա ետևը կուսակցություն չէր լինելու: Փաստորեն կուսակցությունները խորհրդարանական աշխատանքների ճշգրիտ ձևեր են: Մարդկությունը կառավարման ուրիշ ձև չի գտել, սրանից ելնելով, փրկարար կոչը ոչ թե ժողովրդին պետք է հղել, այլ կուսակցություններին, որպեսզի նրանք իսկապես կարողանան վեր մնալ իրենց նեղ շահերից:
– Անհեռանկար բան է: Ոչինչ չի ազդի: Իմ կարծիքով, խորհրդարանն իսկապես փակուղի է մտել ու ժամանակն է, որ կամ կուսակցությունները լուծարվեն, կամ խորհրդարանը ցրվի, որը մեր սահմանադրությամբ չի նախատեսվում:
– Դասական կապիտալիստական երկրներում, Եվրոպայում և առհասարակ քաղաքակիրթ երկրներում, որոնք որպես տերություններ կայացած են, օրինակ՝ Իսպանիայում, ոչ հեռավոր անցյալում քաղաքացիական կռիվների վերջը Ֆրանկոն դրեց, որն իր ժողովրդի պաշտամունքն է այսօր: Այդպիսին Չիլիում Պինոչետն էր, Թուրքիայում Օզալը եղավ: Այս մարդկանց դիկտատոր էին կոչում, բայց դա ընդամենը ռազմական ուժ է, որը գալիս է հաստատելու իշխանություն: Ցավալիորեն մենք այդ բանակը չունենք, որի գեներալը գար, բոլորի լեզուներին կապ դներ, ժամանակավոր լռություն պահանջեր, ասենք՝ երեք տարվա: Եվ գործող չինովնիկների համար ապահովեր նորմալ գործունեության վիճակ ու պայմաններ: Մենք այդ ուժը չունենք... Իսկ դիկտատոր ասած բառը տարբեր մեկնություններ ունի: Նրանք, ուրեմն, դրսից դարձյալ պարտադրում են, որ դիկտատոր ասածը մեզանում Ստալինն է, Չինգիզ խանն է, բայց չէ՞ որ այդ մասին չէ խոսքն ընդհանրապես: Բացարձակապես: Ուղղակի քաղաքական կյանքի դիկտատը ի՞նչ է պահանջում, ի՞նչ է թելադրում այս երկրի կյանքի պահանջը: Ասենք՝ Երևան քաղաքի պահանջների դիկտատը ո՞րն է: Մի երկաթյա բռունցք, մի երկաթյա ցախավել, չեմ իմանում, կատակով եմ ասում թե շիտակ, որ այս երկրի, այս Երևանի փողոցները մաքրվեն կեղտից ու խաժամուժից: Ո՞վ է այդ դեպքում Համբարձում Գալստյանին դիկտատոր կոչելու: Եթե փողոցները դիկտատորի բռնությամբ պիտի մաքրել տան, կարգուկանոն հաստատեն ու պահեն, ուրեմն թող այդպես լինի: Այս մասին է խոսքը: Լևոն Տեր-Պետրոսյանը չպետք է վախենա Արևմուտքի հովանավորներից: Այո, այո, կերպարն Ամերիկան է, Եվրոպան, քաղաքակիրթ երկրները: Մտել են այստեղ ու թելադրում են՝ դիկտատորից հեռու մնացեք, բայց նրանք ուրիշ մտավախություն ունեն, ուրիշ նպատակներով են ուզում հեռու մնալ, որովհետև մտածում են, որ դիկտատորը դարձյալ պիտի բարձրանա Մոսկվայից, միասնական երկրի միասնա-կան դիկտատորով, որն ահռելի սպառնալիք ունի ամբողջ աշխարհի վրա: Այդ դեպքում, իհարկե, կեցցեն ազգային-ազատագրական շարժումները, գուցե և՝ անկախ հանրապետությունները, թող կորչի դիկտատուրան: Ահա այս պահանջներով են ասում և ահա դրանից արտածելով առհասարակ դիկտատորներին է վերաբերում, նաև՝ տեղական: Թոդոր Ժիվկով լինի, Ռաշիդո՞վ, Սնեգո՞ւր, Լանդսբերգի՞ս, թե՞ Տեր-Պետրոսյան. նրանց են