Sergey Dovlatov
Ֆերման Լեժեի բաճկոնը
Այս գլուխը` պատմություն է արքայազնի ու աղքատի մասին:
Քառասունմեկ թվականի մարտին ծնվեց Անդրյուշա Չերկասովը: Նույն տարվա սեպտեմբերին ծնվեցի ես:
Անդրյուշան երեւելի մարդու որդի էր: Իմ հայրն առանձնանում էր միայն իր նիհարությամբ:
Նիկոլայ Կոնստանտինովիչ Չերկասովը հիանալի արտիստ էր եւ Գերագույն Խորհրդի պատգամավոր: Իմ հայրը` շարքային թատերական գործիչ էր եւ բուրժուական ազգայնամոլի որդի:
Չերկասովի տաղանդով հիանում էին Պիտեր Բրուկը, Ֆելինին եւ Դե Սիկան: Իմ հոր տաղանդը նույնիսկ ծնողների կասկածն էր հարուցում:
Չերկասովին գիտեր ողջ երկիրը, որպես արտիստի, պատգամավորի եւ խաղաղության մարտիկի: Իմ հորը գիտեին միայն հարեւանները, որպես խմող ու նյարդային մարդու:
Չերկասովն ուներ ամառանոց, մեքենա, բնակարան եւ փառք: Իմ հայրն ուներ միայն ասթմա:
Նրանց կանայք ընկերություն էին անում: Նույնիսկ, ոնց որ թե, միասին ավարտել էին թատերական ինստիտուտը:
Մայրս շարքային դերասանուհի էր, այնուհետեւ` սրբագրիչ եւ ի վերջո` թոշակառու: Նինա Չերկասովան նույնպես շարքային դերասանուհի էր: Ամուսնու մահից հետո նրան թատրոնից վտարեցին:
Անշուշտ, Չերկասովները բարձրագույն սոցիալական խավի ընկերներ ունեին` Շոստակովիչը, Մրավինսկին, Էյզենշտեյնը… Իմ ծնողները պատկանում էին Չերկասովների կենցաղային շրջապատին:
Ողջ կյանքում մենք զգում էինք այդ ընտանիքի հոգածությունն ու հովանավորությունը: Չերկասովը հորս համար երաշխավորագրեր էր գրում: Նրա կինը մորս զգեստներ ու կոշիկներ էր նվիրում:
Իմ ծնողները հաճախ վիճում էին: Հետո նրանք բաժանվեցին: Ընդ որում, բաժանությունը նրանց համատեղ կյանքի համարյա թե միակ խաղաղասիրական գործողությունն էր: Հազվադեպ դեպքերից մեկը, երբ ծնողներս համերաշխ էին գործում:
Չերկասովը զգալիորեն օգնում էր մորս ու ինձ: Օրինակ, նրա շնորհիվ մենք պահպանեցինք բնակտարածքը:
Անդրյուշան իմ առաջին ընկերն էր: Մենք ծանոթացանք տարահանման մեջ: Ավելի ճիշտ, չծանոթացանք, այլ պառկած էինք կողք կողքի, մանկասայլակներում:
Անդրյուշայի սայլակը արտասահմանյան էր: Իմը` հայրենական արտադրության:
Սնվում էինք մենք, ես կարծում եմ, նույնքան վատ: Պատերազմ էր:
Հետո պատերազմն ավարտվեց: Մեր ընտանիքները հայտնվեցին Լենինգրադում: Չերկասովներն ապրում էին Կրոնվերկսկյան փողոցի վրա գտնվող կառավարական տանը: Մենք` Ռուբինշտեյնի փողոցի վրայի կոմունալկայում:
Անդրյուշան եւ ես բավական հաճախ էինք տեսնվում: Միասին գնում էինք մանկական ցերեկույթների: Տոնում էինք բոլոր ծննդյան օրերը:
Ես մորս հետ գնում էի Կրոնվերկսկյան փողոց տրամվայով: Անդրյուշային բերում էր վարորդը «բուգագտի» ռազմաավարային մեքենայով:
Ես ու Անդրյուշան նույն հասակն ունեինք: Մոտավորապես նույն տարիքի էինք: Երկուսս էլ առողջ ու աշխույժ էինք աճում:
Անդրյուշան, որքան ես հիշում եմ, ավելի համարձակ էր, դյուրագրգիռ, կտրուկ: Ես ֆիզիկապես փոքր-ինչ ավելի ուժեղ էի եւ, ոնց որ թե, մի քիչ ավելի խելամիտ:
Ամեն ամառ մենք ապրում էինք ամառանոցում: Չերկասովները Կարելյան պարանոցի վրա սոճիներով պատված ամառանոց ունեին: Պատուհանից երեւում էր ֆիննական ծոցը, որի վրա թեւածում էին ճայերը: Անդրյուշային հերթական տնային աշխատող էին կցել: Տնային աշխատողները հաճախ փոխվում էին: Որպես կանոն, նրանց գործից ազատում էին գողության համար: Անկեղծ ասած, նրանց կարելի էր հասկանալ:
Նինա Չերկասովայի մոտ ամենուր արտասահմանյան ապրանքներ էին շաղ տված: Բոլոր դարակները լեցուն էին օծանելիքով եւ կոսմետիկայով: Ջահել տնային աշխատողներին դա գրգռում էր: Նկատելով հերթական կորուստը՝ Նինա Չերկասովան հոնքերը կիտում էր.
