
Հովհաննես Թումանյան
Parodia
Հովհ. Հովհաննիսյանի «Իմ հայրենիքը
տեսե՞լ ես, ասա՛» բանաստեղծության
«Իմ հայրենիքը տեսե՞լ ես, ասա՛...»
Տեսե՞լ ես արդյոք այն բլուրները,
Ուր ճոխ ծաղկում է մշտական գարուն,
Ուր թալանում են մերոնք ու այլերը,
Ուր հոսում է միշտ արցունք ու արյուն։
Տեսե՞լ ես արդյոք այն այգիները,
Ուր իբրև գոհար խաղողն է հասնում,
Որից դատարկ են նըստում տերերը,
Որ միշտ ցեցերի գըրպանն է լըցնում։
Տեսե՞լ ես ծերուկ ժայռերի միջով
Կատղած անցնելիս գետը փըրփըրած.
Վախե՞լ ես անցնել կոտրած կամուրջով,
Նստե՞լ ես արդյոք ափին մոլորված։
Տեսե՞լ ես գյուղը հովտի մեջ մենակ
Ու շուրջը փըռված հին աղբակույտեր.
Տեսե՞լ ես ո՛նց էն այնտեղ շարունակ
Կըռվում, կեղեքում քյոխվեն ու տերտեր։
Եվ դու տեսե՞լ ես նրա գանձն անգին,
Հարավի դուստրը խըղճուկ արարած,
Լռության կնիքն իրեն շըրթունքին
Ու ինքը ամբողջ կեղտի մեջ կորած։
Տեսե՞լ ես նորա եպիսկոպոսին
Դեմքին գոհության տափակ կնիքը.
Գիտե՞ս ինչ զարդ է թաղման հանդեսին,
Եվ կամ ի՞նչ արժե մատի մատնիքը։
Եվ դու տեսե՞լ ես նորա գազեթը,
Որ ազատ միտք է վաճառում հային.
Զգո՜ւյշ բարեկամ, չըվիճես հետը,
Թե չէ՝ կըմատնի քեզ պոլիցիային...
«Իմ հայրենիքը տեսե՞լ ես, ասա՛...»

Վահան Տերյան
Ես անջատված եմ հայրենի հողից
Ես անջատված եմ հայրենի հողից,
Հայրենի տունըս՝ իմ սրտին օտար.
Ինձ այրում է միշտ մի անհագ թախիծ,
Հավիտյան դյութող անհայտ ճանապարհ...
Հուզվում են, հոսում հեղեղները մեծ,
Մագլցում վերև և թավալվում ցած,
Զմրուխտե ջրեր, ձեզ ո՞վ վրդովեց,
Հայրենական տուն, հավետ մոռացված...
Միևնույն է ինձ Հյուսիս թե Հարավ,
Մի խենթ տագնապ կա իմ հիվանդ սրտում,
Կա իմ հոգու մեջ մի անհագ ծարավ.
Հավիտյան օտար, հայրենակա՛ն տո՜ւն.

Դանիել Վարուժան
Մշակները
Մշակնե´րն են իմ գյուղիս, դաշտի հզո´ր զավակներ,
Քրտինքներով մարգարտյա բնության թա´գն են հյուսեր:
Կբաբախե սիրտն հողին իրենց բրդոտ կրծքին տակ,
Ու իրենց լայն երակին մեջ կհորդի արեգակ:
Երբ որ քալեն` մայր երկիրն իր արգանդեն կսարսռա.
Բայց չի խամրիր ծիլ մը իսկ գարշապարնուն տակ հսկա:
Գլուխն իրենց, զոր կհակեն առջևը սուրբ խորանին,
Պսակված է միշտ ոսկի փոշիներովը հարդին:
Ակոսներուն մեջ անոնա խինդ կցանեն, և Աստված
Իրենց ճակտին ակոսեն բարություններ կհնձե:
Ավիշներու հոսուն երգն անոնք միայն են լսած:
Եզին շողիքն ի´նչ փույթ, թե իրենց ձեռքերը կօծե,
Եվ ախոռի հետ կուգա իրենց նախշուն լոդիկեն.-
Նախ անոնց լայն ափին մեջ կծլին սերմերն համորեն:

Արմինե Մուրադյան
Ես վաղը կգամ այնտեղ
Ես վաղը կգամ այնտեղ,
Ուր վաղուց դու էլ չկաս,
Ու կբերեմ քեզ
խոսքերը իմ թաց՝
Հետադարձի ուղիդ ցողելու համար։
Ա՜խ, եթե վաղը մի երեկ դառնար,
Գուցե լինեիր,
Մնայիր գուցե...
Ու նվիրեիր ջրաշուշաններ՝
Իմ սև աչքերի գետերին վարար։
Հետո նստեիր արցունքիս ափին
Ու շշնջայիր այդպես էլ չասված
Խոսքեր հարազատ…
Մի բուռ վերցնեիր լացիցս ճերմակ՝
Ցողելով տխուր-տխուր աչքերիդ...
Անմա՛հ աչքերիդ,
Որտեղ այդպես էլ չկարողացա
Ապրել հավիտյա՜ն...
Ես...... վա՛ղը կգամ....

Զահրատ
Երկնաքերթուած
Քերթուած մը գրուած
Իբրեւ գրչածայր թարթիչներդ սեւ
Երկինքի կապոյտն իբրեւ մագաղաթ
Հեղինակը ես

Եղիշե Չարենց
Դուրսը, հեռվում — դաշտեր ու դաշտեր
Դուրսը, հեռվում դաշտեր ու դաշտեր:
Երկինքը կապույտ, արևոտ, անհուն:
Ամպի պես կախված օրորվում է դեռ
Կյանքը աշխարհում:
Դաշտեր ու դաշտեր: Ու արևը վառ:
Եվ կյանքը անտես: Զգում եմ, որ ես
Դուրս կգամ հիմա, կընկնեմ ճանապարհ:
Մի՞թե չգիտես:
Կգնամ մենակ: Կյանքում, աշխարհում:
Եվ մի իրիկուն կմթնի ուղին:
Ու կվերջանա երկրային հեռուն
Ճանապարհը հին:
1916

Վրթանես Փափազյան
Մեծ փականք
Դիլիջանից մինչև Ալեքսանդրապոլ տրոյկայով գնացի. ընկեր վերցրի Պարսկաստանից եկող մի պարսիկ, և որովհետև լավ էի վարվում հետը և քաղաքավարությամբ, նա իրան երախտապարտ էր զգում, իր հովանոցով ինձ արևից պաշտպանում կամ իր խոսակցություններով ինձ զբաղեցնում։ Ւնչպես երևում է, պատմիչ էր. լիքը բերնով էր արտասանում նախադասություններ կամ բառեր և պատմածի մտքի համեմատ էլ շեշտված միմիկաներ ուներ։
Չգիտեմ ինչպես եղավ, որ նա ինձ պատմեց այդ զրույցը. կարծեմ այդ այն ժամանակն էր, երբ ես ցանկություն հայտնեցի իջնել, ճանապարհից դուրս գտնվող մի հանքային ջրի մոտ գնալ, և երբ գնացինք, գտա, որ իզուր ժամանակ էինք կորցրել, որովհետև ջուրը ոչինչ բան էր։
Այդ բանից հետո մենք կառք նստեցինք, և պարսիկը, մորուքը շփելուց հետո, վարդապետական ձայնով ու շեշտելով արտասանեց.
«Ցանկալի առարկան նման է շիրմի բաց՝ բայց դռան վրա մեծ փականք…»։
Հետո քիչ լռեց և ավելացրեց երազողի պես.
Ով Մանի, քո մտքերդ էլ քո քսան կանգունաչափ ձեռքովդ գծած գծերի պես ուղիղ են…
Ու լռեց։ Ես, իհարկե, ոչինչ չհասկացա։ Մանի առասպելական նկարչի մասին գիտեի. գիտեի նաև, որ նա կարողանում էր ձեռքով քսան կանգուն երկարության և մի թափով գիծ քաշել այնքան ուղիղ, որքան կլինի քանոնով գծվածը։
Բայց աֆորի՞զմը։
Խնդրեցի բացատրել։ Ամենայն սիրով ընդունեց խնդիրս պարսիկը, և պատմեց ինձ սույն զրույցը։
Նկարիչ Մանին, պատմեց նա, մեռնելուց առաջ մտքումը դրեց մի լավ բան նկարել և հետո մեռնել։
Այդ մտքով էլ նա սկսեց ման գալ և նկարի նյութ որոնել։ Ուզածն էր մի նոր, ցանկալի, տարօրինակ նյութ։
Մտավ խոր ձորեր, պրպտեց յուրաքանչյուր խուլ անկյուն, մագլցեց լեռներն ի վեր, աչքի տակ տվավ շատ տեսարաններ։ Բայց որովհետև շատ տեսել էր, շատ էլ զննել և ոչինչ չէր խուսափել նրա աչքերից, ուստի և չէր կարողանում գտնել մի առարկա, որ լիներ նոր օրինակ և որ գրգռեր նրա ցանկությունը։
Եվ նա տխրում էր։ Անտառի ոգին, լեռների հյուրիներն ու ծովի ձուկ–կանայք, նույնիսկ անկարող եղան նկարչին մի նյութ տալ, մի նյութ թելադրել։ Իզուր նա ոտքի տակ էր տալիս ամբողջ աշխարհը. ոչինչ նոր բան, ոչինչ ցանկալի, ոչինչ հմայող։
Եվ նա տխրում էր ու հուսահատվում։
Այդպես սրտաբեկ թափառում էր նա Շիրազի դաշտերի ու լեռների մեջ, երբ հասավ մի գերեզմանատան, մտավ այնտեղ, մի շիրիմ նկատեց և կանգ առավ։
Մեծ շենք էր այն՝ բարձր պատերով։ Բայց ինչ–որ զարմացրեց նկարչին, դա այն ահագին խոշորությամբ կողպեքն էր, որ դրված կար շիրմի փակված դռան վրա։
Դռան ճակատին էլ արաբական տառերով գրված էր՝ «Մտիր այստեղ, և կգտնես՝ ինչ որ փնտրում ես»։
Մեծ նկարիչը զայրացած բացականչեց.
Ո՞ր տխմարն է արդյոք գրել այս տողերը. մի՞թե գերեզմանի մեջն է միայն, որ մարդ կարող է գտնել իր որոնածը։
Հետո ծիծաղեց ե ավելացրեց.
Դա անշուշտ մի մեռնողի խոսք է. չկարողանալով ապրել, կամեցել է մահը ցանկալի դարձնել։
Ասաց ու մեջքը դարձրեց հեռանալու։ Բայց ակամայից միտքը միշտ այն տողերին էր, այն վերտառությանը։
Մի քանի րոպե մտածելուց հետո մի քանի քայլ մոտեցավ դեպի մեծ կողպեքը, նայեց նրան ու ասաց.
Զարմանալի է. ինչո՞ւ են փակել շիրմի դուռը, և հետո ի՞նչ մտքով են դրել դռան վրա այնպիսի մեծ կողպեք, որ միայն դնում էն բանտերի կամ գանձարանների վրա։
Եվ նա նորից վեր նայեց ու կարդաց.