նաև գցում, գահընկեց անում, նետում առհասարակ դիկտատորին, բայց մեր դեպքում, երբ երկիրդ է կործանվում, ոտքիդ տակից փախչում, մարդկային ողբերգությունների այս բեմում ինչ դիկտատուրայի մասին կարող է խոսք լինել: Հետախուզությունդ պիտի որ այնպես անի, որ նրանց կոդերը չաշխատեն կամ քո կոդերն առաջանան քո երկրի պահանջներից: Քո օրենքները բխեն քո երկրից, վարվելակերպը՝ քո երկրի, ամենօրյա պահանջների արձագանքը լինի:
– Մեր պատմության ոչ հեռավոր էջերից մեկում, մոտավորապես նման մի իրավիճակում, Արամ Մանուկյան հայը շատ կարճ ժամանակահատվածում շտկեց դրությունը:
– Նա երկիրը հարմարեցրեց թշնամու առաջադրած պահանջներին, դիմակայելու պահանջներին: Հետո նաև մի ուրիշը եղավ: Մայիսմեկյան բոլշևիկյան-քեմալական կարգերը խարխլելուց հետո Դաշնակցությունը երկիրը վերցրեց իր ձեռքը, մի քիչ դաշնակցական տեռոր եղավ, բայց դա էլ մեծ բան չտվեց ու դա էլ նույնպես օրվա պահանջ էր:
– Այս առումով ումի՞ց պետք է պահանջենք: Մեր ժողովրդի հայելին խորհրդարանն է, այնտեղ ժողովրդի ընտրյալներն են նստած և նա էլ ի զորու չէ: Եվ ընդհանրապես, կարծում եմ, ընթեր-ցողներին շատ կհետաքրքրի Նահապետի կարծիքը նաև որպես պատգամավորի:
– Իմ բնածին հակումներով հիմարությունները չեմ լսում: Չեմ կարողանում լսել: Զայրանում և տեղնուտեղը խլանում եմ հիմարությունների առաջ, և ականջներս բացվում են խելոք-հավասարակշիռ ելույթներից և ըստ այդմ էլ իմ մեջ, իմ ներսում գեներացվում է այն խելացին, որ խորհրդարանն է ասում: Բայց ցավալիորեն խորհրդարանային աշխատանքի կերպը այն կերպը չէ (իմ անձնական փորձից եմ ասում), որտեղ մեր իրականությունը, մեր խոսքը իր հստակ պարզությամբ կանգներ մեր դեմ: Ես չգիտեմ՝ այդ ինչ կախարդանքով ամեն անգամ ամենաշիտակ վիճակները աղա-վաղվում, և հատուկ բանաձևի փոխարեն ինչ-որ աղքատացած, աղճատված, աղավաղված, կարծես թե պատասխանատվությունը այլ ուժերի վրա գցած ինչ-որ բաներ են ստացվում. ոնց որ թե հանձնում ենք դարերին (դարերը մարդիկ չեն), հանձնում ենք գրքերին (գրքերը մարդիկ չեն)... Խուսափում ենք ամեն անգամ... Պարզապես խորհրդարանում երևի չի լինելու, դա մի տասը մարդու որոշելու բան է: Մեկ-մեկ մտածում եմ, թե ահա ուր է, թագավոր ունենայինք, և այդ թագավորը իր խորհրդականներին շուրջը հավաքեր: Միմյանց նկատմամբ այնպիսի փոխադարձ եղբայրական սեր ու եղբայրական հանդուրժում ունենայինք, որ իսկապես կարողներս կարողներին ընտրեինք և խորհրդարանին ասեինք՝ ցտեսություն, զատվեինք – քաշվեինք մի կողմ և Հայաստանի Հանրապետության քաղաքականություն վճռեինք-որոշեինք:
– Ճշմարտությունից չենք կարող խուսափել. թագավորություն ունեցած ժամանակ էլ մեզանում գզվռտոցն անպակաս է եղել:
– Դա լեգենդների, առասպելների ժամանակ է, այն պատմությանն է պատկանում:
– Բայց պատմությունից դասեր չքաղեցինք, գոնե նրա համար, որ սխալները չկրկնվեն...
