Ես այն մարդկանցից չեմ, քանի որ ինքս պառավել եմ, հինացել եմ, հին մարդկանց, հին սովորություններ ու հին օրենքներ գովեմ ու ամեն նոր բանի, նոր մարդու վրա մի– մի փուտ գտնեմ, չէ՛ ես այդպիսիներից չեմ. լավին լավ կասեմ, կուզի հին լինի, կուզի՝ նոր, այդպես էլ՝ վատին վատ կասեմ, կուզի պապերիս պապաներիս ժամանակվա բան լինի։

Մեր Նախիջևանը դեռ քանի՞ տարվա քաղաք է որ, իմ կարծիքով հարյուր տարի դեռ անցած չպիտի լինի նրա հիմնադրման օրից (մի անգամ խելքս վրաս, որ մի լավ համբրեմ, հաստատ կիմանամ, թյո՜ւֆ, թյո՜ւֆ, հետս թզբեհս չեմ վերցրել, թե չէ նրա հաշիվը գտնելը խիստ հեշտ է. ի՛նչ էլ որ լինի)։ Նախիջևանը հայի քաղաքների մեջ ամենանորն է. Թիֆլիս, Աժտերխան՝ դրանք շատ հին քաղաքներ են. նրանց շինող թագավորների անունը, երևի, կորցված, մոռացված էլ լինի, որովհետև նրանց հիմքերը գցողները երևի կամ Հայկի, կամ Տրդատի որդիներն են. Հայկի ու Տրդատի մեռնելը, չէ՛-չէ՛, հինգհարյուր տարի կլինի, կարող է ավելի էլ, նրանց գերեզմանների քարերը վաղո՜ւց փտել են, ոչնչացել են։ Այն ժամանակները գիր, հաշիվ լինելը շատ կասկածելի է։ Հիմա, Աստվածդ կսիրես, առանց գրի, առանց հաշվի դրա հաշիվը ինչպե՞ս կգտնեն մարդիկ... Մեղքիդ տերը լինեմ, որ այդ հիմիկվա՝ հին ժամանակվա վրա պատմություն գրողները բոլորը փորներից չհանեն, ինձ որ հարցնես՝ նրանց չզմզածը բոլորը սուտ է, բոլորը հնարած բաներ են։

Ամմա՝ այդպես չիմանաս աստվածաշունչ-ավետարանը, նա ճիշտ-ճիշտ գրած բաներ են, գրքի մեջ էլ գրած է, որ մի օր Աստված նստել է պուռլեկենի անտառի մեջ, պուռլեկենի անտառն էլ վառվում, չէր վերջանում, վառվում էր վառվում չէր վերջանում։ Աստված ասաց. «Մոսես, Մոսես»։ Մոսեսն էլ ասաց. «Հրամե, Տեր իմ»։ Աստված ասաց. «Գնա՛, իմ պատմությունը պատմի իմ ժողովրդին»; Մոսեսն ասաց. «Ինչպե՞ս պատմեմ, որ լեզուս թլվատ է», ասաց։ Աստվածն էլ ասաց. «Լեզուդ թլվատ թող լինի էլի՛, մենք դրա ճարը չե՞նք գտնի, ինչ է, ասաց, բերանդ մի բաց, նայեմ»։ Մոսեսը բերանը բացեց. Աստված էլ նրա բերնին իրեն սունչը փչեց շիկացած ածուխի պես։

Սունչ որ ասում են, գրոց խոսք է, որ նեֆես ասել է։ Է՜յ, ինչ էլ որ լինի։ Երբ որ Մոսեսի փորը Աստծու նեֆեսով լցվեց, Մոսեսն էլ, ֆսեռավնո իմաստուն գիտունի պես մի բան դարձավ՝ (սկզբում պալըխճի, ձուկ բռնող), անցածն ու գալիքը մի մինուտվա մեջ սովորեց, առավ, ջանս, երկու հատ քարե տախտակ ու նրանց վրա սկսեց գրել-աշխարհիս երեսին ի՛նչ կա, ի՛նչ չկա, բոլորը գրեց։ Թրդատն էլ է այնտեղ, Գրիգոր Լըսավորիչի տասներկու չարչարանքն էլ է այնտեղ, Պիղատոսի մատնությունն էլ է այնտեղ, տերն մեր Հիսուս Քրիստոսի տանջանքն էլ է այնտեղ, առաքելոցների հրեղեն լեզվով քարոզությունն էլ է այնտեղ, կարճ՝ առաջվա բոլոր հին պատմությունը այնտեղ է, այդ Մոսեսի տախտակների վրա է գրված։ Մոսեսն էլ, ջանս, ինքը ջհուդ էր, բայց քանի որ այն ժամանակները, հայերիցս բացի, արիշ մի ազգ գիր–կարդում չուներ, նողայի պես մի բան էին, առավ ու երեի այդ ամեն պատմությունները հայի խոսքով գրեց, բայց այն ժամանակվա հայի լեզուն հիմիկվա պես խառնիխուռն ու կեղտոտ չէր. այն ժամանակվանը գրափառերեն էր, գրոց էր ասվում։

Վենետիկի ձուկ ուտող վարդապետները, երեի, գտել են այդ տախտակները, մագաղաթի վրա երեսը հանել են ու հետո տպել են, տպելուց հետո էլ ժամերին են բաժանել։ Դե, այդ տպած գրքերն են, որ ավետարան, աստվածաշունչ են ասվում...

Բայց ես կարծես թե մի քիչ խորացա, միտքս բան կար, ուզում էի ասել՝ մոռացա ու ուրիշ բան սկսեցի...

Հա՛, այդ էի ուզում ասել, խոսքի վրա՝ այսօր վարթեվոր է. ժողովուրդը ինչպես որ գիտես, սյուրու-սյուրու, որը ֆաեթոնով, որը թևավոր դրոգներով, բազարի փռասթոյ դռոգով, որն էլ ոտքով դեպի Սուրբ Խաչ պիտի քաշվեին, ինչպես որ հիմա է. առաջվա ժամանակն էլ, նմին-նման այդպես էր, այնքան որ, սուտ չէ, այն ժամանակները հիմիկվա պես թանկանոց ձի էքիպաժ չկար, իմ ջահելության ժամանակ ամենաթանկանոց ձին երեսունհինգ ռուբլի ացինացիա էր ու ամենավերի, հիշվական աղան մի բռիչքա էր ունենում, մյուսները հասարակ արաբա կամ սայլ էին ունենում ու դրանով էին գնում Սուրբ Խաչ ու Սուրբ Կարապետ... Բայց հիմա, ջանս, հասարակ արաբան, սայլը ու բռիչքան մոդից դուրս եկան, դու էդ ի՞նչ ես ասում, տոռոշքան էլ մոդից դուրս եկավ, տոռոշքան, ճիշտն ասեմ, ինքս էլ շատ չէի հավանում, ամենաառաջ տոռոշքայի մոդան մեր ծաղիկ Մառյա Կոռովնան ու Կուսիկի Թոթայը մտցրին, դրանք երկուսը Նախիջևանի առաջվա մոդնիցաներն էին, է՛հ, ինչ էլ որ լինի։ Առաջները վարթեվորը արիշ տեսակ էինք կատարում... Հա՛, այդ պիտի հարցնեի, այդ վարթեվոր, որ ասում են, արդյոք դրա թարգմանությունը ի՞նչ ասել է. ջուր լցնել չլինի՞, որովհետև մեր տեղում, հանաք անելով, մեկ մեկու վրա փայտե ջրամանով, փարչով, մեկ-մեկ էլ դույլով ջուր որ լցնում են, վարթեվոր են ասում ու ծիծաղից մեռնում են. այս մերոնց ամենասիրած կատակն է, ինչպես որ բարիկենդանին փեշը դոշակի կամ բարձի կաբելը, կամ մարդուս միամիտ կանգնած տեղը՝ «կրա՜կ» կանչելը ու լեղին պատռելը։ Շատ տարօրինակն են մեր տեղի ժողովուրդը։

Հա՛, այդ էի ասում։ Որ Սուրբ Խաչ էինք գնում՝ փոքր էի, բայց հիշում եմ. գնում էինք բաղչան, մի-մի հատ վայրի շուշան էինք պոկում, դանակով ջրացիր էինք պատրաստում ու Սուրբ Խաչի ջրի մոտ, եղեգնուտի ետևը թաքնվում էինք՝ ջրացիրով անցնող-դարձնողի վրա ջուր էինք ցայտեցնում ու «վարթեվոր» էինք ասում։ Այս պստիկներս էինք անում։ Մեծերն էլ մեզնից պակաս չէին, տղամարդ, կին, ջահել տղա, երիտասարդ աղջիկ, բոլորն էլ սովորաբար ձեռքներին միմի աման էին ունենում, հա՛ այն տղմոտ, կեղտոտ ջուրը վերցնում էին, հա՛ մեկ-մեկու վրա էին լցնում «վարթեվոր» է, իբր։ ժամանակ առ ժամանակ էլ մեկը մեկին բոթում, մանավանդ մարդուս ափին կանգնած ժամանակ, ու ճո՜մփ էին անում, ջուրը գցում։ Ջուրը ընկնողն էլ այնքան թրջվելուց չէր վախենում, ինչքան որ վրան-գլուխը ցեխոտվելուց էր վախենում, որովհետև Սուրբ Խաչի ջրի մեջ ջրից ավելի ցեխ կա, մեջը որ ընկնես, կասկածելի է, կկարողանա՞ս ինքդ քեզ վեր կենալ, թե՞ քանի գնաս մեջը խորունկ կխրվես, ցեխն էլ հոտա՜ա՜ա՜ծ, մեջը լիքը գորտեր, տզրուկներ ու տեսակ-տեսակ զզվելի ջանավարներ՝ ճահիճ է, էլի...

Այդպես էր առաջվա ժամանակները։ Ինչ էլ որ լինի, ափսոս մեր այն ժամանակվա Սուրբ Խաչը։ Ճի՛շտ է, հիմիկվա պես շիփ-շիտակ ու մեջքիս հաստությունով ծառեր չկային՝ ու եղածն էլ ծուո-մուռ, բորբոսնած, վրաները սարդի ոստայններ բսած, թրթուրոտ ծառեր էին, բայց էլի, ինչ սուտս պահեմ, մեջը հիմիկվանից շեն էր։

Մեկ-մեկ մտքիցս անցնում է, թե ինչո՞ւ մարդս իրեն ջահելության սովորությունները ավելի է սիրում ու նոր բաների վրա աչք չունի նայելու, արդյոք նրա համար է, որ առաջվա բաները լա՞վ էին, թե՞ իրեն անցած ջահել օրերը միտքը բերելով՝ նրա հետ կապված ամեն խաղերը ու քեֆերը սրտին լավ են գալիս՝ չգիտեմ, բայց ինձ այնպես է թվում, որ աշխարհքս քանի գնում վատանում է... Իհարկե, այս նոր ժամանակներս շատ լավ-լավ բաներ հնարվեցին, բայց դու ի՛նչ ուզում ես՝ ասա՛, այն փակված, տոթ վագոնով տեղից տեղ գնալը ամենաչսիրած բանս է։ Աչքը սիրեմ առաջվա թռոյքա-արաբային. հանգիստ կերպով հինգ-վեց հոգի մեջը տառեխի պես սղմվում էինք նստում, ձիերի վիզը մի-մի, երկու-երկու այն զանգուլակներից էինք կախում, «ժա՜նկուռ, ժա՜նկուռ», այսպես ճանապարհ էինք ելնում։ Ճամփին էլ ջուր, կամ կանաչ արոտ, կամ ծառի հով էինք տեսնում թե չէ՝ «տղերք, այս չոլի մեջտեղը մի երկու գավաթ չայի հետ ինչպե՞ս եք», ասում էինք ու ձիերը արձակում էինք, արոտի մեջ բաց թողնում, մենք էլ սամովարի հետ էինք լինում, փամիլը՜յ, դրանից էլ ավելի ուրախություն պե՞տք է որ։ Այն ժամանակվա պաղած միսը, կամ հավի բուդը կռծելը, վրայից էլ կեղտոտ ջրով եփած չայը՝ փշրած, թոզ կտրած ու կուպրի հոտ առած լոխամով խմելը, Աստված հավատա՛, որ հիսիկվա մառոժնիի ու փլոմպիրի հետ չեմ փոխի... Թե չէ, Աստվածդ կսիրես, այս ի՛նչ ձև է. ժամանակ-անժամանակ քանթուքթոռի հրամանքով մաշինը կանգնեցնում են, քանտուքթոռի հրամանքով վագոնի դռները բացում են, դուրս են թափում, քանտուքթոռի հրամանքով շտապելով պիտի ուտես, լեզուդ, բերանդ էրելով մի սթաքան չայ պիտի խմես ու դրա համար կրակի գին տաս. թքե՜մ ես այսպես ճամփա գնալու վրա. հետո՞, սրա անունը ես ճամփորդությո՞ւն պիտի ասեմ, այդ հո մարդուս՝ յաշչիքը դրված ապրանքի պես են ման տալիս, ոչ թե ինքը իրեն քեֆին է ման գալիս։ Այդ նոր ժամանակվա զարմանալի բաները որ կան, բոլորս մեզ պես ղազերիս տանջելու, քիսաներս դատարկելու համար են հնարված։ Բայց ի՞նչ պիտի անես, ճարդ ի՞նչ է, ժամանակի հարմար պիտի շարժվես, որ ծիծաղելի չլինես։