«Մտիր այստեղ և կգտնես ինչ որ ուզում ես»։
Մտնենք, մտածեց նա, գուցե, իրավի, մի նոր բան կա թաքնված այդ մեծ կողպեքի ետևում. թշվառություն կամ գերությո՞ւն արդյոք, թե՞ գանձ կամ իշխանություն…
Շարժեց կողպեքը, շատ ծանր էր, վերցրեց մի մեծ քար է նրանով սկսեց ծեծել փականքը։
Հետաքրքրությունը հետզհետե համակում էր նկարչին, նա ցանկությունից դողում էր։
Երկար չարչարվեց և երեկոյան դեմ վերջապես շարժվեց փականքը, հանկարծ փշրվեց մեծ կողպեքն ու շիրմի դուռը կրնգան վրա դառնալով՝ լայնությամբ բացվեց։
Ցած ձգեց քարը, մի քայլ արավ. ներս մտավ նկարիչը և զարմանքի մի մեծ աղաղակ արձակեց։
Դեմուդեմի պատը բաց էր լիովին, և այդ բացվածքիցը երևում էին Շիրազի տներն ու այգիները։
Շիրիմը միայն երեք պատ ուներ. ետևի պատը չէր իսկ շինված։ Իսկ շիրմի ներքին տեսքը ապացուցանում էր, որ այդտեղ առաջին ոտ կոխողը նկարիչը չէր։
Ինչպե՞ս… ինչո՞ւ այդ այլանդակ գործողությունը։
Շինել մի շենք միայն երեք պատով, ետևի պատի տեղը բաց թողնել և ապա դռան վրա էլ մի մեծ փականք դնել. ինչո՞ւ։
Լավ ծաղրվեցի, ճակատը կնճռեց արտիստը, և սակայն դռան ճակատին գրվածքը չկատարվեց, որովհետև փնտրածս ահա չեմ գտնում։
Հազիվ թե ասել էր այդ, երբ աչքն ընկավ պատի վրա քանդակված սույն երեք տողերին, և նա կարդաց.
«Ամեն ինչ նոր է աշխարհիս վրա, սակայն ոչինչ նոր չէ։
Ձեռք բերելու դժվարությունը առարկան ցանկալի է դարձնում։
Մի անգամ ձեռք բերված՝ նա դառնում է սովորական»։
Մանին ընկղմվեց մտածության մեջ. այդ տողերը խիստ ազդեցին նրա վրա։
Գտել էր փնտրածը, բայց և չէր գտել, որովհետև, եթե գտներ, փնտրածն այդ չէր լինիլ։ Ուրեմն փնտրում էր մի այնպիսի բան, որ չպիտի գտնվեր։
Հասկանում էր այժմ։
Դուրս եկավ շիրմից, գնաց տուն, ձեռքն առավ վրձինը և նստավ կտավի առաջ։
Նկարեց շիրիմը երեք պատով, ետևի բացվածքովը, նկարեց դուռը և դրեց նրա վրա խոշոր երկաթյա փականքը։
Հետո փոխանակ գրելու շիրմի վրայի խոսքերը, գրեց սույն տողերը.
«Ցանկալի առարկան նմանում է այս շիրմին. բաց, սակայն դռան վրա մեծ փականք»։

Պարույր Սևակ
Մոսկվան նավահանգիստ
Մոսկվա

Աշխեն Քեշիշյան
Կյանքը իսկապես ապրվեց

Պարույր Սևակ
Անքնության դեղատոմս
17.III.1964թ.
Դիլիջան

Նար-Դոս
Նեղ օրերից մեկը
Պատրիկյանը մի հայացք ձգեց իր հնացած հագուստին, նայեց կոշիկների ծռմռված ծայրերին, դուրս եկավ սենյակից, դուռը փակեց կախովի կողպեքով, բանալին գրպանը կոխեց, անցավ բակի երկայնքով և բարձրացավ տանտիրոջ բնակարանի ընդարձակ պատշգամբը, որը մաքուր ու կարմրավուն, պլպլում էր հայելու պես, առավոտվա արևի պայծառ ճառագայթներով ողողված։ Նրան թվում էր, թե անասունները, երբ նրանց սպանդանոց են տանում, ճիշտ նույնը պիտի լինեն զգալիս, ինչ որ զգում էր ինքն այդ րոպեին։ Նա մի վտիտ երիտասարդ էր խիստ բարի աչքերով և անվստահ շարժումներով։ Խոհանոցից դուրս եկող իմերել ծառային խնդրեց կամացուկ, որ տանտիրոջն իմաց տա, թե ուզում է տեսնել նրան։ Ծառան, մոխրագույն բրդե չուխայի ետ ծալած երկայն ու լայն թևերը ցած թողնելով, գնաց նրա խնդիրքը կատարելու։ Պատրիկյանը հետևից նայեց նրա երկարաճիտ, փափուկ անկրունկ կոշիկներին, որոնք քայլելիս ոչ մի ձայն չէին հանում։ Հետո աչքը գցեց խոհանոցի բաց պատուհանից ներս, որտեղ խոհարարը, ամբողջապես սպիտակազգեստ, ձյունի պես սպիտակ ու մաքուր արախչին գլխին, վարժ ձեռքերով փետրահան էր անում նոր մորթած վառիկներ և բերանով ինչ-որ պարերգ էր շվշվացնում։ Ծառան դուրս եկավ և դռան մոտից ձեռքով արավ նրան։ Պատրիկյանը զգուշորեն անցավ պատշգամբով, դռան մոտ սրբեց ոտները, ծառայի առաջնորդությամբ մտավ ճաշասենյակը, այնտեղից՝ ընդարձակ ու խիստ բարձր դահլիճը, որը կորած էր հսկայական ծաղկամանների, աթոռների, բազկաթոռների, սեղանների, գահավորակների, բազմոցների մեջ և կանգ առավ տանտիրոջ առանձնասենյակի դռան առջև։ Ծառան դուռը բաց արեց, ներս հրավիրեց նրան, իսկ ինքը հեռացավ։
Գուցե ամենամոլեռանդ աստվածապաշտը այնպիսի երկյուղածությամբ չմտներ սուրբ խորանը, ինչպես մտավ Պատրիկյանը տանտիրոջ առանձնասենյակը։ Տանտերը, որի ազգանունը փողոցի շքադռան պղնձե տախտակի վրա փորագրված էր Դավիթ Ֆոմիչ Աղամիրով, մոտ 40 45 տարեկան տղամարդ էր խիստ ջղուտ, կարծես բրոնզից ձուլված դեմքով, սպիտակախառն կոշտ մազերով և սրածայր կարճ մորուքով։ Նա նստած էր թղթերով, թղթապանակներով, գրքերով և անթիվ մանր-մունր բաներով ծանրաբեռնված ահագին գրասեղանի առջև և գրում էր։
Ներեցեք, ես՝ իսկույն, ասաց նա, մի վայրկյան նայելով այցելուին պենսնեի վերևից, և շարունակեց գրել։
Պատրիկյանը մնաց կանգնած։
Խնդրեմ նստեք, ասաց տանտերը, շարունակելով գրել։
Պատրիկյանը կամաց նստեց, գլխարկը ծնկների վրա բռնած, և նայեց շուրջը։ Սենյակը զարդարված էր, դահլիճի պես, փարթամորեն։ Կահավորանքի մեջ աչքի էր ընկնում ոչ այնքան ճաշակը, որքան փափկակեցության թուլությունը։ Պատրիկյանը ուր նայում էր, տեսնում էր գորգ ու թավշյա բարձիկներ։ Կար և գրքերի մի շատ երկար պահարան ապակյա դռներով, որի բոլոր դարակները լիքն էին ոսկեկազմ գրքերով՝ զորքի պես խիստ կանոնավոր կողք-կողքի շարված։ Այդ պահարանն էլ, անշուշտ, սենյակի անհրաժեշտ ճանաչված կահավորանքից և զարդարանքներից մեկն էր կազմում. այլապես Պատրիկյանը չէր կարծում, թե Դավիթ Ֆոմիչը ժամանակ ունենար այդ ստվարահատոր գրքերից որևէ մեկը ձեռքն առնելու, որովհետև չափազանց զբաղված էր իր մասնավոր և հասարակական գործերով․ նա գործարանատեր էր, քաղաքային դումայի իրավասու, քաղաքային մի քանի հանձնաժողովների անդամ, բանկի վարչության անդամ, կլուբի ավագ, դպրոցի հոգաբարձու, եկեղեցու երեցփոխ և ո՞վ գիտե ուրիշ էլ ի՛նչ։
Օգուտ քաղելով այն հանգամանքից, որ տանտերը, գլուխը կախ՝ շարունակում էր գրել, Պատրիկյանն ուզեց վեր կենալ պահարանի գրքերն աչքի անցնելու, բայց չհամարձակվեց տեղից շարժվել։ Հայացքը դարձրեց տանտիրոջ վրա և տեսավ, որ նա գրում է ձեռքի համարձակ շարժումով և անդադար կրծում է վերին շրթունքի ձախ կողմը։
Նո՛ւս, ի՞նչ կհրամայեք, ասաց Դավիթ Ֆոմիչը գրությունը վերջացնելուց հետո՝ սև մարմարի ծանր ծծողականը թըրխկ-թըրխկացնելով գրած թղթի վրա։
Ես… ներեցեք, կամաց արտասանեց Պատրիկյանը իր ասելիքը նախապատրաստած մարդու շփոթմունքով։ Երեկ գիշեր դուք նորից հիշեցրել էիք սենյակի վարձը… Ես եկել եմ խնդրելու, որ, եթե կարելի է, մի քանի օր էլ սպասեք։
Տանտերը վերցրեց պենսնեն, արմունկներով կռթնեց գրասեղանին և նայեց նրան իր լուրջ, եռանդուն աչքերով։
Եղբայր պատվական, ասաց նա, ես, կարծեմ, յոթն օր է սպասում եմ, չէ՞։
Պատրիկյանը աչքերը վար թողեց։
Այո, բայց խնդրում եմ, դարձյալ մի քանի օր… եթե կարելի է։
Բանը մի քանի օրվա մեջ չէ, վրա բերեց Դավիթ Ֆոմիչը։ Մի քանի օր, ինչո՞ւ չէ, կարելի է սպասել, և տեսնում եք, որ սպասում եմ։ Բայց ցավն այն է, որ մի քանի օրից հետո, երբ դարձյալ ինքս ստիպված կլինեմ հիշեցնելու ձեր պարտքը, դուք կգաք ինձ մոտ, ինչպես հիմա եք եկել, և դարձյալ կխնդրեք այդպես, որ էլի մի քանի օր սպասեմ։ Ես այդ փորձով գիտեմ և այդ բանի վերջը չեմ տեսնում։ Ուստի մի անգամ առմիշտ կանոն եմ դարձրել ինձ համար, որովհետև ինքս շատ ճշտապահ մարդ եմ, որ երբ կենողներիցս որևէ մեկը կանոնավորապես և ժամանակին չի վճարում բնակարանի վարձը, առաջարկում եմ անմիջապես դատարկել բնակարանը։ Ձեզ էլ ասում եմ եթե չեք կարող վճարել, դատարկեցեք սենյակը։ Ես ինքս ամեն ամիս վճարելիքներ ունեմ, և իմ պարտատերը, բանկը, չի սպասում, որ ես սպասեմ անվերջ։
Դավիթ Ֆոմիչը խոսում էր վճռական տոնով և սուր-սուր նայում Պատրիկյանի խեղճ ու կրակ դեմքին։
Ես հասկանում եմ ձեր դրությունը, թոթովեց Պատրիկյանը, թեև ամենևին չէր հասկանում, թե ի՞նչպես կարող էր իր վճարելիք ամսական մի քանի ռուբլին որևէ նշանակություն ունենալ այդ հարուստ մարդու համար։ Բայց դուք էլ, խնդրում եմ, մտեք իմ դրությունը։ Ես ուսուցիչ էի գավառում, ինչպես գիտեք, կառավարությունը փակեց մեր դպրոցները. այժմ ես անգործ եմ։ Ուզում էի գնալ արտասահման ուսումս շարունակելու, դիմեցի մի քանի բարերարների, մերժում uտացա։ Հետո մտա մի վաճառականի մոտ իբրև գործակատար. հույս ունեի, թե խնայողությամբ այնքան կհավաքեմ, nր կարող կլինեմ ձգտումս իրագործել, բայց հիվանդացա և խնայած բոլոր փողերս ծախսեցի։ Հիմա ես ոչինչ չունեմ, օրեր են պատահում, որ քաղցած եմ մն…
