Դժգույն գիշեր մ՚էր քաղցրաբույր աշնային,
Երկինքն աստղեր զերթ «սիրո վերքք» ցոլային,
Դեղնած ու չոր թերթից՝ լուսինն իր բեկբեկ
Շողքը ցողեր ամրան վարսիցն աղեբեկ.
Շամբերուն մեջ կը սողոսկեր ուղխ մ՚անհետ,
Կայծեր, աստղեր կը կխաղային ալյաց հետ.
Սյուքը խաղար տերևներուն հետ թեթև,
Կը շոյեր գլուխս՝ այրած ճակատս վառե թև,
Նա իր շնչովն իս գոհ ընել կը կարծեր,
Բայց կ՚արծարծեր, ո՜հ, իմ սիրույն բյուր կայծեր…
Ոգի մ՚անցավ սրտես՝ թողուց հոն ըստվեր,
Աստեղց բույլ մը… միայն գիտեն զ՚այս աստղեր…:
Համբույրի մը հիշատակն էր սյուքին շունչ,
Իր դողդոջ ձայնն՚ տերևներուն սա շըշունջ.
Գունատ ճակտին տխրիկ պատկերն այս լուսին…
Ո՜հ, կյանք պետք է տալ՝ սիրտ տրվի թե կուսին:
Կը սիրե նե, նայվածքին մեջ կը թառմի.
Ո՜հ, ի՞նչ է նե ձյունով շաղված մի անդրի,
Վըսեմ ճակտին վըրա զույգ մը աստղեր վառ՝
Եթե սիրե՝ հալի, թ՚ատե՝ կտրի սառ…:
Լոկ հուր աչեր, ժըպիտ, արցունք տեսի նախ,
Կուրծս ուռուցիկ լանջ մը ըզգաց սիրաբախ,
Սիրո մրմունջ, հառաչ լսեցի բեկբեկ խոսք,
Դողդոջ ու գիրգ՝ պաղ ձեռք մ՚ըզգաց ձեռքըս սոսկ.
Թևերուս մեջ լույս մը, հով մը մարեցավ.
Էակ չ՚էր նե, այլ սեր, հուր, շունչ, ժըպիտ, ցավ.
Գոհար աչեր, վարդ այտ, այլ ինքն էր թախիծ.
Այն գիսավոր աստղեն «քար մը» մընաց ինձ…
Հիշատակ մը, գերեզման մը… սո՛ւրբ սափոր,
Ուր հեկեկով սիրտըս կ՚ընե միշտ թափոր…:
Երանի՜ թե ըլլամ շիթ մ՚արտասուք
Եվ անհետիմ դամբանիդ քով սիրասուգ.
Իցի՜վ թե խոտ մ՚ըլլամ ու ես ցամքիմ հոդ,
Ծաղիկ կ՚ըլլամ, բայց առանց քեզ չ՚ունիմ հոտ.
Լույս թե մութ, քուն, շուքըդ պիտի չ՚անհետի,
Հառաչելով ուշ պիտ՚ըլլամ ոսկր ու դի,
Շիրմիդ վարդքը չը թոռմած քեզ գրկեմ ես…
«Կյանք կուտաս՝ սիրտ թե տաս» ըսեն ետևես:

1869

Գարնան թարմ և փափուկ առավոտ էր։ Արևի շողքերը դեռ նոր խաղում էին վաղորդյան ցողի մարգարիտների հետ։ Տ... գյուղի երդիկներից ծուխը օձանման պտտվում էր երկնքի կապուտակ տարածության մեջ։

Մարթան, ժիր տանտիկինը, նստած նոր վառած թոնրի շրթան մոտ, շերեփը ձեռքին, կերակուրներին էր նայում։ Նրա հարսը՝ Ջավահիրը, թեթև թիթեռնիկի նման, պտտվում էր յուր սկեսուրի շուրջը և նրա հրամաններն էր կատարում: Իսկ գեղեցիկ Հռիփսիմեն, տանտիկնոջ տասն և յոթն տարեկան աղջիկը, ավելը ձեռքին՝ տախտն էր մաքրում։

Հանկարծ ներս մտավ մահտեսի Հակոն, Մարթայի ամուսինը: Հռիփսիմեն և Ջավահիրը, վերջացնելով իրանց գործը, առաջինը առեց յուր կարը և նստավ ծալքի ետքում, սկսավ գործել, իսկ վերջինը գնաց հավերին կուտ տալու։

Մահտեսի Հակոյի դեմքը արտահայտում էր խորին ուրախություն։

Աչքդ լո՛ւյս Մարթա, ասաց նա մոտենալով յուր կնոջը։ Կուզե՞ս խեր֊խաբար։

Ի՞նչ խաբար, հարցրուց կինը, նույնպես ուրախանալով։

Մելիքը միտք ունի մեր Հռիփսիմեի վրա պսակվել:

Մարթայի դեմքի վրա երևաց զարմանքի նման մի բան, և նա ասաց. Ես չեմ հավատում, որ ուղտը մեր նեղ դռնից ներս մտնի, կամ մելիքի պես մեծ մարդը մեզ փեսա դառնա։

Մահտեսի Հակոն ավելի սկսավ պնդել յուր խոսքը։

Մեր տեր-Կիրակոսին հավատում ե՞ս դու, հարցրուց նա։

Հավատում եմ, նա սուրբ մարդ է, ամեն գիշեր յոթն կանոն Սաղմոս է քաղում, պատասխանեց կինը։

Նա ինքը ասաց ինձ այդ խոսքը։

Մարթայի հրճվանքին չափ չկար։

Հիմա գնա՛ ու քեփ արա՛, Մարթա, մելիքի պես փեսա ունիմք... Նա շատ մեծ մարդ է, Մարթա... Նրա փողերին չափ չկա... խոսեց մահտեսի Հակոն հիացմունքով։

Բայց մենք աղքատ ենք, նրա խոսքը կտրեց կինը։

Իրավ, մենք աղքատ ենք, բայց աստված մեզ տվել է գեղեցիկ Հռիփսիմեն, որի պատճառով հարուստ փեսա կունենանք... և մենք էլ գուցե կհարստանանք...։

Սույն միջոցին ներս մտավ մահտեսի Հակոյի որդին՝ Ստեփանը։ Ծնողքը պատմեցին նրան։ Իսկ նա, փոխանակ նրանց ուրախությանը բաժանորդ լինելու, սառն կերպով պատասխանեց․

Ես գիտեմ, որ այդ գլուխ գալու գործ չէ, Հռիփսիմեն մելիքին չէ կարող սիրել, նա մի ուրիշին է սիրում...

Ո՞ւմ, կատաղելով հարցրուց հայրը։

Եղոյի տղա Ալեքսանին։

Վա՜յ, ես սև հագնեմ... ձայն տվեց Մարթան։

Բայց մահտեսի Հակոյի աչքերը վառվեցան վայրենի կրակով և նա գոռաց.

Եղոյի տղին... Ո՞վ է նա, մի լոթի տղա է... Տանումը ուտելու հաց չունի...։ Ես Հռիփսիմին կսպանեմ, եթե մի այդպիսի բան կա նրա սրտումը...

Հոր խոսքերը Ստեփանի վրա վատ տպավորություն ունեցան, որովհետև նա սիրում էր յուր քրոջը և սիրում էր Ալեքսանին, և գիտեր, թե նրանք ո՛րքան սիրում էին միմյանց: Եվ նա շատ մեղմությամբ պատասխանեց.

Ինչո՞ւ եք բարկանում, հայր իմ, «գովուլ սավան գորչակ օլուր» (սրտի սիրածը գեղեցիկ է լինում), ասում է թուրքի առածը։ Ալեքսանը ամենևին լոթի չէ, նա ժիր, բանվոր և ուրախ տղա է։ Ճշմարիտ է, մելիքի չափ փող չունի, բայց ջահիլ է, աշխատավոր է, կարող է կին պահել։

Նա մելիքի դռան շունը չէ կարող լինել, բարկությամբ որդու խոսքը կտրեց մահտեսի Հակոն։

Մելիքին ի՞նչպես փոխենք մի գյադայի (գռեհիկի) հետ, մեջ մտավ Մարթան։

Մելիքն ի՞նչ է, փոքր ինչ պինդ ձայնով հարցրուց Ստեփանը։ Դիցուք թե փող շատ ունի, ինքն մեծ մարդ է. բայց վաթսուն տարեկան ծերացած և փտած մարդ է․․․ Հռիփսիմեն պիտի գնա նրա եթիմներին (որբերին) մայրություն անե՞․․․

Այ տղա, ի՞նչ ես խելքդ կորցրել, շարունակեց մահտեսի Հակոն, ի՞նչ ես սարսաղ սարսաղ գլխիցդ դուրս տալիս, մելիքը ինքը ինչ կուզի թող լինի։ Մեզ բավական է միայն, որ նրա նման մի մարդ մեզ փեսա է դառնում․․․ Շատ բաշլըղ կառնենք, նա կօգնե մեզ գյուղի գործերում, մեզ թև ու թիկունք կդառնա, գյուղացիքը մեզնից կվախենան, մեր ցանքի ջուրը չեն կտրի, մեր արտերը չեն փչացնի։ Խանը մեզանից ավելի հարկ չի կարող առնել, մի խոսքով, նա մեզ ամեն չարից կպահպանե․․․

Ստեփանը էլ ավելի չխոսեց, գլուխը թափ տալով տանից դուրս գնաց, քթի տակից մրթմրթալով, «Ես գիտեմ այդ բանի վերջն ի'նչ կլինի»․․․։

Այդ խոսակցության ժամանակ Հռիփսիմեն, ծալքի ետնեն միայնակ նստած, լսում էր բոլորը։ Հայրը տանից գնալեն հետո, նա դուրս եկավ այնտեղից։

Այդ ի՞նչ է, աղջի, աչքերդ կարմրել են, հարցրուց մայրը:

Ոչինչ, մայրի'կ, գլուխս մի քիչ ցավում է, պատասխանեց օրիորդը ողորմելի ձայնով։

Դու լաց ես եղել, Հռիփսիմե, արտասուքը թշերիցդ դեռ չէ չորացել։

Չէ՛, մայրիկ, գլուխս ցավում է․․․

Աղջիկը էլ ոչինչ չխոսեց, սափորը առավ ուսին, գնաց աղբյուրից ջուր բերելու։

Մայրը մնաց միայնակ։ Աղջի Ջավահի'ր, ձայն տվեց նա հարսին։

Հայտնվեցավ հարսը, երեսը մինչև գոտին ծածկված կարմիր լեչակով։

Սկեսուրը ասաց նրան.

Հարսի՛, մելիքը միտք ունի պսակվել Հռիփսիմեի հետ, այսօր ես նրան ուրիշ տեսակ տեսա, երևում է սրտումը բան ունի թաքցրած։ Նա ամաչեց, ինձ ոչինչ չասաց, բայց քեզանից չի ծածկի յուր սիրտը։ Դու նրան խոսացրու, միտքն իմացի՛ր և ինձ խաբար տուր։ Հարսը գլխով շարժեց ի նշան համաձայնության։

Հիմա նա կդառնա աղբյուրից, շարունակեց Մարթան, ես գնում եմ քավորենց տունը, դու նրան խոսացրու։

Մարթան առեց յուր թեշին և ձեռքում մանելով տանից դուրս գնաց։

ճանապարհին նրան հանդիպեց սանամեր Շուշանը։

Աչքդ լո՜ւյս ասաց նա ծիծաղելով, ինչպես աղջկադ բախտը բաց էլավ. սուրբ Կարապետը, Մարթա, աստված ձեզ ողորմություն արաց․․․ Աստված քո Մարիամին էլ փոխ անե, պատասխանեց Մարթան։ Հիմա հավատում ե՞ս, Մարթա, որ իմ երազը կատարվեցավ։ Քանի օր առաջ ասում էի քեզ, որ երազում տեսա մի կանաչ կարմիր լույս կամար էր կապել ձեր տան վրա։ Այդ լույսն մելիքն էր․․․

Փառք յուր ողորմությանը, երեսը խաչակնքելով ավելացրեց Մարթան, տեր ամենակալը խղճաց մեր թշվառության վրա․․․։

Այդպիսի կրոնական զգացմունքներով, նրանք շարունակելով իրանց խոսակցությունը, գնում էին քավորենց տունը։ Մինչդեռ Հռիփսիմեն դարձավ աղբյուրեն։

Լսե՞լ ե՛ս, Հռիփսիմե, ասաց նրան Ջավահիրը․ մեր մելիքը միտք ունի քեզ վրա պսակվի։

Չէ՛, Ջավահիր, ես ջուրը կընկնեմ, ես ինձ կխեղդեմ, ես չեմ կարող նրան ուզել, ասաց Հռիփսիմեն, արտասուքը սրբելով։ Գժվել ես, աղջի, մելիքի նման մարդը քեզ վրա պսակվի, դու չե՜ս ուզի, այդ ի՞նչ խելք է։

Օրիորդի գունատվտծ դեմքը ավելի տխրեց և նա պատասխանեց.