Խոսքս էլի առաջվա վարթեվորի ու Սուրբ Խաչի վրան է։ Այն ժամանակները հիմիկվա ռոթոնտը ու պաֆեթը չկար, ու ուխտավորներս էլ ամենքս մեզ համար ինչ որ պետք էր, տնից հետներս բերում էինք, օրինակ գիշերվանից դեզ–դեզ սամսաները, հացտապակները, ղավուրմա, տապկած ճտերը պատրաստում էինք, չայ, շաքար, չիլիմ ձուկ, խավյար, պանիր, ռոմ, գինի, արաղ, քյաբաբի միս, ածուխից ու տաշեղից բացի ամեն ինչ վերցնում էինք հետներս։ Սուրբ Խաչ որ գալիս էինք, հանգիստ կերպով, որս ծառերի շվաքին վրան էր խփում, որն էլ որ վրան չունենար, մատղաշ արոտի վրա խալի ու կարպետ էր փռում, առաջվա վարքով, տղամարդ, կնիկ զույգեր էինք կազմում, որս էլ գլուխը բարձին խո՜ռ-խո՜ռ քուն էր լինում, այդ ընթացքում էլ ջահելները սթաքանները, պիլութները, չայնիքը, ու ռոմի շիշն էին հանում, սամովարը դնում էին, քյաբաբի կրակը հազիրում, երբ որ սամովարը խըփը՜ռ-խըփը՜ռ թափվում էր ու քյաբաբի մուխը երկինք-գետին մեկ էր անում (այդ կծու մուխը մոծակի ու քոռ ճանճի մեծ թշնամին է), մենք էլ, այստեղ լսի՛ր, քուներիցս զարթնում էինք ու սկսում մեր քեֆը, փամիլը՜յ, արքավութին էր որ կար, դրանից ավելի ի՞նչ քեֆ էր պետք ադամորդուս։

Թքեմ ես մարդկանց հիմիկվա քեֆի վրա։ Աստվածդ կսիրես, այդ ի՞նչ բան է. բաղչայի հենց մեջտեղը մի փայտի տուն են շինել, անունը ռոթոնտ են դրել, մեջը բավականին ռուս լաքեյներ են դրել սա էլ պուֆեթ է, ասում են. տան չորս կողմն էլ, ծառերի հովին տաշեղի հավարներ են շարել, սա էլ պեսեթքա է, ասում են. մի սթաքան չայ է սիրտդ ուզում խմելու՝ տասը-տասնհինգ կոպեկդ առնում են... Հա՜յ ձեր պուֆեթին էլ, ռոթոնտին էլ, լաքեյներին էլ... Սա խոմ ափաշկարա, հարամիություն է դրանց արածը։

Հա՛, սուտ չի՛, դու էլի քեզ համար կարող ես հին վարքով արոտի վրա սամովար դնել, բան անել, բայց դու մի նայի, լաքեյները անընդհատ կողքիցդ անցնելիս ինչպես քիթ ու պռունկ են անում, ծիծաղում վրադ, մյուս կողմից էլ մոդնի հաքված աղջիկդ է նազեր ծախում, «դե՛, պապա՛, ուրիշները չեն անում՝ մենք ինչո՞ւ պիտի անենք, դե՛, ուրիշները մեզ վրա լեզու կբարձրացնեն», չգիտեմ ինչ, չգիտես ինչ... Դու էլ ձանձրանում ես, թքում ու մյուսների վարքով շարժվում-շարժվում ես, բայց արի տե՛ս, որ ամեն մի Սուրբ Խաչ գնալդ իննը-տասը մանեթի դուոն է. էն քեֆին ի՞նչ ասեմ, որ մի քանի ժամվա մեջ այդքան փողից մարդուս հանում է։ Այդ պուֆեթը ու ոոթոնտը հնարած օրից սատանա եմ տեսնում մեր այդ Սուրբ Խաչի բաղչում՝ այնքան աչքիցս ընկել է։

Այդ ռոթոնտը ու պուլվարը շինած ու Ռոստովի սադը մեջտեղ եկած օրից մեր քաղաքի ծախսը մեկը մեկով եղավ, գուցե դեռ ավելի էլ։ Կհավատա՞ս, այն վերջին արապաճիի աղջիկը մոդից ետ մնալ չի ուզում, հոժար է տանը քաղցած ուռելու, ուրիշների կար-կարկատնից աչքի լույսը խավարացնելու, միայն թե պուլվարի տեղը, կամ Սուրբ Խաչի բաղչայում, այն երկար պոչով փլաթին հագած, ծանոթ աղջիկների հետ թև-թևի մտած ման գա, ինչ է որ փեսացուների սիրտը դեպի իրեն տաքացնի, մի քիչ բարձր մարդկանց համար հո ասել էլ չեմ ուզում, նրանք վաղո՜ւց ռուս փամեշչիցաներից կոխել են, անցել են. Մոսկով չտեսածդ այստեղ կտեսնես՝ որ ասեմ, սուտ չեմ լինի։

Առաջները մեր գանգատը կանանց փլաթիցուի խասի ու թանգի վրան էր. ինչ էլ որ լինի, տրտնջալով, բամբասելով, ծիծաղելով՝ թանկանոց փլաթիցաներից հրաժարեցրինք, հիմա փլաթիցուն աժաննոց է, բայց կարելու վարձը շատ թանկացավ, դրանից էլ բացի, առաջվա մի փլաթիի տեղը, հիմա հինգը-վեցն են հագնում, էլի եղավ են։

Իհարկե, ինչպես որ հիմա, այնպես էլ առաջները այդ բոլոր ֆենտերը ամուսնացու որսալու համար է, բայց մտքիս մեջ ասում եմ, արդյոք առաջվա տղամարդ է եղել թե կին խղճմտանքը, նամուսը, երեխաների մեռոնը մի քիչ ավելի չէ՞ր հիմիկվանից։

...Նախիջևանում քեֆի երկու տեղ կա. մեկ սուրբ Գևորգի բակն ու պարտեզը (ես պարտեզ եմ ասում, դու գերեզմանոց հասկացի), մյուսն էլ Սուրբ Խաչ վանքի պարտեզը, երկուսն էլ, խոսքը մեր մեջ մնա, աղոթքի և ուխտի պատրվակով՝ տանը մնացած ազապ աղջիկների համար փեսացու փնտրելու համար են։ Քանի որ վարթեվորի մասին խոսք եղավ, արի քեզ մի բան պատմեմ՝ վարթեվորի օրը պատահած, լսել եմ, որ ղու շատ ես սիրում հին բաներ լսել ու գրի առնել. դա լավ է, գեշ բան չէ. եթե պատմությունը լավ է, մեր որդիքը թող մեզանից օրինակ առնեն, իսկ եթե վատ է՝ թող մեր արած սխալներից զգույշ մնան։ Ափսո՛ս, որ մեր տեղի մարդիկ վախենում են իրենց պակասությունը ցույց տալուց, ի՞նչ կլիներ հիվանդի վիճակը, եթե նա բժշկից գաղտնի պահեր իր մարմնի վերքերը, ցավն ու հիվանդությունը։

Հայրս՝ Աստված ողորմի հոգուն, խանութը եղած-չեղածով ինձ էր հանձնել, ծախսիս–հաշվիս է՛լ չէր խառնվում, ամբողջ օրը կա՛մ սրճարանն էր նստում, ժամանակ անցկացնելու համար թուղթ խաղում, կա՛մ շուկա էր գնամ իր հասակակից մարդկանց հետ ժամերով զրույցի բռնվում. մեր տեղի զրույցն էլ ի՞նչ է՝ տերտեր –վարդապետի բամբասանք, այդ էլ չեղավ՝ նստարանին նստած՝ պատին կհենվեր ու ժամերով կխռմփացներ։ Շատ քիչ էր պատահում, որ խանութը մտներ, մտներ էլ՝ մի քիչ կմնար տղոց հետ հանաք-չանաք կաներ ու վեր կկենար, կգնար իր բանին։ Ի բնե խաղաղ բնույթք ուներ հայրս, Աստված ողորմի հոգուն։

Ինչպես ասի՝ ծախսիս–հաշվիս հեչ չէր խառնվում. «Օգուտ կանես, ասում էր միշտ, քեզ համար կանես, վնաս կանես՝ այդ էլ քեզ համար, այսօրվանից ես քո գլխին հա՛ կամ, հա՛ չէ, իմ բանս արդեն պրծել է. ալյուրս մաղել եմ, մաղս պատից կախել եմ։ Զահել ժամանակս բավական աշխատեցի, չարչարվեցի, գոնե ծերությանս այս մի քանի տարին ինձ համար հանգիստ անցկացնեմ։ Ունեցած-չունեցածս ողջ քեզ տվի. թե քեզնից մի ժանգոտ կոպեկ պահել եմ՝ դժոխքի պահեմ՝ ո՞ւմ պիտի տամ։ Հետս մյուս աշխա՞րհքը պիտի տանեմ, ի՞նչ է... եթե իմ ու մորդ ճերմակ մազերին խղճաս ու մեզ դրկցի դուռ չգցես՝ շեն կենաս, թե որ չէ՝ այն էլ դու գիտես, մեղքը-վարձքը վիզդ, էլ ի՞նչ ասեմ, որդիս։

Մինչև այս տարիքդ թե խելքի ես եկել՝ լավ, թե չէ՝ սրանից հետո խելքի գալը դժվար է. այս տարիքիդ քեզ խրատելն ուշ է (այն ժամանակ կլինեի քսանչորս-քսանհինգ տարեկան), արա՛ ինչ որ խելքդ կկտրե, գնե, ծախե՛, ա՛ռ, տո՛ւր՝ վրադ դատավոր չկա. բայց այնպես արա, որ՝ թե ընկնես, նորից ոտի կանգնել կարողանաս, թե կորցնես՝ նորից վաստակելու դուռը գտնես, չլինի թե հույսդ կտրես ու որբևայրի կնոջ պես շվարես... Բայց եթե քեզ համար կին ուզենաս ընտրել՝ առանց ինձ ու մորդ մի՛ ընտրիր, անշուշտ մենք, որ այս տարիքին ենք հասել՝ խոտ ու դարման չենք կերել, կնիկարմատ ասած բանից մենք էլ քիչ ու միչ հասկանում ենք. ուզում եմ ասել, եթե ամուսնանալու միտք ունենաս՝ մեզ խորհուրդ չհարցրած՝ մարդու խոսք չտաս, իսկ եթե չուզենաս՝ այդ էլ դու գիտես, քանի որ կինդ քեզ հետ պիտի ծերանա, չար ու բարին քեզ հետ պիտի քաշե, ուրախություն ու տրտմություն միասին պիտի տանեք։ Ասելս այն է, որ եթե տներս հարս բերելու լինես՝ մի այնպիսին բեր, որ մենք երեսը նայենք, ուրախանանք...»։

Ամեն տարի, ծնունդի ժամանակները, ապրանքի համար Մոսկվա էի գնում։ Երբ որ ապրանքն առնում, վերջացնում էի ու գնած բարիս հաջողությամբ ճամփա էի գցում, դրանից հետո մի–երկու շաբաթ քեֆիս համար մնում էի Մոսկվայում, այդպես, մի տեսակ, սովորություն էի արել։ Շատ էի սիրում մոսկովցի վաճառականների կանանց ու ջահել աղջիկների հետ խոսք ու զրույց անել, մեկ-մեկ էլ հետները թատրոն, պարահանդես գնալ, մեղքս ի՞նչ թաքցնեմ՝ վալս, էքասես, ապա քատրիլ էլ էի խաղում հետները և, հորերից ու ամուսիններից գաղտնի, մեկ-մեկ զբոսանքի էինք դուրս գալիս և ամեն տեսակ մանր-մունր նվերներ էլ էի տալիս։ Ի բնե հայտնի է, որ կինը կատակ, զվարճություն շատ է սիրում։ Է՜հ ջահելությո՛ւն, ջահելությո՛ւն...

Ահա այսպես հետները միշտ կատակ ու զրույց էի անում, բայց մեր զրույցն ինչից էլ սկսվեր, անհնար էր, որ վերջի ի վերջո պսակի խոսքը մեջտեղ չգար։ Ռուս կանայք միշտ կատակով ինձ ասում էին, թե հայրս ու մայրս ականջիցս պիտի բռնեն ու զոռով պիտի պսակեն, իմ կամքս հեչ չեն հարցնելու, նրանք ո՛ւմ հավանեն՝ նրա հետ էլ պիտի պսակեն, որովհետև, ասում էին, դա ձեր՝ ասիացիների սովորությունն է։ Ես էլ նրանց ասում էի. «Եթե ուրիշ բաների մեջ մորս ու հորս խոսքից դուրս չգամ, ամուսնանալու մեջ նրանց հրամանը ո՛չ լսելու եմ, ո՛չ էլ կամքները հարցնելու եմ»։ Կանայք ավելի եռանդով էին կատակում հետս ու ասում էին. «Մի՞թե կհանդգնես ծնողքիդ կամքից դուրս գալ. չէ՞ որ նրանք կանիծեն քեզ, ապա թագավորին կգրեն, թե այսպիսի անառակ որդի ունենք, ու քեզ զինվոր կտանեն», և այսպիսի խոսքերով այն տեղը հասցրին ինձ, որ մի օր էլ նրանց ասացի. «Ես մարդ չլինեմ, աշխարհքիս երեսին օր ու արև չտեսնեմ, ունենալիք զավակներովս չուրախանամ, եթե ես, ինքս ինձ, առանց նրանց հարցնելու չնշանվեմ»։

Այդ կանանց կատակների իմաստը պարզ էր. նրանք փորձել էին ուզում, թե արդյոք նրանցից որեէ մեկի հետ չե՞մ ամուսնանալու, որովհետե մեր հայը ի բնե իր հավատին կանգնած է. այլազգի աղջիկ առնելը, կամ իր աղջիկը այլազգու մեջ գցելը ո՛չ միայն ամոթ, այլև մեղք է համարում։

Վարթեվորի կիրակին էր։ Մայրս, հայրս, հայ քրիստոնյայի սովորությամբ, վարթեվորի պասը բռնած, հենց որ նավակատիկ են հասնում, շաբաթ օրը ախորժակով ուտում են մի աման ձկնապուր, վրայից էլ անուշ են անում մի մեծ ափսե կաթնապուր, դրա վրա էլ մի թավա ձվածեղ որ մաքրազարդում են՝ քեֆները ավրվում է, կիրակին տնքալով են լուսացնում, կեսօրին կարգին հիվանդանում և անկողին են ընկնում։