Ի՞նչ հարկավոր է, որ այդ բաները պատմում եք ինձ, շտապեց ընդհատել Պատրիկյանին Դավիթ Ֆոմիչը, և նրա բրոնզյա դեմքի վրա երևացին արգահատանքի և դժգոհության պարզ նշաններ։ Դուք կրթված երիտասարդ եք, և ձեր անձնասիրությունը չպետք է թույլ տա, որ ուրիշի պատմեք ձեր մասնավոր կյանքը։ Ես էլ հազար ու մի ցավ ու դարդեր ունեմ, նստեմ պատմե՞մ ձեզ։ Լավ չէ, այդ լավ չէ։ Ասում եք՝ մի քանի օր համեցեք, մի քանի օր էլ կսպասեմ։ Միայն ես չեմ հասկանում, թե ո՞րտեղից պիտի կարողանաք վճարել, քանի որ ասում եք՝ ոչինչ չունեք և անգործ եք։
Պատրիկյանը աչքերը խոնարհեց և սկսեց գլխարկը մեքենայաբար շուռումուռ տալ ծնկան վրա։
Ես… գիտե՞ք… ես… երկու գիրք ունեմ տպագրված, ասաց նա շփոթված, կարծես ամաչելով, որ այդպիսի բան ունի արած, երկար ժամանակ է չեմ մտել գրախանութ այսօր կմտնեմ, երևի ծախած կլինեն, որ…
Դուք գրո՞ղ եք, հարցրեց տանտերը, զարմացած նայելով նրա շփոթված աչքերին։
Չի կարելի ասել գրող, բայց… գրում եմ։
Ի՞նչ եք գրում։
Պատրիկյանը գլուխը բարձրացրեց և նայեց նրան ամոթխածության ժպիտով։
Ո՞վ գիտե… գրում եմ, է՛լի…
Դե դուք գիտեք, ասաց տանտերը և վեր կացավ։ Նրան հետևեց և Պատրիկյանը, Ձեր կողքի կենողը, այն հրեա կինը, որ դանակներ և կողպեքներ է ծախում բակի դռան մոտ, տասը տարի է կենում է, և չեմ հիշում մի ամիս, ամենայն ճշտությամբ վճարած չլինի բնակարանի և սեղանի վարձը, չնայելով որ մեն-մենակ այնքան էլ ահագին ընտանիք է պահում։ Ասելս այն է, որ…
Նա խոսքը չվերջացրեց, ըստ երևույթին հանկարծ ինչ-որ բան հիշելով, և հանկարծ սկսեց շուռումուռ տալ գրասեղանի վրա թափված թղթերը։
Ինչևիցե, ցտեսություն, ասաց առանց այլևս ուշադրություն դարձնելու Պատրիկյանի վրա։ Մի քանի օր էլ կսպասեմ։
Պատրիկյանը դուրս եկավ։ Ճաշասենյակով անցնելիս տեսավ տանտիրոջ կնոջն, շատ, բարձր և շատ լղար մի կին անհրապույր դեմքով, որը սեղանի ծայրին դրած արծաթյա սկուտեղի մոտ կանգնած՝ թեյի բաժակներն էր լվանում։ Մոտը կանգնած էր նրա փոքրիկ տղան և սպիտակ հացի վրա կարագ ու մեղր քսելով՝ ագահաբար կուլումուլ էր տալիս։
Սենյակի վարձը բերի՞ք, կանչեց Պատրիկյանի հետևից տանտիկինը, երբ նա սուu ու փուս դիմում էր դեպի պատշգամբի դուռը։
Պատրիկյանը կանգ առավ։
Ոչ, տիկին։
Ինչո՞ւ։
Պարոնին խնդրեցի, և նա համաձայնեց մի քանի օր էլ սպասել։
Մի քանի օր էլ մի քանի օր էլ, բավական կոպիտ կերպով վրա բերեց տանտիկինը, թեյը լցնելով տղայի համար։ Չենք իմանում, ե՛րբ պիտի վերջանա ձեր մի քանի օրը։ Դուք օգուտ եք քաղում նրա բարությունից։ Այդպես չի կարելի։ Կամ պետք է ժամանակին վճարեք, կամ, եթե չեք կարող, դատարկեք սենյակը։
Տիկին, ուզեց արդարանալ Պատրիկյանը, բայց տիկինը ավելի ևս կոպտությամբ կտրեց նրա խոսքը.
Լսել անգամ չեմ ուզում։
Ու զայրացած շուռ եկավ դեպի բուֆետը։
Պատրիկյանը շրթունքները սեղմեց ատամների մեջ ու դուրս գնաց։
Պատշգամբում նրա դեմ ելավ տանտիրոջ աղջիկը, որը դեմքով շատ նման էր մորը, և նրա ֆրանսուհի դաստիարակչուհին, որոնք թևանցուկ զբոսնում էին աշնանային արևի ախորժելի ջերմ ճառագայթների տակ և ջարդում էին ֆրանսերեն կանանց հատուկ անդադրում շատախոսությամբ և խոսքերը խլելով իրար բերանից։ Երկայն պատշգամբով անցնելիս աշխատում էր քայլել այնպես, որ նրանք չտեսնեն անդրավարտիքի մաշված, տեղ-տեղ պատռված տոտերը։ Խոհանոցին որ մոտեցավ, լսեց մի փշշոց և թշշոց և նրա քթովը դիպավ այնքան ախորժելի մի հոտ, որ նրա անոթի փորում բոլոր աղիքները ոլոր-մոլոր եկան։ Ինչպես երևում էր, վառիկներն արդեն տապակվում էին՝ թեյի հետ վայելելու համար։
Պատրիկյանը իջավ բակը և դեպի փողոց տանող լայն միաջանցքի մեջ, բակի դռան մոտ, տեսավ հարևան գիրուկ ու կլորիկ հրեա կնոջը՝ նստած տաբուրետի վրա, երկայն ու նեղ սեղանի ծայրին, որի վրա որոշ կանոնավորությամբ շարված էին ամեն տեսակ դանակներ, մկրատներ, կողպեքներ, աքցաններ, մուրճեր, բզեր, պորտմաններ և այլ ու այլ մանրուքներ։ «Երջանի՛կ կին. համ ինքն է ապրում իր ահագին ընտանիքով, համ էլ սենյակի վարձն է տալիս ամենայն ճշտությամբ ու չի վայելում տանտերերի թուքն ու մուրը», մտածեց Պատրիկյանը, և հրեուհու մոտով անցնելիս բարևեց նրան։
Զաչեմ շեղոդնյա նե բղալի գաղյաչեյ վադը (ինչո՞ւ այսօր տաք ջուր չվերցրիք), կանչեց նրա հետևից կինը ռուսերեն, հրեաներին հատուկ առոգանությամբ ս-ն շ և ր-ն ղ հնչելով։
Պատրիկյանը կանգ առավ և նայեց նրա բարի, գիրուկ դեմքին։
Որովհետև շաքարս հատել է, պատասխանեց նա մի տեսակ անհոգությամբ։
Հրեուհին զարմանքից մինչև անգամ վեր կացավ տաբուրետից։
Այ՛ քեզ բան, բացականչեց նա։ Շաքար էլ կտայինք, ինչ կա որ։
Չէ, առանց այն էլ ես շատ եմ պարտական ձեզ։
Ի՞նչ պարտական։ Ամեն օր մի քանի բաժակ տաք ջուր տալով մեծ բա՞ն ենք արել, ի՞նչ է։ Շաքար չունեիք, կասեիք մի երկու կտոր շաքարն ի՞նչ բան է։
Բան չկա, մի օր թեյ չխմելով չենք մեռնի, ասաց Պատրիկյանը, ծիծաղեց նույն անհոգությամբ և շտապեց դուրս գնալ փողոց։
Այդ փողոցն իսկապես քաղաքի վաճառաշահ շուկաներից մեկն էր՝ լի աղաղակով և ժխորով։ Ժամը տասին մոտ էր։ Արևը նոր սկսել էր հալել գիշերը կտուրների վրա նստած եղյամը, որն այժմ ջուր դառած՝ կտկտալով թափվում էր երկայն ջրախողովակներով ներքև և փոքրիկ գբեր կապում մայթերի վրա։ Պատրիկյանը զգաց, որ ստվերի մեջ օդը բավական ցուրտ է ու խոնավ, և ձեռքերը անդրավարտիքի գրպանները կոխած, աշխատում էր գնալ այն տեղերով, ուր արևը մաքուր երկնքից թափում էր իր ճառագայթները։ Սակայն արևի տակ էլ նրա մարմինը սարսռում էր. նրան թվում էր, թե դրա պատճառը ոչ թե ձմեռնամուտ աշնանային եղանակն է և ոչ թե այն, որ ինքը տաք չի հագնված, այլ այն, որ այդ առավոտ ոչ թեյ է խմել և ոչ որևէ բան կերել։ Մրսում էին առավելապես ձեռքերը, որոնց ինչքան էլ աշխատում էր խորը կոխել գրպանների մեջ, այնուամենայնիվ երկարամյա սերթուկի կարճ թևերը բաց էին թողնում նրա դաստակները։
Պատրիկյանի առաջին գործն այն եղավ, որ մտավ գրախանութ։ Հույս ուներ, թե այնքան կստանար, որ սենյակի վարձը հանելուց հետո մի բան էլ կմնար իբրև ապրուստի փող։ Սակայն գրախանութում նրան ասացին, թե վերջին ամսվա ընթացքում նրա երկու գրքույկից մեկն ամենևին չի ծախվել իսկ մյուսից ծախվել է հինգ օրինակ միայն և, կոմիսիայի տոկոսը հանելուց հետո, նրան հանձնեցին 1 ռ. 20 կ.։ Պատրիկյանը, հիասթափության ժպիտը դեմքին, փողը գրպանն ածեց և դուրս եկավ գրախանութից՝ ճնշված այնպիսի մի զգացման տակ, որպիսին ունենում են անսովոր մուրացիկները՝ ողորմություն ստանալուց հետո։ Ամոթի և նվաստացման կարմիրն երեսին մի րոպե կանգ առավ գրախանութի ցուցափեղկի առջև, որի թեթև քրտնած ապակու միջից մի հայացք ձգեց ցուցանակի վրա նկատելի տեղում հպարտորեն շարված ռուսերեն փարթամ գրքերին և ապա մի անկյունում ամոթխածությամբ իրար կողքի կպած հայերեն վտիտ գրքույկներին, որոնց մեջ տեսավ և իր երկու լղարիկ գրքույկը, հետո երեսը շուռ տվեց և հեռացավ՝ դառն մտածմունքների մեջ խորասուզված։ Մոռացել էր թեյի փափագն էլ, քաղցն էլ և, որովհետև ուրիշ տեղ չուներ գնալու և մրսում էր, քայլերն ուղղեց դեպի խմբագրատուն։
Խմբագրատանը, ինչպես միշտ, այս անգամ էլ նստած էր մեն-մենակ քարտուղարը չորիկ-մորիկ մի երիտասարդ՝ պարզ ակնոցով և աջ ձեռքի ճկույթի վրա կեսվերշոկաչափ աճեցրած սրածայր եղունգով, և արագ գրում էր երկայն ու նեղ թղթերի վրա, ճկույթը խիստ որոշակի առանձնացրած հարևան մատից։
Պատրիկյանը, իբրև պարապ մարդ և ձրի աշխատակից, խմբագրատան ամենօրյա այցելուն էր, այնպես որ քարտուղարն ու նա, որոնք մտերիմ ընկերներ էին, այլևս չէին բարևում իրար տեսնելիս։ Այս անգամ էլ Պատրիկյանը քարտուղարի սենյակը մտավ սուս ու փուս, նստեց նրա գրասեղանի ծայրին, վերցրեց տեղական ռուս թերթերից մեկը, որոնցից քարտուղարը լուրեր էր քաղում, և սկսեց աչքի անցկացնել։ Տեղական լուրերից մեկը կարդալուց հետո հարցրեց.