Ես չեմ կարող, Ջավահի'ր, ես չեմ կարող ուզել նրան։

Հո՜ղը սարսաղ գլխիդ, նրա խոսքը արհամարհանոք կտրեց հարսը։ Գիտե՞ս, ի՛նչ շորեր կհագցնի քեզ, գիտե՜ս, ինչպես կպահե քեզ։

Եթե ինձ ոսկու և արծաթի մեջ պահի, էլի չեմ կարող նրան սիրել։

Հո՜ղը դատարկ գլխիդ, դարձյալ կրկնեց Ջավահիրը։ Ես գիտեմ, դու էլ սրտումդ դարդ ունիս։

Օրիորդը կարմրեց։

Ես ոչինչ դարդ չունեմ, ասաց նա մեղմ ձայնով:

Չէ', չունես․․․ դու Ալեքսանին սիրում ես, նրա խոսքը կտրեց հարսը։

Օրիորդը ավելի շփոթվեցավ։

Այդպես չէ՞, դե' ասա', դե ասա', կրկնեց Ջավահիրը։

Ես միտք չունեմ մարդու գնալու, պատասխանեց համեստությամբ Հռիփսիմեն։

Կո՜ւյս պիտի դաոնաս, ինչ է։

Ես գիտեմ․․․

Գրո՜ղը տանի քեզ պես սարսաղը... հայրդ, մայրդ քեզ մելիքին տալեն հետո, դու ինչ կարոդ ես անել։

Օրիորդի աչքերում նկատվեցավ բարկության նման մի բան, և նա դոշեց.

Ես ինձ կխեղդեմ...

Գնամ մորդ ասեմ, սպառնական կերպով ասաց հարսը։

Լսելով վերջին խոսքերը, օրիորդը դարձյալ մեղմացավ և, բռնելով Ջավահիրի ձեռքը, ասաց նրան ողորմելի ձայնով.

Հարսի ջան, քո հոգուն մատաղ, աղաչում եմ քեզ, դու մորս ոչինչ մի՛ ասա, հայրս լսե, ինձ կսպանե... ասա մորս, ես ուխտ եմ դրել ինձ վրա, մինչև քսան տարեկան չդառնամ, մարդի չպիտի գնամ... Ասա՛ մորս դեռ սպասեն... ինձ մելիքին չտան...։ Ջավահիրը, տեսնելով օրիորդի արտասուքը, զգաց նրա սրրտի դառն վրդովմունքը, և գրկեց նրան ասելով.

Հռիփսիմե ջան, ես իմանում եմ քո սրտի դարդը... ես մորդ ոչինչ չեմ ասի...

Անցավ մի քանի շաբաթ։

Երեկոյան մութը բավականին թանձրացել էր։ Մի երիտասարդ բահը ուսին դառնում էր դաշտեն։ Նրա գեղեցիկ կերպարանքը, ամբողջ օրվա հոգնածությունից հետո, դարձյալ արտահայտում էր ուրախություն և հրճվանք։

Նա գալիս էր այգիների միջով, երեկոյան հովասուն տարածության մեջ լսելի էր լինում նրա քաղցր երգի հնչումները։

Վերջացնելով յուր երգը, երիտասարդը մոտեցավ մի այգիի, բահը նեցուկ դրեց պատին, և վագրի արագությամբ վեր թռավ պատի վրա, իջավ այգիի մեջ։

«Նա ամեն երեկո այստեղ տեսնվում էր ինձ հետ, գնամ, գուցե գտնեմ հրեշտակիս»․․․ ասաց նա ինքն իրան, և առաջ գնաց։ Երկար նա այգիում պտտելուց հետո չգտավ յուր սիրուհուն, հուսահատ դուրս գնաց։

Մտնելով գյուղը, երիտասարդը անցավ մահտեսի Հակոյի տան առջևից։

Նա զարմացավ, լսելով այնտեղից երգի ու ուրախության ձայներ։

Այդ ի՞նչ խաբար է, հարցրուց նա, հանդիպելով մահտեսի Հակոյի որդուն՝ Ստեփանին։

Չե՞ս լսել, Ալեքսան, մեր Հռիփսիմին նշանում են, պատասխանեց Ստեփանը տխուր դեմքով։

Կայծակի հարվածք ունեցավ այդ լուրը խեղճ երիտասադի վրա։

Ո՞ւմ համար, հարցրուց նա։

Մեր մելիքի։

Երիտասարդը կատաղեցավ։ Աշխարհը քարուքանդ կանեմ, բոլոր մելիքի տունը կկոտորեմ, ո՞վ կարա խլել իմ ձեռքից իմ Հռիփսիմեն․․․։

Սխալվում ես, Ալեքսան, բըզի վրա ձեռք չի կարելի խփել․․․ պատասխանեց Ստեփանը գլուխը շարժելով։ Բայց դու միամիտ կաց, որ ես քանի կենդանի եմ, չեմ թnղ տա այդ բանը կատարվի։

Բայց Ալեքսանը չլսեց նրան և կատաղած առյուծի նման վազեց դեպի իրանց տունը, և առեց յուր զենքերը։ Նա դուրս եկավ գյուղի մեջ այն ժամանակ, երբ մելիքը նշանդրեքը վերջացնելով, յուր ծառաների և բարեկամների հետ, լուսավորված լապտերներով, դառնում էր մահտեսի Հակոյի տնեն։

Դո՛ւ, քավթա՛ռ, խլում ես իմ սիրուհին․․․ հանկարծ գոռաց մի ձայն։

Այդ ո՞վ է․․․ բռնե՛ք այդ լակոտին․․․ գոչեց մելիքը, շփոթվելով։

Սուրը շողաց և նա զգաց յուր գլխին մի սաստիկ զարկ։

Ծառաները վրա թափեցան, լապտերները հանգան․․․ և բոլորը կորան վառոդի ծխի մեջ․․․։

Անցան մի քանի ամիսներ։

Մութ-խավարային բանտի մեջ նստած էր մի երիտասարդ։ Այդ խոնավ, ստորերկրյա բնակարանի գիջությունից բոլորովին մաշվել էր խղճալին։ Նրա մեռելային դեմքը, շիջած աչքերը արտահայտում էին տխուր և հուսահատ սրտի կսկիծները․․․։

«Բանտ, ասում էր ինքն իրան, ի՜նչ սարսափելի ես դու․․․ ես կենդանի տանջվում եմ գերեզմանիս մեջ․․․ տանջվում եմ, և մտածում եմ Հռիփսիմիս համար․․․ Ա՜խ, մահն էլ ինձ մոտ չէ գալիս, գոնյա՛ հանգստացնե ինձ...»։

Նա գլուխը վեր թողեց հարդի վրա և թմրությունը տիրեց խղճալուն։

Հանկարծ փայլեցավ մի լույս։

Մինը, ճրագը ձեռքում, փաթաթված սև վերարկուի մեջ, իջավ բանտի սանդուղքներեն։

Նա կանգնեց պառկած երիտասարդի մոտ, և յուր տխուր հայացքը ձգելով նրա երեսին, ասաց. Նա դեռ կենդանի է․․․։

Եվ գրկեց նրան։

Երիտասարդը զարթեցավ։

Աստված իմ, գոչեց նա րոպեական շփոթությունից հետո, ինչ եմ տեսնում․․․ այդ երազ է․․․

Ալեքսան, իմ հոգիս, ձայն տվեց եկվորը։

Ստեփան, իմ հրեշտակ, ձայն տվեց երիտասարդը։

Սրանք կրկին գրկախառնվեցան։

Տիրեց հիացմունք և լռություն։

Ո՞րպես դու մտար այստեղ, իմ բարեկամ, հարցրուց Ալեքսանը մի փոքր զգաստանալուց հետո։

Ես կաշառեցի պահապանին, և նա թող տվավ ինձ քեզ մոտ գալ, պատասխանեց Ստեփանը, նստելով երիտասարդի մոտ։

Դու եկար տեսնե՞լ իմ թշվառությունը․․․

Ոչ, Ալեքսան, ես եկա ազատել քեզ, որովհետև ես զգում եմ, որ իմ քույրը եղավ քո բոլոր թշվառության պատճառը․․․

Չէ՛, Ստեփան, իմ սիրելի, մի՛ նախատեցեք նրան, Հռիփսիմեն անմեղ է, որպես երկնքի հրեշտակը, նա հավատարիմ․․․ մնաց յուր խոստմունքին․․․ նա սիրում էր ինձ․․․ ես սիրում էի նրան... բայց քո ծնողաց բռնաբարությունը մեզ րկեցին միմյանցից․․․

Դու չլսեցիր իմ խրատը, Ալեքսան։

Սերը, իմ բարեկամ, հասցնում է մարդին մինչև կատաղություն և ցնորք․․․։ Ես ցանկացա իմ սրով վերջ տալ գործին, բայց ինձ չհաջողվեցավ․․․

Այդ բոլորը անցել են, Ալեքսան, լսի՛ր, ինչ որ ասում եմ քեզ, ես կաշառել եմ պահապաններից մինին, նա խոստացել է էգուց գիշերը բաց թողնել քեզ. ես և Հռիփսիմեն կսպասենք քեզ ամրոցի մոտ։ Պահապանը քեզ մեր մոտ կբերե։ Այնտեղից մենք կփախչենք օտար երկիր։

Ալեքսանի մռայլված դեմքը փայլեցավ ուրախության լուսով և նա գրկեց Ստեփանին, գոչելով.

Իմ հրեշտակ, իմ փրկիչ։

Բավական է, ես ուշանում եմ, էգուց գիշեր կտեսնենք միմյանց։

Նրանք բաժանվեցան։

Այդ խոսակցության միջոցին, մի մարդ, դևի նման կուչ եկած բանտի սանդուղքների վրա, լսում էր բոլորը։ Ստեփանի դուրս գալու ժամանակ, նա քաշվեցավ, ուրվականի պես կորավ գիշերային խավարի մեջ։ Քանի ժամից հետո նույն մարդը հայտնվեցավ մելիքի մոտ և պատմեց յուր լսածները։

Մելիքի վայրենի դեմքը խռովեցավ կատաղության բարկությունով, և նա հրամայեց իրան տալ գրիչ և թուղթ։

Ես կցույց տամ քեզ փախչելը, ասաց նա, և սկսավ գրել մի այդպիսի նամակ։

«Վսեմափառ խան»։

«Նամակիս հետ ուղարկում եմ ձեզ հարյուր հատ ոսկի էշրեֆի, այն պայմանով միայն, որ դուք հրամայեք այս գիշեր վերջ տային այն հայ երիտասարդի կյանքին, որ ձեր բանտումն է»։

Նա կնքեց նամակը և ոսկիների հետ տվեց ծառային, տանել խանին։

Նույն րոպեին նրա խոժոռ դեմքի վրա ցնցվեցավ մի սարսափելի ծիծաղ։

«Ում հետ են խաղ անում դրանք... ասաց նա ինքնաբավական հպարտությամբ, ամբողջ գավառիս հայ ժողովուրդը ինձանից դողում է... Խանի սիրտը ձեռքումս ունեմ... ինչեր ուզում եմ, անում եմ... Հե՞շտ է ինձ հետ գործ ունենալ»...

Քանի րոպեից հետո նա փոխեց յուր խոսքը. «Ա՛խ, Հռիփսիմե, ինչու դու չես սիրում ինձ... շուտով ես քո մտքի ցնորքը դեպի մյուս աշխարհը կուղարկեմ... այն ժամանակ դու ստիպված կլինես սիրել ինձ... սիրել և մանկացնել իմ սպիտակ ալիքները»...։

Վերջին խոսքերը վառեցին ծերունի տարփածուի սրտում նրա սառած կրքերը, և նա իսկույն ձայն տվեց յուր տնտեսին։

Հայտնվեցավ մի կարճլիկ մարդ, մռայլված կերպարանքով։

Մառտո, հրամայեց նրան, էգուց առավոտից պատրաստվեցեք սկսել հարսանիքը։

Դեռ շատ բան պակաս է, տեր իմ, պատասխանեց տնտեսը։

Փույթ չէ՛, լսի՚ր, ինչ որ ասում եմ քեզ։

Հրամեր եք, աղա, ասաց տնտեսը և գլուխ տալով հեռացավ։

Տնտեսը գնալուց հետո նա դարձյալ անձնատուր եղավ յուր մտքերին. «Ես բոլորովին առողջ եմ զգում ինձ այժմ, ամբողջ երեք ամիս այն չարագործի սրով ես պառկած մնացի իմ անկողնում, բայց տերը ազատեց ինձ, բայց նա չի ազատվի իմ ձեռքեն... նա այս գիշեր կմորթվի, դահճի ձեռքով»...։

Առավոտը լուսացավ։

Տ․․․ գյուղի մեջ լսելի էին լինում դհոլի և զուռնայի ձայներ։ Գյուղացոց դեմքի վրա փայլում էր ուրախություն։ Յոթն օր և յոթ գիշեր հարսանիք պիտի լիներ։

Ի՜նչպես բախտավորվեցավ մահտեսի Հակոն, ասում էր գյուղացիներից մինը յուր մոտ կանգնած մարդուն։ Մելիքի պես փեսա գտավ, ասում են հիսուն թուման բաշլըղ է առել, մի ջուխտ եզ, մի ջուխտ գոմեշ է ստացել։ Շուտով յուր համար գութան կսարքե, կվարե, կհնձե և կապրե..․

Էս էլ աստծո տալիքն է, Մարտիրոս ախպեր, նրա խոսքը կտրեց մի այլը. «Բախտը երբ որ բերում է, ամեն բան էլ լինում է, բախտը երբ որ գնում է, ամեն բան էլ տանում է»։

Բայց էդ լա՞վ է, որ մի աղջկա համար այնքան արյուններ թափվեց, մեջ մտավ մի այլը։

Օրհնած, մեզ ի՜նչ, նրան պատասխանեց մի կարճլիկ մարդ, եթե այդ հարսանիքը չլիներ, մենք որտեղից մինչև յոթն օր, յոթն գիշեր կարող էինք առատ ուտել-խմել և քեֆ անել։

Էդ դրուստ է, մեջ մտավ մի գյուղացի երիտասարդ, բայց գիտե՞ք, Ալեքսանը ի՜նչ տղա էր... Ամբողջ գյուղի ուրախությունն էր նա։ Նրա ղոչաղությունը, նրա խաղ ասելը, նրա բնավորությունը, ո՞վ ունի, ամենի համար նա յուր գլուխը չէր խնայի, բայց մի այդպիսի բարի և քաջ տղամարդը հիմա փտում է բանտի մեջ...