Քանի որ միտքս դրել էի պսակվել, շատ էի ուզում այդ կիրակի Սուրբ Խաչ գնալ, գուցե, մտածում էի, երկնավոր տերը բախտս բանա։ Երիցս հայտնի էր, որ սրտիս մեջ մի դարդ ունիմ. մայրս, Աստված ողորմի հոգուն, նկատում է այդ, ու չնայած որ հիվանդ էր, ասում է ինձ. «Մեզ համար ինչո՞ւ ես վիզդ ծռած քայլում, դու ջահել ես. կառքը լծել տուր, գնա Սուրբ Խաչ ու քեֆիդ նայե. մեզի համար ետ մի՛ մնա, ինչպես էլ լինի, մի օր կանցկացնենք ու Աստծով վաղը ոտքի կելնենք, գնա՛, որդիս, սիրտդ թո՛ղ բացվի, իրիկվա կողմը տուն գալուդ գուցե մի ուրախ լուր հայտնես»։ Իմ ուզածն էլ այդ էր։ Իսկույն կառքը լծել տվի։ Բայց հորս երեսից երևում էր, որ մորս խոսքերին հավան չէր։ «Էդ ի՞նչ ես ասում, ասաց մորս, ինչո՞ւ տղին զոռով կողքիցդ քշում ես. գուցե տղան չի ուզում, զոհ անելդ ո՞րն է։ Եղանակն էլ անձրևային է. երեկ գիշերվանից էր երևում, գլուխս կտամ, թե այսօր անձրև չգա»։ Բայց ես նրա խոսքերը չլսելու տվի, գնացի սենյակս, Մոսկվայում կարել տված պիջակը, բաճկոնս ու շալվարս շտապ հագա, վրայից էլ՝ ծալքավոր. օձիքով վերարկուս, բոլորովին նոր գլխարկս դրի, կառք թռաա ու ճամփա ընկա։

Սուրբ Խաչ որ հասա՝ արդեն ժամը մեկը կլիներ։ Վանքի բակը լի էր եռաձի կառքերով, սայլերով ու սայլակներով, բոլոր սենյակներըւ բռնած էին. հազար տեղ կրակ էր վառած, որի վրա կաթսա էր կախած՝ տեսակ–տեսակ կերակուրներով, որի՛ վրա էլ խորովածի շամփուրներն էին պտույտ գալիս, վառած փայտի, քակորի, ցախի ու նրանց վրա կաթկթած յուղի հոտը աշխարհք էր բռնել։ Ձիերի, եզների ձայները (գյուղացիներն այն ժամանակներն ավելի շատ եզասայլ էին գործածում), հարբած գյուղացիների կռիվն ու աղմուկ-աղաղակը, տիրացուների տաղերը, բոլորն իրար էին խառնվել, մարդ այնպես էր կարծում, թե դժոխքի մեջտեղն է ընկել։ Դժոխք էր, որ կար։

Նախ, սովորության համաձայն, մտա ժամ, հինգ-վեց սրբերի առջև մեկ-մեկ մոմ վառեցի, մի քանի անգամ երեսս խաչ հանեցի, երկրպագություն արի. Անիից բերած քարե սուրբ խաչն էլ բանալ տվի, համբուրեցի և աղոթքս ավարտեցի, նորից բակ ելա և, որովհետև մի տարի առաջ ժամի մոտ թաղված էր ողորմած հոգի Հարություն վարդապետը, և նրա հիշատակը, հիմիկվա նման, ժողովրդի մտքից չէր ելել, մի երկու անգամ նրա գերեզմանն էլ համբուրեցի, հայր-մեր ասի, հետո իջա պարտեզ։ Սանդուխքներից իջել էի ու մեկ ոտս կամուրջի վրա էր, երբ դիմացս ելան երկու աղջիկ, երկուսն էլ ճերմակ շոր հագած, երկուսն էլ մի հասակի, բայց նրանցից մեկը հրեշտակի պես գեղեցիկ էր, իսկ մյուսը, տնից-դռնից հեռու, սատանայի պատկեր ուներ՝ սև, տգեղ ու չոփուր, քիթը խիստ երկար ու ծուռ, բերանը մեծ, մինչև ականջների բլթակներին էր հասնում, վիզը բարակ ու երկար՝ իսկը կռունկի վիզ։ Աչքիս ծայրով բավական նայեցի գեղեցիկ աղջկան, քանի ես գեղեցիկին էի նայում՝ տգեղն աչքերը լայնացրած վրաս էր չռել ու, կարծես, ինձ հում-հում ուտել էր ուզում։ Խորշելու բան էր։ Մտքիս մեջ ասում էի. «Տե՜ր Աստված, այսպես էլ անճոռնի, այլանդակ արարած լինի՜, վա՜յ դրա էրկանը ախորժակին»։

Ապա ուշքս ու միտքս գեղեցկուհուն դարձնելով, ինքս ինձ այսպես էի ասում.

«Երնե՜կ նրան, ում բախտ պիտի ընկնես, քեզ ոտից գլուխ ոսկով ու մարգարիտով էլ որ ծածկի՝ էլի քիչ է ու շատ չէ– արդյոք հողեղեն ո՞ր արարածին պիտի գրկեն հրեշտակի թևերի պես այդ ձեռներդ. արդյոք ո՞ւմ այտերին պիտի կպչեն այս վարդագույն շուրթերդ. արդյոք ո՞վ պիտի համբուրե, չեմ համարձակվում ասել՝ պագնել, այդ ատլաս, մախմուր այտերդ, աստղի պես ցոլուն աչքերդ... Բախտ որ ասում են՝ սա է բախտը, այսպիսի կնիկ ունենալն է բախտը...»։

Աղջիկները սանդուղքի մինչև կեսը հասել էին, անշուշտ ժամ էին գնում, ես էլ կամրջին կանգնած, աչքս պաղած նրանց էի նայում։ Մեկ էլ ետևիցս մի մարդ անունս տվեց ու ձեռքը ուսիս դրեց, ետ դառնամ տեսնեմ՝ խութուռճի Ասատուրն է։ Մարդը լավ քեֆով էր։ Երևում էր, որ ճաշին, մսաջրի մեջ սոխ ու սխտորն առատ էր եղել, խորովածն էլ նորից առանց սոխի չի եղել, քանի որ ամեն անգամ որձկալիս սոխի հոտը քթիս էր դիպչում ու գլուխս պտտվում էր։ Թյո՛ւ, սաստիկ չեմ սիրում, երբ խոզի խռխռալու պես բարձր-բարձր որձկում են, և միշտ զգուշանում եմ ճաշի սեղանից նոր վերկացած մարդու հետ զրույցի բռնվելուց, հեռու լսողաց՝ բերաններից գեշ հոտ է գալիս։ Թյո՜ւ։ Ինչ որ է։

Որի՞ն ես նայում, հարցրեց Ասատուրը։ Հայացքս բարձրացրի սանդուղքներին ու սպիտակ շոր հագած երկու աղջիկներին մատնացույց արի։

Հավանե՞լ ես, ինչ է, ասաց Ասատուրը։

Չհավանելու բա՞ն է որ։

Քու հավանելը հեչ է, մի կոպեկ չարժե, տեսնենք հայրդ ու մայրդ էլ հավանո՞ւմ են։

Իսկույն միտս ընկան մոսկովցի իմ ծանոթ ռուս կանանց խոսքերը և, բարկությունս եկավ։

Ես որ չհավանիմ՝ հորս, մորս հավանածը կուզեմ որ, նրանց ի՞նչ բանն է իմ բախտի մեջ խառնվելը, թո՛ղ ինձ չբարկացնեն, թե չէ առանց նրանց էլ նշանը կտամ... Այդ չէ՝ դա այն ասա, տեղով գիտե՞ս, թե ո՞ւմ աղջիկն է։

Բա չգիտե՞մ, ես էլ որ չիմանամ՝ ո՞վ պիտի իմանա, ասաց Ասատուրը։

Հետո՞, ո՞ւմն է, հարցրի։

Ո՞ւմը պիտի լինի, իհարկե՝ իմն է, ասաց Ասատուրը։

Ճի՞շտ ես ասում, Ասատուր աղա, թե՞ կատակ ես անում։

Այդ ի՞նչ հանաքի բան է, որ ուրիշի աղջիկը իմն է, ասեմ։ Իհարկե՝ իմն է. Անուշս է, չգիտե՞ս, ի՞նչ է։

Առաջին անգամ եմ լսում, ասի, անունն էլ ի՜նչպես սազում է՝ Անուշ... Իսկապես վարդի մուրաբայի պես անուշ է։ Իսկ մյուսը, հետը գնացողը (ամաչեցի ասելու՝ տգեղը) ո՞ւմ աղջիկն է։

Հետը գնացո՞ղը, նա աղայիս... ին աղջիկն է։

Հեչ լսած չէի այդպիսի գեղեցիկ աղջիկ ունենալդ, ի՜նչ ծածկամիտն ես եղել, հիմա տեղը չէ՞ քեզանից մաղարիչ առնելը...

Դրա հաշիվը հետո կտեսնենք, ասաց Ասատուր աղան, ուզո՞ւմ ես հիմա գնանք մեր տունը հանդիպենք, գյուղը հեռու չէ. արի կառքս նստենք, մի րոպեում կհասնենք։

Ճիշտ որ գյուղը հեռու չէր. մի քանի րոպեում հասանք։ Ասատուր աղան հրամայեց սեղան սարքել, էլ ի՛նչ ասես բերին՝ տեսակ-տեսակ ուտելեղեն՝ ձուկ, տան երշիկ, տան պանիր, կարագ, սեր, շերտ-շերտ կտրած կարկանդակ, հետն էլ մի շիշ կարմիր գինի և երկու բաժակ։

Ես խմելու հետ գլուխ չունեի, բայց այն օրը Անուշի ազիզ խաթեր համար բավական խմեցի, չգիտեմ՝ յոթներորդ շի՞շն էր, որ դատարկել էինք, թե՞ ութերորդ, օրը արդեն մթնելու վրա էր. գլուխս արդեն սկսել էր կարգին պտտվել: Իմ օրում այսպես քեֆով եղած չէի։ Այդ միջոցին իմ տեսած երկու աղջիկը բակովն անցան և մի ուրիշ դռնից ներս մտան, երևում էր, որ Սուրբ Խաչից էին գալիս։ Եռացող ինքնաեռն էլ ծառան ներս բերեց, որովհետե արդեն թեյի ժամանակն էր։ Աղապալին հորինած երգը միտս ընկավ։

Չայ ասածըդ խիստ աղեկ բան է,

Քնհատ մարդուն ռահատ կանե՞:

Մեկ էլ տեսնեմ՝ դուռը կամացուկ բացվեցավ ու շեմքին, մատուցարանի վրա թեյի բաժակները շարած, գեղեցիկ Անուշը երեաց. նա ուղիղ դեպի մեզ էր գալիս, ամաչելուց երեսը վարդ էր դարձել, անպիտան աղջիկն ավելի էր գեղեցկացել։ Թե ի՛նչպես վերցրի թեյի բաժակը, ի՛նչպես սեղանին դրի՝ չգիտեմ, այնքանը միայն գիտեմ, որ այդ րոպեին գժի պես մի բան էի։ Թեյը տվեց, և աղջիկը գնաց։

Ասատուր աղա, ասի, այդ Անուշը ճի՞շտ քո հարազատ աղջիկն է։

Ա՛յ տղա, գի՞ժ ես, թե՞ ուրիշին ես գժվացնում, ասաց Ասատուր աղան, որ իմը չլիներ, ինչո՞ւ պիտի ասեի, թե իմն է. իհարկե իմն է, ո՞ւմը պիտի լինի։

Ինձ կտա՞ս, ասի ամաչելով։

Ինչո՞ւ չպիտի տամ որ, դու ումի՞ց պակաս տղա ես, իհարկե կտամ, բայց երկու-երեք գավաթ օղի չխմած՝ դրա մասին չեմ ուզում խոսել։

Երկու-երեք գավաթ օղու տեղը տասը-տասնհինգական դատարկեցինք. սենյակն սկսեց չորս կողմս պտտվել, գլխիս մեջ դնգդնգ էր անում, ականջիս ետևի և ճակատիս երակները մատիս հաստության ուռել էին։

Գինետնից ելած, աչքերը ծռված, օրորվելով քայլող հարբած մարդ տեսե՞լ ես, որ գնում-գնում՝ վայր է ընկնում, գնամ-գնում՝ վայր է ընկնում ու կանգնած տեղը քնում է՝ այդ իրիկուն ես էլ ճիշտ այդպիսի հարբածի էի նմանում։

Դու մի՛ ասի՝ հյուրեր են կանչել, տերտեր-տիրացու են եկել, նշանդրեքս, ինչպես որ կարգն է, կատարվել է և հետո մեղավո՛րիս առոք-փառոք տան են ուղարկել, իսկ ես ոչ մի բանից տեղեկություն չունեմ։ Այդպես էլ ստորություն կլինի՜։

Մյուս օրն եմ իմանում, ինչ իմանամ՝ լավ է, որ այն տգեղ աղջկա հետ եմ նշանված եղել։ Փշաքաղվում եմ։ Հայրս ու մայրս տեր են կանգնում, դես-ղեն են ընկնում՝ հոգևոր դատարան, մագիստրատ խնդիր են տալիս։ Բայց մյուս կողմից էլ Ասատուրը կանգնում է, թե՝ «որդիդ ինքը՛ եկավ, աղջկաս իրեն աչքով տեսավ, շատ հավնեցավ. մարդ նրան զոռ արած չէ. նշանն էլ իրեն կամքով տվեց (մի՛ ասի՝ դրանք իմ անունով միջնո՛րդից ալմաստ մատանի են առել ու աղջկա մատն են անցկացրել), հեչ կարելի՞ բան է Աստծու անունով եղած բանը քանդել... Նշանից ետ եղած աղջկան ո՞վ պիտի տանի... ուզում եք խեղճ աղջկանն առանց դանակի մորթե ՞լ... Նշանը կես պսակ է»։ Այսպես ասին իրենց ասելիքը։ Ես այդ բոլորը մի գրոշի չէի առնի և նշանը ետ տալու ճարն ու ճանապարհը կգտնեի, դրա ծախսն ընդամենը մի երեք հարյուրանոց էր, բայց ափսո՜ս, որ մեջտեղն արիշ հաշիվ կար։