Ինչո՞ւ այս լուրը չես նշանակել։
Ո՞ր լուրը, հարցրեց քարտուղարը շարունակելով գրել։
Ինչ-որ նոր հռչակավոր երգիչ է եկել, Ժապինովը։ Գաստրոլի է հրավիրված օպերային թատրոնում երգելու։
Հե՛րն անիծեմ, սրտանց արտասանեց քարտուղարը, առանց գլուխը բարձրացնելու թղթի վրայից։ Մե՞զ ինչ։ Բոլոր թերթերին հայտարարություններ են տալիս, սեզոնային ձրի տոմսակներ են տալիս, իսկ մեզ շան տեղ էլ չեն դնում։ Եվ մենք պետք է վեր կենանք նրանց համար ռեկլամնե՞ր տպենք։ Տես, թե ուրիշ բան աչքիցս թռցրել եմ, ասա։
Ներս մտավ տպարանական փոքրիկ աշակերտը մրոտ երեսով ու ձեռքերով և ամառվա բարակ կապույտ բլուզով, որի մեջ սրթսրթում էր նրա վտիտ մարմինը։
Նութ, ասաց նա յու-ն ու հնչելով։
Սպասիր մի քիչ, ասաց քարտուղարը, և գրիչը նրա ձեռքին սկսեց շարժվել ավելի արագ։ Գրեց վերջացրեց թուղթը և մյուս թղթերի հետ ծալեց տվեց աշակերտին։ Ահա տար, որ էլի գալու լինես, հարցրու էլի քանի կոլոն հարկավոր կլինի։
Աշակերտը դուրս գնաց, գլխարկը փողոցում ծածկելով։
Դե՛հ, Պատրիկ, պարապ մի նստի, ասաց քարտուղարն ակնոցն ուղղելով և նոր գործի պատրաստվելով։ Նյութ չունենք, մի բան գրիր ձեռաց։
Տրամադրություն չունեմ, ասաց Պատրիկյանը մելամաղձորեն։
Ես հեստիկ եմ, որ խեղդվում եմ, ա՛յ, տրամադրությունից։
Դու մեքենա ես դարձել։
Շատ մի՛ խոսիր, գրիր, հոգիս դուրս է գալիս մենակ։ Գիշերն էլ մինչև ժամը երկուսը տպարանումն եմ անցկացրել, որովհետև սրբագրիչը հիվանդացել է։ Ես վախենում եմ վաղը չէ մյուս օրը ցրիչի դեր էլ կատարեմ։
Ո՞ւր է խմբագիրը, ինչո՞ւ չի օգնում։
Գնացել է փող ճարելու, որովհետև տպարանատերը սպառնացել է, որ եթե այսօր փող չստանա, համարը բաց չի թողնի։ Գրաշարներն էլ մյուս կողմից են փող պահանջում։ Հետո՝ փոստը, հեռագիրը, տանտերը ո՞ր մեկն ասեմ։ Էգուց-էսօր բաժանորդագրություն ենք բանալու, թերթը պետք է կանոնավոր հրատարակենք, որ բաժանորդները չխրտնեն, և հանկարծ այսպիսի խայտառակություն… Գրիր, գրիր, խոսելու ժամանակ չէ։
Ի՞նչ գրեմ։
Ինչ ուզում ես։ Ուզում ես՝ լուսնի մասին, ուզում ես՝ աստղերի, միայն թե թերթը լցնենք։
Պատրիկյանը դանդաղորեն մի քանի թերթ թուղթ քաշեց առաջը, գրիչը թաթախեց թանաքամանի մեջ, կարճ ժամանակ մտածեց և գրեց վերնագիրը. «Երեք ամիս, և հինգ օրինակ միայն», տակն էլ գիծ քաշեց։ Այստեղ կանգ առավ, ճակատը շփեց և, երկար մտածելուց հետո, սկսեց.
«Այս օրերիս պատահեցի մեր սկսնակ գրողներից մեկին, որի համար կրիտիկան կամ այն, ինչ որ մեզնում կրիտիկա է անվանվում, միաբերան վկայել է, որ ձիրքից զուրկ չէ։ Նա գանգատվեց ինձ, թե ահագին նեղություններով հրատարակված իր մի գրքից երեք ամսվա ընթացքում վաճառվել է հինգ (հարյուր չկարծեք) հատ միայն, իսկ մյուսից՝ ոչ մի օրինակ։ Այս տխուր իրողությունը շատ լավ ծանրաչափ կարող է լինել, ցույց տալու համար մեր հասարակության ընթերցասիրության չափը և, միևնույն ժամանակ, շատ դառն մտածմունքների առիթ է տալիս մեր գրականության ապագայի մասին։ Մեր հասարակությունը…»
Պատրիկյանը նորից կանգ առավ, մտածեց, մտածեց, հետո գրիչը վար դրեց և ասաց.
Այստեղ ոչինչ չի կարելի գրել. մատներիս ծայրերը փետացան։
Տո՜, գրի է՜, բղավեց քարտուղարը, որի գրիչը շարունակում էր արագ շարժվել թղթի վրա։ Վաղուց է՞ այդքան քնքշացել ես։ Կարծես թե քո հավաբունը սրանից տաք լինի, անունն էլ սենյակ ես դրել։ Գրի՛ր։
Պատրիկյանը սառած ձեռքերը շփեց իրար, բերնի գոլորշիով տաքացրեց մատների ծայրերը, նորից առավ գրիչը, գիծ քաշեց «Մեր հասարակության» բառերի վրա և շարունակեց.
«Ճիշտ է, չի կարելի պնդել, թե մեր հասարակությունն ընթերցասեր չէ, բայց…»
Կարելի՞ է մտնել, լսվեց մի ուժեղ բարիտոն։
Պատրիկյանը և քարտուղարը միաժամանակ բարձրացրին գլուխները և նայեցին դեպի նախասենյակի դուռը։ Այնտեղ կանգած էր մի թիկնավետ երիտասարդ, բեղերն ու մորուքը սափրած, թանկագին մուշտակով և պլպլան ցիլինդրով։
Խնդրեմ, մեքենայաբար արտասանեց քարտուղարը։
Այցելուն մտավ խիստ անձնավստահ քայլերով, ցիլինդրը վերցրեց և ներկայացրեց իրեն.