Մարդի ճակատին ինչ որ գրված է, էն կլի, երիտասարդի խոսքը կտրեց մի ծերունի։ Աստուծո գործերը չէ կարելի քննել, ի՞նչ մեր գործն է այդպիսի բաների վրա խոսելը...

Մարդիկ լռեցին, երբ որ մոտեցան նրանց դհոլ-զուռնա ածողները, և մի ահագին խայտաճամուկ բազմություն, որոնք պար գալով ուրախություն անելով մահտեսի Հակոյի տունը նան գուշտ էին անում մելիքի տանից։

Խոսողները խառնվեցան նրանց խմբին, և բոլորը դիմեցին դեպի մահտեսի Հակոյի տունը։

Նույն ավուր գիշերը մահտեսի Հակոյի տունը լիքն էր բազմությունով։ Այնտեղ հավաքված էին նրա բոլոր ազգականները, բարեկամները, ուտում, խմում և ուրախանում էին։ Մի հոգի միայն տխուր էր այդ տան մեջ, դա էր օրիորդ Հոիփսիմեն։ Նա միայնակ նստած էր մի փոքրիկ սենյակում և արտասուքը հեղեղի նման թափվում էր նրա գունատ թշերի վրա։

Նրա մոտ ներս մտավ Ջավահիրը, հինայի ամանը ձեռքում բռնած։ Օրիորդը շուտով սրբեց արտասուքը։

Աղջի՛, Հռիփսիմե, էլի ի՞նչ ես ունքերդ կիտել, էլ ի՞նչ կա, հարցրուց նա, դառնալով դեպի աղջիկը։

Ոչինչ, Ջավահիր, մի քիչ քեֆս լավ չէ՛, գլուխս պտույտ է գալիս... տխրությամբ պատասխանեց օրիորդը։

Քո աչքն էլ տրաքի քո սարսաղ գլխի հետ, բոլոր գյուղը քո հարսանիքով ուրախանում են, դու ասում ես քեֆս լավ չէ՛։

Ես ի՛նչ անեմ, որ չեմ կարող ուրախանալ...

Ջավահիրը ուշադրություն չդարձրեց նրա խոսքերին, բռնեց օրիորդի ձեռքիցը, ասաց մի փոքր պինդ ձայնով.

Էլի իծաներդ մոտ են էլի... շատ մի՛ խոսի, վեր կա՛ց, հինա եմ բերել, վեր կա՛ց ձեռքերդ ու մազերդ հինա դնեմ։

Օրիորդը հրաժարվեցավ։

Չէ՛, Ջավահի՛ր, թո՛ղ մնա էս գիշեր, աղաչում եմ քեզ, թող մնա էս գիշեր, ասաց նա տխուր ձայնով։

Աղջի գժվել ես, ի՞նչ ես խոսում, խնամոնց տնից բերած հինան է։

Ինչ կուզի, թող լինի, ես չեմ կարող...

Գնամ մորդ ասեմ, սպառնական կերպով խոսեց Ջավահիրը։

Չէ՛, Ջավահիր, մի՛ ասա, աղաչում եմ քեզ, թո՛ղ մնա այս գիշեր։

Ջավահիրը, նկատելով օրիորդի ողորմելի կերպարանքր, խղճաց նրա վրա։

Խե՜ղճ աղջիկ, ասաց նա, ես քո դարդը իմանում եմ.․․

Եվ թողեց նրան միայնակ։

Կես գիշերից երկու ժամ անց էր, երբ մահտեսի Հակոյի տնեն ուրախացող բազմություն հեռացավ։ Ճրագները հանգցրին և մնացածները քուն մտան։

Իսկ Հռիփսիմեից վաղուց փախել էր քունը։ Նա անհանգիստ մինին սպասում էր յուր սենյակում։ Հանկարծ այնտեղ մտավ նրա եղբայրը՝ Ստեփանը։

Շտապի՛ր, Հռիփսիմե՛, ժամանակը կորչում է, շտապի՛ր գնանք, ասաց նա, բռնելով քրոջ ձեռքից։

Հռիփսիմեն վերջին անգամ նայեց ծնողական տան վրա և մի քանի կաթիլ արտասուք թափելեն հետո, եղբոր հետ դուրս եկան տանից։

Այդ այն խորհրդական գիշերն էր, որ բանտի պահապանը խոստացել էր ազատել Ալեքսանին։ Նրանք հասան այն ամրոցին, որի ստորերկրյա խորշերում փակված էր օրիորդ Հռիփսիմեի անքուն գիշերների առարկան։

Նրանք անհամբեր սպասում էին նշանակյալ տեղում, երբ հայտնվեցավ պահապանը։

Ո՞ւր է Ալեքսանը, հարց արին նրանից։

Ահա՛ տանում են, ցույցտվեց նա խավարի մեջ։ Նրանք նշմարեցին երկու մարդ, որոնք տանում էին մի բան։

Նրանք մոտ գնացին և տեսան մի դիակ արյունով շաղախված։

Օրիորդը հառաչեց և ընկավ գետին....

Քանի օրից հետո, պատառոտած շորերը հագին, կիսամերկ և խառնված մազերով մի աղջիկ վազ էր տալիս դաշտերում։ Ստեփանը կամենում էր բռնել նրան և չէր կարողանում։ Աղջիկը վազեց և վազեց վերջապես ընկավ մի թարմ հողադամբարանի վրա, ուր դրած էր անբախտ Ալեքսանի մարմինը։

Այդ աղջիկը դժբախտ Հռիփսիմեն էր։ Խղճալին ցնորված էր արդեն...

Ամեն մի սպանություն է նողկալի, իսկ մտավորականի սպանությունը մակդիր չունի: Թուրք բարձրաստիճան պաշտոնյաները հայ մտավորականների սպանության սև գործը հանձնարարում էին, կարծեմ, ո՛չ իրենց պաշտոնակիցներին և նույնիսկ ո՛չ իրենց ազգակիցներին:
Տգեղ, շատ տգեղ, նողկալի բան եղավ, ավելի նողկալին դժվար է պատկերացնել: Որևէ տնօրենի, որևէ նախարարի, որևէ ունևորի սպանությունը ինչ-որ տրամաբանության տրվում է,- սպանում են, որպեսզի իրենցով զբաղեցնեն նրանց տեղերը,- սա մտքի ու անգամ սև երևակայության սահմաններում չտեղավորվող սպանություն է, սա զառանցանք է: Իրենցո՞վ են լցնելու այն տեղը, որ կոչվում էր Վարդգես Պետրոսյան: Այդպիսի կարգավիճակ չկար, ինչպե՞ս են լցնելու, այդպիսի տեղ չկար: Նա ինքն էր տեղ ու պաշտոն ու գործ: Թե՞ նպատակը հենց այդ խիզախ, շարժուն, սթափ, անընկճելի մարդուն, որ ամեն օր ու ամենուր կարողանում էր գործ ստեղծել ու «Վարդգես Պետրոսյան» կնքել, այդ եզակի գործչին վերացնելն է եղել: Սա արդեն համահանրապետական, համազգային հասարակական-քաղաքական մեր կյանքի բացահայտ կողոպուտն է, սա բաց մարտահրավեր է մեր գոյության բուն հիմքին:
Եվս մի երկու այսպիսի խուլ թխկոց՝ և մեր ժամանակի կափարիչը կմեխվի անժամանակ, և ձեր մեջ այլևս սթափ մտքի մարդ չեք ունենա:
Դեռ հազար տարի առաջ մեր պատմիչը, լսածով, հիշատակել է առասպելների հեռավորարևելյան մի երկիր, որի բնակիչները հարազատներով հավաքվում ու իրենց հանգուցյալ ավագի գլուխը ուտում են: Տարօրինակը, զառանցայինը, բնազանցականը այն էր լինելու, որ ավագները խժռեին կրտսերներին, դա ցեղի ինքնաոչնչացում կնշանակեր, և արժեր` որ այդպիսի ցեղը վերանար ու չլիներ, բայց մեզ համար անբարոյական ու անմարդկային է և այս: Հայ մարդու մեր ընկալման առաջ և այս է մղձավանջային, անկախ այն բանից, թե իրենց կարծիքով ինչից են ազատվել մարդասպանները կամ ինչի են տիրացել:
Ազատվել են նրա սթափեցնող ներկայությունից: Տիրացել են մի հրապարակի, որի կարգադրիչը հիմա արդեն խելագարությունն է:
Իրենք թերևս իրոք ազատվել են, իսկ մենք ահա զրկվել ենք ավագի նրա վստահ, գոնե արտաքուստ անխռով, ստեղծիչ ներկայությունից:
Եվս մի քանի դավադիր թխկոց՝ և ծանոթ երկրի նշանները կվերանան, և սա հայրենիք չի թվա և սա հայրենիք չի լինի: Սա կլինի մեզ օտար, խորթ, այլև թշնամի, հեռավորարևելյան առասպելների մի տարածք, որի մասին որպես ոչ զավակներ, այլ օտարներ, ոչ լսածով, այլ տեսածով կվկայեն, թե այնտեղ վանել էին բանականությունը և նրանց առաջնորդը տենդագին խուճապն էր:
Ափսոս, իր «Երկիր Նաիրին» հույս էր տալիս, թե վերադարձել է երիտասարդ տարիների Վարդգեսը և եզակիորեն իրեն հայտնի միջոցներով մեր օրը դարձյալ լցնելու է նույն անչար չարությամբ, նույն խնդուն խանդով, տան որդու նորոգիչ անհանգստությամբ ու տանտիրոջ չափավոր պահպանողականությամբ:
Ափսոս, հեռացավ այս տարածքն ու այս ժամանակը ստուգապես մերայինացնող վաղածանոթ, մտերիմ նշաններից ևս մեկը:

Այդպե՛ս է. ես պնդում եմ. նրանք օգնություն կստանան, կազատվին և դուք, հոռետեսներդ, կամաչեք այն ժամանակ... եռանդով բացականչեց օրիորդ Սևիկյանը և արագ յուր տեղը նստելով՝ երեսը դարձրեց դեպի ուսուցչանոցի այն պատը, որի վրա կախված էր դպրոցի հիմնադրի սևաներկ պատկերը։

Օրիորդն այլևս չէր կամենում նայել յուր պաշտոնակիցների վրա, որոնք, կարծես դիտմամբ, զայրացնում էին իրան։ Այդ պատճառով նա աչքերը սևեռեց հաստափոր հիմնադրի ուռած երեսին և ծալ-ծալ ծնոտին, որոնք ներկայացնում էին կուշտ կերած ու խմած մի մարդու, որ պատրաստվում է քնել։ Եվ սակայն, չնայելով պատկերի այդօրինակ արտահայտությանը, նա կարողացավ ոգևորել օրիորդին, որ մի քանի վայրկյան նրան դիտելուց հետո, նորեն վեր թռավ տեղից և ձեռքը դեպի պատկերն ուղղելով հանդիսաբար բացականչեց.

Պարոննե՛ր և օրիորդնե՛ր. այս պատկերը նախատում է ձեզ՝ ձեր աններելի թերահավատության համար... նայեցեք սրա պատկառելի դեմքին, սրա կրակոտ աչքերին և ասացեք. արդյոք չե՞ք ճնշվում սրա առաջ, արդյոք ամոթահար չէ՞ անում սա ձեզ...