Նշանից երեք օր էր անցել, խանութս նստել եմ, մեկ էլ տեսնեմ՝ երեք գազ բոյով մի տարօրինակ աժդահա մարդ, ձեռքը ձիապանի մի մտրակ՝ խանութս է մտնում. «Ես, ասում է, Անուշի ախպերն եմ»։ Սիրտս տապ արավ։ «Ինձ, ասում է, եըլխըճի Գևորգ են ասում։ Դու նշանից ետ քաշվելու միտքն ես ունեցել, բայց էս ղամշիս տեսա՞ր ասում է ու չաթ-չաթ մտրակը պատին է զարկում, ձեռքիս այս մտրակով կռնակիդ վրա կարմիր խազեր կքաշեմ, բայց էլի օձիքդ բաց չեմ թողնի։ Տե՛ս, քեզ մի շաբաթ ժամանակ եմ տալիս, պսակվեցիր լավ, չպսակվեցիր՝ օձիքիցդ կբռնեմ, ղամշիլամիշ անելով ժամ կտանեմ, կպսակեմ ու ղամշիլամիշ անելով ժամեն տուն կբերեմ, կհանվեցնեմ ու քրոջս ծոցը կպառկեցնեմ, լսո՞ւմ ես։ Ինձ եըլխըճի Գևորգ են ասում»։

Եըլխըճի Գևորգի տեսքից երևում էր, որ ո՛չ միայն ասող, անող էլ էր։ Հիմի ես ո՞ր քարին, ո՞ր պատին տամ գլուխս։ Ճարս կտրած, մի շաբաթից, սուս-փուս հարսանիք արինք, պսակվեցինք, այս օրվա օրս էլ ութը զավակի տեր եմ, հինգն էլ թաղել եմ։ Բայց՝ ցավն այն չէ, որ աշխարհքիս ամենատգեղի, ամենաանճոռնու, ամենաչսիրածիս հետ պսակվեցի, ցավն այն է, որ վարթեվորի իրիկունը, երբ որ ես Սուրբ Խաչ վանքն էի, Ասատուրի տանը ինքս իմ ձեռքով բախտս էի փակում, մայրս, հիվանդ-հիվանդ խնամի է ուղարկում X-աղայի տունը ու նրա աղջկան՝ Մարթային (իմ տեսած գեղեցկուհին նա էր եղել) ինձ համար է ուզում, ու խնամին ուրախ-ուրախ լուր է բերում, թե՝ համաձայն են։ Ցավս հենց այդ է։ Է՛հ, ինչ որ է։ Հիմի անցել գնացել է. դու գլխիդ հազար վայ էլ կարդաս՝ ի՞նչ օգուտ, այդ բոլորից հետո։

Այդ օրից վարթեվորի անունը որ լսում եմ՝ կարծես մահվանս գալն եմ լսում։

Առաջաբան

Տոթ էր Արարատյան դաշտում, այնպես տոթ, որ օդը թանձրացել է մառախուղի նման։ Շնչավորներից ով թև ունի թռել-գնացել է հով երկրներ, իսկ ով թև չունի՝ երկրի ընդերքն է անցել։ Օձերն անգամ սողալով բարձրացել են լեռները՝ ամառանոց։ Ուր չի հասել ջուրը՝ երկիրը չորացել է կիզիչ արևից։ Փոքր Արարատի դիմաց, լերկ տափաստանի մի հատվածում, ծուռումուռ ուղտափշերն են ցցված մնացել այստեղ-այնտեղ և նվաղած օշինդրն է իր եթերայուղերը տալիս մթնոլորտին ու օդը լցնում անուշ բուրմունքով։ Մեռելային լռություն է տիրում շեներից հեռու ընկած այդ տափաստանում. այնտեղ դեռ չի հասել Հրազդանի ջուրը և նրա հետ էլ՝ հզոր տեխնիկայով զինված մարդը։

Եվ ահա, կեսօրին, երբ հարավի արևը զենիթից կրակ է թափում երկրի վրա, երբ երկնքում ամպի մի փաթիլ անգամ չկա, հանկարծ դաշտի վրա կախված պղնձագույն ժայռերից գոռում-գոչյունով հեղեղ է թափվում ցած…

Ճամփին հանդիպած հող ու քար, փուշ ու խոտ իր բաշին առած՝ այդ անակնկալ հեղեղը, վիշապի նման մռնչալով, գալարվելով, մեջքը ուռցնելով, լայնքին կտրում-անցնում է Արարատյան դաշտը և Արաքսի պարզ ջրերը պղտորելով՝ վազում դեպի ծով։

Որտեղի՞ց է ծնվում, որտեղի՞ց է գալիս այդ հանելուկային հեղեղը, երբ ահա երկու շաբաթ է երկնքից մի կաթիլ անձրև չի ընկել, երբ Արարատի դիմացի սարերում մի բուռ ձյուն չկա։

Խանձված ու ջրի կարոտ այդ վայրերում որտեղի՞ց այդ հրաշք հեղեղը…

Ճամփորդը տարակուսած կանգ է առնում իր ճամփան անակնկալ կերպով կտրող հեղեղի տեսքից, իսկ սա տեսիլքի նման գալիս-անցնում է և մի քանի րոպե հետո արդեն գոլորշի է բարձրանում նրա դատարկ հունից , քարերը չորանում են և շուրջը նորից այնպես է խաղաղվում, կարծես ոչինչ չի էլ պատահել։

Գլուխն օրորում է ահաբեկված ճամփորդը և նրա ուղեղում նույն հարցն է ծնվում, որը տանջել է Արարատյան դաշտի բնակչության հարյուրավոր սերունդների։

Ի՞նչ հեղեղ է դա և որտեղի՞ց է գալիս անամպ ու պարզ օրը…

Եվ դարեր շարունակ մարդկանց միտքն զբաղեցնող այդ առեղծվածը այդպես էլ անլուծելի կմնար, եթե 1953 թվի նոյեմբերի վեցին Այգեձոր գյուղից մի խումբ աշակերտներ չգնային անասնապահական ֆերմայի ձմեռանոց իրենց ենթաշեֆ հորթերին խնամելու…

Չքնաղ է այստեղ, և մարդիկ չկան,

Վայելք է՝ սուզվել բնության գրկում,

Հրաշաակերտ է պատկերը այնքան,

Որ Աստծո փառքն է իր մեջ ընգրկում։

Իր սքանչությամբ խորն է ու պարզ,

Որ քամին ծառի վարսերն է շոյում,

Իբրև մի չքնաղ իրական երազ

Նուրբ գեղգեղանքը հոգի է թովում։

Եվ հավքը կտցին մի պուտ ջուր առած

Երկինք է նայում ու փառք է տալիս,

Զույգի հետ ճախրում երկքնի մեջ բաց

Հատու սլանում ու պար է գալիս։

Ահա կածանը նեղ ու ոլորուն

Ուղեկցում է ինձ լճի զով ափին,

Որտեղ ալիքը մեղմ ու շորորուն

Շոյում է ջրին նստած կարապին։

Այս սիմֆոնիայից առնում եմ թևեր՝

Հոգով ձայնառու ու հաղորդակից

Ուր չկան մարդիկ ու չկան ձևեր՝

Հեռու բոլորից ու ամեն ինչից։

Թե քո կրծքում բաբախում է
Հոգի անկեղծ, անկաշառ.
Եվ քո սիրտը միշտ ձգտում է
Դեպի բարին ու արդար
Զո՛ւր է հուսալ, գործի՛չ ազնիվ,
Այս աշխարհից անկեղծ վարձ.
Դու չես գտնիլ հարգանք, պատիվ
Եվ ոչ հանգիստ քո խնդրած։

Թե կոչված ես դու կյանքի մեջ
Մի նոր շավիղ հարթելու
Շավիղ դեպի լույսը անշեջ,
Դեպի արև կենսատու
Դու մի՛ հուսալ, չարքաշ մշա՛կ,
Սուրբ վաստակիդ հատուցում.
Մարդկանց աչքում ծաղր է ծանակ
Ամեն մի վեհ զգացմունք...

Բայց թե քո մեջ չըկա անկեղծ
Սեր դեպի մի վսեմ գործ.
Ավերիչ ես, որպես մի ցեց.
Թունավորող որպես օձ։
Թե պատրաստ ես դու նենգ խոսքով
Պաշտպան կանգնել բըռնության.
Մերձավորիդ փոս փորելով՝
Մատնել նորան դառն անկման…

Հուսա՛, ո՛վ մարդ, և լիահույս
Դու քեզ խնդրիր դափնիներ.
Դարուս ոգին անտարակույս
Կարդարացնե քո հույսեր…
Կը վայելես դու փառք, հռչակ,
Սև գործերիդ դըրվատում.
Եվ իբր հաղթող կը կրես պսակ
Դու այս խարդախ աշխարհում…
1887, 6 օգոստոսի

Ո՞ւր ես դու, ի՛մ մանկիկ,
Ո՞ւր ես դու հիմա,
Չե՞ս հիշում անգին իմ,
Ունեիր մի հայր:
Չե՞ս հիշում, գրում էր
Պոեմ ու քանդակ,
Սրտի տեղ արև էր
Կրում կրծքի տակ:
Ախ, գնա՜ց մի օր նա
Երկիր մի հեռու,
Լաց եղան կին ու մայր,
Քնել էիր դու:
Նա հիմա չի հիշում
Էլ ոչինչ, ոչինչ,
Ոչ սարը մշուշում
Ոչ ջրերը ջինջ:
Հիմա նա հիշում է
Ծիծաղըդ զվարթ,
Ու երգում են շուրջըդ
Լիճ, անտառ ու արտ:
Հիշում ես, անգին իմ,
Ունեիր մի հայր:
Ո՞ւր ես դու, մանկիկ իմ,
Ո՞ւր ես դու հիմա…

Մահալօքս ի վար կուգ'ի,
նայ տեսայ մոմեր դատըւած.
Ի յան մոմերուն տակըն
սիրոյ տէր մանուկ մ'էր պառկած:
Մոմն ալ գէմ հայրէն ասաց՝
ողորմած, ու սրտէն իլաց.
"Սէրըն՝ կըտրիճըն ունէր,
կըրակն ի՛մ գըլուխն է վառած":

Առավոտյան նուրբ շաղի հետ

Դու կարթնանաս ու կժպտաս,

Եվ ժպիտով քո նազանի

Մի աննման գարնանային օր կբացվի:

Սակայն շաղը կհեռանա՝

Վերածվելով ջինջ կաթիլի,

Իսկ դու սեր իմ, դու կﬓա՛ս,

Չէ՞ որ վաղը քո ժպիտով

Շաղը պիտի վերածնվի:

Գարնանային ծաղկունքի ﬔջ

Դու կբացվես ու կժպտաս,

Քո ժպիտից բուրմունք կառնի բնությունը,

Աﬔնուրեք կտարածվի բարությունը:

Սակայն զարթոնքն այդ գեղանի կհեռանա՝

Վերածվելով ﬕ հեքիաթի,

Իսկ դու սեր իմ, դու կﬓա՛ս,

Չէ՞ որ վաղը քո ժպիտով

Նորից գարուն պիտի բացվի:

Բ... գյուղի մեջ ամենի ուշադրությունը գրավել էր մի փոքրիկ տղա, որ դեռ նոր էր մտել իր տասներկու տարեկան հասակը։ Ժամասեր գյուղացիները նրա ձայնովն էին զմայլած, դաշտից անցնելիս, նա էր, որ այնպես քաղցր երգելով, վաղ առավոտյան գառները արածացնելու էր տանում։

Նրա անունը Գալուստ էր, բայց գյուղացիները կրճատելով Կալո էին կոչում։ Մի հաստ ու պինդ տղա էր Կալոն, որի ամուր կազմվածքը խոստանում էր հարուստ մարմնական զորություն։ Կալոյի դեմքը նույնպես վատ չէր, արևից այրված և համարյա սևացած երեսի վրա կարելի էր տեսնել մի քանի գեղեցիկ և կանոնավոր գծեր, որոնց մեջ կրակոտ և վայրենի աչքերը արտահայտում էին խիստ զվարթ բնավորություն։

Կալոն որբ էր։ Ծնողքը մեռել էին վերջին խոլերայից, թողնելով միակ զավակը դառն աղքատության մեջ։ Նրա հորեղբայրը, բարեսիրտ Ավետը «հոգու համար» վեր առավ իր մոտ որբին և սկսեց հայրական խնամք տանել։ Ավետը, որին բոլոր գյուղացիները «ապեր» (եղբայր) էին կոչում, վայելում էր առանձին հարգանք իր դրացիներից։ Նա հանդարտ և աշխատասեր մարդ էր և քիչ չէր պատահում, որ խաղաղացնում էր զանազան վեճեր, որ ծագում էին իր դրացիների մեջ։

Ավետ ապոր ընտանիքը շատ մեծ չէր։ Ինքը, իր կին Եղիսաբեթը և երկու փոքրիկ երեխաները կազմում էին ամբողջ գերդաստանը, որի գլխին բարձրացած էր, որպես ընտանիքի մայր, Շուշան տատը, յոթանասուն տարեկան մի պառավ, որ իր ծերության հեղինակությամբ իշխում էր բոլորի վրա։ Պառավները առհասարակ բարեսիրտ են լինում, և մանավանդ Շուշան տատը, որ մի առանձին գութ ուներ դեպի իր թոռնիկը, Կալոն, որի մեջ գտնում էր մեռած որդու սիրելի պատկերը։

Փոքրիկ Կալոն տարվա երեք եղանակներում օգնում էր իր հորեղբորը նրա տնտեսական գործերի մեջ, իսկ ձմեռը գնում էր տեր-տերի մոտ և ժամագիրք էր կարդում։ Կարդալ ասելով՝ պետք է հասկանալ, որ նա անգիր սերտել էր այս գրքից մի քանի «փոխեր», շարականներ, աղոթքներ, թեև տառերն անգամ չէր ճանաչում։