Կայսերական թատրոնների երգիչ Ջափինյան։ Երևի գիտեք, որ ես գաստրոլով հրավիրված եմ այստեղի արքունական թատրոնում երգելու։
Ա՛խ, ինչպես չէ, արտասանեց քարտուղարը, մեքենայաբար վեր կենալով տեղից և ակամա հարգանքով սեղմելով երգչի ձեռքը։ Խնդրեմ նստեք։
Ջափինյանը նախքան նստելը ետ արեց մուշտակի կոճակները, կուրծքը բաց արեց, ասելով՝ «Ուֆ, շատ շոգ է», ցիլինդրը գլխիվայր դրեց գրասեղանի վրա, կաշու թանկագին ձեռնոցը ձգեց ցիլինդրի մեջ և ապա թե նստեց քարտուղարի մոտ բերած աթոռի վրա։ Հետո տեսնելով, որ գրասեղանը ծածկված է փոշով, ցիլինդրի տակ մի լրագիր դրեց։
Խմբագիրն այստեղ չէ՞, հարցրեց թաշկինակով սրբելով ճակատը։
Դժբախտաբար ոչ, պատասխանեց քարտուղարը ստրկական-հարգական ժպիտով և ակամա ուշադրություն դարձրեց երգչի կարմիր ատլասի փողկապի վրա հուրհրատին տվող ադամանդին։ Նստեց նորից և չէր իմանում ինչպես անի, որ այցելուի աչքից ծածկի իր կեղտոտ, ճմրթված մանժետները։
Իբրև հայ երգիչ, իմ բարոյական պարտքս համարեցի այցելել ձեր խմբագրատուն, ասաց Ջափինյանը։ Երևի գիտեք, որ ես ձայնս մշակել եմ Իտալիայում, որտեղից, սրանից վեց տարի առաջ, ինձ հրավիրեցին Օդեսա։ Երկրորդ տարին երգեցի Իրկուտսկում, հետո մի-մի սեզոն էլ երգել եմ Խարկով, Կիև, Մոսկվա, իսկ անցյալ սեզոնին երգում էի Պետերբուրգում։ Այժմ ինձ հրավիրել են Թիֆլիս։ Թիֆլիսը երաժշտական քաղաք է և, կարծում եմ, կգնահատի ինձ ինչպես հարկն է։ Ներեցեք, դուք ստանու՞մ եք մայրաքաղաքի թերթերը։
Ինչպե՞ս չէ։
Ուրեմն անշուշտ կարդացած կլինեք իմ մասին գրած ռեցենզիաները։ Ամենքը միաբերան հիացած են։ Մի քանի օտարատյաց թերթեր միայն, ինչպես «Новое время»-ն և «Свет»-ը, աշխատում էին ինձ գլորել, որովհետև իմացել էին, որ հայ եմ, բայց չաջողվեց։ Ի՞նչ նշանակություն ունի ես հայ եմ թե ռուս. ես միայն երգիչ եմ. կարող եմ այսօր հայերեն երգել, վաղը՝ ռուսերեն, մյուս օրը՝ իտալերեն։ Այդպես չէ՞։
Իհարկե։
Ճիշտ է, աֆիշների վրա Ժապինով եմ գրվում, բայց այդ ոչ թե նրա համար, որ ուզում եմ ինձ ռուս ցույց տալ, այլապես կգրվեի Իվանով կամ Սիդորով, այլ նրա համար միայն, որ Ջափինյան ազգանունը, ինչպե՞ս գրես― ռուսերեն Джапиниан? ռուսերեն ոչ ջ կա, ոչ փ։ Թե չէ, հայերեն միշտ Ջափինյան եմ գրվում և երբեք էլ չեմ ծածկում, որ հայ եմ։ Ես ձեզ մի ուրիշ բան ասեմ, շարունակեց շատախոս երգիչը, Օդեսայի անտրպրենյորս փորձեց ինձ նոր հրավիրած ժամանակ աֆիշի վրա ազգանունս գրել, Ժապինի, բայց ես շատ քաղաքավարի կերպով հասկացրի նրան, որ ոչ մի պայմանով թույլ չեմ տա իտալացի մկրտելու ինձ, չնայելով, որ իտալացի երգիչների անունն առհասարակ շատ հարգի է Ռուսաստանում։ Թե չէ, որ ուզենայի դավաճանել ազգիս և հավատիս, ավելի լավ կանեի և ավելի շահավետ կլիներ գրվեի Ժապինի, քան թե Ժապինով։ Այնպես չէ՞։
Իհարկե, նորից համաձայնեց քարտուղարը։
Երգիչը խոսում էր դեռ շատ երկար և բացառապես իր մասին։ Նրա ձայնը հնչում էր առողջ և ինքնավստահ։ «Ե՞րբ պիտի վերջացնի ու կորչի», մտածում էր քարտուղարը, սակայն առանց դժգոհության որևէ նշան ցույց տալու։ Ընդհակառակը, շարունակում էր լուռ լսել նրան նույն ստրկական-հարգական ժպիտը դեմքին։
Ինչևիցե, վերջապես վերջ տվեց իր շատախոսությանը երգիչը և վեր կացավ։ Ես ձեզ չխանգարեմ։ Իմ խոնարհ հարգանքներս պարոն խմբագրին։ Այս խոսքերի հետ երգիչը ծոցից հանեց իր այցետոմսը և դրեց քարտուղարի առջև։ Հույս ունեմ, որ նա, ինչպես և դուք, շնորհ կբերեք լսելու ինձ։ Իմ առաջին դեբյուտը լինելու է ամսույս տասիս։ Երգելու եմ Օնեգինի պարտիան։ Հետո դուրս կգամ «Մազեպա»-ի, «Կնյազ Իգոր»-ի, «Կապեց Կալաշնիկով»-ի, «Ցարսկայա նեվեստա»-ի, «Ժիզն զա ցարյա»-ի, «Ռուսլան և Լյուդմիլա»-ի, «Ռուսալկա»-ի և ուրիշ օպերաների մեջ։ Ցտեսություն։
Ջափինյանն ամուր և երկար սեղմեց քարտուղարի ձեռքը, թեթևակի գլուխ տվեց մինչև այժմ գրքասեղանի ծայրին կուչ եկած Պատրիկյանին, ցիլինդրը ծածկեց և դուրս գնաց նույնպիսի քայլերով, ինչպես որ մտավ, հատակը թրխկթրխկացնելով իր պլպլան կոշիկների կանացի բարձր ու բարակ կրունկներով։
Քարտուղարը մինչև դուռը ճանապարհ դրեց նրան և, երբ վերադարձավ, ձեռքերի ափերը խփեց իրար և բացականչեց ծայր աստիճան ապշած։
Փա՜հ… Տեսա՞ր, Պատրիկ։ Գիտե՞ս ով էր։ Երեկ-մեկել օրվա քելեխ ուտող տիրացուն էր, է՜… Նո՜ր հիշեցի, Պատրիկ ջա՜ն, նոր։ Խմբագիրը պատմում է, թե երեսփոխական արարողությունների մասին որ հայտարարություն էր բերում, չէր համարձակվում դռան շեմքից առաջ գալ, իսկ հիմա… իր բարոյական պարտքն է համարել այցելություն տալու խմբագրությանը։ Ցիլինդրի տակ լրագիր դրեց, որ չփոշոտվի։ Տեսա՞ր նրա փողկապի ադամանդը, մուշտակը։ Մենք այստեղ ցրտից կաղկանձում ենք, իսկ նա քրտինքն էր սրբում… Գնացել վարժապետ և գրող ես դառել, վա՜յ, գրողը տանի քեզ, Պատրիկ ջան, գրո՜ղը… ինձ էլ քեզ հետ, ավելացրեց քարտուղարը և գնաց նստեց իր տեղը։
Դու ինձ այս ասա, հիմա լուրը կգրես, չէ՞, հարցրեց Պատրիկյանը հեգնորեն ժպտալով։
Քարտուղարը պատասխանի տեղ ձեռքերը տարածեց խաչելության պես, ուսերը վեր քաշեց կոմիկական տարակուսանքով, կարճ ժամանակ մտախոհության մեջ ընկավ, հետո հանկարծ նայեց ծոցի ժամացույցին և բացականչեց ոչ այնքան զայրացած, որքան զարմացած.
Ինչքան էլ ժամանակ խլեց անիծածը… Իսկ տպարանում նյութ չկա։ Գրիր, գրիր։ Պատրիկ ջան, մինչև որ տեսնենք ինչ է դուրս գալիս այս էշի մարտիրոսությունից։
«Մանի՛ր, մանի՛ր, ի՛մ ճախարակ…», արտասանեց Պատրիկյանը, առավ գրիչը և պատրաստվեց շարունակել հոդվածն անսիրտ և դառնացած, ինքն էլ չիմանալով՝ թե ինչի դեմ։
Իսկ այդ միջոցի քարտուղարն արդեն գրում էր իր մանր ու փութկոտ գրերով. «Մեր հայրենակից երգիչ Ջափինյանը (բեմական ազգանունը Ժապինով) գաստրոլով հրավիրված երգելու Թիֆլիսի արքունական օպերային թատրոնում։ Իտալիայում իր արվեստը կատարելագործելուց հետո, նա վերջին վեց տարվա ընթացքում երգել է Ռուսաստանի զանազան քաղաքներում, ի միջի այլոց՝ Մոսկվայում և Պետերբուրգում, ուր, տեղական թերթերի վկայությամբ, մեծ հաջողություն է ունեցել։ Թիֆլիսում նա առաջին անգամ բեմ է ելնելու ամսույս 10-ին Չայկովսկու «Եվգենի Օնեգին» օպերայի մեջ, Օնեգինի դերում»։
Նա ուզում էր մի քանի խոսք էլ ավելացնել, հասարակության ուշադրությունը հրավիրելով հայ տաղանդի վրա, բալց հիշելով թե անցյալում ինչ է եղել նա, վախեցավ, որ նրան ճանաչող ընթերցողները ծաղրի ենթարկեն թերթը, ուստի բավական համարեց գրածը և մի կողմ դրեց։ Հետո նայեց Պատրիկյանին և տեսնելով, որ նա գրում է շատ դանղաղ և անդադար գլուխը քորելով, ասաց.
Պատրիկ ջան, շո՛ւտ արա, թե չէ, հրես որտեղ որ է՝ կգա պստիկ հոգեառս և նյութ կպահանջի։
Մտավ էքսպեդիտորը՝ պոստից բերած մի կույտ լրագրեր և նամակներ ձեռքին։ Քարտուղարն ամենից առաջ վրա ընկավ նամակներին և սկսեց աչքի անցկացնել։ Այնքան վարժվել էր, որ մի քանի տող սկզբից, մի քանի տող մեջտեղից և մի քանի տող վերջից կարդալուց հետո հասկանում էր ամբողջ նամակի բովանդակությունը և իսկույն էլ վճռում՝ կարելի՞ էր տպել, թե ոչ։
Վայ, այս անիծածները կարծես խոսքը մեկ են արել, որ գրեն քահանաների, տիրացուների և հոգաբարձուների մասին, բացականչեց նա մի քանի նամակներ աչքի անցկացնելուց հետո։ Քահանա և տիրացու, տիրացու և հոգաբարձու, հոգաբարձու և տիրացու… Կարծես թե էլ ուրիշ բան չկա գելու, ես ձեր…
Եվ զայրացած քարտուղարի բերանից ակամայից թռան ինտելիգենտ մարդուն անվայել մի քանի հայհոյական խոսքեր քահանաներից, տիրացուներից և հոգաբարձուներից դուրս ուրիշ նյութ չգտնող գավառական թղթակիցների հասցեին։ Նա վերցրեց այդ նամակները և ուզում էր մեկեն պատռել ու ձգել գրասեղանի տակ դրած զամբյուղը, բայց հիշելով, որ տպարանում նյութ չկա, մի կողմ դրեց։ Նույն կարգով շարունակեց աչքի անցկացնել մնացած նամակները և, ինչպես երևում էր, այդ նամակներն էլ բանի պետք չէին, որովհետև նա իր երկայն ու չոր մատներով ջղայնորեն ոլորում ու փետրում էր ցանցառ բեղի ծայրերը։ Այնուհետև, երբ նամակներն աչքի անցկացրեց պրծավ, խոնարհվեց գրասեղանի վրա և սկսեց ուղղել ամենից առաջ այն նամակները, որոնք քիչ թե շատ հասարակական նշանակություն ունեին։ Անխնայորեն ջնջում էր ահագին պարբերություններ, երբեմն ամբողջ երեսները և տեղը գրում մի քանի միայն ջնջում, փոխում կամ ավելացնում էր այս կամ այն բառը կամ տառը, պեդանտի նախանձախնդրությամբ և համառությամբ պահպանելով լրագրի ուղղագրությունը, որի ստեղծողն ինքն էր։
Մինչդեռ Պատրիկյանը, սուս ու փուս նստած գրասեղանի ծայրին, շարունակում էր գրել իր հոդվածը, այլևս ուշադրություն չդարձնելով սենյակում տիրող ցրտին։ Մի ժամից հոդվածն արդեն պատրաստ էր։ Նա գրած թերթերը դարսեց իրար վրա ըստ թվահամարների, դրեց քարտուղարի առջև և վեր կացավ։
Ի՞նչ, դու գնո՞ւմ ես, հարցրեց քարտուղարը, գլուխը բարձրացնելով և նայելով նրան պլպլան ակնոցի միջից։
Հա։ Ես բոլորովին սառեցի այստեղ։ Գնամ տեսնեմ ի՞նչ եմ անում։ Այսօր բան չեմ առել բերանս, թեյ էլ չեմ խմել։ Տես այդ հոդվածը, անսիրտ եմ գրել, թե բանի նման է տպիր, թե չէ՝ զամբյուղը գցիր։ Ցտեսություն։
Եվ Պատրիկյանը դիմեց դեպի դուռը, մի րոպե կանգ առավ նախասենյակում ինչ-որ անվճռականության մեջ, մեքենայաբար թափ տալով ձեռքին բռնած գլխարկը, հետո կամաց ետ դարձավ և ասաց ավելի ևս կամաց, կարծես վախենալով, որ ուրիշը կարող է լսել։
Չե՞ս կարող ինձ մի հինգ ռուբլի փոխ տալ։
Հինգ ռուբլի՞, բացականչեց քարտուղարը գլուխն արագորեն բարձրացնելով։
Հա, խնդրում եմ։ Սենյակիս վարձը պետք է տամ։ Թե չտամ, դուրս են անում։
Այս րոպեիս, հինգ ռուբլին ի՞նչ է որ, ասաց քարտուղարը, շտապով հանեց իր մաշված-ջարդված պորտմանեն, բաց արեց, միջի բոլոր փողը սև ու սպիտակ դրամներ թափեց սեղանի վրա ու սկսեց համրել, դրամները մեկմեկ քաշելով մի կողմ, 10, 20, 35, 50, 58, 60, 62 կոպեկ։ Ահա իմ ունեցած ամբողջ կապիտալը։ Թե որ սրանից 5 ռուբլի դուրս գա, վերցրու տար տանտիրոջդ աչքը կոխիր։ Հինգ ամիս է՝ ռոճիկ չեմ ստացել, կհավատա՞ս, թե չէ։
Մի րոպե Պատրիկյանը լուռ նայում էր քարտուղարի աչքերին։
Բաս ինչո՞վ ես ապրում, հարցրեց։
Դո՞ւ ինչով ես ապրում, եղավ քարտուղարի պատասխանը։
Պատրիկյանը ձեռքով հուսահատական մի շարժում արավ, գլխարկը ոչ թե ծածկեց, այլ ծածկելիս ուղղակի խփեց գլխին և դուրս գնաց։

Հովհաննես Թումանյան
Շնորհավոր
Շնորհավոր
Իրեն պես նոր
Տարին ու օր
Իմ Թամարին.