– Դե, դա արդեն բանաձևած, շաբլոն իմացություն է: Ես գիտեմ միայն, որ այսօր արդեն ապացուցվում է՝ Վահան Մամիկոնյան զորավարը հայ է եղել, թե հայ չի եղել: Բագրատունիները հայ են եղել, թե հայ չեն եղել, Գրիգոր Նարեկացին...
...Հռիփսիմեի տաճարը հայերն են կառուցել, թե հայերը չեն կառուցել: Այսօրվա մեր նահանջը դեպի այդ անցյալը մեզանից հեռացնում և խորթացնում է: Ալեքսանդր Թամանյանը 600 տարվա ընդմիջումից հետո կամարվեց ու կապվեց Անիի հին վարպետների հետ... Հովհաննես Թումանյանը 1000 տարի հետո ապացուցեց, ասաց, որ Նարեկացին հայ է: Ճի՞շտ է, թե ոչ...
– Դե, մեր երակներում էլ նույն արյունն է, նույն գեներն են, ուրեմն...
– Ուրեմն, եթե անցյալի մասին ենք խոսում՝ անցյալի առաջ պարտականություններ ունենք, իսկ անցյալը Տիգրան Մեծն է և Խորենացին է, և որպեսզի երևա, որ Խորենացին հայ է, և դու նրա թոռն ես...
– Դուք, Նահապետ, հանրապետության նախագահի վստահված անձ եք եղել նախագահական ընտրությունների ժամանակ, վերջին անգամ ե՞րբ եք Դուք նրա հետ հանդիպել:
– Գիտես, ես բաց մարդ եմ և այդպես էլ կասեմ, թե երբ՝ վաղուց:
– Իսկ վերջերս ցանկություն ունեցե՞լ եք նրա հետ մոտիկից խոսելու-խորհրդակցելու, կիսվելու:
– Գիտես, եթե նախագահը նույնիսկ ես լինեի, կողմնակիցների այդքան միջամտությունը ինձ պիտի գրգռեր և չարացներ, ու չգիտեմ դա առհասարակ ճի՞շտ վարվելակերպ է քաղաքական կյանքին մոտիկ կանգնած մարդկանց համար: Ճի՞շտ վարվելակերպ է՝ մոտենալ, խորհուրդ տալ, չգիտեմ: Կամ գուցե դա իմ անձնական թերությունն է, կամ գուցե ես այն լիարժեք, իրականությունը կռահող, հասկացող անձնավորությունը չեմ, որպեսզի մոտենամ և նախագահին «բարեկամաբար» պարտադրեմ գնացքը դեպի այն երթը, այն ելքը, որն իսկապես փրկություն կլինի... Նախագահին ես վստահել եմ, սա կարելի է ստուգապես, հենց այդպես էլ գրել. Նախագահին ես վստահել եմ: Նախագահների մյուս թեկնածուների, այսպես կոչված, հավաքականի մեջ ինքն է ինձ թվացել ամենաարժանավորը: Նա ոչ փակ, ոչ կուսակցական է թվացել, որն իր չորս կողմի վրա դռները բաց է թողել հանրապետության հոգսերի առաջ: Կուսակցություններին ես վերագրել եմ ճիչի, իսկ հանրապետության համահայկական կյանքի որևէ մարզի ճշգրիտ, կենդանի ընկալումները հանրապետության նախագահին, որն այդ բոլորի վկայությունն է իր մեջ:
Ընդդիմությունը, քաղաքական կուսակցությունները իրենց մեղքն ունեն հանրապետության նախագահի առջև: Եթե նախագահը պետականություն է նշանավորում իրենով, և կուսակցությունները պարտավոր են կուսակցական իրենց էգոիզմը այդուհանդերձ մի քիչ մարել, միայն խոսել այն դեպքում, երբ իրենք իրենց մեջ ունենային պատասխանը, թե տվյալ վիճակում նախագահի փոխարեն իրենք ինչ կանեն, անպատասխան հարցերով հրապարակ չմտնեին, հեղա-փոխական չլինեին՝ հանուն հեղափոխության. դա սարսափելի է: Դա կործանեց մեր առաջին հանրապետությունը, այո, այո, կուսակցականությունը կործանել է Հայաստանի առաջին հանրապե-տությունը և կկործանի նաև այս հանրապետությունը, եթե ուշքի չգանք:
Հանրապետության նախագահին ես երևի պիտի ցանկանայի, որ հանրապետությունը պատերազմի եզրով տաներ, բայց երկիրը պատերազմի մեջ չքաշեր: Բայց, այդուհանդերձ, պատերազմի մեջ ենք, Արցախի կորուստը Հայաստանի կորուստն է: Եվ տղամարդկություն ունենանք ասելու՝ թուրքի բացարձակած լոզունգի տակ, որ Հայաստանի գոյությունը Կովկասում, առհասարակ, կասկածի տակ է: Իսկ թե ամբողջ աշխարհի, սփյուռքի, աշխարհում փռված հայության համար դա ինչ նշանակություն ունի, կարիք չկա ոչ մեկին բացատրելու: Հայաստանը լինի՝ հայությունն աշխարհում լինելու է, Հայաստանը չլինի, հայ չի լինի ու... Քո ոչ մի Դոքմեջյան, քո ոչ մի Ֆիլպեջյան, քո ոչ մի վաստակ աշխարհի առաջ, քո ոչ մի բարձրանուն չի կարող փոխարինել այն հասկացությանը, որ է՝ Հայաստանի Հանրապետություն:
Սա հայության օրրանն է, օրորոցն է, վերջին հայրենիքն է, վերջին հողակտորն է: Հայաստանը որ վտանգվեց, վտանգվելու է ամբողջ հայերիս, ողջ հայերի ճակատագիրն աշխարհում բացարձակապես: Համարի գնչուների խմբեր՝ էստեղ-էնտեղ թափառող, ըստ Գարսիա Մարկեսի վեպի: Յուրաքանչյուր հայ քաղաքական գործչի, ում խոսքը և գործը արձագանք է գտնում, շարժում, նյութականանում է այս երկրում, նա պարտավոր է այս երկրի մասին մտածել որպես նախագահի, թեկուզ իր վիճակով չոբան լինի...
– Բայց մեր անճարակությունից է, որ դրսի թշնամուն ոչինչ չենք կարողանում անել, ներսում ենք իրար ուտում: Չնայած, ցավոք, պիտի խոստովանեմ, որ բոլորս էլ տեսնում ենք, որ ներսի գզվռտոցը ընդամենը աթոռի ակնկալիք է: Կընկնի Շահումյանը, չի ընկնի, Ղարաբաղը կընկնի, թե չի ընկնի...
– Չեմ ուզում հավատալ...