Կալոյի տնային ծառայությունները, նայելով, թե որքան շատ աշխատացնում են գյուղացի երեխաներին, մեծ չէին։ Վաղ առավոտյան նա վեր էր կենում, աղբյուրից սափորով ջուր էր բերում, մարագից թոնիրի համար վառելիք էր բերում, գավիթը մաքրում էր և Եղիսաբեթին օգնում էր կովերը կթելու։ Թեև այս գործերը աղջիկներն են կատարում, բայց Ավետ ապերը զուրկ էր աղջիկ զավակից, և նրա երկու որդիքը դեռ շատ մանրիկներ էին։ Երբ տանը նրա համար այլևս գործ չկար, նա հագնում էր տրեխները և մի կտոր ցամաք հաց գրպանը դնելով, ձեռքն էր առնում հովվական ծանր ցուպը, որ իր հասակի կրկին երկարությունն ուներ, և գառները քշում էր դաշտը արածացնելու համար։ Տանեցիք հազիվ էր պատահում, որ ծեծեին նրան, որովհետև չափազանց կամակատար տղա էր Կալռն։

Փոքրիկ հովիվը սիրելի էր և իր ընկերներին, որոնց հետ միանալով, գառները խառնում էին միասին և տանում էին Արաքսի ափերի մոտ արածացնելու։ Այս գետից հեռու չէր նրանց գյուղը։ Նա իր ընկերների ուրախությունն էր. ի՞նչ խաղեր ասես չէր սարքում նա, ի՞նչ հանաքներ ասես չէր անում նա։ Շատ անգամ զվարճացնում էր նրանց իր քաղցր երգերով և շատ անգամ ուրախացնում էր նրանց իր եղեգնյա սրնգի ձայնով, որ բավական վարպետությամբ ածում էր։ Կալոն իր ընկերների մեջ ստացավ հերոսական փառք, սկսյալ այն օրից, երբ մի անգամ, Արաքսի ծանծաղուտներում լողանալու միջոցին, խեղդվելուց ազատեց իր ընկերներից մեկին։ Այնուհետև նա պաշտելի դարձավ։

Կալո, ե՛կ մեր հացիցը կեր, դու մայր չունես... մեր մայրը կարագ է դրել, սեր է դրել, ե՛կ միասին ուտենք, ասում էին երեխաները և նրան հրավիրում իրանց համեստ սեղանին բաժանորդ լինել, երբ կեսօրին նստոտում էին կանաչ խոտերի վրա ճաշելու։

Մեծ պասի վերջին շաբաթվա օրերից մեկն էր։ Այս շաբաթում գյուղացիները իրանց բոլոր լավ բաները կրում են քաղաքը, որ հարուստները լավ զատիկ անեին։ Ավետ ապերն էլ, աքաղաղը կանչելուն պես, կես գիշերին վեր կացավ, ճրագը վառեց, լվացվեցավ, երեսը խաչակնքեց և սկսեց իր էշերը համետել։ Ամբողջ ընտանիքը դեռ քնած էր, միայն Եղիսաբեթը օգնում էր ամուսնին։ Նա դեռ մի օր առաջ պատրաստել էր երկու տիկ յուղ, մի բեռ նոր պանիր, երկու կթոց ձվաներ և մի քանի հատ հավեր, որ պետք էր տանել քաղաք ծախելու համար։

Մի այսպիսի նշանավոր խորհուրդը չէր կարող ծածուկ մնալ Կալոյի հետաքրքիր ուշադրությունից, որ իր հորեղբոր առաջին ոտնաձայնը լսելով գլուխը վեր բարձրացրեց վերմակի տակից և ճրագի պես վառվող աչքերը լայն բաց անելով ասաց.

Ինձ էլ պիտի տանես։ ես էլ կգամ։

Ո՞ւր, հարցրուց հորեղբայրը մի փոքր վրդովված ձայնով։

Քաղաք, ասաց Կալոն։

Ավետ ապերը, չնայելով իրան հատուկ սառնասրտությանը, այն գիշեր ինչ-որ բանի վրա բարկացած էր և շատ տխուր էր երևում։ Այսպիսի մարդիկ երբեմն իրանց բարկությունը թափում են մի բոլորովին անմեղ առարկայի վրա, և այդ առարկան եղավ ողորմելի Կալոն։

Ձենդ կտրի՛, լակո՛տ, գոռաց նա կատաղի կերպով. քաղաք գնալդ էր պակաս...

Կալոն լռեց և գլուխը կրկին դրեց բարձի վրա, երեսը թաքցրուց վերմակի տակ և սկսեց խուլ ձայնով լաց լինել։ Նրա ձայնը արթնեցրեց պառավ Շուշանին, որ միևնույն անկողնի մեջ իր թոռնիկի հետ միասին էր պառկած։

Այ տղա՛, ի՛նչ կա, ինչո՞ւ ես լաց լինում, հարցրուց նա։

Կալոն հայտնեց պատճառը։

Նույն միջոցին խրճիթը ներս մտավ Ավետ ապերը, մնացած վերջին բեռը դուրս տանելու համար։

Ավետ, որդի, ինչո՞ւ ես լացացնում խեղճ տղային, հարցրուց պառավը։ Ուզում է քեզ հետ գալ, դու էլ տար․ էլ ինչո՞ւ ես սիրտը կոտրում։

Ախար նրա ի՞նչ քաղաք գնալու ժամանակն է, պատասխանեց Ավետը մի փոքր մեղմացած կերպով։ Հրեն Պետրոսենց Գյուքին էլ է գնում... նա ինձանից խո մեծ չէ՞... վերմակի տակից լսելի եղավ Կալոյի լալագին ձայնը։

Տա՛ր քեզ հետ, որդի, կրկնեց պառավը համոզական եղանակով։ Տա՛ր, թող աշխարհ տեսնի. խո աղջիկ չէ, որ միշտ առիքի տակը մնա, տնից գուրս չգա. տղա է, սիրտը ուզում է, բան կսովորի, աչքը կբացվի։

Պառավի խոսքերը առանց հետևանքի չմնացին, մանավանդ երբ Ավետի կինը՝ Եղիսաբեթը մյուս կողմից սկսեց իր ամուսնին համոզել, որ Կալոյին իր հետ տանե, ավելացնելով թե ճանապարհին պետք կգա, էշերը կքշե։

Դե՛, վեր կաց գնանք, մի ուշացիր, վերջապես ասաց Ավետ ապերը։

Զատկին մոտ օրերում քաղաք գնալը գյուղացի երեխաների համար մի մեծ զվարճություն է, այնտեղ նրանց համար գնում են արխալուղ, գդակ, տրեխներ և վերջապես մի բան, որ նրանց ուրախացնում է։ Այս առաջին անգամն էր, որ Կալոն քաղաք պիտի տեսներ, և այս պատճառով նրա ուրախությանը չափ չկար, երբ ստացավ իր հորեղբոր համաձայնությունը։ Նա ծտի պես դուրս թռավ իր քնաշորերի միջից, մի քանի րոպե այս կողմ և այն կողմ վազեց, ինքն էլ չիմանալով, թե ինչ բանի համար, և հետո սկսեց իր երկայն ցուպը պտռել։

Կալոյի համար երկար պատրաստություն պետք չէր, նա շատ չուշացավ, որովհետև իր սովորության համեմատ առանց հանվելու էր քնել. հարկավոր էր միայն տրեխները կապել, այնուհետև ամեն ինչ վերջացած էր։ Րոպեական արագությամբ կատարվեցավ բոլորը, հետո նա վեր առավ իր հովվական ցուպը, մոտեցավ պառավ տատին և փա թաթվելով նրա վզին՝ հարցրուց.

Քեզ համար ի*նչ բերեմ քաղաքից։

Պառավը ոչինչ չպատասխանեց, միայն համբուրեց նրան, և խորշոմած աչքերը լցվեցան արտասուքով։

Ավանակները արդեն բեռնած, պատրաստ էին բակում. Եղիսաբեթր ճրագը ձեռին կանգնած էր այնտեղ, իսկ Ավետը մտել էր ոչխարների գոմը։ Նա դուրս բերեց մի չաղ երկու ամսական գառն և կապելով բեռան վրա իր մտքումը ասաց. էդ կտանենք «աղայի» համար...

Դեռ բավական ժամանակ կար մինչև լուսանալը, երբ փոքրիկ քարավանը ճանապարհ ընկավ։

Ճանապարհին միացան Ավետի հետ մի քանի ուրիշ գյուղացիներ, որոնք նույնպես ծախելու բան էին տանում քաղաքը, և հետզհետե նրանց խումբը ստվարացավ։

Եղանակը հանդարտ էր։ Աստղերր խիստ անուշ ժպիտով փայլում էին պարզ երկնքից։ Օդի մեջ տիրում էր գարնանային փափուկ թարմություն։ Մի քանի օր առաջ եկած անձրևը բոլորովին ցամաքել էր, և ավանակները իրանց ծանր բեռների տակ կարողանում էին առանց խրվելու առաջ գնալ։ Կալոն մի քանի իր հասակակից և իրանից մեծ տղերքի հետ քշում էին ավանակները, նրանց հետևից կամաց-կամաց գալիս էին նրանց հայրերը, որոնք նույն միջոցին զբաղված էին մի այսպիսի խոսակցությամբ.

Տեսնենք ինչպես կգնա ալյուրը, ասաց գյուղացիներից մեկը։

Ասում են, գլուխը բարձրացել է (թանկացել է), պատասխանեց մյուսը։

Հիմա լավ չծախվի, ապա ե՞րբ պիտի ծախվի, մեջ մտավ երրորդը, այս ձմեռ ձյունի երես չտեսանք, ամառը վա՜յ մեր հալին... խմելու ջուր էլ չենք գտնի...

Բայց այս վերջին անձրևը բանը շինեց, թե չէ արտերը իստակ կչորանային։

Մի անձրևով ի՛նչ կդառնա, ուղտը քթալով չես ջրի... Մեր մեղքից երկինքը կապվել է։

Տերտերն էլ խաչ-ավետարան չէ ման ածում, կարելի է աստված խղճա, մեջ մտավ մի ուրիշ գյուղացի երեսը խաչակնքելով։

Տերտերը անջախ անեծքի տոպրակը թևի տակը դրած, շուտ-շուտ «գործակալի» մոտն է վազում ու ամեն օր մի նոր հրաման է բերում էս տվե՛ք, էն տվե՛ք... տալով հոգիներս դուրս եկավ... չես իմանում որի՞ դարդը քաշես... ամեն կողմից ուզում են... բայց մի կոպեկի խեր չունենք...

Այս խոսքերը վիրավորեցին մի ծեր ունի գյուղացու ջերմ եռանդությունը, և նա պատասխանեց.

Դե էդպես եք խոսում, որ աստված բարկանում է, երեսը մեզանից դարձնում է, ո՛չ ձյուն է տալիս, ո՛չ անձրև։ Տերտերը, ինչպես էլ որ լինի, մեր հոգևոր հայրն է, նրա աղոթքն է մեզ պահում։ Յուղը, ասում են, շատ է թանկացել, խոսակցությունը ընդհատեց մի ուրիշը։ Դու քանո՞վ ծախեցիր, Մարկոս։

Տասը մանեթով

Ձո՞ւն քանով։

Հարյուրը մեկ մանեթով։

Լա՛վ է։

Այս բոլոր խոսակցության ժամանակ Ավետ ապերը լուռ էր, հետո նա էլ մեջ մտավ, ասելով․

Ի՞նչ եք խելքներիդ զոռ տալիս, թե թանկ ծախեք, թե էժան ծախեք դիփ մեկ է։ Ի՞նչ պետք է տուն տանեք։ Մենք որ կանք, քաղաքացիների ճորտերն ենք։ Տարին տասներկու ամիս աշխաատում ենք, վարում ենք, ցանում ենք նրանց համար։ Մեր ալյուրը, մեր յուղը, մեր պանիրը առնում են, ուտում են, փողն էլ իրանց ջիբն են դնում։ Հին պարտքը մնում է ու մնում։ Ամեն անգամ բեռներով քաղաք ենք գնում ու դատարկ ետ դառնում և ամոթով մտիկ ենք տալիս մեր կնիկների, մեր երեխերքի երեսին, երբ մեզանից հարցնում են, թե «քաղաքից» ի՞նչ բերեցիր մեզ համար։

Այս խոսքերը ամենի վրա տխուր ազդեցություն գործեցին, և կայծակնահարի նման բոլորը լռեցին։ Ոչինչ բան այնքան դառն կերպով չէ խոցում գյուղացու սիրտը, որպես այն տխուր հիշողությունը, երբ նա միտն է բերում, թե պարտքեր ունի։ Այստեղից հասկանալի էր Ավետ ապոր մի քանի ժամ առաջ ունեցած վրդովմունքի պատճառը, երբ նա իր ավանակները դեռ նոր էր բեռնում քաղաքը տանելու համար, երբ նա մտածում էր, թե այն բեռները, իր քրտինքի և աշխատության արդյունքը, իրան չեն պատկանում․․.

Բայց Կալոյի ուրախ խումբը, որ առաջ ընկած քշում էին ավանակների քարավանը, զբաղված էր բոլորովին այլ խոսակցությամբ։ Նրանք ազատ էին իրանց ծնողների հոգսերից, որովհետև դեռ ոչ ոքի պարտամուրհակ տված չունեին։

Սաքի, հարցրուց Կալոն, դու քաղաքը տեսե՞լ ես, այնտեղի գառները ո՞րտեղ են արածացնում։

Սաքին, որ հասակով իր ընկերներից մեծ էր, որ քանի տարի մնացել էր քաղաքում, պատասխանեց․

Քաղաքացիները ոչխար չունեն, գառներ չեն պահում։

Բա նրանց տղերքը ի՞նչ են շինում, որ գառներ չեն արածացնում, կրկին հարցրուց Կալոն։

Կարդում են։ Նրանց տերտերը ինչո՞վ է ծեծում, երբ դասը չեն սովորում։

Նրանք տերտերից դաս չեն առնում, ըշկոլումն են կարդում։

Ըշկոլն ի՞նչ է

Սաթին չգիտեր ինչ պատասխանել և հարևանցիորեն ասաց․

Ըշկոլը շկոլ է․․․ չե՞ս իմանում։

Մի ուրիշ տղա հարցրուց.