Անվերջ, անհատ,
Առատ-առատ
Ու անարատ
Սերն ու բարին
Փըռվեն, փարեն,
Փըթթեն, բուրեն
Ամբողջ իրեն
Ճանապարհին։

Ակսել Բակունց
Ծիրանի փողը
Ես թերթում եմ ուղեգրությունների իմ տետրը և նրա էջերի արանքում գտնում եմ սուսամբարի երկու տերև՝ չոր ու գորշ, ինչպես հանգած մոխիր։ Կռանում եմ թղթի վրա, ռունգերս լայնանում են սուսամբարի հոտից, ու դողալով թերթում եմ տետրը... Հետո պատից վերցնում եմ ծամի նման պիրկ մտրակը։ Ես շոշափում եմ մտրակը, և Ցոլակը խելոք աչքերով նայում է ինձ. նայում է և հանդիմանում։ Ինչո՞ւ էիր մտրակում։ Մտրակը դառնում է սև օձ, որ զարկում էր ձիու ողորկ մարմնին։
Ես նորից եմ թերթում իմ տետրը, և սրտիս վրա իջնում է անդորրը։ Ցոլակը կայտառ վրնջում է, խաղացնում ականջները։ Անընդհատ բարձրանում ենք, անցնում առապար ու քարափ։ Քրտնած ձին մռութը կոխում է ջրերի սպիտակ փրփուրի մեջ և սանձերի երկաթների միջով ծծում սառցահամ ջուրը։ Ինչքան վեր ենք բարձրանում, այնքան մոտ է արևը, և արևը խանձում է դեմք, զգեստ, ձեռք,– այնքան սառն են ջրերը, օդը ջինջ, և լսելի է ծաղիկների մեջ մոլորված մեղվի հանդարտ բզզոցը։
Ցոլակը վրնջում է և արագացնում քայլերը։ Ճանապարհը լայնանում է։ Ահա մի արտ՝ քարե պատով։ Նոսր հասկերը սկսվում են լեռան հովից։ Գյուղը մոտ է, ձին փռռացնում է ռունգերը և խայտալով կրծում սանձը։
Ճանապարհից վերև, բլուրի լանջին մեկը ջրում է մուգ–կանաչ առվույտը։ Ես լսում եմ, թե ինչպես առվի ավազի մեջ զրնգում է նրա ծանր բահը։ Իսկ երբ բարձրացնում է բահը, արևը լուսավորում է բահը և թվում է, թե ջրվորի ուսին բռնկված ջահ է։
– Սա՞ է Ձյանբերդի ճանապարհը...
Ջրվորը բացականչում է ոչ «հա», ոչ «հո»։ Հարցս կրկնում եմ։ Մարդը բահը խրում է առվի ավազի մեջ և գալիս է դեպի ինձ։ Ինչքան մոտենում է ջրվորը, այնքան ավելի բարձրահասակ է երևում։ Ես նայում եմ նրա բաց կրծքին. թվում է, թե նրա ձայնը պիտի խրոխտ թնդա։ Ջրվորը լայն ու ծանր ձեռքը մեկնում է ինձ, ասում է «մեր աչքուն» ու ձեռքը տանում դեպի ճակատը։
Ամենևին էլ խրոխտ չի նրա ձայնը, այլ բարակ ու քաղցր։ Ծերունի է, սպիտակ են ոչ միայն բեղերը և ունքերը, այլև կրծքի մազերը, որ հիշեցնում են խճճված մացառուտ։ Հարցս կրկնում եմ։ – Հա,– ասում է, – մըր գուղն ի... Իդա դար լե շրջվի...– ու գրպանից հանում է ծխախոտի քիսեն։ Առաջարկում եմ գլանակ։ Նա ժպտում է, կարծես ուզում է ասել, որ բարակ գլանակը նուրբ է նրա համար, սակայն վերցնում է և դնում ականջի հետևը։ Ապա ոլորում է մատի չափ հաստ «ծգարան»։
– Յոնջան քո՞նն է։
Նա կուշտ ծծում է ծխախոտը, կուրծքն ուռչում է, չոր կաշվի նման ճռռում են թոքերը։ Ռունգերից և բերանից ծխի քուլաները թաց թողնելով, գլխով է անում։
– Վարկայության նախակահ բերեց հերու։ Անուշ բուս է։ Ինա կուտ (ցորեն) լե մեր է,– գլխով նշան է անում քարոտ սարալանջի կողմը, որտեղ կանաչին են տալիս ցորենի մանր արտերը։ Ես դժվարանում եմ որոշել նրա արտը, բայց գիտեմ, որ ջրվորը հեռվից ճանաչում է նույնիսկ իր արտի կարմիր պուտերը։
– Մըր թախտ կապած ենք գդալ ջրի... Մըր հողեր լե ցվրվուկ։ Է՛հ,» հացի տեղ արուն շատ կերանք։ Հիմա որ սերմ թալինք, սերմ վերունք, էլի գոհություն։
Նրա ուսից կախված է հարգի տոպրակը։ Տարվա այս ժամանակ նրան ինչի՞ է պետք հարդը և ինչո՞ւ է տոպրակը ուսից կախ։
Նա ինձ պատասխանում է, որ ինքը ջրբաժանն է, և գիշերները առուների ջրերն ինքն է բաշխում մանր և ցրված հողակտորների վրա։
– Իսկ հա՞րդը։
Հարդը ջրաչափն է։ Ջրբաժանը ոսկեգույն հարդը շաղ է տալիս առուների ջրերի վրա և որոշում հոսանքի արագությունը, ջրի ծավալը։
– Մուրո՛ո... Մու՜... րո՜ո,– վերևից լսվում է մի է զիլ ձայն,– ջուր խլսա՜վ։
– Տղա լաո՜ ...
Ծերունին առավ բահը ու վազեց վերև, երևի ջրի բանդը։ Հետո ես և Ցոլակը շրջեցինք «դարը», իջանք ձորակը, նորեց բարձրացանք, և սարահարթի վրա երևաց լեռնային գյուղը՝ առանց ծառերի, առանց այգիների, օղակված կանաչ մարգագետիններով և բաց առուներով, որոնց ջրերը արևամուտին վարարում են, կեսգիշերին աղմկում խոր ձորերում, իսկ երբ արևը զարթնում է, լռում են՝ լեռան սառույցներից իջնող այդ առուները։
Սպիտակ եզան հետ մտանք բակը։ Եզը գնաց դեպի միակ դուռը, որի ճակատին փակցրած էր աղբ, աղբի վրա՝ ձվերի ներկած կճեպներից խաչ։ Եզը միակ դռնից ներս մտավ, և մենք՝ նրա հետևից։ Գնացինք մութ միջանցքով, ապա մի դուռ բացվեց դեպի ձախ, մթնի մեջ կորավ սպիտակ եզը, նրա հետևից՝ իմ հոգնած ձին, որ լեռների մաքուր օդից հետո անախորժությամբ էր շնչում գոմի կծու հոտը։
Հետո միջանցքի աջ կողմը նույն հանգով երգեց մի այլ դուռ, և բոցերի լույսով, մուխի մեջ երևաց ոսկե ծամիկներով մի աղջիկ, Ազնոն, դուստրը իմ վաղեմի ծանոթի, որի տանը գիշերելու էինք ես և իմ ձին։
Ազնո, Ազնիվ... Երբ հիմա թերթում եմ իմ ուղեգրությունների տետրը, որի էջերի արանքում գտնում եմ չորացած ծաղիկներ և սուսամբարի տերևներ, ես երկա՜ր, երկար նայում եմ դաշտային թիթեռնիկի թևին, որի ոսկեփոշին փայլում է, ինչպես այն օրը, երբ մարգագետնի վրա թիթեռը ծծում էր ջրախոտի ծաղիկները։ Թիթեռնիկի թևի վրա ես կարդամ եմ՝ «Ազնո»... Եվ մտածում եմ, որ Ազնոն հիմա դպրոց է գնում և կտուրների վրա ջինջ ձայնով այլևս չի երգում.
Քանց լուսին ամպի տակով,
Դու ջուր կերթաս ջուխտ դորակով։
Եվ այլևս չի պատասխանի այնպես, ինչպես այն օրը, երբ միասին նստել էինք իրենց բարձր կտուրին, և լեռան միամիտ աղջիկը պատասխանում էր իմ հարցերին.
– Ազնո, կինո տեսե՞լ ես։
– Հաբա օրի չըմ տեսե. շուր մը զարկեր է պատ, կցուցե ձի, աղջիկ, օրիորդ, կարտոֆել։
– Կարմիր Բանակ լսե՞լ ես։
– Կարմիր Բանակ շուր է, քցեր են դրոշակի վրա։
– Ազնո, աստված կա՞։
– Հաբա, Աստված կանաչ ճնճղուկ է։
– Հապա երկի՞նքը։
– Երկինքը զինջիլով կապուկ է եզան կոտոշին։
– Ազնո, որ մեծանաս ի՞նչ ես դառնալու։
– Կեղնիմ օրիորդ։
Ազնո, Ազնիվ...