Իմ ընթերցողները, իհարկե, գուշակեցին, որ այս խոսակցությունը տեղի էր ունենում հայոց դատարկ մնացած դպրոցներից մինում, ուր այդ օրը դիպվածո՞վ, թե՞ կանխավ սահմանած ժամադրությամբ, հավաքվել էին հայոց պարապ մնացած ուսուցիչներն ու վարժուհիները «հոգեզվարճ բամբասանքով» զբաղվելու, կամ, ինչպես իրենք էին ասում՝ «ազգային նորություններից» խոսելու:

Օրիորդ Սևիկյանի վերջին բացականչությունը, որ, ըստ երևույթին, յուր հոգվո ամենաքնքուշ լարերի ձայնն էր, և այդ պատճառով էր նրա շարժուն ու կենդանի դեմքի վրա մի թեթև շառագույն բերավ, ոչ միայն ցանկալի ազդեցություն չարավ պաշտոնակիցների վրա - այլև շատերի ծիծաղը շարժեց:

Դրանցից մինն էր պ. Մեհերյանը։ Սա թեպետ մեծ խելքի տեր չէր, բայց որովհետև ավելի շատ լռում էր, քան թե խոսում, այդ պատճառով օրիորդները վախենում էին նրանից՝ իբրև խորագետ մարդուց։

Ի՞նչի համար եք ծիծաղում, պարոն Մեհերյան, ձայն տվավ օրիորդ Լազարյանը, իբր թե Սևիկյանին պաշտպանել կամենալով, բայց նա իսկապես ցանկանում էր վարժապետի ծիծաղի պատճառն իմանալ, որպեսզի ինքն էլ ծիծաղեր։

Ես չեմ ծիծաղում, ասաց Մեհերյանը։

Ոչ, ծիծաղում էիք. ես այդ տեսա, պնդեց օրիորդը։

Այո՛, այո՛, ծիծաղում էիք. մենք տեսանք, ինչո՞ւ համար եք ծիծաղում, ձայն տվին այս ու այն կողմից մի քանի վարժուհիներ, գրեթե ճչալով։

Դեհ, լավ, ծիծաղում էի. ի՞նչ եք ուղում այժմ, խոսեց Մեհերյանը կարծես բարկացած։

Կամենում ենք, որ ձեր ծիծաղի պատճառը բացատրեք, պատասխանեց օր. Լազարյանը։

Ծիծաղում եմ նրա համար, որ օր. Սոփին (Սևիկյան) այս պատկերի աչքերում կրակ է գտնում և կամենում է, որ մենք նրանով ոգևորվենք։

Ի՞նչ, ուրեմն դուք կրակ չե՞ք գտնում, ճչալով հարցրեց օր. Լազարյանը, աշխատելով յուր ծիծաղը բռնել:

Ինձ թվում է թե՝ այդ աչքերի չորս կողմից երկու ֆունտ ճարպ կհանեին, եթե մեռած ժամանակ անդամատեին... պատասխանեց պ. Մեհերյանը և նորից ծիծաղեց, հավատալով որ շատ սրամիտ դիտողություն է արել։ Բայց որովհետև վարժուհիներն էլ այդ կարծիքին էին, ուստի նրանք Էլ սկսան ծիծաղել։

Օրիորդ Սևիկյանը նորից վեր կացավ, դառնությամբ նայեց յուր շուրջը, և նորից խոսեց.

Պարոննե՛ր, գուցե ես սխալվեցա որ կրակ գտա այս բարերարի աչքերում. ներողություն եմ խնդրում այդ մասին: Բայց այն, որ ասացի թե՝ սա ամոթահար պիտի անե ձեզ, իրավացի էր: Դուք ձեր հոռետեսությամբ չար ապագա եք գուշակում մեր տաճկահայ եղբարց համար։ Ասում եք թե՝ բռնության երեսից փախչողներն ու մեզ ապավինողները՝ քաղցից ու մերկությունից պիտի կոտորվին, իսկ բուն հայրենիքում մնացողները՝ բարբարոսների սրածությունից։ Այդպիսով ուրեմն, եթե ձեզ հավատանք, տաճկահայերի համար երկու ելք է մնում, կամ ազգովին կորուստ, կամ հավիտենական ստրկություն։ Իսկ ես ասում եմ, որ դուք ամենքդ էլ չարաչար սխալվում եք։ Մի ազգ, որ ունի յուր մեջ այնպիսի հարուստ ու կարող անձինք, որպիսին մեր ազգն է, անկարելի է, որ թույլ տա յուր որդվոցը այդ ձևով անհետանալ։ Մեր հարուստները, այո՛, սիրտ ունին, հոդի ունին և ճգնաժամի միջոցին՝ բախտի ձեռքը չեն թողնիլ օգնության կարոտ եղբորը։ Իբրև ապացույց՝ բերում եմ ձեզ ահա այս պատկերը...։ Ո՞վ է սա. մի հարուստ, գուցե և տգետ հայ, բայց յուր բոլոր կարողությունը կտակել է ազգին, նրա միակ կամքը փրկել է հարյուրավոր մանուկներ տգիտության ճանկերից։ Արդ, եթե մի հասարակ հարուստ կարողացել է այս անել, ինչեր չեն անիլ այժմ մեր միլիոներները, որոնց թիվը, բարեբախտաբար, հետզհետե աճում է շնորհիվ Բաքվի ինքնաբուխ ոսկիների...

Ասում եք թե՝ ընդհանուր գաղթականների կարիքը հոգալու, նրանց նորեն հայրենիք վերադարձնելու, կամ Հայաստանում մնացող սովալլուկների դրությունը բարվոքելու համար բավական է հինգ հարյուր հազար ռուբլի։ Այդ, մի՞թե հայ ազգը այնքան ընկել, նվաստացել է, որ նրա հարուստները իրանց եղբարց փրկության համար չեն կարող այդ փոքրիկ գումարը հայթայթել... Փոքրի՞կ. 500 000-ը փոքրի՞կ գումար է, ճչալով հարցրեց վարժուհիներից մինը։

Այո, մի ընդհանուր կարոտություն դարմանելու համար շատ փոքր է, շարունակեց ճառախոս օրիորդը, և այդ գումարը կարող է հայթայթել հենց մեր այսօրվա հարուստներից մինը...

Եթե կամենա, ընդհատեց Մեհերյանը։

Եվ անպատճառ կկամենա, հարեց օրիորդը եռանդով։

Երևակայեցեք, որ մենք այսօր այնպիսի հարուստներ ունինք, որոնց օրեկան եկամուտը հասնում է տասը, քսան և, մինչև անգամ, երեսուն հազարի...

Երեսուն հազա՞ր... ի՞նչ եք ասում, հեղե՞ղ է այդ, թե՞ կարկուտ, որտե՞ղ են պահում այդ փողերը, ընդհատեց օրիորդին մի հաստ վարժուհի և աչքերը չռեց նրա վրա։

Այո՛, օրեկան երեսուն հազար, այդպես է ասում հայրս, որ լավ տեղյակ է Բաքվի հարուստների առասպելական եկամուտներին։ Եվ, նրա ասելով՝ հենց այդ է պատճառը որ մի միլիոն ռուբլին, որ մինչև այսօր 60 կամ 70 տարվա մեջ էին աշխատում, այժմ մարդիկ գանձում են մի քանի ամսվա ընթացքում։ Արդ, մի՞թե չէ կարելի հուսալ՝ թե կգտնվեն մեր մեջ չորս-հինգ այդպիսի հսկա հարուստներ, որոնք կժողովեն իրանց մեջ պահանջված հինգ հարյուր հազարը և կբարվոքեն դրանով մի ամբողջ ազգի թշվառ կացությունը։

Պարոն տեսուչը որ, թեև նոր էր մտել ուսուցչական սենյակը, բայց լսել էր օրիորդ Սևիկյանի բոլոր ճառախոսությունը, իրավունք տվավ նրան այդպիսի գեղեցիկ հույսերով իրան պարուրելու: Բայց որպեսզի համոզեր, նաև, մյուս թերահավատներին, հետևյալն ասաց.

Փաստը, հարգելի օրիորդ, ամենից զորավոր միջոցն է թերահավատներին հավատի բերելու համար։ Եթե Քրիստոս Թովմայի մատնեքը յուր կողը խրած չլիներ, մինչև այսօր էլ խեղճ առաքյալը անհավատների շարքը կդասվեր։ Եկեք մի շոշափելի փաստ տվեք այս անհավատների ձեռքը, եթե կամենում եք, արդարև ամոթահար անել նրանց։

Ուրիշ ի՞նչ փաստ կարող եմ տալ, մի՞թե դպրոցի հիմնադրի այս պատկերը բավական զորավոր փաստ չ՞է ձեր առաջ։

Դա հին է. դուք ավելի նոր, ավելի շոշափելի փաստ կարող եք ձեռք բերել, եթե կամենաք։

Օրինա՞կ:

Իսկույն կասեմ։ Այստեղ, Թիֆլիսում, ինչպես գիտեք, ապրում են այդ նավթային կրեսոսներից մի երեքը, չորսը։ Եկեք դիմեցեք դուք նրանց։ Այս րոպեին ես ինձ մոտ ունիմ պատշաճավոր իշխանության կողմից տրված ժապավինյալ մատյան։ Վերցրեք ձեզ հետ այդ մատյանը և դիմեցեք հիշյալ հարուստներից մինին և նպաստ խնդրեցեք գաղթականների օգտին։ Եթե այդ հսկա հարուստներից մինը միանվագ 100 ռ. ստորագրեց ձեր մատյանում, այդ կնշանակե թե՝ նա հազարներ կստորագրե, եթե ավելի կշիռ ունեցող անձինք ներկայանան նրան, իսկ եթե ոչ...

Ես հավատացած եմ որ 1000 էլ կստորագրե, եռանդով բացականչեց օր. Սոփին՝ ընդհատելով տեսչին։

Եթե այդպես է, վերցրեք մատյանը և հենց այս րոպեին էլ դիմեցեք նրանցից մեկին։

Ամենայն սիրով, տվեք ինձ մատյանը։

Իսկ դուք առաջ որի՞ն կդիմեք։

Որն ուզում է լինի, ինձ համար միևնույն է։

Ես խորհուրդ կտայի գնալ Փիլարյանի մոտ։ Նա թեպետ միլիոներ, բայց գավառացի է. հետևապես թե ավելի զգայուն սիրտ կունենա և թե կցանկանա յուր առատաձեռնությամբ շլացնել թիֆլիսցի վարժուհուն։

Այս ասելով տեսուչը վերադարձավ յուր սենյակը և ժապավինյալ մատյանը բերելով հանձներ օր. Սևիկյանին։

Վերջինս գործը այն աստիճան հաջողված էր համարում, որ ուսուցչանոցից ելնելու ժամանակ կարևոր համարեց պահանջել, որ եթե ինքը վերադառնա Փիլարյանի տնից մի կլորիկ գումարով, պ. Մեհերյանը պիտի չոքե ուսուցչանոցում և ներողություն խնդրե յուր խոսքերը ծաղրելուն համար։

Այո՛, այո՛, գոչեցին այս ու այն կողմից վարժուհիներն ու վարժապետները։

Բայց պ. Մեհերյանը, որ շատ թանկ էր գնահատում յուր պատիվը, համաձայնվեց այ պահանջին միայն մի պայմանով, այն է, որ Սևիկյանը ստանար Փիլարյանից առնվազն 500 ռուբլի. հակառակ դեպքում օրիորդն ինքը պիտի չոքեր ուսուցչանոցում ։

Սոփին պետք է վախենար այս պայմանից, բայց նա այն աստիճան էր հավատում միլիոներ Փիլարյանի առատաձեռնության, որ սիրով ընդունեց այս պայմանը և մատյանը կռան տակն առնելով՝ հեռացավ։

Մի քառորդ ժամից ետ նա արդեն կանգնած էր Փիլարյանի տան առաջ։ Հազիվ օրիորդը յուր քնքշիկ մատով էլեկտրրիկ հնչակի կոճակը խթեց, և ահա դուռը բացվեցավ, և նրա առաջ արձանացավ «կռոյի» դեմքով, բայց բարապանական կատարյալ համազգեստով մի դռնապան, որ անշնորհք քաղաքավարությամբ հայտնեց օրիորդին թե՝ տիկին և պարոն Փիլարյանները հենց իսկույն դուրս պետք է ելնեն տնից՝ այցելության գնալու համար։

Եվ արդարև, հազիվ դռնապանը յուր զեկուցումը տվավ, և ահա մի փայլուն ու փառավոր կառք, լծված անգլիական ահիպարանոց ձիերով՝ եկավ ու կանգնեց տան մուտքի առաջ։

«Անհարմար ժամանակ եկա», մտածեց ինքն իրան օրիորդը և չկամենալով պատահել այստեղ տանտերերին խույս տվավ դեպի մերձակա փողոցը, որոշելով այցելել նրանց մի երկու ժամից։

Հեռանալու ժամանակ նրա ուշադրությունը գրավեց Փիլարյանի շքեղ կառքը յուր փայլուն արտաքինով, մետաքսազարդ ներքինով և անգլիական ահավոր նժույգներով, որոնց աչքերից կրակ՝ իսկ ռունգերից ծուխ էր դուրս գալիս։

Անկարելի է, որ այս հոյակապ տան մեջ ապրող և այս փառավոր կառքով պտտող մարդիկ փոքր ու գծուծ հոգի ունենան... մտածեց օր. Սևիկյանը և հեռացավ։

Մի քանի վայրկյանից Փիլարյանների կառքը յուր ռետինե, անձայն անիվներով և ամեհի, արագաքայլ նժույգներով սլացավ վարժուհու առջևից։ նրա մեջ ձգված ամուսինների վրա օրիորդը նայեց բարեհաճ աչքով (որովհետև հավատում էր նրանց վեհանձնության) և ինքը յուր մեջ որոշեց, թե արդարև Փիլարյանները արժանի էին այն ամենին, ինչ որ աստված պարգևել է նրանց։

Չնայելով, որ երկու երկար ժամեր ուներ յուր տրամադրության ներքո, այնուամենայնիվ, օրիորդը չկամեցավ վերադառնալ տուն քանի դեռ սպասված գումարը չէր ստացել: Այդ պատճառով նա ուղղվեց դեպի բազմամարդ պրոսպեկտը, ուր օրվա այդ ժամին զբոսնում էր պարապորդների մեծ բազմություն, որի 8/10-ը հարկավ, կանայք էին։ Օր. Սևիկյանի համար, իհարկե, դժվար չէր ընկերուհի գտնել զբոսնող բազմության մեջ, բայց նա դրա համար չմտածեց, որովհետև յուր ուղեղը ավելի ծանրակշիռ խնդրով էր զբաղված։

«Ի՞նչ պիտի անեմ, եթե հանկարծ մերժեն ինձ և կամ 1000, 500 ոուբլու փոխարեն՝ միայն 100 ստորագրեն... Մի՞թե պիտի չոքեմ ուսուցչանոցում և ներողություն խնդրեմ պ. Մեհերյանից...» ։