Քաղաքի տղերքը ով գիտի ինչ լավ տրեխներ կունենան։

Նրանք տրեխներ չեն հագնում, սապոկներ են հագնում, պատասխանեց Սաքին։

Սապոկը ի՞նչ է։

Այն էլ ռսի տրեխ է։

Այնտեղ մոշ կա՞, զկեռ կա՞, հարցրուց մի ուրիշը։

Չկա, ծմակը հեռու է քաղաքից։

Բա՛ քաղաքի տղերքը ի՞նչ են ուտում։

Սաթին չգիտեր ինչով գոհացնել իր ընկերների հետաքրքրությունը, որ դառնում էին նրան զանազան հարցերով։ Նա կարճ կերպով նկարագրեց քաղաքի կյանքը, որքան իրան հասկանալի էր, ասաց, թե այնտեղ մեծ տներ կան, բազար կա, թե եզան ու գոմեշի տեղ ձի են լծում, սայլերը (կառքերը) բանեցնում են միայն նստելու համար և ավելացրուց, թե քաղաքացի տղերքը գյուղացի տղային ծաղկում են և պատահած ժամանակը ծեծում են։

Վերջին խոսքը գրգռեց Կալոյի բարկությունը, և նա իր երկայն ցուպը բարձրացնելով, սպառնացավ.

Տեսնում ե՞ս մըհակս, էնպես կչափեմ նրանց բարակ մեջքից, որ ավա՜յ, նանի» կկանչեն։

Ե... քաղաքը գտնվում էր այն գետի ափի մոտ, որ իր սկիզբն առնում է Գեղամա լճից։ Նա այն քաղաքներից մեկն էր, որ իսպառ չէր թոթափել իրանից պարսկական փոշին, և ուր հայն էլ թուրք է, իսկ թուրքն ավելի թուրք է, և որտեղ կնիկները իրանց ծամերը ներկում են հինայով, իսկ տղամարդիկը նեղ պանտալոնի հետ քոշեր են հագնում։

Երկրորդ ավուր երեկոյան պահն էր, երբ Ավետ ապերը գյուղից բերած մթերքը ծախելուց հետո եկել, կանգնել էր մի հարուստ կրպակի առջև և գլուխը ծռած, իր երկայն մահակը կուրծքին նեցուկ տված, անհամարձակ կերպով նայում էր դեպի խանութը, չիշխելով այնտեղ մտնել։ նա նույն ժամում նմանում էր մի մարդու, որ սպասում է իր դատապարտության վճռին։

Երկար սպասում էր նա, մինչև իր վրա ուշադրություն դարձնեին և ներս կանչեին։ Նրա մոտ, նույնպես անմռունչ և հանդարտ կերպով, կանգնել էր աղայի համար բերած զատկացու գառը, կարծես նա էլ տխուր էր, կարծես նա էլ մոռանալով իր սովորական կայտառությունը, շատ չէր զանազանվում իր տերից, որ նույն միջոցում գտնվում էր հոգեկան դառն տրամադրության մեջ։ Գառան մոտ նստած էր փոքրիկ Կալոն և բռնել էր նրա ոտից, որ չփախչե։ Նա միայն ուրախ էր, նա միայն անհոգ էր և հետաքրքիր աչքերով նայում էր իր շուրջը, ուր ամեն մի առարկա նրան զարմանք և հիացում էր պատճառում։

Ապեր, աղան պստիկ տղա ունի՞, հարցրուց նա։

Չունի, պատասխանեց Ավետը անուշադիր կերպով։

Բա՛ էդ գառան հետ ով պիտի խաղա։

Ավետը ոչինչ չպատասխանեց։

Նույն միջոցին մի ձայն զարկեց գյուղացու ականջներին:

Հը՜մ, Ավետ ապեր, եկել ես։ Այս ձայնը արթնացրուց նրան, նա ետ նայեցավ և տեսավ իի մոտ մի պատանի, որը հարուստ կրպակի գործակատարներից մեկն էր։ Գյուղացին ետ-ետ քաշվեցավ և խոնարհ կերպով գլուխ տվեց։

Երևի աղային տեսնելու ե՞ս եկե՛լ, հարցրուց պատանին։

Առանց տեսնելու ո՞նց կարամ գնալ, պատասխանեց Ավետը։

Դրանի՛ց, դրանի՛ց բերե՞լ ես, հարցրուց պատանին, աջ ձեռքի ցուցամատը և բթամատը միմյանց հետ շոշափելով։ Ավետը հասկացավ, որ փողի մասին էր հարցը, և դրական կերպով շարժեց գլուխը։ Պատանին մտավ կրպակը, և մի քանի րոպեից հետո Ավետին ներս կանչեցին մուտքի առջևը։ Երկու զոհեր միասին ապասում էին մի ճակատագրական վախճանի...

Աննկարագրելի ահուդողով Ավետը ներս մտավ և հեռվից խորին կերպով գլուխ տվեց մի կարճահասակ ալևոր մարդու, որ նստած էր գրասեղանի մոտ և քրքրում էր իր առջևը ածած թղթերի կույտը։

Նրա առաջին երկրպագությունը աննկատելի մնաց, որովհետև աղան զբաղված էր։ Հետո գյուղացին ծոծրակը քորելով, մի քանի անգամ հազաց, որ ցույց տա իր ներկայությունը։ Աղան գլուխը վեր բարձրացրուց և տեսավ նրան։ Ավետը կրկնեց իր երկրպագությունը։

Աղան քաղաքավարի էր և մանավանդ դեպի այն մարդիկը, որոնց հետ հաշիվներ ուներ։ Հաշվի ժամանակ նրա մարդահաճությունը հասնում էր մինչև ցած կեղծավորության։ Տեսնելով գյուղացուն, նա իր կոշտ դեմքի վրա ձևացրուց մի անսովոր ժպիտ և հարցրուց․

Բարով, Ավետ ապեր, ո՞նց ես, լա՞վ ես, տղերքդ, տանեցիքդ լա՞վ են։

Աղոթարար ենք, աղա, պատասխանեց գյուղացին. թո՛ղ տեր աստված մեր կյանքիցը կտրե, ձերի վրա դնե։

Անասուններդ, ցանքերդ լա՞վ են։

Անասունները, փառք աստուծո, վատ չեն, բայց ցանքերը, տերը ինքը մի ողորմություն անե, ցամաքել, մնացել են։ Մեր մեղքից ջուրը պակասել է այս տարի. անձրև էլ չի գալիս․ գնացին տերտերի մոտ, նա գիրը բացեց, ասաց, երկինքը կապել են...

Աղան մտածեց գյուղացու սնահավատությունից օգուտ քաղել։

Ապա որ ես ձեզ ասում եմ, թե ինչ պարտք որ անում եք, իր ժամանակին բերեցեք, տվեցեք, բայց ձեր ականջը չէ մտնում։ Տեսնում ե՞ս, աստված էդպես կբարկանա։ Ասել են՝ «ա՛ռ և տո՛ւր, չեն ասել՝ ա՛ռ և կո՛ւլ»։ Ձեր վրա չէ խոսքս, Ավետ ապեր, դու լավ մարդ ես, քո հանգուցյալ հայրն էլ լավ մարդ էր, բայց էն անիրավ Թաթոսենց Գևոն, մի տարի է երեսը չեմ տեսել, քսան մանեթս տարավ, ինքն էլ կորավ, փողս էլ։

Սևերես է, աղա, պատասխանեց գյուղացին ողորմելի ձայնով. պետք է յոլա տանես, խեղճ է։ Քուլֆաթի (ընտանիքի) տեր է, ի՞նչ անե, որ չունե. ունենա, կտա, իր հոգին կազատե։

Ես խեղճ չե՞մ, ես քուլֆաթ չունե՞մ, պատասխանեց աղան բարկացած ձայնով։

Աստված ձեզ տվել է, թո՜ղ ավելի շատ֊շատ տա, բայց նա աղքատ է։

Չէ՛, Ավետ ապեր, դու խելոք մարդ ես, բայց այսքանր չես հասկանում, գյուղացու խոսքը կտրեց աղան մեղմությամբ. ախար ամեն մարդ, որ տարածը ետ չբերե, ես էլ ձեզ նման կլինեմ։

Դրուստ ես հրամայում, աղա, բայց ոնց որ ըլի, պետք է յոլա տանես, գեղըցին փող չի ուտի, երբ ունենա, կտա։ Մեր տերը դու ես, վերևում աստծուն ենք ճանաչում, ցածումը քեզ... չենք ուտում, չենք խմում, մեր երեխերքի բերնիցը կտրում ենք ու բերում քեզ տալիս, որ մեր հոգին պարտական չմնա։

Աղան կրկին սկսեց գրասեղանի վրա ածած թղթերի կույտը քրքրել և նրա միջից գտնելով Ավետի պարտամուրհակը, տվեց գործակատարներից մեկին, ասելով.

Գիտեմ, Ավետը փող բերած կլինի, նրա հաշիվը տե՛ս։

Գյուղացին հասկանալով, որ իր խոսակցությունը աղայի հետ վերջացած էր, մոտեցավ գործակատարին և հանելով իր ծոցից մի բուռն թղթադրամ, առանց համբարելու ածեց նրա առջևը։

Գյուղացու հաշիվը գործակատարին հանձնելը մի տեսակ խորամանկություն էր աղայի կողմից, որպես որսորդը երբեմն իր որսը շան առջևն է ձգում նրան լավ գզգզելու համար, որ իր բարակը ավելի խամռոտի և ավելի արյան սովորի։

Գործակատարը համբարեց իր առջևը ածած թղթադրամները, նայեց պարտամուրհակին, համրիչի հատիկները այս կողմը դարձրուց, այն կողմը դարձրուց և ապա ասաց.

Բերած փողերդ դուրս գալուց հետո կմնաս հիսուն ռուբլի պարտական։

Գյուղացին սարսափի մեջ ընկավ։

Իմ պարտքը առաջ հիսուն ռուբլուց ավելի չէր, ասաց նա սրտի նեղությունիցը խեղդված ձայնով, ապա էդ նոր տված փողերս ո՞ւր է գնում։

Բա՛ տոկոսը չե՞ս հաշվում, կոշտ կերպով պատասխանեց գործակատարը. քո այժմ բերած փողը հազիվ տոկոսը կլրացնե։ Աղան նկատելով, գյուղացու և գործակատարի վիճաբանությունը, հեռվից ձայն տվեց.

Ավետ ապեր, քեզանից հո ավել չեն առնի, որդի, ինչո՞ւ ես նեղացնում։

Գրիգոր, դարձավ նա դեպի գործակատարը, տոկոսից մի բան բաշխիր Ավետին, մեր մարդն է, թո՛ղ շնորհակալ լինի։ Դուքնիցն էլ մի բան տուր, թո՛ղ տանե իր երեխերքի համար, զատիկ օր է գալիս, թո՛ղ ուրախանան։

Հաշիվում ավելի վեր առնեք, խաբեք և կրպակից մի բան ընծայելով, գյուղացու աչքերը կապել, աղայի առևտրական տան հին սովորությունն էր։ Ավետին ընծայեցին երկու գունավոր աղլուխ և մի քանի արշին էժանագին չիթ։ Նա ընդունեց ընծաները և օրհնեց աղայի կյանքը։

Գործակատարը գրեց մի նոր պարտամուրհակ և գյուղացու առջև դնելով, ասաց, որ մատը թաթախե մելանի մեջ և կնիքի փոխարեն դնե թղթի վրա։ Ավետը կատարեց պատվերը, որովհետև վաղուց սովորած էր այս գործողությանը։

Կալոն դրսումը վաղուց արդեն ձանձրացել էր, մենակ սպասելով, նա շուտ֊շուտ գլուխը ներս էր բերում կրպակի դռնից, երկչոտ կերպով նայում էր և իսկույն ետ քաշվում, որ իրան չտեսնեն։ Վերջացնելով իր գործը, Ավետը նոր հիշեց իր բերած գառը և կանչեց Կալոյին, որ ներս բերե։

Զատիկվա համար գառն էլ ես բերել, շատ ապրիս, ասաց աղան, հետաքրքիր աչքով նայելով Կալոյի վրա։ Այդ ո՞վ է, հարցրուց Ավետից։

Ձեր ծառայի, մեռած եղբորս որդին է։

Տղա, արջի քոթոթ, մոտ եկ, տեսնեմ, կանչեց աղան։

Կալոն ամաչելուց կարմրել էր, և քրտինքը կաթիլ֊կաթիլ նրա ճակատից ցած էր թափվում։ Նրա կյանքում առաջին անգամն էր, որ իր վրա ուշադրություն էին դարձնում այնպիսի մեծ մարդիկ։

Քանի՞ տարեկան է, հարցրուց աղան, դառնալով դեպի Ավետը։

Տասներկուսի մեջ նոր է ոտ դրել, պատասխանեց նա։

Տեսնողը կասե տասնհինգ տարեկան է. ի՞նչ ասել է գյուղացի... անկարգ կերել է, անկարգ մեծացել...

Աղայի հետաքրքրությունը փոքրիկ Կալոյի մասին ուներ իր առանձին պատճառները, վաղուց նրա կինը միշտ ասում էր, որ մի գյուղացի երեխա գտնե տանը սպասավորություն անելու համար, պատճառ բերելով, թե քաղաքացի տղերքը շատ սատանա են լինում, ամեն բանից գողանում են, բայց անկարելի է լինում գողությունը բռնել, իսկ գյուղացին միամիտ կլինի և պարզ, նրան կարելի է ամեն ինչ հավատալ։ Այս մտքով աղան մտածեց կորզել Ավետի ձեռքից նրա եղբոր որդուն։

Գիտե՞ս ինչ կա, Ավետ ապեր, ասաց նա իր սովորական մեղմ ձայնով, քո հանգուցյալ եղբայրը շատ լավ մարդ էր, թո՛ղ աստված իր հոգին լուսավորե. դուն էլ լավ մարդ ես, բայց նա ուրիշ էր։ Ես ուզում եմ իմ հոգու համար նրան մի լավություն անել, իմանում ե՞ս, լավությո՛ւն անել... ես ուզում եմ նրա որդին վերառնել ինձ մոտ պահել, մեծացնել և «մարդս շինել... հասկանում ե՞ս, մարդ, ինձ նման մարդ, ոչ թե տգետ գյուղացի․․․

«Մարդ» բառը աղայի լեզվում բոլորովին ուրիշ նշանակություն ուներ. մարդ ասելով նա հասկանում էր հարուստ վաճառական, որովհետև, նրա կարծիքով, ով որ փող չուներ, նա մարդ չէր։

Լսելով աղայի խոսքերը, Ավետը մի քանի րոպե մտատանջության մեջ մնաց, չգիտեր, թե ինչ պետք է պատասխանել։ Վերջապես անորոշ կերպով ասաց.