– Լյուբաշան անկարգություն է անում:
Հաջորդ օրը Լյուբաշային փոխարինում էր Զինուլյան…
Ես Լուիզա Հենրիխովնա գերմանուհի դայակ ունեի: Որպես գերմանուհու՝ նրան ձերբակալություն էր սպառնում: Լուիզա Հենրիխովնան մեզ մոտ էր թաքնվում: Այսինքն՝ պարզապես մեզ հետ ապրում էր: Ով դրա հետ մեկտեղ՝ իրագործում էր իմ դաստիարակությունը: Մենք, կարծես թե, նրան ոչինչ չէինք վճարում:
Մի ժամանակ ես ապրում էի Չերկասովների ամառանոցում, Լուիզա Հենրիխովնայի հետ: Հետո ահա թե ինչ տեղի ունեցավ: Լուիզա Հենրիխովնան տրոմբոֆլեբիտ ուներ: Եվ ահա մի ծանոթ կաթնավաճառուհի նրան խորհուրդ տվեց ոտքերին քաք քսել: Իբր էդպիսի ժողովրդական միջոց կա:
Ի դժբախտություն շրջապատողների, այդ միջոցն օգնեց: Մինչեւ ձերբակալությունը Լուիզա Հենրիխովնան անտանելի հոտ էր տարածում: Մենք դա, իհարկե, հանդուրժում էինք, բայց Չերկասովները ավելի նրբաճաշակ դուրս եկան: Մայրիկին ասվել էր, որ Լուիզա Հենրիխովնայի ներկայությունը ցանկալի չէ:
Դրանից հետո մայրս տուն վարձեց: Ընդ որում, նույն փողոցի վրա, գյուղական տներից մեկում: Մենք դայակիս հետ ամեն ամառ այնտեղ էինք բնակվում: Ընդհուպ մինչեւ նրա ձերբակալությունը:
Առավոտյան ես գնում էի Անդրյուշայի մոտ: Մենք վազում էինք հողամասով, հաղարճ էինք ուտում, սեղանի թենիս էինք խաղում, բզեզներ էինք բռնում: Տաք օրերին լողափ էինք գնում: Եթե անձրեւ էր գալիս, պատշգամբում պլաստիլինով քանդակներ էինք անում:
Երբեմն գալիս էին Անդրյուշայի ծնողները: Մայրը` համարյա ամեն կիրակի: Հայրը` ամառվա ընթացքում մի չորս անգամ, քունն առնելու:
Իրենք՝ Չերկասովներն, ինձ լավ էին վերաբերվում, իսկ ահա տնային աշխատավորուհիները` ավելի վատ: Չէ՞ որ ես լրացուցիչ ծանրաբեռնություն էի: Ընդ որում, առանց լրացուցիչ վճարման:
Այդ պատճառով Անդրյուշային թույլատրվում էր չարություն անել, իսկ ինձ` ոչ: Ավելի ճիշտ, Անդրյուշայի չարությունները բնական էին թվում, իսկ իմը` ոչ այնքան: Ինձ ասում էին. «Դու ավելի խելոք ես: Դու պետք է Անդրյուշային օրինակ ծառայես…»: Այդպիսով, ես ամռան ընթացքում վերածվում էի տնային դաստիարակի:
Ես անհավասարություն էի զգում: Թեեւ Անդրյուշայի վրա ավելի հաճախ էին ձայն բարձրացնում: Նրան ավելի խիստ էին պատժում: Իսկ ինձ անընդհատ նրան օրինակ էին բերում:
Եվ, այդուհանդերձ, ես վիրավորանք էի զգում: Անդրյուշան գլխավորն էր: Սպասավորները վախենում էին նրանից հանց տանտիրոջից: Իսկ ես, այսպես ասած, հասարակներից էի: Եվ չնայած տնային տնտեսուհին ավելի հասարակ էր, բայց նա ակնհայտորեն ինձ չէր սիրում:
Տեսականորեն ամեն ինչ այլ կերպ պիտի լիներ: Տնային աշխատողը պիտի որ սիրեր ինձ: Սիրեր որպես սոցիալապես ավելի մերձ կանգնածի: Համակրեր ինձ որպես տարատոհմիկի: Իրականում ծառաները սիրում են ատելի տերերին առավել շատ, քան թվում է: Եվ, իհարկե, շատ ավելի, քան իրենց:
Նինա Չերկասովան ինտելիգենտ, խելացի, լավ դաստիարակված կին էր: Անշուշտ, նա թույլ չէր տա նվաստացնել իր ընկերուհու վեց տարեկան տղային: Եթե Անդրյուշան խնձոր էր վերցնում, ինձ նույնպես հասնում էր նույնից: Եթե Անդրյուշան կինո էր գնում, երկուսիս համար էլ տոմս էին գնում:
Ինչպես ես հիմա եմ հասկանում, Նինա Չերկասովան ուներ հարուստների բոլոր արժանիքներն ու թերությունները: Նա անվեհեր էր, հաստատակամ, նպատակասլաց: Դրա հետ մեկտեղ՝ պաղ, գոռոզամիտ եւ ազնվականորեն միամիտ: Օրինակ, նա փողը համարում էր ծանր բեռ: Նա մորս ասում էր.