Այս միտքը, որ անսպաս կերպով ծնունդ առավ օրիորդի գլխում, դող հանեց նրա սիրտը. Սոփին երկչոտ չէր. բայց հպարտ էր և պատվասեր։ Նա, արդարև, չէր կարող մինչև այդ կետն ստորանալ։ Ինչո՞վ պիտի ուրեմն վերջանար գործը, եթե ձեռնունայն վերադառնար Փիլարյանների տնից։ Այս մտածությունը շատ պիտի տանջեր օրիորդին, եթե, բարեբախտաբար, մի ավելի մխիթարական միտք չհաջորդեր առաջինին։

«Ի՞նչ իրավունք ունիմ ես կասկածելու այնպիսի մարդկանց առատաձեռնության վրա, որպիսին են Փիլարյանները, կշտամբեց ինքն իրան օրիորդը, մարդիկ, որոնք օրեկան առնվազն տասը հազար եկամուտ ունեն, մի թե կարող են մերժել իրանց օրվա եկամտի մի տասանորդը հայ վարժուհուն, որ ողորմություն է խնդրում յուր մերկ ու թշվառ հայրենակիցների համար։ Ոչ, անկարելի է։ Նրանք էլ հայեր են. նրանք էլ սիրտ ունին. նրանք հո չեն կարող հանգիստ հոգով վայելել աստծո տված այդ մեծափարթամ հարստությունը, եթե առատորեն բաժին չհանեն իրենց մերկ, քաղցած և անպատսպարան ազգակիցներին։ Բոլոր հայությունն զբաղված է այսօր հալածական հայ գաղթականներին խնամելու և պատսպարելու հոգսերով, նույնիսկ բազմանդամ ընտանիքների աղքատ հայրերը ազատ չեն համարում՝ իրենց այդ թշվառներին օգնելու պարտավորությունից, օտարներն անգամ ձեռք են կարկառում նրանց, մի՞թե, ուրեմն, միլիոնատեր Փիլարյանները անտարբեր պիտի մնան դեպի թշվառության այս զոհերը.., հարկավ, ոչ։ Հարստությունը, որ շատ վայելչության հետ է ծանոթացնում մարդկանց, անշուշտ Փիլարյաններին էլ ծանոթացրած կլինի այն քաղցր ու անսահման հաճույքի հետ, որ մարդ արարածն զգում է յուր կարոտ նմանին օգնած ժամանակ...»։

Այս մտածություններն այն աստիճան էին գրավել օրիորդ Սոփիին, որ նա չէր կարողացել նկատել թե՝ վաղուց արդեն հեռացել է պրոսպեկտից և թափառում է Վերայի փողոցներում։ Ուստի երբ սթափվեց, նայեց ժամացույցին, տեսավ, որ երկու ժամն արդեն անցել է։ Ուստի շտապեց դեպի անցնող ձիաքարշը և նստելով նրա վրա, դիմեց դեպի Փիլարյանների տունը։

Այս անգամ արդեն համազգեստ հագած «կռոն» խիստ սիրալիր ժպիտով ընդունեց օրիորդին և, բացի այդ, կարևոր համարեց հայտնել, որ «աղջիկ պարոնն ու աղան հենց նոր վերադարձան այցելատեղից»:

Վերին հարկում օրիորդին ընդունեց մաքուր հագնված մի սպասավոր, որ առաջնորդեց այցելուին դեպի նախասենյակը և այդտեղ գտնվող հնչակը խթելով՝ հայտնեց ում որ անկ էր նորեկ հյուրի մասին։

Երևեցավ իսկույն մի նորատի սպասուհի, որ շնորհաշուք կերպով ողջունելով օրիորդին, լսեց նրա զեկուցումը՝ թե կամենում է տեսնել տիկին Փիլարյանին։ Առաջնորդելով հյուրին դեպի ընդունարանը, սպասուհին շտապեց տիրուհու մոտ, հարկ եղածը նրան հայտնելու։ Ապա նորեն վերադառնալով՝ ավետեց օրիորդին թե՝ տիկինը կբարեհաճե ընդունել իրան մի քանի վայրկյանից:

Օրիորդը, որ մինչև այն նստած էր փոքրիկ ծակոտկեն աթոռի վրա, կարծես, համարձակություն առնելով այդ հայտարարությունից, երբ սպասուհին հեռացավ, ինքն էլ վեր կացավ տեղից և առաջանալով դեպի փափուկ թավշապատ բազկաթոռը, ձգվեցավ նրա մեջ և սկսավ դիտել ընդունարանի հարուստ զարդարանքները, որոնք բոլորն էլ փարիզական արհեստի արտադրություններ էին։

Մինչդեռ նա հանգիստ նայվածքով և թաքուն հիացմամբ դիտում էր իրեն շրջապատող ճոխությունները, հանկարծ նրա ականջին զարկեց տիկին Փիլարյանի ձայնը։ Նա վիճում էր ընտանիքի անդամներից մեկի հետ։

Օրիորդը, որ լավ ականջ ուներ, լսողությունը լարեց։

Ասում եմ, որ պետք է անպատճառ կտրել... այդպես թողնել անկարելի է... բարկացած և հրամայող ձայնով խոսում էր տիկինը։

Իսկ ես ասում եմ, որ թույլ չպիտի տամ... կտրել անկարելի է... պատասխանում էր ավելի հանդարտ, բայց հաստատուն ձայնով մի տղամարդ, որ ըստ երևույթին պ. Փիլարյանն էր։

Ինչպե՞ս թե թույլ չես տալ։ Դու ուրեմն կամենում ես, որ փողոց դուրս եկած ժամանակ մեզ ծաղրեն...

Ո՞վ պիտի ծաղրե, ա՛յ կին, ինչեր ես խոսում։ Ամբողջ Թիֆլիսում որի՞նն է կտրած որ մենք կտրենք։

Դու թիֆլիսցիների ընկերը չես, Թիֆլիսումն էլ շատ միլիոներներ չկան, բայց դու միլիոներ ես... բացի այդ, ո՞վ ունի այստեղ ճաշակ, ո՞վ է ծանոթ Եվրոպայում ընդունված նորություններին։ Դու նայիր թե՝ ինչպես են անում Փարիզում, Լոնդոնում և նույնիսկ Պետերբուրգում. ամեն տեղ էլ կտրում են։ Այդ է այժմյան ընդունված ձևը, որ գործնականապես էլ օգտավետ է, այսինքն փոշուց ու ցեխից ազատ է մնում։

Ավելնորդ են այդ խոսակցությունները, ասում եմ որ չեմ կտրիլ, և թույլ չեմ տալ որ կտրեն։ Նորաձևության հետևեցեք դուք որքան կարող եք։ Եթե ցանկանում եք, պատվիրեցեք, որ փետուրների փոխարեն աշտարակներ կանգնեցնեն ձեր գլխարկների վրա. ես ընդդիմանալու բան չունիմ։ Բայց խնդրում եմ, որ թույլ տաք չորքոտանիներին ապրել աշխարհում այնպես, ինչպես որ ստեղծել է նրանց աստված, այսինքն, առանց նորաձևության, առանց մոդաների...

Օ՜, տգիտություն, տգիտություն, ի՞նչ չարիքներ չես գործում, բացականչեց ողբերգական ձայնով տիկին Փիլարյանը և լռեց։

Ըստ երևույթին նա հեռացավ ուրիշ սենյակ:

«Ի՞նչ վեճ է այս, տեր աստված, մտածեց ինքն իրեն օրիորդ Սևիկյանը. մի՞թե միլիոների տանն էլ են վիճում... մի՞թե նրանք է՞լ ունին ցավեր...»։

Այս հարցին, սակայն, նա չկարողացավ պատասխանել: Բայց հիշեց իմաստունների այն խոսքը թե՝ «Աշխարհում ոչ ոք է երջանիկ...»։

Վերջապես մի քառորդ ժամից ետ ընդունարանի դուռը հուշիկ բացվեցավ և երևաց տիկին Փիլարյանը։

Նա միջահասակ, գիրուկ մարմնով, բայց դալկադեմ մի կին էր։ Ուներ մեծ-մեծ աչքեր, որոնց մեջ սակայն մարած էր երիտասարդական կրակը, մեծ և կիսաբաց բերան, որ եզերված էր հաստ շրթունքներով, դրանցից վերինը քաշված լինելով դեպի ռունգը՝ արտահայտում էր մշտական դժգոհություն։ Նրա երկու ականջներից կախված էին երկու խոշոր ադամանդներ, իսկ կրծքի ու մատների վրա շողում էին գույնզգույն գոհարներ։ Տիկնոջ հագուստը շքեղ էր և հարուստ, բայց նա գեղեցկություն չէր տալիս նրա հասակին։ Փոքրիկ կուրծքն ու կարճ թիկունքը, որոնք ամփոփված էին ավելի ևս կարճ սեղմիրանի մեջ, կազմում էին հակակշիռ նրա մարմնի ներքին մասին, որ ավելի երկար էր։ Այդ պատճառով և մետաքսյա հագուստը, որ կարված էր ըստ վերջին տարազու, չէր գեղեցկացնում նրան։ Ուռած ու փքված թևերը, որ փարիզեցի արվեստագետները հնարել են, երևի իրենց գեղեցկուհիներին հրեշտակների կերպարանք տալու համար, տիկին Փիլարյանին նմանեցնում էին ուռած հնդկահավի, որ ճեմում է յուր մարիների մեջ:

Ծանր քայլերով մոտեցավ տիկինը օրիորդին, որ արդեն ոտքի էր ելել և հպարտ գլուխը աննշմարելի կերպով խոնարհելով՝ ողջունեց նրան:

Դուք կամեցել էիք ինձ տեսնե՞լ, հարցրեց նա օրիորդին առանց նստել առաջարկելու։

Այո՛, մեծապատիվ տիկին, ես կամենում էի առաջարկել ձեզ... Օրիորդը խոսքը վերջացնելու փոխարեն ձեռքի մատյանը երկարացրեց դեպի առաջ և մեկ էլ նորեն ետ ամփոփեց նրան:

Այդ ի՞նչ է, ստորագրության մատյա՞ն:

Այո՛, ինչպես գիտեք, գաղթականների թիվը հետզհետե ավելանում է քաղաքումս, օգնության հասնող ձեռքերը սակավաթիվ են. իսկ ձեռք բերված նպաստներն՝ աննշան.. հարյուրավոր տղամարդիկ, կանայք ու մանուկներ թափառում են փողոցներում քաղցած, բոկոտն և անպատսպարան... դրանք բոլորն էլ կարոտ են զորավոր ձեռքի օգնության, աննշան նվերները չեն կարող ընդհանուր աղետը դարմանել... այս մատյանը հանձնված է ինձ մասնաժողովի կողմից...

Օրիորդը տակավին շարունակում էր յուր ճառը, երբ տիկ. Փիլարյանը յուր արդեն բաց բերանը մի փոքր էլ բանալով, ընդհատ և, կարծես, ակամայից խոսող ձայնով ասաց.

Ցավում եմ, որ անհարմար ժամանակ եք եկել... այժմ ես զբաղված եմ մի ընտանեկան ծանր խնդրով, որի անհաջող լուծումը մեծ հոգս պիտի պատճառե ինձ... բարեհաճեցեք վաղը շնորհ բերել... եթե ձեր բախտից հիշածս խնդիրը ըստ իմ ցանկության լուծումն ստանա, գուցե ավելի մեծ գումար ստորագրեմ...:

Ներեցեք, խնդրում եմ... ես չգիտեի... ներեցեք... ես կերթամ. աստված տա, որ այդ ընտանեկան ծանր հոգսը ամենահաջող լուծումն ստանա...Եթե կհրամայեք, ես կարող եմ գալ մի քանի օրից...