Ինչ ասեմ, աղա, դու ես իմանում, ինչ որ քո ոտը գիտե, այն մեր գլուխը չգիտե։

Օրհնյալ լինիս, որդի, լավ հասկացար, խոսեց նա ծանր կերպով։ Դու խելացի մարդ ես, դու չես թողնի, որ քո եղբոր որդին անբախտ մնա։ Մի բան էլ կա, էն էլ պիտի գիտենաս, երբ որ քո եղբոր որդին մեզ մոտ մնա, դու ավելի կշահվես մեզանից, կգաս, կգնաս, կուտես, կխմես, մեր դուռը քո առջևը միշտ բաց կլինի։

Կալոն համարյա չէր լսում, թե որպիսի վճիռ է կատարվում իր վիճակի փոփոխության վերաբերությամբ. նրա ուշադրությունը գրավել էին խանութում գտնված առարկաները։ Նա իր աչքը չէր հեռացնում կարդոնից շինած փոքրիկ ձիուց, որ կանգնեցրած էր նեղ տախտակի վրա։

Ի՜նչ լավ պստիկ ձի է, ասաց նա իր մոտ կանգնած խանութի փոքրիկ աշակերտին։ Ի՞նչ է ուտում։

Փոքրիկ աշակերտը ժպտելով գյուղացու միամտության վրա, նկատեց, որ սուս կենա, ամոթ է։

Հիմա հասկացա՞ր շարունակեց աղան, դու կթողնես այս տղային մեզ մոտ, կհագցնեմ, կպահեմ, ինչպես իմ որդիս, երբ մեծացավ, խելքը բանի հասավ, ամսական էլ կտամ։

Ավետը մի կողմից ուրախ էր, որ իր եղբոր որդին կբախտավորվի և, աղայի ասածին պես, «մարդ» կդառնա, բայց մյուս կողմից մտածում էր, թե ինքը կզրկվի մի լավ գործիքից, որովհետև Սալոն շատ բանում օգնում էր նրան։ Բայց վերջին մտածությունը որքան և գործնական լիներ, այսուամենայնիվ նա արտահայտել չէր կարող, քանի որ ինքը պարտական էր աղային, «պարտականի երեսը սև կլինի, իսկ լեզուն կարճ»։

Պայմանների մեջ համաձայնվեցան, և, իսկն ասած, ամենևին պայման չդրվեցավ, միայն աղան խոստացավ կերակրել, հագցնել Կալոյին և ժամանակով, երբ նա կարող կլինի «օրինավոր գործ» կատարել, ամսական մի բան կստանա։ Եվ այսպես բոլոր հույսը մնաց ապագայի վրա..․

Բայց Կալոյի կամքը ոչ ոք չէր հարցնում։ Երբ Ավետը հայտնեց նրան իրա խորհուրդը, նա խիստ տհաճությամբ պատասխանեց.

Ես այստեղ չեմ մնա։

Ավետը քաղցրությամբ նրան համոզել սկսեց, թե քաղաքը լավ էր գյուղից, թե աղայի տանը նրան լավ կպահեն, թե ինքը շուտ շուտ կգա նրան տեսնելու և ուրիշ շատ խոսքեր ասաց, բայց համոզել չկարողացավ։

Ես այստեղ չեմ մնա, կրկնեց երեխան։ Ես քեզ հետ կգամ։

Երբ հորեղբայրը սկսեց ավելի թախանձել, խեղճ տղայի աչքերում երևացին արտասուքի կաթիլներ։ Այդ արտասուքն էր, որ սկիզբն գրեց մի արտասվալի ապագայի...

Կալոյին համարյա զոռով բաժանեցին իր հորեղբորից և տարան աղայի տունը։

Հեռանալով քաղաքից, Ավետ ապերը միշտ այն տխուր մտածության մեջն էր գտնվում, թե ի՞նչ ասե Շուշան տատին, ո՛րպես հանգստացնե նրան։ Որովհետև գիտեր, որ խեղճ պառավը առանց Կալոյին մի օր տեսնելու ապրել չէր կարող։

Տարեցիր երեխիս, կորցրիր... ասաց նա, երբ լսեց Ավետի խոսքերը։

Նա չզգաց այն սահմանը, որից այն կողմ մնաց ասպիրանտների հույսին: Չտպավորվեց նաև անցումը ասպիրանտներից ուսանողներին: Մի թեթեւ անդրադարձավ, որ հիմիկվա ջահելները ներվային լինելուց գերադասում են այդ բանը անել ոտի վրա: Եվ ինքնին հասկանալի էր, շորերը հանելը այդ դեպքում պարտադիր չէր:

Շորերը հանելու հաճույքն այն է, որ տղամարդն է հանում, բայց եթե չի հանում, իր հերն էլ անիծած, կնոջ համար դժվար չէ ինքն իրեն համոզել, որ, իսկն ասած, դա ավելորդ գլխացավանք է եղել ժամանակին, հատկապես որ, ցուցադրելու բաները տարիների հետ խամրում են: Թմբլիկ, ժիր ու սպիտակամաշկ, երկու տասնամյակ սլանալով Համալսարանի միջանցքներով, իրենով հիացող գյուղացի տղաների վավաշոտ հայացքները ընդունելով ի գիտություն՝ Հիլդան չզգաց, թե տղամարդիկ երբ դադարեցին ռեստորան հրավիրել, դադարեցին նույնիսկ գործուղման գնացած ընկերոջ բնակարան տանել, և այդ բանը սկսեցին անել կաբինետների բազմոցներին կամ լաբորատորիաների՝ միջնորմով առանձնացրած լվացարանի մասում: Մտածում էր, թե դա սիրո հնանալուց է, և որ տղամարդը մի քանի անգամից հետո լկտիանում ու էլ զահլա չի ունենում ոչ միայն ռեստորան հրավիրելու, այլև տանելու ընկերոջ քոսոտ բնակարանը, և սիրուհուն օգտագործում է օրվա պերերիվին՝ իբրև դեսերտ:
Իսկ երբ տղամարդկանց փոխեց, փոփոխեց, եկավ մի եզրակացության, որ իր սերնդի տղամարդիկ պարզապես ծերանում են: Նա նույնիսկ չանդրադարձավ այն սահմանին, որից հետո ոչ միայն շորերի գոյությունը մոռացավ, այլև առհասարակ դադարեցին որևէ բանի ձեռ տալ և անցան զուտ ոչ ավանդական սեքսի: Այդ ժամանակ, ճիշտ է, իր սերնդակիցները Հիլդային աննկատ հանձնել էին իրենց ասպիրանտներին: Հիշողությունը չպահպանեց նաև այն նուրբ անցումը, երբ կինը ընծաներ ընդունողից վերածվեց նվերներ տվողի: Բայց ո՞վ է վատ բաները հիշում: Եւ նույնիսկ այն ժամանակ, երբ ասպիրանտների հետ հարաբերվելը դարձավ խիստ ծախսատար, նա շատ չանհանգստացավ, որովհետև արդեն դոկտորականը պաշտպանել էր, նախկին սիրեկաններն էլ, որ հիմա համալսարանում ամեն ինչ էին որոշում, դրույքաչափերի հարցում ժլատ չգտնվեցին իր հանդեպ: Երբ ասպիրանտների սերունդն էլ լկտիացավ ու սկսեց խուսափել անգամ ոտի վրայի տարբերակից, Հիլդան ամուսնուց բաժանվեց ու սկսեց ուսանողների հետ ձրի պարապել իր տանը: Եթե բանը հասել էր պրոգրեսին, ինչո՞ւ պիտի ճաղատացող ջահելներ խաղացներ, այլ ոչ թե մատղաշ անուղեղների:Ամուսինը զարմացավ.
– Բայց ինչո՞ւ երեսուն տարի հետո:
Հիլդան հոգեբանորեն հիմնավորեց, որ եթե երեխաները արդեն մեծացել, ապրում են Մոսկվայում, և ամուսնու հոնքերն էլ սկսել են խռիվ աճել ու ազդում են ջղերի վրա, ինքը պիտի առանձին ապրի: Ամուսինը խոնարհ մարդ էր: Նաև գիտեր, որ ինքը խռմփացնում է որոտաձայն, և չորս սենյակի գոյությունը չէր փրկում Հիլդային: Հիլդան նաև չէր մոռանում ժամանակ առ ժամանակ հիշեցնել, որ շուն չի պահում միայն այդ խռմփոցի պատճառով, որպեսզի սարսափի չմատնի խեղճ անասունին: Ամուսինը, բնականաբար, հիացած էր կնոջ խելքով: Նաև սիրել էր կնոջը: Նա գիտեր կնոջ արկածների մասին: Մի տասնյակի չափ: Բայց որ ժամանակին տնից-տեղից կտրել, Բաքու ծովափնյա քաղաքից աղջկան բերել էր փոշոտ-վարդագույն Երևան, ամբողջ կյանքում մեղավորության զգացումը չէր լքում նրան: Բացի այդ, Հիլդան տարիների խելացի զրույցների ընթացքում գրեթե համոզել էր ամուսնուն, որ առանց դրա նախ՝ չի լինի, հետո՝ երեխաներ են կրթության տալիս, նաև քաղաքի կենտրոնում առոք-փառոք ապրելը, ավտոբուսներում չտրորվելը իր գինը ունի: Նաև՝ շրջապատ-բան կա: Գիտական շրջապատ: Գրական շրջապատ: Գիրք են տպում՝ դեմը շատ բան չեն ուզում: Դեռ մի բան էլ հոնորար են տալիս: Ի դեպ, ժամանակը չէ՞ այս հոնորարից մի նոր կոստյում առնեն՝ ամուսնու սպիտակող քունքերին բռնող գույնի:
– Բայց հրես մեռնելու ենք, ինչո՞ւ բաժանվենք, -չէր հասկանում կենսաբանության լաբորատորիաներում իրեն բոլորովին կորցրած ամուսինը:
Հիլդան ամուսնուն խնայեց և չասաց ինչու: Այդ ժամանակ նա ընդամենը վաթսունչորս տարեկան էր: Նոր սերնդի սանձարձակությունը նրա համար նոր հորիզոններ բացեց: Նա սկսեց անկեղծորեն մտածել, որ սիրելու այս մի տարբերակը, երբ սերունդների տարբերության պրոբլեմ չի բերում, ոչ միայն ավելի վատ չէ, քան ավանդականը, այլև շոշափելիորեն ավելի մտերմիկ է, անկախ այն բանից՝ ուսանողը կախվա՞ծ է իր նշանակած գնահատականից, թե՞ ոչ: Նա նույնիսկ սկսեց մոռանալ, որ եղել է նաև ավանդականը: Եւ որքան սրտանց էր կպչում նորին, այնքան դյուրին էր մոռացվում հինը: Նա նախ կերակրում էր մոզիներին: Ինքը քանի տարի արդեն բան չէր ուտում, դրա կարիքը չկար, և խմում էր գինի: Հետո նստացնում բազկաթոռին և իր սիրած վրացական կարմիր գինու բաժակն էր մատուցում անտաշ գյուղացուն: Այդ բաժակները բերել էր Փարիզից: Այո, Հիլդան նաև կրթում էր այդ անասուններին, որոնց թվում էր, որ եթե շատ ֆիլմեր են նայել, ուրեմն շատ բան գիտեն այդ բնագավառից, չնայած իմացածները հանել մարդու աչքը խոթելուց այն կողմ չէին անցնում: Կարող էր այդ էլ չանել, բայց մեկին մի փողկապ, մեկին մի զույգ գուլպա, մեկին մի լողավարտիք նվիրում էր, հոգու խորքում հույս փայփայելով, որ մյուս անգամ դրանով կգան: Բայց տարօրինակն այն էր, որ ոչ մեկը այդպես էր իր տվածով չեկավ: Թե՞ մոռանում էր ում ինչ է տալիս: Բայց անդուր բաները Հիլդան շուտով մոռանում էր: Նա հո լավ գիտեր, որ կյանքն է այդպես: Կյանքը բաղկացած է լավ հիշողություններից: Վատ բաները պարզապես չեն եղել: Ասում ու անցնում ես առաջ: Եվ պատկերացրու, ստացվում է: Միայն հազվադեպ դառնանում էր այն մտքից, որ ուշ բաժանվեց: Եւ նոր սերնդի նախասիրություններին ուշ հաղորդակից եղավ: Ուշ վայելեց ֆակուլտետի շենքին կից ապրելատեղի ամբողջ հմայքը, երբ կարելի է երբեմն էլ լսարան չգալ, այլ կանչել ուսանողներին տուն: Ով եկավ-եկավ, ներկա-բացակա հո չէր անելու իր պրոֆեսոր տեղով: Թեև կաբինետների, լաբորատորիաների շրջանն էլ իր հմայքն ուներ: Ճիշտ է, վերջում մի քիչ ծնկներն էին ցավում, գուլպայի հատն էր գնում հաճախակի, բայց այդ անհարմարությունները ի՜նչ էին համեմատած այն սրտխփոցի, տագնապի ա՜յն արբեցնող զգացումի հետ, երբ մտածում էր՝ “Հանկարծ ու էս ապուշը մոռացած լինի դուռը ներսից կողպել”:
Ամեն տարիք, այնուամենայնիվ, իր հմայքն ունի: Եթե հարմար տեղավորվես կյանքում և վատը չհիշես, այլ միայն լավը հիշես, լավը չի պակասի: Կյանքը ավարտվում է միայն գերեզմանոցում: Եթե կյանքը կա, ուրեմն սեր էլ կա, ձևը պիտի գտնել: Պետք չէ տղամարդկանց բաժանել սերունդների: Եթե կողքդ է ապրում և միսը ձկից արդեն ջոկում է, ուրեմն հասնում է, որ քո տղամարդը լինի: Չի կարող սերը հանգչել շունչը հանգչելուց առաջ: Տղամարդիկ երկար չեն ապրում, որովհետև վատ են հարմարեցված կյանքին: Պատահական չէր, որ Հիլդան թաղել էր իր սերնդի տղամարդկանց երկու երրորդին, մնացածները քայլող դիակներ էին: Իսկ ինքը դեռ՝ փառք աստծո: Իսկ նրանց թվում էր՝ Հիլդան ծերացել է դեռ քառասուն տարեկանում, և իրեն թողած՝ վրա էին քշում մատղաշ լաբորանտուհիներին: Ահա ինչի բերեց ժամանակի սխալ զգացողությունը: Ահա ինչ ավերածություններ է գործում ավելորդ հիշողությունը: Հիլդան համոզված էր, որ անգամ վերջին պահին, երբ ապրածդ կյանքը մի ակնթարթում անցնում է հայացքիդ առջևով, անգամ այդ պահին իրեն կպատկերանա միմիայն ընտրովի լավը: Որովհետև վատը ինքը մոռացել էր դեռ կյանքում եղած ժամանակ: Նրա սպասելիքները առավել քան արդարացան: Երբ 72 տարեկանում շնչահեղձ եղավ էշ սիսիանցու պատճառով, դա այնքան անսպասելի էր, և մահը՝ հանկարծահաս, որ Հիլդան չհասցրեց տեսնել և ոչ մի պատկեր: Մինչ նրա ծնոտները կփակվեին կյանքի վրա, տղան քարայծի ճարպկությամբ ոստնեց նստած տեղից: Մնացած ողջ կյանքում, սակայն, սիսիանցի անտաշի մարմինը սառը քրտինք էր պատում այն մտքից, որ պառավը վերջին պահին ուզում էր թակարդը գցել: Իհարկե, նա չափազանցնում էր:

2001-2002 թթ.