Բոց էր բարձրանում խոր թոնրից, գվվում էր օդը սնդուի խողովակների մեջ, և թվում էր, թե գվվում էր գետինը բոցերի ուժից, մխի սև քուլաներից, որ հրեղեն սյունի հետ գալարվելով՝ ձգվում էր մինչև լեռնային երկնքի սառն աստղերը։
Իմ վաղեմի ծանոթը կրակի մոտ պատմում էր ջրի և ջրբաժանության, քարոտ հողերի և հանդերի մասին։
– Ինչ եղեր է չեղեր է, գացեր է։ Եղանք գոմշու կոտոշ, կպանք զիրար։ Սև թոն եկավ, արուն առուն ելավ։ Մըր փողպատ ազատինք Մոտկանա երկրեն, մըր Տալվորիկի հուղերեն։ Ախ ու փախ, գիշեր ցերեկ չփլախ, սոված ռութ։ Լենինի լույս մեզ ազատության տվեց։ Մենակ մըր սահման նեղ է, շնորհիվ սահմանի նեղության, ժողովուրդ կնեղվի։ Մըր հողերի սահման ղըռ քար է։ Ժողովուրդի նեղության քարից է։ Մըր հողին լե կառավարության, մըր ջան լե...
Նա հույս ուներ, որ Ձյանբերդի քար ու քարափ կանաչով կպատեն, լեռան գագաթին, սառույցների տակ կկառուցեն ջրամբարներ և լեռնային լճակներ, և այլևս գիշերները ձորերով անպտուղ չեն հոսի սառույցների ջրերը։
Նա պատմում էր, որ գյուղի երկու թայֆաները՝ «բարակ» և «հաստ» թայֆան հետզհետե հաշտվում են, առաջանում է նոր սերունդ, որն իրեն չի համարում ոչ Մոտկանա երկրից և ոչ Տալվորիկից, այլ Ձյանբերդից։ Եվ որ ինքը և իրեն հասակակից մարդիկ դեռ հիշում են իրենց ձորերը և դուրանը, որտեղ խոտը բարձրանում էր մինչև կովի կուրծը, այնպես որ կովերը հորթ էին բերում խոտերի միջին, և կովի հետքով գտնում էին հորթին՝ խոտերի մեջ նստած։
– Երեկ ամպ էր, էսօր՝ պարզ արև...
Իմ ծանոթը պատմեց այնպիսի բաներ լեռների մարդկանց մասին, որ այժմ էլ, երբ թերթում եմ իմ տետրը, սիրտս լցվում է կսկիծով և դառնությամբ։ Նրա սերունդը տեսել է և՛ հուր, և՛ պատերազմ, և՛ ջարդ, և՛ գաղթ։ Երբ նրանց քշում էին հարավ, խփում էին և՛ հարավից, և՛ հյուսիսից։ Հրդեհվում էր մի անտառ, և նրանք եղնիկների խմբերի նման, այրվող ծառերի միջից, եղջյուրներով բացում էին իրենց ճանապարհը։ Նրանց քշել են արևմուտք, ապա ձիերի գլուխը դարձրել են հյուսիս և բնակություն հաստատել այս բարձր լեռան վրա։
Իմ ծանոթը պատմում էր, որ Ձյանբերդում ես կտեսնեմ շատ խաչեր՝ դռան ճակատին, եզների եղջյուրներից կախ, կավե կարասների վրա, թոնրի շրթունքներին, նույնիսկ այն խրտվիլակների կրծքին, որոնց ցցում են արտերում՝ ճնճղուկների դեմ։ Որ Ձյանբերդում ապրում է մունջ Սևդոն, որը հագնում է մազեղեն կոշիկ՝ «խարուկ», ինչպես Մոտկանա երկրում, որն «իր բերնին նալ է զարկեր և չի խոսում նրանց հետ, որոնք Մոտկանից չեն։
Ձյանբերդում միայն մի մարդ կա, որի առաջ խոնարհվում է համառ Սևդոն։ Այդ մարդը Հազրոն է, ինչպես անվանեց իմ ծանոթը՝ լեռան գյուղերի ամենալավ մարդը։
Բայց մեր զրույցը խանգարվեց, որովհետև լսվեց ոչխարների մայունի աղմուկը, Ազնոն տեղից թռավ, դուրս թռավ, դուրս եկան և մյուսները, նրանց հետ՝ ես:
Լեռներից գյուղի վրա իջնում էին այծերի ու ոչխարների հոտերը: Ի՜նչ աշխույժ աղմուկ էր, ինչպիսի՜ զվարթություն, կանչեր, շան կաղկանձ, պղնձե կովկիթների զրնգոց, բառաչ, մայուն և հովիվների սուլոցներ: Կարծես ավար էին բերում գյուղ, և կին, աղջիկ, երեխա ու տղամարդ փողոցներից դեպի բակերն էին քշում այծ, ոչխար, հորթ:
Իմ ծանոթի բարձր կտուրից ես նայում էի Ձյանբերդին, Արարատյան դաշտին, որտեղ կանաչներով շրջապատված գյուղերը հետզհետե սուզվում էին երեկոյան մութի մեջ, և ավելի պայծառանում էին քաղաքների կրակները:
Երբ հիշում եմ այդ երեկոն, քաղաքների կրակները և դաշտի վրա իջնող գիշերը, Ձյանբերդի ներքևի կտուրի վրա տեսնում եմ մի մարդո, թիկունքը դեպի ինձ, դեպի լեռան գագաթը, երեսը դաշտի կողմը, և լսում եմ մեռան գյուղերի ամենալավ մարդու նվագը:
Նրա հայրենիքը եղել է քարոտ Սասունը, այդ խուլ երկրի ամենախուլ անկյունը, որտեղ ձորերը դառնում են կիրճեր և լեռների գագաթները՝ ապառաժներ: Տաք կիրճերում, լեռնային վտակների ափերին, կանաչում էր վայրի խաղողը, և նրա որթը մագլցում էր պղնձագույն ժայռերի վրա: Աճում էր և վայրի հոնը, երբեմն թուզը: Իսկ բարձրերում, որտեղ քարափների վրա ցրված էին նրանց աղքատ գյուղակները, ցանում էին կորեկ և վաղահաս ցորեն: Երբ հասնում է կորեկը, ձորերից բարձրանում էին գազանները: Մարդիկ արտերի եզրին խարույկ էին վառում, որպեսզի արջերը չտրորեն կորեկը:
Նրա մանկությունը խաղացել է այդ քարափների վրա: Ինչպես Ֆավն, այդ պատանին փող է նվագել քարանձավների ստվերում, և նրա պարզ երգերին արձագանքել են ձորերը: Երբեմն կարկուտն է ջարդել նրան, երբեմն քարերն են քերծել դեմքը, ցուրտը, և արևը խանձել են նրա կուրծքը, ինչպես լեռան լանջը: Նա կռվել է գազանների հետ, և նրանց հետ, որոնք հրացանների կրակոցների աղմուկով քշում էին նախիրը, ոչխարը, առևանգում կին ու երեխա:
Թվում էր, թե մինչև մահ կապրի այդ ժայռերի վրա, ինչպես իր պապերը, կցանի կորեկ, աշնանը կիջնի ձորերը, կհավաքի միրգ և ցախ, ձմեռը կլսի հին զրույցները՝ Ձենով Օհանի, Մսրա Մելիքի և Թլոր Մանուկի մասին:
Բայց պայթեց պատերազմը, եղավ զորաժողով, բռնություններ, հրդեհեցին դաշտի գյուղերը, հրդեհաձիգները ձորերով բարձրացան մինչև լեռների գագաթները, մինչև նրանց խեղճ խրճիթները, հրացանները որոտացին, և շողացին սրեր, ամպերի փոխարեն քարափների վրա նստեց այրվող գյուղերի մուխը: Բոցը հասավ դեղնած արտերին, կրակը լափեց և՛ սերմ, և՛ սերմնացան:
Հազրոն առավ իր կնոջն ու աղջկան և ծերպերով, քարայծի արահետներով անցավ լեռից-լեռ, քարանձավից-քարանձավ, կերավ ընդեղեն և ալոճ, և մասուր,- ապա հոգնած, ահը աչքերի մեջ գնաց հարավի կողմը, գնաց մերթ իբրև քուրդ հովիվ, մերթ իբրև քաղցած գայլ և հասավ անծանոթ մի աշխարհ, որտեղ ոչ լեռներ կային ոչ լեռնային լույս աղբյուրներ: Շոգ հարթավայր էր, պղտոր դեղին գետերով, որոնց ջրերի մեջ չէին երևում այն կապույտ առվակներըմ որ իջնում էին իրենց լեռների սառույցներից:
Նա հանեց ծիրանի փողը, այն կարմրավուն սրինգը, որի վրա նվագել էր կապույտ լեռների երգերը, և նրա մատներր խաղացին ծիրանի փողի վրա։ Հազրոն շոգից խանձված շրթունքներով գրկեց փողի բերանը, ինչպես Լեռնային գյուղերում ջուր են խմում կավե դորակներից։ Ջրի նման գլգլում էր նրա նվագը, լեռների երգը՝ շոգ հարթավայրում։
Լաց լացեց կինը, փոքրիկ աղջիկը քնեց մոր ծնկների վրա, լացեց և Հազրոն, հետո թեթևություն իջավ սրտի վրա, ինչպես կապույտ ամպը նստում էր Մարութա բարձր սարին։
Ապա սրբեց արցունքը, ուսն առավ աղջկան, առաջ՝ կնոջն և ետ նայեց։ Փոշի էր նստել հեռվի լեռների վրա, և չէին երևում իրենց բարձր լեռները։
Հազրոն ասավ կնոջը.
Էսօր դուման է մեր լեռան վրա, վաղը նորից արև կծագի;
Բռնեցին մի ճանապարհ, մոլորվեցին հազար ճանապարհներում, հետո, երբ արդեն սպիտակ մազեր կային նրա գլխին, Հազրոյի քոչը ելավ այս բարձր լեռը։
Հանդարտվում էր գյուղի երեկոյան աղմուկը։
Լեռան սպիտակ սառույցները լույս էին տալիս։ Մարգագետինները ծխում էին դաղձի բույր։ Բարակ լուսինը դողդողում էր, և նրա լույսի տակ եզների շողիքը օրորվում էր արծաթյա օղակների նման։ Դադրած եզները ննջում էին, և լուսնի տակ նրանք նման էին մարմարե արձանների։
Ներքևի կտուրի վրա հավաքվել են գյուղի հոգնած մշակները։ Երեկոյան մութի մեջ նրանք ավելի հաղթամարմին են, ինչպես գեր եզները։
Ես բարձրանում եմ կտուրը։
Այնտեղ չորս փոքրիկ աղջիկներ կան և մի տղա։ Մի բարձրահասակ մարդ զբաղվում է նրանց հետ։ Աղջիկները հարձակվում են փոքրիկ տղայի վրա, իսկ տղան հրում է նրանց, ապա իրար են խառնվում և գլորվում կտուրի վրա։ Բարձրահասակ մարդր քրքջում է, մյուսների խոսակցությունը դադարում է, և լեռնեցու բոց աչքերով նրանք նայում են երեխաների կռվին։ Ցավից ճչում է մի աղջիկ և վազում կտուրի վրա նստածներից մեկի, ըստ երևույթին հոր, գիրկը։ Հայրը ծիծաղում է.