Ոչ. վաղը շնորհ բերեք։ Խնդիրը մինչև այն լուծված կլինի, ասաց տիկինը։

Օրիորդ Սևիկյանը խոնարհ հարգանոք և շնորհալի ժպիտով ողջունեց տիկնոջը և դուրս գնաց։

Ամեն ընտանիք ունի յուր հոգսերը, մտածում էր նա սանդուղքից իջնելով. Մենք այնպես ենք կարծում թե միլիոնատերը հոգս ու ցավ չունի, թե ամեն օր նրան շրջապատում են հրճվանք, խնդություն ու ծիծաղ: Բայց, ընդհակառակը, մեծ սարի վրա մեծ էլ ձյուն է նստում... ով գիտե ի՞նչ դժվարատար վիշտ է ծանրանում այժմ տիկին Փիլարյանի սրտին... և որքան զորավոր է այդ վիշտը, որ միլիոնը չի կարողանում նրան մեղմել...: Այս մտածությամբ դուրս գնաց օր. Սևիկյանը Փիլարյանների տնից, որոշելով վերադառնալ այդտեղ հետևյալ օրը, միևնույն ժամին։

Այդ ավուր երեկոյան Սոփին գնաց, մինչև անգամ, եկեղեցի և, իբրև հայոց բարեպաշտ վարժուհի, երկու հատ 10 կոպեկանոց մոմեր վառեց ս. աստվածածնի առաջ, խնդրելով նրան` հաջող լուծումն տալ տիկին Փիլարյանի ընտանեկան մեծ խնդրին, որպեսզի նա յուր ստորագրության մատյանում 1000 ռուբլի ստորագրելով՝ թե գաղթականներին զգալի մի օգուտ բերե և թե իրեն ուսուցչանոցի մեջ չոքելուց ազատե։

Եվ հետևյալ օրը, մևնույն ժամին, օրիորդ Սևիկյանը Փիլարյանի տան հնչակը քաշեց։

Համազգեստով «կռոն» դարձյալ դուռը բացավ և վերին դստրիկոնում միևնույն ձևով ընդունեցին օրիորդին և առաջնորդեցին դեպի ընդունարան։

Միակ նորությունը, որին հանդիպեց այսօր վարժուհին, այդ յուր նախկին ընկերուհիներից մինին, օրիորդ Լուսիկ Փամբուկյանին այդտեղ տեսնելն էր:

Վերջինս խիստ մտերմությամբ և սիրաժպիտ ողջունեց վարժուհուն և բազմեցրեց նրան ընդունարանի ամենից գեղեցիկ և ամենից զարդարուն բազկաթոռի վրա, կամենալով հասկացնել ընկերուհուն՝ թե՝ ինքն էլ որոշ իրավունքներ է վայելում այդ միլիոների տանը։

Լուսի՛կ, ի՞նչ ես շինում դու այստեղ, հարցրեց Սոփին հետաքրքրությամբ։

Երեխաներին հայերեն դաս եմ տալիս, պատասխանեց Փամբուկյանը։

Մի՞թե, ես այդ չգիտեի, իսկ երեխաներ շա՞տ ունին սրանք։

Ահա՛, նայիր, դրանք բոլորը Փիլարայանինն են... Այս ասելով օր. Փամբուկյանը մատնացույց արավ ընկերուհուն դեպի պատշգամբը, ուր այդ միջոցին խաղում էին մի քանի զույգ երեխաներ. նրանց հետ կանգնած էին մի խումբ գեղեցիկ հագնված զանազան տիպերի կանայք։

Իսկ սրա՞նք ովքեր են, հարցրեց Սոփին։

Դրանք էլ վարժուհիներ ու դաստիարակչուհիներ են: Այսքան բազմությո՞ւն...։

Այո՛, ամեն մի երեխա մի դաստիրակչուհի և մի սպասուհի ունի։ Տեսնո՞ւմ ես այս բարձրահասակ ու շիկահեր կինը։ Դա անգլուհի է, որ դաստիարակում է երեխաներից մինին և, միևնույն ժամանակ, անգլերեն սովորեցնում բոլորին։ Իսկ այս գեղեցիկ երիտասարդուհին, որ խաղում է երեխաների հետ, ֆրանսուհի է, որ վարում է նույնպիսի պաշտոն։ Այս կողմը կանգնած առողջ դեմքով ու խաժ աչքերով աղջիկը գերմանուհի է։ Այս անցուդարձ անողը ռուս է, մյուսները՝ սպասուհիներ են։

Աստված իմ. և այս երեխաների ուղեղը չի շփոթվում ամեն օր դաստիարակչուհիների և սպասուհիների այսքան բազմություն տեսնելով կամ նրանց լսելո՞վ...

Ամեն ոք պարապում է որոշ ժամերում, շփոթություն չի լինում։

Իսկ դու օրվա ո՞ր ժամերումն ես պարապում։

Ես ունիմ շաբաթվա մեջ միայն երկու ժամ։

Միայն երկու ժա՞մ... Եվ ի՞նչ ես սովորեցնում այդ երկու ժամում։

Միայն խոսել։

Ինչպե՞ս թե խոսել, ուրեմն այդ երեխաները հայերեն խոսել չգիտե՞ն։

Բնավ. տիկինը համոզված է, որ մինչև անգամ հարկավոր չէ նրանց հայերեն սովորել, «երեխաների լեզուն կկոպտանա, հայերենը գռեհիկ լեզու է, կոշտ է հնչում», ասում է նա։

Բայց ինչպե՞ս է, որ հրավիրել են քեզ:

Ինձ հրավիրել է ամուսինը, նա գավառացի լինելով դեռ մի փոքր հայություն ունի յուր մեջ, պահանջում է, որ որդիքը հայերեն սովորեն, տիկինը, իհարկե, չի հակառակում, որովհետև գիտե, որ ամուսինը կամակոր է, նրան համոզել չի կարող, բայց դրա փոխարեն ինքն էլ որդվոց հետ հայերեն չի խոսում։

Հապա ինչերե՞ն է խոսում:

Յուր չգիտցած լեզուներով:

Այսինքն։ Ռուսերեն, ֆրանսերեն:

Բայց եթե չգիտե, ինչպե՞ս է խոսում։

Օրվա մեջ հազիվ է յուր երեխաներին մի քանի վայրկյան տեսնում, իսկ այդ վայրկյանների համար մեծ պաշար չէ հարկավոր: Մի երկու զույգ «մայա-տվայա», մի քանի հատ «բոնջուր-մոնժուր» և այդպիսով նրա զրույցը վերջանում է:

Օրիորդ Փամբուկյանի տված տեղեկությունները անհաճո տպավորություն արին Սևիկյանի վրա, նա սկսավ վախենալ «քիչ ստանալու» համար, և մտածում էր տիկնոջ փոխարեն՝ յուր խնդիրն առաջարկել պարոն Փիլարյանին։

Երբ նա այս մասին ընկերուհուն հարցրեց, Լուսիկը պատասխանեց.

Փողի խնդրում տիկինն ավելի առատաձեռն է. նա մեծ հաճույքով նպաստներ է բաժանում իրեն դիմող երիտասարդներին: Ամուսինը է ընդհակառակը, ատում է ընդհանրապես նպաստ խնդրողներին։

Այս միջոցին տիկին Փիլարյանը, որին հայտնել էին արդեն այցելու օրիորդի մասին, ներս մտավ ընդունարանը մի ծրար ձեռքին։

Այսօր նա հագած էր ավելի համեստ զգեստ, որն և ավելի քիչ էր տգեղացնում նրան։ Բայց դեմքը նույնպես տխուր էր, ինչպես էր երեկ։ Մոտենալով վարժուհուն՝ նա ողջունեց նրան մի բռնազբոսիկ ժպիտով և ասաց.

Ցավում եմ, որ ինձ հոգս պատճառող խնդիրը իմ ցանկության համեմատ չլուծվեցավ. այդ բանը ծանր վիշտ պատճառեց ինձ... Այսուամենայնիվ դուք կարող եք մի բան տանել մեր կողմից ձեր դժբախտ գաղթականների համար։

Այս ասելով նա ծրարը մեկնեց դեպի վարժուհին։

Վերջինս, որ արդեն շփոթվել էր տիկնոջ տխուր հայտարարությունը լսելով, քիչ էր մնում, որ ծրարը չընդուներ. նա ցանկացավ, մինչև անգամ, մի քանի մխիթարական խոսքեր ասել տիկնոջը՝ նրա ընտանեկան խորհրդավոր վշտի նկատմամբ, բայց լեզուն չհպատակվեց իրեն։ Դրա փոխարեն, հայտնի չէ թե ինչու, նա մատյանը պարզեց դեպի տիկինը և խնդրեց նրան՝ ստորագրել յուր նվերը մատյանի մեջ։ Թեպետ ավելորդ է, բայց հոգ չէ, տվեք. մեր ստորագրությունը կարող է ուրիշներին էլ խրախուսել.... ասաց տիկինը և վերցնելով մատյանը, մոտեցավ սենյակի անկյունում դրված փոքրիկ, թավշապատ գրասեղանին, որի վրա փայլում էր արծաթե սիրուն կաղամար՝ ոսկե գրչով և ստորագրեց մատյանի մեջ տված նվերը:

Տիկնոջ վերջին խոսքը թե՝ «մեր ստորագրությունը կարող է ուրիշներին էլ խրախուսել», օրիորդ Սևիկյանի սիրտը ուրախությամբ լցրեց, «Ծրարի մեջ ուրեմն բավական բան կա» մտածեց նա ինքն իրեն և առանց տիկնոջ ստորագրությանը նայելու՝ առավ մատյանը՝ սրտագին շնորհակալություն անելով դուրս գնաց:

Օրիորդ Փամբուկյանը հետևեց ընկերուհուն մինչև նախասենյակը։

Լուսի՛կ. ասա՛ խնդրում եմ, ի՞նչ ընտանեկան ծանր խնդիր է, որի մասին երեկ և այսօր ակնարկեց տիկինը և որի անհաջող լուծումը վիշտ է պատճառել նրան, հարցրեց օր. Սևիկյանը ընկերուհուն, երբ նրանք նախասենյակն անցան։

Ընտանեկան խնդի՞ր... ծանր վի՞շտ... ի՞նչ ասեմ, սիրելիս, ամաչում եմ... լավ է որ չիմանաս։

Խնդրում եմ ասա՛, բաց արա ինձ այդ գաղտնիքը, թախանձեց Սոփին։

Բայց ախր անմիտ բան է, է՜...

Միևնույն է, ասա, ես սաստիկ հետաքրքրվում եմ։

Դու տեսել ես դրանց կառքն ու ձիերը։

Այո՛, երեկ տեսա։

Այդ կառքն ու ձիերը նոր են բերել տվել Պետերբուրգից: Տիկինը ցանկանում և պահանջում էր, որ ձիաների արտաքինը եվրոպական տարազով լինի, այսինքն որ նրանց պոչերի 2/3 մասը կտրվեն, ինչպես այդ անում են եվրոպական մեծ քաղաքներում, իսկ ամուսինը հակառակում է։

Լուսիկ, դու կատա՞կ ես անում, վիրավորվելով հարցրեց Սոփին։

Ոչ, սիրելիս, ես իսկությունն եմ հայտնում։

Բայց անկարելի է, որ այդ լինի հիշված ընտանեկան հոգսը։ Այդ է. դրա մասին էր ամուսինների այս երկու օրվա վեճը։

Եվ ուրեմն մեր այս դժբախտության օրերում, երբ մի կողմից կոտորում և մյուս կողմից հալածում են մեր թշվառ հայրենակիցներին՝ ձիերի պոչովն են զբաղված այդ միլիոներները։

Այո՛, ինչպես տեսնում ես։ Օրիորդ Սևիկյանր չէր հավատալ ընկերուհու խոսքերին, եթե նախընթաց օրը յուր ականջով լսած չլիներ «կտրել կամ չկտրելու» մասին եղած վիճաբանությունը: Նա մի վայրկյան մնաց սառած և ապուշ-ապուշ նայում էր ընկերուհու աչքերին:

Ապա հանկարծ մտաբերեց տիկնոջ նվերը և շտապով մատյանը բացավ տեսնելու համար, թե ի՞նչ է ստորագրվել։ Եվ որքան եղավ նրա զարմանքը, երբ այդտեղ ստորագրած գտավ միայն 10 ռուբլի: Օրիորդը, կարծես, չհավատաց յուր աչքերին և շտապեց ծրարը բանալ, որ հաստ թղթից լինելով՝ բազմապարունակ էր թվացել իրեն։ Եվ սակայն այդտեղ էլ՝ մի ուրիշ ծալած թղթի մեջտեղում, դրված էր միայն երկու 5-անոց, որոնց գումարը, ինչպես հայտնի է մաթեմատիկոսներին, դարձյալ լինում էր 10 ռուբլի։

Օրիորդ Սևիկյանը հիշեց իսկույն ուսուցչանոցում արած վիճաբանությունը, պ. Մեհերյանի հետ բռնած գրազը և ամոթից ու բարկությունից շառագունեց։ Չկարողանալով այլևս խոսել ընկերուհու հետ, նա ծրարը դրավ մատյանի մեջ և «մնաս բարև» ասելով արագ-արագ իջավ սանդուղքից։

Սո՛փիա, Սո՛փիա, լսիր ինձ, խոսք եմ ասում, կանչեց Լուսիկը նրա հետևից, բայց Սոփիան առանց ետ նայելու դուրս թռավ փողոց։

Հազիվ նա հասավ Երևանյան հրապարակը և ահա՛, կարծես դիտմամբ, նրա դեմը ելավ օրիորդ Լազարյանը։

Հա՛, Սոփի, ի՞նչ արիր, ստացա՞ր հազար ռուբլին. մերոնք այսօր էլ հավաքված են, քեզ են սպասում։

Ի՞նձ...

Այո՛, դեռ էլի շարունակում են վիճաբանությունը։ Պ. տեսուչը քո կողմն է և հույս ունի, որ Մեհերյանին պիտի չոքացնես ուսուցչանոցում... Այդ խոսքերը կարծես հարվածներ իջեցրին Սոփիի գլխին. նա ընդհատեց ընկերուհուն.

Լսի՛ր, Վարդուհի, ես էլ ուսուցչանոց չեմ մտնիլ, վերցրու այս մատյանն ու միջի ծրարը և տար հանձնիր տեսչին...

Ինչո՞ւ ինքդ չես տանում, ի՞նչ է այս, հապա տեսնենք, ո՞րքան է ստորադրել... իրար ետևից հարցրեց Վարդուհին ու շտապով մատյանը բանալով մեջը նայեց.

Այս ի՞նչ է... տասը ռուբլի... կատա՞կ է այս...