– Դու ինչ երջանիկ ես, Նորա: Քո Սերյոժկային իրիս ես երկարում, նա գոհ է: Իսկ իմ դմբլոն միայն շոկոլադ է սիրում…
Իհարկե, ես էլ էի շոկոլադ սիրում: Բայց ձեւացնում էի, թե գերադասում եմ իրիսը:
Ես չեմ ափսոսում ապրածս աղքատության համար: Եթե Հեմինգուեյին հավատանք, աղքատությունը` գրողի համար անփոխարինելի դպրոց է: Չքավորությունը մարդուն սրատես է դարձնում: Եվ այդպես շարունակ:
Հետաքրքիր է, որ Հեմինգուեյը դա հասկացավ, հենց որ հարստացավ:
Յոթ տարեկանում ես վստահեցնում էի մորս, որ ատում եմ մրգերը: Տասը տարեկանի մոտ հրաժարվում էի խանութում փորձել ճիտքակոշիկները: Տասնմեկում` սիրեցի կարդալը: Տասնվեցում սովորեցի փող աշխատել:
Մինչեւ տասնվեց տարեկանը Անդրյուշա Չերկասովի հետ սերտ հարաբերությունների մեջ էի: Նա ավարտում էր անգլիական դպրոցը: Ես` սովորականը: Նա մաթեմատիկա էր սիրում: Ես գերադասում էի պակաս ճշգրիտ գիտությունները: Մենք երկուսս էլ, ի դեպ, կարգին ծույլ էինք:
Մենք բավական հաճախ էինք հանդիպում: Անգլիական դպրոցը մեր տնից մի հինգ րոպե քայլելու ճամփա էր: Պատահում էր, Անդրեյն էր պարապմունքներից հետո անցնում մեզ մոտ: Դե ես էլ, պատահում էր, գնում էի նրա մոտ գունավոր հեռուստացույց նայելու: Անդրեյը ինֆանտիլ էր, ցրված, բարեհամբուրությամբ լեցուն: Ես դեռ այն ժամանակ չար էի եւ մարդկային թուլությունների հանդեպ ուշադիր:
Դպրոցական տարիներին մեզանից յուրաքանչյուրի մոտ ընկերներ հայտնվեցին: Ընդ որում, ամեն մեկի մոտ` իրենը: Իմ ընկերների մեջ գերակայում էին քրեական տիպի պատանիները: Անդրեյին հրապուրում էին լավ ընտանիքների տղաները:
Ուրեմն, մարքս-լենինյան ուսմունքի մեջ ինչ-որ բան կա: Երեւի սոցիալական բնազդներն ապրում են մարդու մեջ: Ողջ գիտակցական կյանքում ինձ բնազդաբար ձգել են թերարժեք մարդիկ` չքավորները, խուլիգանները, սկսնակ բանաստեղծները: Հազար անգամ ես կարգին ծանոթություններ եմ հաստատել, եւ ամեն ինչ՝ ապարդյուն: Միայն վայրենիների, շիզոֆրենիկների եւ տականքների շրջապատում էի ես ինձ լավ զգում:
Կարգին ծանոթներն ինձ ասում էին.