– Հաբա աղջիկ, գռիվ տփոնք է։
Բարձրահասակ մարդը բաժանում է մյուսներին, գրկում է տղային, որ կորյունի նման կռվում էր հասակակից երեք աղջիկների հետ։
– Բաբեն ղուրբան, հերիք,– ասում է մարդը։ Իսկ տղան նրա գրկի մեջ թպրտում է, կարծես հիմա պիտի թռնի շիվար աղջիկների վրա։
Մեկը աղջիկներին պատվիրում է տուն գնալ, և նրանք փայտե սանդուղքով իջնում են ցած։
Տիրում է լռություն։ Միայն բարձրահասակ մարդը զվարթ քրքիջով հանգստացնում է տղային.
– Բաբեն ղուրբան, չէ՞ աղջիկ լե մեղք է...
– Մինչև էնի չզարկեր, ես լե չզարկի,– բողոքում է տղան։
– Հազրո՛,– կանչում է նստած ստվերներից մեկը,– չալե՜ս։
Ուրեմն այս բարձրահասակ մարդն է Հազրոն, որի մասին պատմել էր ինձ իմ վաղեմի ծանոթը։
– Խնամին, խնամին...
– Յար խուշտա...
Տղան արագ իջնում է նրա գրկից և վազում ներքև։ Հազրոն մոտենում է ինձ և մեկնում ձեռքը։
– Բարի տեսանք։
Նա ունի լայն ճակատ, որ լուսնի տակ պղնձագույն է երևում, ճերմակ մազեր և կեռ արծվաքիթ։ Նրա աչքերը փայլում են երիտասարդական ավյունով։
– Կխաղա՞ք,– նայում է մյուսներին։ Ես երբեք, երբեք չեմ մոռանա այդ լուսնյակ գիշերը. բարձր լեռան մի գյուղում, Հազրոյի տան կտուրը, նրա նվագը և հսկաների հին պարը։
Տղան տնից բերեց սրինգը, այն ծիրանի փողը, որ քիչ ավելի երկար էր մեր հովիվների սովորական սրինգից։ Նա կանգնեց կտուրի ծայրին, փողի բերանը դարձրեց դեպի գյուղի կողմը, և հետզհետե, ինչպես լուսաբացը լեռներում, զարթնեց «Յար խուշտան»։ Նա սկսեց դանդաղ և մեղմ, հետո ձայները զորացան, արագացավ չափը։ Հետո վայրենի կանչով վեր թռավ ջրբաժանը, կանգնեց կտուրի մեջտեղ, նրան հետևեց երկրորդը, երրորդը, և շուտով նրանց երկու շարքը, ինչպես երկու վիթխարի ապառաժ, զարնվեցին իրար՝ ձեռքերով, ծնկներով և կրծքով։ Նվագն ավելի թնդեց. դողում էին կտուրի գերանները, կարծես իրար վրա արշավում էին բանակներ։ Նրանց ձեռքերի հարվածը պողպատի ձայն էր հանում, և կայծեր էին թռչում նրանց բորբոքված աչքերից։
Հարևան կտուրների վրայից, տների բակերից կանայք և աղջիկները դիտում էին լեռնականների պարը։ Երբ մի շարքը մյուսին ետ էր մղում ձեռքերի հարվածով, կարծր կրծքերի զարկով, նահանջողները արշավում էին նոր թափով, որպեսզի վրիժառու լինեն ամոթի և պարտության համար։
Հազրոն նվագում էր իր ծիրանի փողը, նվագում էր նոր զվարթությամբ այն երգը, որ իբրև երիտասարդ Ֆավն նվագել էր իր հայրենի քարանձավներում, այնտեղ, ուր ամպերր հյուղակներից ցածր են լողում և երբ զարկում է կայծակի լախտը, մի վայրկյան բռնկվում են ձորերը։
Նրանք գնացին։
Կտուրի վրա մնացինք Հազրոն և ես։ Տուն գնաց և այն փոքրիկ տղան, նրա թոռը։ Լուսնի տակ ես դիտում էի նրա կարմրավուն փողը։ Նա ծանր էր և կարծես ձուլված էր ծանր մետաղից։ Ես բռնում էի այդ փողը գիշերային զովի դիմաց, և փողը մեղմ քամուց մետաղի ձայն էր հանում։
Իսկ Հազրոն պատմում էր, որ իր կյանքում ամենածանր հարվածը եղել է կնոջ մահը։ Աղջիկն ամուսնացել է դաշտի գյուղում։ Պապի մոտ հաճախ է լինում այն փոքրիկ տղան, նրա առաջին թոռը։
Աստղերի և լուսնի տակ փռվել էր Արարատյան դաշտը։ Մասիսների ձյունոտ գագաթների սպիտակ ցոլքը լույս էր գցում մինչև երկնքի խորքը։ Հեռվում, ուղտերի քարավանի նման ձգվել էին Հայկական պարի լեռները։
– Կտեսնե՞ս էն գուղ, կրակների ձախ կողմը։
Հովվական կրակների ձախ կողմը, դաշտի վրա երևում էր մի սև կետ։
– Հոնի զիմ նշանածն ա թաղուկ։
Երբեմն նա իջնում է լեռան գյուղից, վերցնում է չոր ցախ և կնոջ գերեզմանի գլխավերևը կրակ վառում։ Նա նստում է այնքան, մինչև հանգչում է կրակը, հետո տխուր, տխուր նվագում է ծիրանի փողը և այն երգերը, որ նվագում էր իրենց հեռու երկրում, որտեղ ինքը հովիվ էր, կինը՝ գյուղական աղջիկ։ Հետո թեթև հոգով գնում է աղջկա տունը, լսում է նրա տան աղմուկը, խաղում է թոռների հետ և մենակ ճանապարհ ընկնում դեպի լեռը, դեպի լեռան գյուղի իր պարզ խրճիթը։
– Հազրո, դու լա՞վ էիր ապրում քո գյուղում։
– Մեր քարափների վրա՞։ – Եվ լռում է։
– Հեյ վա՜խ ջահելություն, թռար...
Եվ նորից վերցնում է փողը։
Նվագում է, այս անգամ ոչ թե լեռնականների կորովի երգը, որից բորբոքվում է արյունը, – այլ հովվական պարզ մի երգ։ Կա և թախիծ այդ երգի մեջ, կարծես մեկը մոլորվել է խոր ձորերում և տխուր հեկեկում է, կա և ջինջ ուրախություն, երբ լեռների վրա ծագում է արևը, ելնում է ծուխը, մշակը գնում է աշխատանքի, վերջապես կան և կարոտի հնչյուններ՝ վերադարձի և վերջին հույսի։
– Հաղ մի երթամ տեսության մըր քարերին, մըր ձորերին, մըր Մարութա բանձր սարին։ Առնիմ զիմ ծիրանի փող, ժողվիմ մարդերու, նստիմ անուշ խոտերու վրեն, հանց գառներ մարդիկ նստեն զիմ շորս բոլոր, երգեմ էնոնց խաղաղության զիմ երգեր, մարդիկ հալալ զուլալ ախպրտոց պես գրկեն զիրար, չեղնի ոչ տեր, ոչ մշակ, ոչ թուր, ոչ բռնություն։ Փչեմ զիմ ծիրանի փող, էլման ծուխ բարձրանա երդիկներեն, խմեմ մըր լուս աղբըրներեն, զիմ քրտինք կաթա մըր քարերու վրեն, մըր բանձր սարի ամպ թող լիզա զիմ սիվտակ ոսկորներ...
– Հազրո, իսկ ու՞մ կտաս քո ծիրանի փողը։
– Զիմ փող կիտամ իմ քաջարծիվ թոռնիկին։
Փողոցում խաղաղություն է։
Քնել են հոգնած մարդիկ, և փողոցի լապտերների լույսի տակ օրորվում են քաղաքի տները, նրանց սև պատուհանները։ Լեռներից զով է իջնում քաղաքի վրա, և գիշերային զովը բերում է լուսամբարի բույրը, լեռների հստակ օդը և մաքուր ջրերի ձայնը։
Ես գոցում եմ ուղևորության իմ տետրը, նրա մեջ սուսամբարի երկու տերև՝ գորշ ու չոր, ինչպես հանգած մոխիրը։ Լեռների վրա վրնջում է իմ ձին՝ ինչպես սանձարձակ ուրախությունը, ինչպես սպիտակ ջրվեժը, որ իջնում է բարձրերից, թափով կտրում դաշտը, խառնվում մի պղտոր գետի և ուրիշ ջրերի հետ գնում դեպի անեզր ծովը։
Ձյանբերդ... Ձյանբերդ...
Դու դառնում ես անպարտելի ամրոց, քո բարձր լեռները զարթնել են, և քո լանջերին հնչում են հաղթության երգերը։
Մի վիթխարի ծիրանի փող, առանց հին ահի և նոր խնդությամբ հնչեցնում է մեր արդար երգերը։
1931

Հովհաննես Թումանյան
Օրորոցագող
Կես գիշերին մութ խրճիթում
Մայրը լսեց մի խորդյուն,
Եվ վեր թռավ ահը սըրտում,
Նայեց քնած յուր որդուն։
Մի արարած սև ու խավար
Նա նըկատեց սըրտադող,
Եվ ճանաչեց սարսափահար՝
Օրորոցի մի չար գող,
Որ զավակի բուկը բռնած
Խեղդում էր սև ճանկերում,
Եվ երեխան աչքերը բաց
Չարչարվում էր ու հևում։
Խելակորույս իսկույն ևեթ
Վրա թռավ կատաղի,
Եվ բռնվեցան իրարու հետ
Օրրանի մոտ երեխի։
Կես գիշերին մութ խըրճիթում
Կիսակենդան մանուկին
Իրարից խլել են աշխատում
Ծնող մայրն ու չար ոգին։
Կռիվ են տալիս, նախատում են,
Եվ կըրծում են և թըքում,
Իրար սեղմում և խեղդում են,
Ճանկռում, ծեծում, ապտակում։
Եվ մայրական անհուն սերը
Ուժ էր տալիս գերբնական...
Եվ ուժասպառ, հաղթված չարը
Թողեց օրրանը մանկան։

Պարույր Սևակ
Դիմակների փոփոխություն՝ հօգուտ անդիմակության
17.XI.1963թ.
Երևան
Հրաշալի հեղինակներ
15 ամենակարդացված ստեղծագործությունները
Սիրված արվեստոտ կայքեր Յատուկից
Մենք ստեղծել ենք մի քանի արվեստոտ կայքեր, որտեղ դու կարող ես վայելել հայ արվեստը
Հայ ամենահայտնի դասական և ժամանակակից նկարիչների լավագույն գեղանկարներով պատրաստված օնլայն փազլներ
Այցելել կայք
Հայ ամենահայտնի դասական և ժամանակակից կոմպոզիտորների լավագույն երաժշտությունների գործիքային կատարումներով երգացանկ
Այցելել կայք
Սիրված արվեստոտ ապրանքներ՝ փազլներ, փոստային բացիկների և մագնիսով էջանշանների հավաքածուներ
Այցելել կայք