Նա գլուխը բարձրացրեց Սոփիին նայելու, բայց վերջինս էլ չկար. նա շտապ-շտապ հեռանում էր դեպի Միջին փողոցը։

Ա՛յ դու թշվառական, փախչում ես, հա՞ ... չե՞ս ուզում ուսուցչանոցում չոքել. բայց մենք քեզ կգտնենք ու կչոքացնենք, չարախնդությամբ ասաց Վարդուհին փախչողի ետևից։

Բայց օրիորդ Սևիկյանը էլ այնուհետև չերևաց ուսուցչանոցում, չնայելով որ փափագելով փափագում էր մասնակցել երբեմն վարժուհիների «հոգեզվարճ բամբասանքներին»։ Բացի այդ, նա սկսած այդ օրից, այլևս ոչ մի տեղ չի վիճաբանում այն մասին՝ թե հայ թշվառները կարող են երբևիցե ազատվել իրենց ճակատագրից կամ հասնել բարօրության...:

I

II

III

IV

V

Դու հողմային մշուշ ու մահ,
Դու կրակի դուստր բարի,
Քե՛զ է կանչում սիրտս հիմա,
Քեզ է կանչում սիրտս` արի՛:
Հասել է փառքդ արդեն վառ
Մինչև Հաբաշ ու Հնդուչին.
Քե՛զ եմ նետում եղբայրաբար
Իմ արյունի ճիչը վերջին:
Բո՜րբ աչքերիդ նայվածքը թող
Արյունոտե սիրտս հիմա
Եվ թո՜ղ տեսնի սիրտս վառվող
Մահվան մեջ սեր, սիրո մեջ մահ...
1919 1920

Սաքոյի մանկամարդ կինը` շարժուն, ճտպտան մի արարած, ներս ընկավ քրոջ տուն, շեմին գայթած փափլիկ շան լակոտի նման և մի ոգևորությամբ, որ թե լավ, թե վատ լուր բերող երեխաներն են ունենում, ասաց.
― Սաքոն ճնշում ունի։
Քույը ուղղվեց լվացքի մեքենայի առաջ, թևերը կանթեց, ինչպես թաց ձեռքերով մարդիկ են թևերը կանթում` ափերով դուրս ու մտածում էր. «Սա՛… Սա ե՞րբ է հասուն կին դառնալու»։ Նայում էր քրոջն ու նրա թիկունքի պատին, սպիտակ պատին փակցրած սպիտակ թղթին նայելու նման և մտածում էր. «Սա՛… Սա ե՞րբ է…»։
Ավագ քրոջ մտահոգության մեջ հույսից շատ հուսահատություն կար. քույրիկը կանանց այն տեսակից էր, որին երբ էլ ու որտեղ էլ տեսնելու լինես, պիտի մտածես, որ դպրոցն ավարտելով` սխալմամբ է ամուսնացել, փոխանակ ջոկատավար դառնա։ Այդ հիմա էր, որ քույրը Արևի հասունանալն էր ուզում, կար ժամանակ, որ սարսափում էր դրանից։ Թեև ի՞նչ կար սարսափելու, տասնչորս տարեկանում Արևը կին էր, իսկ նրան նստեցրել էին քթերը դեռ փեշով սրբող փսլնքոտների հետ և ասում էին` սովորի։ Եվ կենդանաբանության ծեր դասատուն ասում էր` փեղկը փակի, իսկ նստարանի փեղկը աղջկա կրծքերը նեղում էր։ Դասատուն կամ չէր հասկանում, կամ դատում էր մանկավարժորեն անառարկելի` աշակերտուհու կրծքերը այդքան մեծանալու իրավունք չունեն։ Զանգի հետ Արևը շխկացնում էր փեղկը ուսուցչի թաղիք երեսին և պարտուսի բանտից ազատվելով` տունդարձի ճանապարհին ոտքի տակ էր տալիս գյուղամերձ այգիներն ու թաղերը բոլոր։
Եվ երբ յոթերորդ դասարանում նրան բռնաբարեցին, քույրը ասաց.
― Այդպես էլ գիտեի։
Այսօրվա պես թևերը կանթել, կանգնել էր լվացքի մեքենայի առաջ` «Այդպես էլ գիտեի», հայացքը սպիտակ պատին էր, իսկ բոթաբեր հարևանուհին, նրա ու պատի արանքում, թամաշի ակնկալիքով սպասում էր` ե՞րբ է սկսելու ծամերը փետել։
Ծամփետոց, դատ կամ դատաստան չեղավ։ Դատարանի վճիռը` ութ կամ տաս տարի, աղջկա կորցրածը ետ չէր բերելու, արյուն թափելու ժամանակներն էլ կարծես թե անցել էին վաղուց… և ելքը կողմերի ամուսնությունն էր։ Տասնչորս տարեկանում Արևը պատրաստ էր ամուսնության , բայց տղան, չնայած իր դըբռ տեսքին, լխպորի մեկն էր, խելքի փոխարեն էլ միայն այն ուներ, ինչ կբավեր տասը տարի կալանք վաստակելուն, բայց քիչ էր ընտանիք կազմելու համար, և ծնողները պայման կապեցին. ամուսնանում են երեք տարուց (այդ ընթացքում փեսացուն ուսումնարանից ֊ բանից կավարտեր), իսկ մինչ այդ հանցավոր կողմը 1500 ռուբլի է տալիս խնամիական կարգով, որը շատ պետք եկավ Սաքոյի ապագա աներոջ տան հատակն ու տանիքը փոխելուն։
Սրանով գործը փակվեց։ Սպասում էին Սաքոյին։
Այսինքն նրան չէին էլ մտաբերում։ Կան չէ՞, մի տեսակ մարդիկ, որոնց ներկայությունը բացակայության է նման, բացակայությունը` չգոյության… Սպասում էին ընդհանրապես։ Նման դեպքերում Սաքոյի նման մեկին միշտ էլ սպասում են։
Իր իսկական հասակից ավելի կարճ երևացող, ջլապինդ, քչախոս, որբ ու առողջ տղա էր Սաքոն։ Միայն ձախ ականջն էր ծանր, ձախ ականջը պարզապես խուլ էր, բանակ էր ընկել բժշկական հանձնաժողովի անպատիժ սխալով, անպատիժ այնքանով, որ Սաքոյի համար մեկ էր` մնար, թե գնար, ավելի շատ հակված էր գնալու, որովհետև, ով գիտե` ուրիշ առիթ կլինե՞ր աշխարհ տեսնելու։ Իր հերթին հորեղբայրն էլ, որ որ Սաքոյի խնամակալն էր, ուզում էր, որ տղան գնա բանակ` տղամարդ դառնա, գա, պսակվի ու իր տան կողքին իր վաղամեռիկ եղբոր օջախը վերստին ծխա։
Այսպիսով, բանակ գնալը ստացվել էր համարյա կամավոր։ Դե, Սաքոյի ականջներից սահմանին ձայնորսիչներ չէին սարքելու, այնպես որ` ծառայեց ֊ եկավ։
Զորաացրվելուց տարի չէր անցել, հանրային այգիներից տուն դառնալու ճանապարհին Սաքոն ամուսնանալ ուզեց։ Ապրիլ ամիսն էր, ծիլ ծլի առաջն ընկած դուրս էր գալիս աղվամազ խոտը, հողը փխրում ու շրշում էր զեռուն ֊ թրթուրի խլրտումից, բլուրները թափանցիկ կանաչով համբառնում էին Արարատյան դաշտից… «Վաաաախ կյա՛նք», Սաքոն այնպես խփեց բահը հեռագրասյան մեջքին, որ կոթի մասը մնաց ձեռքին և լարերի ուժգնացած գվվոցը դեռ երկար ձայն էր տալիս սյանը հպած առողջ ականջում։
Աշնանը նա ու Արևն ամուսնացան։
Եվ ահա այն օրը, երբ կինը Սաքոյի քաղաքակիրթ հիվանդության լուրը քրոջ տուն բերեց, նրանց երկրորդ զավակը երկու տարեկան և չորսուկես ամսական էր` հոր նման շեղաչք, մոր նման շեկլիկ մի մանչուկ, որի մասին ոչ բարով մորաքրոջ ամուսինը ասում էր, թե փոխս են գցել ծննդատանը, իսկական երեխան իբր աղջիկ է եղել։ Նա հիմա էլ կռավում էր երրորդի վրա։ Արևի հղիությունը պարզորոշ երևում էր. աղջիկ էր, թե տղա, նա իր հղիությունը տանում էր թեթև, գիրկն առած երեխայի նման, որին քիչ հետո կդնի մի ցամաք, մի ցածր տեղ ու կանցնի եփել ֊ թափելու իր գործին։ Մի խոսքով, կանանց այն անհետացող ցեղից էր, որ կարող են ծննդաբերել հանդում, վայրի կենդանու նման և վախ չունեն, թե կմեռնեն արյան վարակումից։ Քույրը այդպիսին չէ՛ր։ Հակառակ մորական ցեղի, ինն ամիս գալարվում էր սրտխառնուքից` ասես կրածը պտուղ չէր, այլ զզվելի բան և նրա ուշ ամուսնությունից երեք լալկան, ջղային աղջիկներ ծնվեցին։ Նա իրեն շրջապատեց գեղեցիկ բաներով, փայլուն բաներով, թանկարժեք բաներով, բայց աղջիկները գեղեցկուհիներ չեղան։ Գեղեցիկ բաները, ինչ որ չմտան նրա մեջ, ապակե աչքերից անդրադարձան։ Այդ աչքերի մեջ կշտամբանք կար անգամ իրերի հանդեպ, նա տառապում էր շուրջը ամեն բան տեղը դնելու, ամենքին ու պատահածին դարձի բերելու բթամիտ հիվանդությամբ, որը նրա ջղերը կծիկ էր դարձրել։ Հենց միայն այս արատն ունեցող կնոջից չպիտի սպասել, որ նա սերնդաբերության իր առաքելությունը կկատարի արժանապատիվ բնականությամբ։ Եվ ուրեմն նրանից երեք լալկան, ջղային աղջիկներ ծնվեցին։