– Մի նեղացիր, դու քո շուրջը ահավոր անհանգստություն ես տարածում: Քո կողքին զանազան կոմպլեքսներով ես վարակվում…
Ես չէի նեղանում: Ես տասներկու տարեկանից զգում էի, որ ինձ անկասելիորեն ձգում են տականքները: Զարմանալի չէ, որ իմ դպրոցական ծանոթներից յոթը հետագայում ճամբարներով անցան:
Կարմրահեր Բորիս Իվանովը նստեց թերթավոր երկաթի գողության համար: Ծանրամարտիկ Կոնոնենկոն մորթել էր կողակցուհուն: Դպրոցի հավաքարարի տղա Միշա Խամրաեւը առեւանգել էր ճանապարհային վագոն-ռեստորանը: Երբեմնի ավիամոդելիստ Լետյագոն խուլուհամրի էր բռնաբարել: Ալիկ Բրիկինը, ով ինձ ծխել էր սովորեցրել, ծանր ռազմական հանցանք էր գործել` սպայի էր ծեծել: Խրյապա մականունով Յուրա Գոլինչիկը վիրավորել էր ոստիկանական ձիուն: Եվ նույնիսկ դասարանի ավագ Վիլյա Ռիվկովիչը հաջողացրեց մի տարի նստել դեղահաբերի վաճառքի համար:
Իմ ընկերները Անդրյուշա Չերկասովին տագնապ ու անհանգստություն էին հարուցում: Նրանցից յուրաքանչյուրին մշտապես ինչ-որ բան սպառնում էր: Նրանք բոլորն ընդունում էին ինքնահաստատման միակ ձեւը` կոնֆրոնտացիան:
Իսկ ինձ նրա ընկերները անվստահություն ու թախիծ էին ներշնչում: Նրանք բոլորն ազնիվ էին, խելամիտ ու բարեհամբույր: Բոլորը գերադասում էին փոխզիջումը, եւ ոչ` մենամարտը:
Մենք երկուսս էլ համեմատաբար շուտ ամուսնացանք: Ես, բնականաբար, աղքատ աղջկա հետ: Անդրեյը` Դաշայի, քիմիկոս Իգնատեւի թոռնուհու, ով հավելեց ընտանեկան բարեկեցությունը:
Հիշում եմ, ես կարդացել եմ հակոտնյաների փոխադարձ ձգողականության մասին: Ըստ իս, այդ տեսության մեջ ինչ-որ կասկածելի բան կա: Կամ էլ, համենայն դեպս, վիճելի: Օրինակ, Դաշան ու Անդրեյը նման էին: Երկուսն էլ՝ բարձրահասակ, գեղեցիկ, բարեհամբույր ու գործնական: Երկուսն էլ ամենից շատ գնահատում էին հանգստությունն ու կարգ ու կանոնը: Երկուսն էլ ապրում էին ճաշակով ու առանց խնդիրների:
Դե, ես ու Լենան էլ նման էինք: Երկուսս էլ` քրոնիկական ձախորդներ: Երկուսս էլ` իրականության հետ բախման մեջ: Նույնիսկ Արեւմուտքում հաջողացնում ենք ապրել առանց կանոնների…
Մի անգամ Անդրյուշան ու Դարյան մեզ հյուր կանչեցին: Գալիս ենք Կրոնվերկսկի փողոց: Մուտքում միլիցիոներ է նստած: Վերցնում է լսափողը.
– Անդրեյ Նիկոլաեւիչ, ձեզ մոտ:
Իսկ այնուհետեւ, դեմքի արտահայտությունը փոքր-ինչ խստացնելով.
– Անցեք…
Վերելակով բարձրանում ենք: Մտնում ենք:
Միջանցքում Դաշան շշնջաց.
– Կներեք, մեզ մոտ բուժքույր է:
Ես սկզբում չհասկացա: Ես կարծեցի, երեւի թե ծնողներից մեկն է վատացել: Ինձ նույնիսկ թվաց, որ պետք է գնալ:
Մեզ բացատրեցին.