– Բայց այդպես է: Այն մարդիկ, ովքեր 1-2 տարի առաջ միասին են եղել, այսօր զուտ կուսակցական համոզումների պատճառով բաժանվել են մասերի, և նրանց այսօրվա չկիսածը մեր վաղվա կորսված հայրենիքն է լինելու... Եվ ինչպես եղել է դարեր շարունակ, էսօր էլ նույնը կա: Մենք ղեկավար չենք սիրում, մենք թագավոր չենք սիրում, մենք նախագահ չենք սիրում: Չենք ընդունում, որ նա եթե երեկ մեզ հետ ուսանող է եղել կամ գործընկեր, էլ չեմ ասում պայքարի ընկեր, այսօր ահա, նախագահ է դարձել: Մեր երեկվա պրոֆեսորին չենք ընդունում պրեզիդենտի պաշտոնում:
– Ճիշտ չէի՞ն անում մեր հին թագավորները, որոնք իրենց արմատները կապում էին հին Ճենաց, առասպելական աշխարհի հետ: Արշակունիները իրենց ինչ-որ միֆական աշխարհի հետ էին կապում, երևի Ուրարտուից էին գալիս: Բագրատունիները իրենց եբրայեցիներ էին համարում, որովհետև քրիստոնեական երկրում էին արդեն հայտնվել և իրենց ակունքները բխեցնում էին քրիստոնեական ակունքներից: Եթե իրենցից, իրենց միջից որևէ մեկը լիներ, ո՞վ կթողներ:
– Այսինքն տանու տերերին «օրհնեա տեր» չկա՞...
– Այո, ժողովուրդները միշտ այդպես են անում: Սուլթանին վերցնենք, ասենք նրա արմատները գալիս էին 1200–1300-ական թվականներից, լեգենդների միջոցով երկրով ու ժամանակով իրենց արմատները հեռացնում էին: Բայց ինչ սքանչելի տղերք են լինում, չէ՞, որ այդպես է լինում: Օրինակ, ԱՄՆ-ում, մեկը, մի սքանչելի, մի հիանալի տղա, որը ռմբակոծիչի օդաչու է եղել, պատերազմի է մասնակցել, վերքեր է կրել, ինքնաթիռը ծովն է ընկել, պատահականորեն է փրկվել... Թե չէ այսպես ճախրելով արանքից դուրս է գալիս, թե ես ձեզանից մեկն եմ ու թե ես պրեզիդենտ եմ... Հրաշալի չէ՞, հոյակապ չէ՞... Մեզանից մեկն էնտեղ: Հետո էլ, որ պետք է լինում ու տեսնում է, որ բերաններ բացվեցին, թե պիտի խոսեն, թե՝ պառավ, քյոփակ, դու մեզ ո՞նց ես կառավարելու, ասում է՝ բժշկից տեղեկանք կբերեմ, որ կինս ինձանից դժգոհ չէ...
– Դա ԱՄՆ-ի տարբերակն է:
Հիմա մեզ մոտ էդ պոռթկումն անցել-գնացել է, պահպանել է պետք, ամրացնել է պետք՝ բոլորով, ամեն ինչով հանդերձ, և չէի ցանկանա մտածել՝ սա ընդամենը աթոռակռիվ է, բայց...