Քույրերը նայում էին իրար. մեկը` կշտամբանքի դիմակ, ասես մեռելատանը թուղթ խաղալու առաջարկություն էին արել, մյուսը` հուզված թեպետ, բայց և անխոցելի` երեխայական իր կենսասիրությամբ։ Ավագը, որ տասը տարով մեծ էր Արևից, տնարարության ուսուցչուհի էր դպրոցում, վերջին երկու ընտրություններին ընտրական հանձնաժողովի քարտուղար էր եղել և քիչ թե շատ հեղինակություն էր կրտսերի համար։ Համենայնդեպս, Արևը քրոջ մոտ այնքան էլ լեզվին տալ չէր ամարձակվում։
― Բա՞րձր է, թե ցածր, ― հարցրեց քույրը և թվում էր հարցուփորձը երկար կշարունակվի։
Արևը խաբվեց։
― Բարձր,― ասաց պոռթկումով…
― Թող իրեն շատ չերևակայի, ― կտրեց Սաքոյի քենին և թեքվեց լվացքի մեքենայի վրա։
Արևը պապանձված` կանգնեց ֊ մնաց։
Երեկոյան իննին` Սաքոյի քենին ու քենակալը եկան։ Նրանց տեսքը հիվանդատես եկողի չէր։ Քենու դեմքին անբան ու հարբեցող փեսայի հետ վերջին ֊ վճռական խոսակցության եկած զոքանչի արտահայտություն կար, իսկ քենակալը բերանը ծռել էր դեռ շեմից։ Այսպես` կանգնել է Սաքոյի շեմին, ինքն իրենից գոհ, աշխարհը` էլի իրենից, նուրբ բրդե նարնջագույն վերնաշապիկի տակ քիչ տռուզ փոր ունի, չորս ամսվա հղիության չափով, փորը ասում է` կուզենամ կմեծանամ, կուզենամ` կմաշվեմ բոլորովին, բայց էսքանը մեզ նման տղամարդուն պետք է։
― Բարև, քենակալ։
Դիմելու այս ձևից Սաքոն խեղճանում է։ Այդ հանգով հսկա գործարանի դիրեկտորը կասի կաթսայատան վարիչի մասին` կ ո լ ե գ ա ս։
― Էդ օյիններդ թո՛ղ, Սաքո տղա,― ոտքի վրա սկսեց քենին։
Քենակալը չէր խառնվելու այդ զրույցին, «կանանց զրույցին» ― Սաքոյին էլ կնոջ ու քենու հետ խառնելով` չարախինդ ձևակերպել էր մտքում։ Սաքոյին տղամարդկանց շարքից հանելը նրան հաճույք էր պատճառում։ Հաճույքը, սակայն, կատարյալ չէր։ Նրա անբարյացակամ, ամբարտավան վերաբերմունքի մեջ, այնուամենայնիվ, ինչ֊որ նյարդային հետաքրքրասիրություն կար Սաքոյի այրական հմայքի հանդեպ. այդ ինչի՞ց է Արևը այդքան երջանիկ, ի՞նչ գիշերներ են լուսանում նրանց ծակ տանիքի տակ, որ կինը առավոտները` ոնց որ բացված ծաղիկ…
Սաքոն շորերով պառկած էր հին, կաշեպատ բազմոցին։ Սուր գլխացավը, երբ ուզում ես գլուխդ մի պինդ բանի խփես ու պատը փափուկ է, ― անցել էր, բայց քներակի տրոփյունը ցավոտ արձագանքում էր ականջում։ Նրանց ներս գալով, ոտքերը կախեց, որ նստի տեղում, բայց ցավը շամփրեց ճակատից և գլուխը խփեց բարձին։ Սաքոն չհասկացավ ինչը թողնի։
― Ոտանավորնեեր ես գրում, տունդ ձրիակերներով լցնում, երեխաների բերանից կտրում` նրանց ես կերցնում, քեզանից չգիտեմ ինչ ես երևակայում… Հիմա էլ` ճնշումդ։ Ճնշումն էր պակաս քո բաց քամակին։
Սաքոյի լսող ականջը բարձին էր ու այդպես հարմար էր։ Արևը վիրավորվեց։ Ոտանավորների համար, իր հյուրերի համար, առհասարակ` անհասկանալի այս թշնամության համար։ Ի՞նչ են իրենցից ուզում։ Սաքոն ոտանավորներ է գրում… Ո՞ւմ է խանգարում։ Ո՞վ պարապ ժամանակի զբաղմունք չունի։ Փոխանակ գյուղամիջում պարապ֊սարապ կանգնելու, նստում իր համար ոտանավորներ է գրում, չուզողի աչքն էլ հանում է, ― ոտանավոր գրելը ինչո՞վ է վատ մնացած բաներից… Սաքոն քաղաքում բանաստեղծների ֊ բանի լավ շրջապատ ունի, տարին մի քանի անգամ հյուր են գալիս, խմում են Սաքոյի քաշած գինին, Արևը հյուրասիրում է հաճույքով, շատ մեծ հաճույքով, ներսուդուրս անելիս նրանց զրույցից պատառիկներ է լսում` այդ էլ իրեն բոլ է…, բայց քաղաքվարի տղերք են, տանտիրուհուն կանչում են սեղան նստելու, երեխաներին, քանի դեռ արթուն են, առնում են ծնկներին և խմում ֊ երգում են, խմում ու թախծում են, խմում ու խոսում են կյանքից հրաշալիորեն հեռու բաներից։
― Դու էդ քաղաքի պիժոններին չգիտես, մի օր էլ կնոջդ կտանեն, լակոտներիդ ես եմ պահելու։
«Սրանք էս ինչի՞ տեղ են ինձ դրել» ― ապշեց Արևը։ Եվ զգաց, որ ս ր ա ն ք ասելով թոթափվեց իրեն նրանց հետ կապող, անարժանորեն կապող ֊ պարտավորեցնող մի բանից։ Այնքան անսպասելի էր խորթության այդ զգացումը, որ նրա աչքերը լցվեցին։
― Հիվանդատես եկողներիս տեսեք։
― Նա հիվանդ չի, ― լրբացավ Սաքոյի քենին,― բանաստեղծ ընկերներից բաներ է սովորել։ Ո՞վ պիտի ընտանիքդ պահի, որ նա ճնշում ունի… Ցածր էլ չէ` բարձր… Չե՞ս ասի` հերդ ճնշումից մեռավ։
― Սա՛քո ջան, պառկի։
Սաքոն ելնում էր տեղից. Դանդաղ, դժվար, կարծես իր ցավի սրտին հենված, աչքերը հիմա֊հիմա դուրս էին պրծնելու բներից և ձեռքին բյուրեղապակե մոխրամանն էր` որտեղի՞ց գտավ։
― Լրբիդ էստեղից տա՛ր։
― Ի՞նչ, ի՞նչ,― քենակալը ելավ տեղից։
― Սա՛քո ջան, երեխեքը կզարթնեն` կվախենան։ ― Արևը գրկել էր ամուսնու ծնկները։
― Չքվե՛ք, ես ձեր…
Այդ բառերի համար Արևը հետո, ամեն հիշելիս, վատ է զգալու։ Ոչ թե նրա համար, որ հայհոյանքը դիպչում էր մորը… Մորը չէր դիպչում։ Կարծես ոչ ոքի չէր դիպչում, ուղղված էր մի բիրտ, մի անսիրտ բանի։ Արևը վատ է զգալու նրանից, որ հայհոյանքը հայհոյանք չէր։ Սաքոն հայհոյել չգիտեր, հայհոյում էր թլվատի պես` փափուկ ու անվարժ, իսկ դա ավելի զզվելի է, քան բիրտ, տղամարդավարի հիշոցը։ Պարզապես շատ է անօգնական։
― Դու էդ ո՞ւմ մերն ես… ― Քենակալը դռան մոտից ելավ ու եկավ։ Եկավ ու հնազանդվում ― չէր հնազանդվում կնոջ ձեռքերին, իսկ կնոջ ձեռքերը նրան դեպի դուռն էին հրում։
― Գործ չունես։ Գործ չունես ըկնավորի հետ։
― Թող մի տեսնեմ էդ ո՞ւմ մերն է… ― Քենակալը Սաքոյի հայհոյանքը կրկնում էր անամոթորեն հստակ և պատասխան տալու պես։ ― Ձեռք չեմ տա, թո՛ղ, թող մի տեսնեմ… ― Բայց նա տեղի էր տալու։ Երկու կնոջ աչքի առաջ նահանջելը տղամարդկություն չէր, բայց բյուրեղապակուց ավելի Սաքոյի սպիտակած աչքերն էին ահարկու։
Մի ակնթարթ թողնելով Սաքոյին, Արևը ոստնեց ծնկած տեղից և ինչպես համադասարանցի տղերքի հախից էր գալիս, քեռայրին դուրս շպրտեց դռնից։ Քույրը դուրս թռավ ետևից։
Շուռ եկավ ու մեջքով հենվեց դռանը։ Շնչում էր ծանր։ Մի ձեռքով պահել էր դուռը, մյուսը դրել էր փորին և ցրված դեմը նայելով, կարծես ականջ էր դնում իր ներսում ինչ֊որ բանի։ Հետո ժպտաց այդ բանին ու առաջ գնաց։ Սաքոն սփրթնած էր դիակի նման։
Կեսգիշերն անց էր, նրանք պառկած էին անկողնում, և Սաքոն զզված էր կյանքից։
― Չեն թողնում, էլի… Ոոնց չեն թողնում քեզ համար ապրես…
― Քնի, ― մայրաբար ասաց Արևը։
― Ախր, մարդու մատից փուշ չեն հանի ու ապրելու դասեր են տալիս, շան որդիք….
― Քնի, քնի, որ անցնի։
― Մեր աղքատությունից նրանք ամաչում են։ Իրենց խոզի ախորժակով են չափում ու կարծում են մենք աղքատ ենք։ Կարծում են` ուրիշի հետ հացս կիսելով ես աղքատանում եմ…
― Նրանք մեզ նախանձում են, քնի։
Այդ պահին Սաքոն երեխա էր և կնոջ խոսքը մորական համբույր էր ցավ տված տեղին։ Եվ ահագին ժամանակ լռություն էր։ Երեխաներից մեկը քաղցրորեն մնչալով շուռ եկավ քնի մեջ, ու դարձյալ լռություն էր։ Հավքը ոտքը փոխեր թառին` տերևների շրշյունը կլսվեր, այնքան որ թափանցիկ էր լռությունը։
― Լավ ենք ապրում, չէ՞… Ճիշտ չե՞նք ապրում, ասա՛։
Կինը համախոհ ու գոլ սեղմվեց ամուսնուն։
― Երեխեքը առողջ ու կուշտ են, մենք էլ` գլուխը քարը… կամ փառք աստծո։ Ուրիշ ի՞նչ է պետք մարդուն։
Արևը ոտքը տարավ ու հպեց սառը պատին։ Մոր սիրտն էր, թե պտուղը խաղաց, և Սաքոն երկյուղածորեն ձեռքը դրեց կնոջ կլորիկ ու պինդ փորին։
― Քնի , ― մթան մեջ ճառագեց Արևի դեմքը։
― Բանաստեղծ տղա եմ ունենալու, ցավը տանեմ։

Ա՛յ, գընա՛, չի պիտիս դուն ինձ,
լուկ պեզա՛ր իմ սիրտս ի քենէ․
Զերայ խոցեցիր դուն զիս,
լուկ վերցաւ սիրտըս ի քենէ․
Թէ գան ու զքեզ ջուր ասեն,
կամ ջըրին ճարակն ի քենէ՛,
Տարեկ մի ծառուած կենամ,
չի խըմե՛մ կաթիկ մ՚ի քենէ։

Երկնի անթիվ աստղերեն մերն է միայն անիկա՛ ...
Ամեն գիշեր վերը, հո՛ն, Արագածի գլխուն վրա
Ան կշողա առանձին, այնքան անջատ մյուսներեն,
Որ ուրիշ ձեռք մը կարծես զանի վառեց գաղտնորեն:
Զանի վառեց ու կախեց հո՛ն, մեզ համար, հավիտյան...
Ան կանթեղն է՝ լույս առած Լուսավորչեն Հայության,
Անկե լցված, անոր ջինջ արտասուքեն՝ յուղի տեղ,
Պլպլացող քաղցրությամբ, պլպլալիք միշտ կանթեղ...
Այդպես հավտաց ու այդպես դեռ կհավտա հայ հոգին,
Որ միշտ դարձավ, նայեցավ և հառեցավ անձկագին
Առտուն ձյունոտ Մասիսին և գիշերներն ալ անոր...
Այդպես և ե՛ս, ո՛վ մեծ սուրբ, հավատարծարծ կանթեղիդ
Զգացի, որ հոգվույս մեջ կծագեր շողը վճիտ
Եվ կմեծնա՜ր, կմեծնա՜ր, մինչև կըլլա՜ր Այգ մը նոր...

Այտերն ի վար, այտերն ի վար ուր հավետ
Կը տոչորի հետքը վերջին համբույրին,
Իջի՛ր արցունք, զովությանդ մեջ երկնավետ,
Թող սերերու հետին բոցերը մարին։

Գգվանքներու ծովուն վրա ալեվետ,
Մեռած, թոշնած խոստումներուն վրա ցրտին՝
Իջիր, արցունք, զովությանդ մեջ կենսավետ,
Իջիր սառած երազներուն վրա սրտին։

Համբույրներս թերթերուն վրա ցիրուցան,
Անոնց վրա որ ժպտեցան ու անցան․
Ու խեղճ սրտին մոխիրներուն վրա տրտում
Փլատակներուն վրա տենչին ու հույսին․

Իջի՛ր, արցունք, գորովանքովդ անդադրում։

Փա՜ռք և երանի՜
Քեզ, քա՛ջ սերմնացան,
Որ դաշտն հայրենի
Չես թողնում խոպան,
Որ ջերմ հույսերով
Դու նորա գրկում
Ապրում ես սիրով,
Եվ սիրով տանջվում…

Փա՜ռք քեզ, որ հզոր,
Անվհատ հոգով
Թափում ես, մշա՛կ,
Դու առատ քրտինք.
Քո սուրբ քրտինքով
Բազո՜ւմ բյուրավո՜ր
Ապրում են մարդիկ
Խաղա՜ղ, երջանի՜կ։
Անխոնջ, ժըրաջան
Դու մեղվի նըման.
Հանգիստ չըգիտես
Հայրենի երկրում.
Վիշտ, ցավ ես կըրում
Դու նորա կրծքին,
Մի՛շտ ուրախ–երես,
Մի՛շտ զվարթագին։

Դու երգ ես երգում
Վաստակի ժամին,
Ոգելի՜ց երգեր,
Սրտառո՜ւչ երգեր,
Եվ նոցա քամին
Առնում է, տանում
Սարեր ու ձորեր,
Անտառի խորքեր…
Ծիծաղ ու հրճվանք,
Կյանքի վայելքներ,
Լաց ու տառապանք,
Դառըն զրկանքներ,
Օրհնանք ու աղոթք -
Զայրույթ ու բողոք,
Բոլո՜րն էլ երգով,
Վառ զգացմունքով
Պատմում ես միայն
Դու մայր-բնության…
Եվ նա ձայնակից,
Ո՛վ ժիր սերմնացան,
Սրտաբուխ երգիդ,
Քո ջերմ զգացման,
Յուր սրտի խորքից
Տալիս է քեզ միշտ
Քաղցր արձագանք.
Սիրող մոր նըման։

Վաղ առավոտյան
Վառ արշալույսին,
Օրը բացվելիս,
Արևը գարնան
Քե՛զ է առաջին
Ողջույնը տալիս.
Իրիկնադեմին,
Երկրի երեսին,
Երբ մութ է իջնում,
Քե՛զ է նա նորից
Լեռան հետևից
«Մնա՜ս բարև» ասում.
Քե՛զ է համբուրում,
Քո դեմքը շոյում
Յուր հեզիկ շնչով
Զեփյուռն հովասուն,
Քե՛զ է կախարդում
Քո ուշքը խըլում
Անուշ կարկաչով
Անհանգիստ առուն.
Գետակը ձորում.
Թռչունը օդում
Բոլո՜րն էլ սիրով
Քե՛զ են ողջունում,
Քո վաստակն օրհնում
Ներդաշնակ ձայնով…
Քո սերն է երգում,
Անխո՛նջ սերմնացան,
Եվ իմ հեզ մուսան
Յուր անկեղծ երգով.
Քե՛զ եմ կյանք հայցում,
Քեզ կյանք բարելից
Գըթոտ երկնքից
Սրտիս աղոթքով.
Ես աղոթում եմ,
Որ միշտ լի՜ սիրով
Քեզ ժպտա երկինք
Քո վսեմ գործում.
Որ միշտ երկնառատ
Արև-անձրևով
Ծաղկի քո վաստակ
Հայրենի երկրում…
Փա՜ռք և երանի՜
Քեզ քա՛ջ սերմնացան,
Որ դաշտն հայրենի
Չես թողնում խոպան,
Որ վառ հույսերով
Դու նորա գրկում
Ապրում ես սիրով,
Եվ սիրով տանջվում...