– Գենա Լավրենտեւն է բուժքրոջը բերել: Դա սարսափ է: Աղջիկը սովետական ոչխարամուշտակով էր: Չորրորդ անգամ հարցնում է, թե պարեր լինելո՞ւ են: Հենց նոր մի ամբողջ շիշ սառը գարեջուր խմեց… Աստծո սիրույն, մի բարկացեք…
– Ոչինչ,- ասում եմ,- մենք սովոր ենք…
Ես այն ժամանակ աշխատում էի գործարանային բազմատիրաժում: Կինս կանացի վարսավիր էր: Մեզ հազիվ թե ինչ-որ բան ունակ էր շփոթեցնելու:
Իսկ բուժքրոջը ես հետո զննեցի: Նա գեղեցիկ ձեռքեր ուներ, բարալիկ կոճեր, կանաչ աչքեր եւ շողշողուն ճակատ: Նա ինձ դուր եկավ: Նա շատ էր ուտում, եւ նույնիսկ սեղանի շուրջ աննկատ պարպրում էր:
Նրա ուղեկիցը՝ Լավրենտեւը, ավելի վատ տեսք ուներ: Նա փարթամ մազերով էր եւ մանր դիմագծերով` նողկալի համադրություն: Բացի այդ, նա ինձ ձանձրացրեց: Չափազանց երկար էր պատմում Ռումինիա կատարած ուղեւորության մասին: Ես, կարծես թե, նրան ասացի, որ Ռումինիան ինձ համար ատելի է…
Տարիներն անցնում էին: Ես ու Անդրեյը բավական հազվադեպ էինք հանդիպում: Տարեցտարի ավելի հազվադեպ:
Մենք չէինք վիճել: Փոխադարձ հիասթափություն չէինք ապրել: Մենք պարզապես բաժանվել էինք:
Այդ ընթացքում ես արդեն ինչ-որ բաներ էի գրում: Անդրեյն ավարտում էր իր թեկնածուական դիսերտացիան:
Նրան շրջապատում էին ուրախ, բարեհամբույր ֆիզիկոսները: Ինձ` խենթուխելառ, կեղտոտ, հավակնոտ լիրիկները: Նրա ծանոթները երբեմն շամպայնի հետ կոնյակ էին ըմպում: Իմոնք` սիստեմատիկ վարդագույն պորտվեյն էին գործածում: Նրա ընկերներն իրենց շրջապատում Գումիլյով ու Բրոդսկի էին արտասանում: Մերոնք կարդում էին բացառապես իրենց ստեղծագործությունները:
Շուտով մահացավ Նիկոլայ Կոնստանտինովիչ Չերկասովը: Պուշկինյան թատրոնի մոտ միտինգ տեղի ունեցավ: Այնքան ժողովուրդ կար, որ փողոցային երթեւեկությունը կանգ էր առել:
Չերկասովը ժողովրդական դերասան էր: Եվ ոչ միայն կոչումով: Նրան սիրում էին պրոֆեսորներն ու գյուղացիները, գեներալներն ու հանցագործները: Այդպիսի փառք ունեին Եսենինը, Զոշչենկոն եւ Վիսոցկին:
Մեկ տարի անց Նինա Չերկասովային թատրոնից հեռացրին: Հետո ետ վերցրին նրա ամուսնու բոլոր մրցանակները: Ստիպեցին վերադարձնել միջազգային պարգեւները, որոնք Չերկասովը ստացել էր Եվրոպայում: Դրանց մեջ ոսկուց թանկարժեք իրեր կային: Ղեկավարությունը ստիպեց այրուն դրանք փոխանցել թատերական թանգարանին:
Այրին, իհարկե, կարիքի մեջ չէր: Նա ուներ ամառանոց, մեքենա, բնակարան: Բացի այդ, նա խնայումներ ուներ: Անդրեյն ու Դաշան աշխատում էին:
Մայրս երբեմն այցելում էր այրուն: Ժամերով նրա հետ հեռախոսով խոսում էր: Նա բողոքում էր որդուց: Ասում էր, որ անուշադիր է եւ եսասեր:
Մայրս հոգոց էր հանում.
– Քոնը գոնե չի խմում…
Կարճ ասած, մեր մայրերը վերածվել էին միանման թախծոտ ու սրտառուչ պառվուկների: Իսկ մենք` միանման չորուկ ու անուշադիր որդիների: Թեեւ Անդրյուշան հաջողակ ֆիզիկոս էր, իսկ ես` այլախոհ քնարերգու:
Մեր մայրերը նմանվել էին միմյանց: Սակայն ոչ ամբողջովին: Իմը համարյա տնից դուրս չէր գալիս: Նինա Չերկասովան լինում էր բոլոր ներկայացումներին: Դրանից զատ, նա պատրաստվում էր Փարիզ մեկնելու:
Նա նախկինում էլ էր արտասահմանում եղել: Եվ ահա հիմա նա կամենում էր այցելել հին ընկերներին:
Ինչ-որ տարօրինակ բան էր կատարվում: Քանի դեռ Չերկասովը ողջ էր, տանն ամեն օր հյուրեր էին նստած: Դրանք հայտնի, տաղանդավոր մարդիկ էին` Մրավինսկին, Ռայկինը, Շոստակովիչը: Նրանք բոլորը ընտանիքի ընկերներն էին թվում: Նիկոլայ Կոնստանտինովիչի մահից հետո պարզվեց, որ դա նրա անձնական ընկերներն էին:
Մի խոսքով, սովետական երեւելիները ինչ-որ տեղ կորել էին: Մնացել էին արտասահմանյանները` Սարտրը, Իվ Մոնտանը, նկարիչ Լեժեի այրին: Եվ Նինա Չերկասովան որոշեց նորից գնալ Ֆրանսիա:
Նրա գնալուց մի շաբաթ առաջ մենք պատահաբար հանդիպեցինք: Ես նստած էի Ժուռնալիստների տան գրադարանում, խմբագրում էի տունդրան նվաճողներից մեկի հուշագրությունները: Այդ հուշերի տասնչորս գլուխներից ինը միակերպ էին սկսվում. «Եթե առանց կեղծ համեստության ասենք…»: Բացի այդ, ես պարտավոր էի ստուգել լենինյան մեջբերումները:
Եվ մեկ էլ մտնում է Նինա Չերկասովան: Ես նույնիսկ չգիտեի, որ մենք նույն գրադարանից ենք օգտվում:
Նա ծերացել էր: Հագնված էր, ինչպես միշտ, աննկատ, մտածված շքեղությամբ:
Մենք բարեւեցինք միմյանց: Նա հարցրեց.