– Մեր բոլորիս բարեկամ Անդրանիկ Ծառուկյանից ապրողներին դաժանության հասնող մի բան է մնացել: Նա ասում է՝ երբ 1915-ին թուրքը յաթաղանը բարձրացրեց, չհարցրեց կաթոլի՞կ ես, թե՞ առաքելական, հարո՞ւստ ես, թե՞ աղքատ, պատգամավո՞ր ես, թե՞ հասարակ շարքային, վանեցի՞ ես, այնթապեցի՞, թե՞ կիլիկեցի: Ոչինչ չհարցրեց: Հավասարապես ամբողջ ազգին կոտորեց: Նույն սպառնալիքն է այսօր կախված բոլորիս վրա, և ամենաքիչը պիտի հիմար լինել, իսկ ամենաշատը՝ ստոր դավաճան, որ հաշտության եզրը չգտնվի: Թշնամին սա է օգտագործում և դեռ ավելին է սպասում: Դեռ վերևում ասացի, որ շատերն անկեղծ չեն, որովհետև շատ-շատերը իզուր են խոսում: Հին կոմունիստական ժամանակներում, մի 10-15 տարի առաջ, իմ գործից, իմ վիճակից, իմ տպավորություններից ասեմ. համալսարանում կամ այլ տեղերում հանդիպումների ժամանակ մեկ-մեկ ինձ բռնում էի նրանում, որ խոսում եմ ի լուր ՊԱԿ-ի, որպեսզի երկրի քաղաքացու իմ խոսքը նրանք հասցնեն ուր որ պետք է: Եվ նրանք էլ իրենց հերթին հաշվի առնեն, որ այդքան միամիտ չի կարելի լինել, այլապես երկիրը կործանվում է: Մոտավորապես ի լուր խոսում էի ռուսների հետ, ի լուր Աստծու, թե ինչ... Հիմա շատերը մեր խորհրդարանում երեսներին մեռոն են անում, խոսում են ի լուր, չհասկանալով արդեն, որ այսօր ռուսը չկա, որ իրենք են երկրի պատասխանատուն, և յուրաքանչյուրի վարքը պիտի պարտադրված լինի հոր իրենց վիճակից, երկրի նահապետի, երկրի տիրոջ վիճակից: Շատ եմ ցավում ու վախենում, որ շատերի մեջ դեռ կա ուղղակի փախստականը: Վերջերս մի հարցազրույցում ասել էի, որ, այդուհանդերձ, մի քսան լիտր վառելիք պահած է փախուստի համար. վախենամ, որ շատ-շատերի ոտքը փախուստի լինի: Վախենամ, որ էս հողի վրա կանգնած տղամարդ չեն ապրելու և մեռնելու եզրով գնալու, շատ ավելի՝ որպես քաղաքագետների զգաստանալու, չնահանջելու դիրքերում կանգնելու՝ եթե սպանելու են՝ սպանեն: Եվ երիցս համոզված եղիր, որ չեն սպանելու: Շահումյանն իզուր ենք տվել: Արծվաշենն իզուր ենք տվել: Դաժան և մեր ականջների համար, ցավոք, անսովոր բան եմ ասելու, շահումյանցիները պիտի կանգնեին ու կոտորվեին, սա պատերազմի տակտիկայի մեջ, մարտավարության մեջ լավ պարտություն է: Թշնամու ստրատեգիան հենց դրա վրա է կառուցված. նեղել, փախցնել, փախցնել էստեղից, Կովկասից, Կովկասը դատարկել: Իրենց դրոշի վրա հստակ դա է գրված: Ծերենցը դեռ 1879 թվականին Բեռլինի վեհաժողովից առաջ դա գրել է, իսկ «Փորձ» ամսագիրը տպագրել:
– Մենք բազմաթիվ հարցեր շոշափեցինք, Նահապետ: Այնուհանդերձ չեմ կարող Ձեզ այս հարցը ևս չուղղել. այսօր ո՞ր հարցն է մտահոգում, անհանգստացնում Հրանտ Մաթևոսյան արձակագրին:
– Ղարաբաղի հարցը, Հայաստանի Հանրապետության, առհասարակ հայ ժողովրդի՝ այստեղ մնալու հարցը, Հայաստանի ապագայի հարցը, այսօրվա հարցը... Այստեղ այսօրվա հարցին չպատասխանելով, այսօր այստեղ մի քայլ նահանջելով՝ ես դավաճանում եմ վաղվա Հայաստանին... Վաղն արդեն ուշ է լինելու, վաղը ես Կալիֆորնիայից ու այլ հեռուներից, իմ ապահով կամ անապահով վիճակի միջից արդեն հաչելու եմ երեկվա օրվա վրա, որ այսօրվա օրն է... Իսկ դա շատ ուշ է լինելու արդեն. հեռվից շատ ենք հաչել. հեռվից հաչել ենք երեկվա համար, ոռնացել ու ոռնացել ենք երեկվա օրը: Դրանք արդեն պատմության հարցեր են դարձել. պատմություններ են գրվել... Այսօր իրականության առջև ենք կանգնել ու...