Պարոն Բաղդասար, ձեզ համար բացատրելն ավելորդ է։ Դուք լուսամիտ մարդ եք, շատ լավ գիտեք՝ ինչ ասել է աղքատ ուսանողի վիճակ։ Պարոն Բաղդասար, գոհություն աստծու, դուք միլիոնատեր եք։ Տվեք մի աշխատասեր, խելոք, ազնիվ երիատասարդի ուսման վարձը։ Նա լավ ապագա է խոստանում։ Նա կլինի ազգի օգտակար անդամ։ Երդվում եմ կարգովս։

Պարոն Բաղդասարը նստած էր իր շքեղ կաբինետում, որի առաստաղը ծածկված էր յուղաներկով, որի մոդեռն կահ-կարասին Բեռլինից էր բերել տրված և որի պատերի վրա կային մի քանի նշանավոր հայերի պատկերներ։

Պարոն Բաղդասարը նեղն ընկավ։ Նրան խնդրում էին անել այն, ինչ որ երկնային պատիժ էր նրա համար բանալ քսակը։ Ողորմած աստված, այդ ինչ աներես ազգ է հայ ազգը։ Դեռ մի ամիս չկա՝ նա 25 ռ. ուղարկեց հայուհյաց ընկերությանը, որպեսզի իր անունը տպվի լրագիրներում, և դեռ չի տպվել, ու դարձյալ պահանջում են։ Ո՛չ, երբեք, չի կարող տալ։ Բայց ինչպես մերժել, քանի որ խնդրողը քահանա է։ Չէ՞ որ նա պատարագ անելիս սուրբ սեղանի առաջ կարող է անիծել նրան։

Պարոն Բաղդասարը մտածեց, մտածեց և գտավ ելք։

Տեր հայր, այդ ուսանողը ձեր ազգակա՞նն է։

Քրոջս որդին է։

Տեր հայր, ցավում եմ, որ ձեր քրոջ որդին է։

Ինչո՞ւ։

Որովհետև ես սկզբունքով ուսանողներին չեմ օգնում։

Այդ ի՞նչ սկզբունք է։

Երախտամոռներին պատմելու սկզբունք։ Գիտեք, տեր հայր, ես երախտամոռությունը համարում եմ մեծ անազնվություն։ Իսկ հայ ուսանողներն երախտամոռ են։ Նրանք հենց որ ավարտում են իրենց ուսումը, իսկույն մոռանում են իրենց բարերարներին։

Բայց, պարոն Բաղդասար․․․

Ո՛չ, ո՛չ, մի վիճեք, տեր հայր, ես իմ սկզբունքը խախտել չեմ կարող։ Իմ ասածն ասած է։ Խնդրեցեք ում համար և ինչի համար կամենաք, բայց ոչ ուսանողների։

Ներողություն, պ․ Բաղդասար, ես ձեր սկզբունքը չգիտեի։ Մնացեք բարով։

Հոգևոր հայրը գնալուց հետո պ. Բաղդասարը ուրախացավ, որ քսակի բերանը չբացարավ։ Բայց հետո մտածեց, որ չափազանցություն արավ բոլոր ուսանողներին երախտամոռ համարելով։ Եվ իսկույն հիշեց իր երախտագիտությունը իր բարերարի վերաբերմամբ։ Այդ բարերարը նրա հորեղբայրն էր, որի պատանը վաղուց էր մաշվել։ Հանգուցյալը խնամել էր նրան, մեծացրել, հետո ընկերացրել իր գործերին։

Իսկ ես ի՞նչ արի նրա որդկերանց։ Զրկեցի իրանց բաժնից։

Եվ պ․ Բաղդասարը իր անցյալի վրա նորից վարագույր գցեց։

Մի շաբաթ անցած՝ եկավ մի ուրիշ այցելու։ Այս անգամ աշխարհական։

Պարոն Բաղդասար, դուք շատ լավ գիտեք՝ ինչ ասել է մամուլ, դուք մեր վաղեմի բաժանորդն եք և մեր գաղափարակիցը։ Մեր 25-ամյա լրագիրը, որ այնքան ծառայություններ է մատուցել ազգին, այսօր տպարանին վճարել չի կարողանում։ Տվեք գոնե մի հազար ռուբլի, փրկեցեք ձեր սիրած լրագիրը փակվելու վտանգից։

Պարոն Բաղդասարը նստած էր իր փառահեղ սալոնում, որի ոսկեզօծ կահ-կարասին հատկապես ինքն էր պատվիրել Փարիզում Լյուդովիկոս 14-րդի ոճով։

Դարձյալ նեղը գցեցին նրան։ Դարձյալ պահանջում են, որ նա քսակի բերանը բաց անի։ Ինչպե՞ս մերժել։

Նա մտածեց, մտածեց և գտավ ելք։

Ներեցեք, ես վճռել եմ սկզբունքով հայ լրագիրներին չօգնել։

Ինչո՞ւ։

Որովհետև նրանք միմյանց միսն են ուտում։ Նրանք ոչ մի բանում հաշտ չեն իրարու հետ։ Ազգը վնասվում է դրանից։

Բայց դա ուղղությունների տարբերություն է։

Ոչ, ես ուղղությունների հետ գործ չունեմ։ Ազգի շահերը երկուսի համար էլ միևնույնն են։ Առաջ հաշտվեցեք, հետո կմտածենք օգնելու մասին։

Բայց մենք հաշտվել չենք կարող, դա անկարելի է։

Էհ, որ անկարելի է, ինձ համար էլ անկարելի է իմ սկզբունքի հակառակ բարերարություն անել։ Մի՛ նեղանաք, ես ձեզ հարգում եմ․ խնդրեցեք ինչի համար և ում համար կամենաք, կտամ, բայց ոչ լրագրի։

Ինձ համար առայժմ իմ լրագիրն է բռնում առաջին տեղը։

Համաձայնվեցեք, որ չեմ կարող։ Դուք ինքներդ ամեն օր քարոզում եք, թե օրինավոր մարդը չպիտի շեղվի իր սկզբունքից։

Ճիշտ է, քարոզում եմ։

Դե ես էլ քարոզին եմ հետևում։

Մնացեք բարով։

Դադարեցեք միմյանց միս ուտել, հաշտվեցեք։ Դուք միմյանց հայհոյում եք ուղղակի։ Ես ի ծննդենե թշնամի եմ հայհոյանքների և վիրավորանքների։

Մնացեք բարով։

Հյուրը գնաց և պարոն Բաղդասարն այս անգամ երկու ուրախություն զգաց։ Նախ՝ որ էլի իր քսակն ազատեց, երկրորդ՝ որ խմբագրին մի լավ խրատեց, պարսավելով փոխադարձ հայհոյանքները. բայց իսկույն հիշեց, որ ինքը օր չի անցնում, որ սրան ու նրան չհայհոյե, մանավանդ իր կնոջը։ Եվ այնպիսի հայհոյանքներով, որոնց նմանը նա երբեք չէր կարդացել լրագրերում։

Դարձյալ մի շաբաթ անցած՝ եկավ մի երրորդ հյուր։ Այս անգամ պարոն Բաղդասարի վաղեմի բարեկամներիը մեկը։

Գիտես, Բողդան, ես երկար ու բարակ չեմ բացատրի քեզ համար թատրոնի նշանակությունը. փառք աստծու, դու երկար տարիներ ապրել ես Մոսկվայում, Պետերբուրգում, Փարիզում։ Դու տեսել ես Եվրոպայի բոլոր թատրոնները։ Տեսել ես, թե լուսավորված ազգերը ինչպես են սիրում իրենց ազգային թատրոնները։ Ուրեմն թույլ տուր ուղղակի դիմել գործին։ Մի խումբ մարդիկ որոշել ենք մեր մայրենի բեմը, որ այժմ ողորմելի դրության մեջ է, ապահովել նյութապես գոնե մի քանի տարով։ Արի դու էլ զոհիր մի գումար։

Պարոն Բաղդասարը Փարիզում գնած չինական ընտիր գավաթից սուրճ էր խմում սեղանատանը և հրճվանքով նայում Լոնդոնում ութ հազար ռուբլով գնած բուֆետին՝ հնդկական սև փայտից։

Պարոն Բաղդասարը, գավաթը բերնից չհեռացրած փռթկաց և սուրճը թափեց։ Երկար ժամանակ նա չէր կարողանում բուռն ծիծաղը զսպել։ Երբ զսպեց, դարձավ իր ազնվաշուք ամուսնուն և ասաց.

Լսեցի՞ր, Մարո, մեր բարեկամը փող է ուզում հայ թատրոնի համար։ Դեհ, դո՛ւ պատասխանիր իմ փոխարեն։

Կարմիր ու կուշտ դեմքով Մարոն, որ լավ կերակրված հնդկահավի էր նման, չգիտեր ինչ պատասխանել։ Ասել, որ թատրոնին չի հարկավոր օգնել, կնշանակի հյուրի աչքում երևալ տգետ, անկիրթ։ Ասել, որ հարկավոր է օգնել, կնշանակի զայրացնել Բաղդասարին։ Իսկ նրա համար չկար ավելի սոսկալի բան, քան զայրացնել մի մարդու, որին ամբողջ քառորդ դար հպատակվել էր հլու ստրուկի պես, հանուն այն թանկարժեք ադամանդների, որոնց պաշտում էր նա։ Նա խելացի համարեց երեսի մի կողմով ժպտալ հյուրին, մյուսով նշան անել ամուսնուն, թե բոլորովին համաձայն է նրա հետ՝ ինչ որ էլ ասի։

Պարոն Բաղդասարն ասաց.

Գիտես, բարեկամս, ես ծիծաղեցի, որովհետև քո առաջարկությունն ինձ համար ծիծաղելի է։ Ես հայոց թատրոնին մի կոպեկ անգամ չեմ տա։

Ինչո՞ւ։

Որովհետև ես ինձ ճաշակից զուրկ մարդ չեմ համարում։ Իմ սկզբունքն է երբեք չօգնել այն գործին, որ լավ չի տարվում։ Ձեր թատրոնը թատրոն չէ, այլ բալագան։

Բայց...

Այո՛, բալագան է։ Դերասանները անկիրթ, կոպիտ, հագնվում են ինչպես ծառաներ։ Իսկ դերասանուհիները հագնվում են ինչպես աղախիններ։ Այնպես չէ՞, Մարո։

Ճշմարիտ է։

Ոչ, բարեկամս, խնդրիր ում համար և ինչի համար, ուզում ես, բայց մի՛ ստիպիր ինձ սկզբունքիս դեմ բան անել։ Ես բարերարությունն անում եմ գիտակցաբար...

Հյուրը գնալուց հետո պարոն Բաղդասարը հիշեց, որ իր այժմյան այնքան շքեղ ու ճաշակով հագնված կինը, նույնպես հագնվում էր ինչպես աղախին, այն ժամանակ, երբ ինքը փող չուներ։

Եկան խնդրեցին Էջմիածնի վանքի վերանորոգության համար. պարոն Բաղդասարն ասաց, թե սկզբունքով դեմ է հնությունները պահպանելուն։ Ասաց, թե ազգի անցյալը նրան չի հետաքրքրում։ Թող խնդրեն նոր, ժամանակակից բաների համար, և նա պատրաստ է օգնել։

Եկան խնդրեցին գյուղական դպրոցների համար. պարոն Բաղդասարն ասաց, թե առաջ պետք է կրթել աղքատ քաղաքացի երեխաներին, հետո գյուղ գնալ։

Եկան խնդրեցին գրականության համար. պարոն Բաղդասարն ասաց, թե բոլոր ազգերի գրականությունները պահվում են առանց կողմնակի նպաստների, թող հայ գրականությունն էլ ինքն իր աշխատանքով ապրե։

Եկան խնդրեցին ուրիշ շատ ու շատ բաների մասին, հիվանդանոցի, որբանոցի, քահանայական գանձարանի, աշակերտական ճաշերի և այլն, և այլն. բոլորի դեմ ցցվեց պարոն Բաղդասարի սկզբունքը։

Մինչև հիմա էլ չկա մեկը, որ պարոն Բաղդասարի սկզբունքը ճանաչի և այնպես խնդրի նրա օգնությունը։

Այնինչ նա միշտ պատրաստ է իր ազգին օգնելու։