– Ասում են, դու գրո՞ղ ես դարձել:
Ես շփոթվեցի: Ես պատրաստ չէր այդպիսի հարցադրմանը: Ավելի լավ կլիներ նա հարցներ. «Դու հանճա՞ր ես»: Ես կպատասխանեի հանգիստ եւ դրականորեն: Բոլոր իմ ընկերները պարտասում էին հանճարեղության բեռի տակ: Նրանք բոլորն իրենց հանճար էին կոչում: Իսկ ահա քեզ գրող կոչելը, պարզվում է, ավելի դժվար է:
Ես ասացի.
– Գրում եմ ինչ-որ բան, ժամանցի համար…
Ընթերցասրահում երկու այցելու կար: Երկուսն էլ մեր կողմն էին նայում: Ոչ այն պատճառով, որ ճանաչել էին Չերկասովի այրուն: Ավելի շուտ, զգում էին ֆրանսիական օծանելիքի բույրը:
Նա ասաց.
– Գիտես, ես վաղուց ուզում եմ գրել Կոլյայի մասին: Ինչ-որ հուշերի պես մի բան:
– Գրեք:
– Վախենամ, թե ես տաղանդ չունեմ: Թեպետ բոլոր մեր ծանոթներին դուր էին գալիս իմ նամակները:
– Դե դուք էլ երկար նամակ գրեք:
– Ամենադժվարը սկսելն է: Իրոք, այդ ամենն ինչի՞ց սկսվեց: Գուցե դա սկսվեց մեր ծանոթության օրի՞ց։ Թե՞ շատ ավելի վաղ:
– Իսկ դուք այդպես էլ գրեք:
– Ինչպե՞ս:
– «Ամենադժվարը` սկսելն է: Իսկապես, ինչի՞ց այս ամենը սկսվեց…
– Հասկացիր, Կոլյան իմ ողջ կյանքն էր: Նա իմ ընկերն էր: Նա իմ ուսուցիչն էր… Ի՞նչ ես կարծում, դա մեղք է` ամուսնուն որդուց շատ սիրելը:
– Ես չգիտեմ: Ես կարծում եմ՝ սերն ընդհանրապես չափ չունի: Կա միայն` այո կամ ոչ:
– Դու ակնհայտորեն խելոքացել ես,- ասաց նա:
Հետո մենք զրուցում էինք գրականության մասին: Ես կարող էի, առանց հարցնելու, գուշակել նրա կուռքերին` Պրուստ, Գոլսուորսի, Ֆեյխտվանգեր… Պարզվեց, որ նա սիրում է Պաստեռնակին ու Ցվետաեւային:
Այդժամ ես ասացի, որ Պաստեռնակին չէր բավում ճաշակը: Իսկ Ցվետաեւան, իր ողջ հանճարեղությամբ հանդերձ, կլինիկական ապուշ էր…
Հետո մենք անցանք գեղանկարչությանը: Ես համոզված էի, որ նա հիացած է իմպրեսիոնիստներով: Եվ չսխալվեցի:
Այդժամ ես ասացի, որ իմպրեսիոնիստները ակնթարթայինը գերադասում էին հավերժականից: Եվ միայն Մոնեի մոտ տոհմային միտումները գերակշռում էին տեսակայինների վրա…
Չերկասովան տրտում հոգոց հանեց.