– Հրանտ Մաթևոսյանը ի՞նչ կուզենար անել գրականության մեջ:
– Կուզենայի էսօրվա էս մութ հեղեղի մեջ, կանոնավոր, կարգին, հավասարակշռված տեքստ գցել հրապարակ, ոնց որ ասենք՝ Սարյանի «Ծաղիկները» (եղեռնի ժամանակ) առանց ծաղիկների. էսպիսի տեքստ եմ ուզում գցել հրապարակ: Դա չգիտեմ, ինքնագոհություն կլինի, երևի, որ ասեմ՝ հայրենասիրությունը դա է. դա գուցե հայրենասիրություն չէ, բայց հայրենասիրություն է, պիտի ասենք էն՝ ինչն արժանի լինի պաշտպանելու...
– Այսինքն, նորից վերադառնանք այն խոսքին, որ ամեն մարդ պետք է անի այն, ինչ կարող է, որպեսզի կայանա երկիրը:
– Այո, փանջունիներին պիտի դուրս գցել հրապարակից: Ինչպես որ շարժման սկզբում էին ասում՝ ուղղակի գռի համար կռվողներին: Լափի մոտ գզվռտոց, և շատ դեպքերում ինչ նյարդեր էին պետք, որպեսզի ասենք՝ ոչինչ, էդ էլ կլինի: Հետո լավը վատից կզատենք: Թե ասում ենք՝ էս գործը մարդու անձնազոհության գործն է, էս տականքն ի՞նչ գործ ունի այստեղ...
– Ձեր սեղանին մեր գեղանկարչության դասականներն են՝ երեկն ու այսօրը, պատմությունը ինքն է նյութ եղել, էս մարդիկ մեզ են հասել, և նորից մնացողը մեր մշակույթն է լինելու. լավ կլինի, իհարկե, սահմաններով, հողով հանդերձ մնար...
– Մեր մշակույթը, այն, ինչ որ կա, իրական Հայաստանն է, իրենք իրական Հայաստանի ձայներն են... Էսօրվա մեր գործիչները՝ մշակութային, քաղաքական, պարտավոր են իրենց էս նախնիների և ժամանակակիցների օրինակով խոսել մեր խոսքը, ասել մեր բառը, ոնց որ մեր մեծերը կարողացել են զատել. մեր Սարյանը, մեր Հակոբը (Հակոբյան), մեր Սուրենյանցը կարողացել են, էնպես էլ մենք պարտավոր ենք մեր խոսքը զատել և ուրիշի դուդուկի տակ չպարել. էդ չպարելու տակ նույնիսկ թշնամին մեզ բարեկամ կհամարի, երբ տեսնի, որ մենք մեր խոսքն ասում ենք, երբ տեսնի, որ մենք ամուր կանգնած ենք մեր հողին, ամուր՝ մռութն ու միտքը ջարդելու համոզմունքով:
...Փողոցում ողբերգություն է ծավալվում, պատմական վեպ է ծավալվում, երանի նրանց, ովքեր առողջ աչքեր ունեն և կարողանում են կարդալ: Իհարկե, վիրավորված ենք բոլորս էլ, բոլորիս կյանքն է վտանգված, բայց թե կարող ենք, պիտի նախ էս տղերքին, էս երեխեքին փրկենք: ...Իսկապես գրականության ժամանակ չէ...
– Եկեք, էլի հասեք սկզբին, Նահապետ, այսինքն ամեն մեկն իր գործը պետք է անի, հողի մշակ ես՝ հողդ մշակիր, գրի մշակ ես՝ գիրդ մշակիր, քո գործն արա, որպեսզի, ասել Հրանտ Մաթևոսյան հային՝ «...Էս երկիրը երկիր դառնա...»:

Զրույցը վարեց Վանուշ ՇԵՐՄԱԶԱՆՅԱՆԸ
«Հայաստանի Հանրապետություն», 20–21.08.1992 թ.