– Ինձ թվում էր, թե դու խելոքացել ես…
Մենք մեկ ժամից ավելի զրուցեցինք: Հետո նա հաջողություն ասաց եւ դուրս եկավ: Ես արդեն չէի ուզում խմբագրել տունդրան նվաճողի հուշերը: Ես մտածում էի հարստության եւ աղքատության մասին: Խղճուկ եւ վիրավոր մարդկային հոգու մասին…
Մի ժամանակ ես ծառայել եմ պահակախմբում: Կալանավորների մեջ պատահում էին երեւելի անվանակարգային աշխատողներ: Առաջին օրերին նրանք պահպանում էին ղեկավարող վարվելաեղանակը: Հետո օրգանապես ձուլվում էին ճամբարային զանգվածին:
Մի ժամանակ ես օկուպացված Ֆրանսիայի մասին վավերագրական մի ֆիլմ էի տեսել: Փողոցներով գնում էին գաղթականների ամբոխները: Ես համոզվեցի, որ ստրկացված երկրները միեւնույն տեսքն ունեն: Բոլոր սնանկացած ժողովուրդները` զույգ են…
Ակնթարթաբար մարդուց վայր է թափվում հանգստության եւ հարստության թեփուկը: Մեկեն մերկանում է նրա վիրավոր, որբ հոգին…
Անցավ մի երեք շաբաթ: Հեռախոսազանգ հնչեց: Չերկասովան վերադարձել էր Փարիզից: Ասաց, որ կանցնի:
Մենք հալվա ու թխվածք առանք:
Նա ավելի ջահելացած ու փոքր-ինչ խորհրդավոր տեսք ուներ: Ֆրանսիացի երեւելիները մերոնցից շատ ավելի վեհանձն էին գտնվել: Նրան լավ էին ընդունել:
Մայրս հարցրեց.
– Փարիզում ո՞նց են հագնվում:
Նինա Չերկասովան պատասխանեց.
– Այնպես, ինչպես հարկ են համարում:
Հետո նա պատմում էր Սարտրի եւ նրա աներեւակայելի արարքների մասին: «Սոլե» թատրոնի փորձերի մասին: Իվ Մոնտանի ընտանեկան գժտությունների մասին:
Նա մեզ նվերներ ընծայեց: Մորս` նրբագեղ թատերական պայուսակ: Լենային` կոսմետիկական հավաքածու: Ինձ բաժին հասավ մի հին վելվետե բաճկոն:
Անկեղծ ասած, ես փոքր-ինչ շվարած էի: Բաճկոնն ակնհայտորեն քիմմաքրման ու վերանորոգման կարիք ուներ: Թեւքերը փայլում էին: Կոճակները պակասում էին: Օձիքի եւ թեւքի վրա յուղաներկի հետքեր նկատեցի:
Ես նույնիսկ մտածեցի` ավելի լավ էր ինքնահոս բերեր: Բայց բարձրաձայն ասացի.
– Շնորհակալություն: Զուր եք անհանգստացել:
Ես հո չէի՞ կարող գոչել. «Ձեզ որտե՞ղ է հաջողվել այսպիսի հնոտի գտնել»:
Իսկ բաճկոնն, իրոք որ, հին էր: Այդպիսի բաճկոնները, եթե հավատալու լինենք սովետական պլակատներին, հագնում են ամերիկացի գործազուրկները:
Չերկասովան ինչ-որ տարօրինակ կերպով նայեց ինձ եւ ասաց.
– Սա Ֆերնան Լեժեի բաճկոնն է: Նա մոտավորապես քո կազմվածքն ուներ:
Ես զարմացած հարցրի.
– Լեժե՞ն: Հենց նա՞:
– Մի ժամանակ մենք նրա հետ շատ մտերիմ էինք: Հետո ես ընկերություն էի անում նրա այրու հետ: Նրան պատմեցի քո գոյության մասին: Նադյան խցկվեց պահարանի մեջ: Հանեց այս բաճկոնն ու երկարեց ինձ: Նա ասում է, որ Ֆերնանը կտակել է իրեն լինել ամենայն խուժանի ընկերը…
Ես հագա բաճկոնը: Այն ինձ վրա լավ էր նստում: Այն կարելի էր հագնել տաք սվիտրի վրայից: Դա աշնանային կարճ վերարկուի պես մի բան էր:
Նինա Չերկասովան մինչեւ տասնմեկը նստեց մեզ մոտ: Հետո նա տաքսի պատվիրեց:
Ես երկար զննում էի յուղաներկի բծերը: Հիմա ես ափսոսում էի, որ դրանք քիչ են: Միայն երկուսը` թեւքի ու օձիքի վրա:
Ես սկսեցի հիշել, թե ի՞նչ է ինձ հայտնի Ֆերնան Լեժեի մասին:
Դա մի բարձրահասակ, ուժեղ մարդ էր, նորմանդացի, գեղջուկներից: Տասնհինգ թվին ուղեւորվել էր ճակատ: Այնտեղ պատահել էր, որ նա հացը արյունով կեղտոտված սվինով էր կտրել: Լեժեի ճակատային գծանկարները սարսափով էին համակված:
Հետագայում նա Մայակովսկու նման, արվեստով մարտնչում էր: Բայց Մայակովսկին ինքնասպան եղավ, իսկ Լեժեն դիմացավ ու հաղթեց:
Նա երազում էր նկարել շենքերի ու վագոնների պատերին: Կես դար հետո նրա երազանքն իրականացրեց ամերիկյան թափթփուկը:
Նրան թվում էր, որ գիծը գույնից կարեւոր է: Որ արվեստը Շեքսպիրից մինչեւ Էդիթ Պիաֆ, ապրում է հակադրություններով:
Նրա սիրելի խոսքերն են.
«Ռենուարը պատկերում էր այն, ինչ տեսնում էր: Ես պատկերում եմ այն, ինչ հասկացել եմ…»:
Լեժեն կոմունիստ մեռավ, մեկընդմիշտ հավատալով մեծագույն, աննախադեպ խաբեբայությանը: Բացառված չէ, որ, ինչպես եւ շատ արվեստագետներ, նա հիմար էր:
Ես բաճկոնն հագա մոտ ութ տարի: Հագնում էի այն առանձնապես հանդիսավոր դեպքերում: Սակայն վելվետը այդ տարիների ընթացքում այնքան էր մաշվել, որ յուղաներկի հետքերն անհետացել էին:
Այն, որ բաճկոնը պատկանում էր Ֆերնան Լեժեին, քչերը գիտեին: Քչերին էի ես այդ մասին պատմում: Ինձ համար հաճելի էր այդ խղճուկ գաղտնիքը պահելը:
Ժամանակն անցնում էր: Մենք հայտնվեցինք Ամերիկայում: Նինա Չերկասովան մահացավ, մորս կտակելով մեկուկես հազար ռուբլի: Խորհրդային Միությունում դա մեծ փող էր:
Պարզվեց, որ դրանք Նյու Յորքում ստանալը բավական դժվար էր: Դա աներեւակայելի ջանք ու իրարանցում կպահանջեր:
Մենք որոշեցինք այլ կերպ վարվել: Իմ ավագ եղբոր անունով լիազորագիր ձեւակերպեցինք: Բայց դա էլ դժվար ու հոգսաշատ գործ դուրս եկավ: Մի երկու ամիս ես թղթերով էի զբաղված: Դրանցից մեկն անձամբ ստորագրեց միստր Շուլցը:
Օգոստոսին եղբայրս ինձ հաղորդեց, որ փողը ստացված է: Շնորհակալական արտահայտություններ չհետեւեցին: Գուցե, փողը չարժի էլ դրանց:
Եղբայրս երբեմն վաղ առավոտյան զանգում է ինձ: Այսինքն՝ լենինգրադյան ժամանակով` ուշ գիշերով: Այդպիսի դեպքերում նրա ձայնը կասկածելի խռպոտ է: Բացի դրանից, կանացի բացականչություններ են հասնում.
– Կոսմետիկայի մասին հարցրու…
Կամ.
– Բացատրի դրան, տխմարին, որ ամենից լավ սպառվում են նորկայատիպ սինթետիկ մուշտակները…
Դրա փոխարեն եղբայրս հարցնում է,
– Դե, ո՞նց են գործերն Ամերիկայում: Ասում են, օղին այնտեղ շուրջօրյա՞ է վաճառվում:
– Կասկածում եմ: Բայց բարերը, բնականաբար, բաց են:
– Իսկ գարեջո՞ւրը:
– Գարեջուրը գիշերային խանութներում ինչքան ուզես:
Հետեւում է հարգալից դադար: Եվ այնուհետեւ,
– Ապրեն կապիտալիստները, գործից հասկանում են:
Ես հարցնում եմ.
– Դու ո՞նց ես:
– Ո տառով,- պատասխանում է,- այսինքն, ոչինչ, լավ:
Սակայն մենք շեղվեցինք: Անդրեյ Չերկասովի գործերը նույնպես լավ են: Ձմռանը նա կդառնա ֆիզիկական գիտությունների դոկտոր: Կամ ֆիզիկա-մաթեմատիկական… Ի՞նչ տարբերություն:
George Gurdjieff
Holy Affirming, Holy Denying, Holy Reconciling
