Խոտհունձ

Այդ ճիշտ է, որ գերանդին զնգում է խոտհարքի մեջ, լեռների ուսից արևը շողեր է նետում խոտհարքներին, պողպատե գերանդին շողերը ետ է նետում և թվում է, թե գերանդին կպավ շողերին զնգոցը դրանից ելավ։ Հետո գերանդիի և արևի խաղ է լինում մինչև արևամուտ։ Եվ ճիշտ է, որ արևամուտը գեղեցիկ է։

Այդ ճիշտ է, որ շոգ կեսօրին հնձվորի մտքով «Հով արեք, սարեր շան, հո՜վ արեք» է անցնում, եթերի ցածում լողացող ամպերը խոտհարքների վրայով քարշ են տալիս ստվերները և քարշ եկող ստվերի հետ թափառում է զովը, և ամեն հանդում մի զանգակ աղբյուր կա՝ հնձվորի սիրտը հովացնում է։

Այդ ճիշտ է, որ առավոտները փչում է հովիկը, իրիկունները՝ զեփյուռը, և խոտհարքները զմրուխտի են, և ծծուկ կոչվող ծաղիկը նեկտարահոտ է բուրում քուլաներով, որոնք քշվում են քամուց և մի հեռու, շատ հեռու տեղ, ուր նեկտարածաղկի նմուշ անգամ չկա, քիմքիդ է խփվում նեկտարահոտը. խոտհարքների վրայով քուլաները թափառում են՝ ինչպես ամպերը անտառի վրայով։

Այդ ճիշտ է, որ խոտհարքներն անսահման են և հովն այդպես էլ ծայրը չի գտնում, մոլորված մնում է նրանց մեջ։

Եվ ճիշտ է, որ այդ բոլորի՝ և՛ զմրուխտ խոտհարքների, և՛ զանգակ աղբյուրների, և՛ հովի ու զովի, և՛ ներքևի կուտապ-կուտապ անտառների, և եթերում հանգիստ նավող ամպերի, այդ ամբողջ անսահմանության տերը ազատագրված մարդն է, ազատագրված և՛ սեփական բռնադատիչներից (սեփականը չակերտներում) և՛ թուրք ոչնչացնողներից ու ցարական ոսկեկոճակ ասիմիլատորներից։

Այդ բոլորը ճիշտ է։

Բայց, տեր աստված, այնպես ծանր, այնպես ջարդող աշխատանք է խոտհունձը, որ այդ անսահմանությանը նայելիս ալարդ գալիս է։ Ախար այդ անծայրության կեսը խոտհարք է և պիտի կտրես քիլ առ քիլ։ Ախար հնձից հետո ցավով մկաններիդ տեղն ես սովորում քո մարմնի վրա։

Ութին, ութ անց կիսին լինում ես խոտհարքու ։ Բայց՝ արդեն հոգնած, որովհետև ոտքի վրա ես հնգից. այստեղ-այնտեղ խոտ ես պոկել կովիդ համար՝ ուղեղիդ մի անկյունում հազիվ զգալով ցայգալուսի խորհրդավորությունը։ Ո՜նց է ջլատում այդ խորոմ֊խորոմ «հունձը»։

Լա՜վ է սովխոզի խոտհարքում. միասին եք։ Մեկի մոտ լայն ծորեր, մյուսի մոտ մի քիչ նեղ, մեկի մոտ գերանդին կտրիճավարի խաղացնելու փորձ և հրաժարումն, մյուսի մոտ՝ կախղլուխ է ոչնչի չնայելով պտտել։ Նաեւ երգի մի տող արտաբերված մի հայտնի կատարողի նմանությամբ կամ՝ ինքնուրույն և շնորհքով։ Դա երիտասարդությունն է, շատ որ չլինի՝ հրեն Պուլուզը Թիֆլիս մի վրացի է տեսել, կարող է ուրիշ տեղից էր եկել, բայց ազնիվ խոսք, Պուլուզը տեսել է, կհիշեն ու կծիծաղեն, կամ արտասանել կտան նրան իմացած միակ ոտանավորը։

</poem> Իմ լավ տատիկ, քաղցր տատիկ, Ես քեզ կարոտել եմ անչափ, անսահման, Ինչ կլինի, որ գիրս կարդաս, Վեր կենաս գաս Ըրեվան... </poem>

Սրանով, իհարկե, ոտանավորը չի վերջանում, քանի որ կա Պուլուզի ավելացրածը.

Ամիոնա՜... Կռո՜ւ-հո՛մ։ Շա՛֊հռո՜մ մա՛րշ։ Ռա՛զ, դվա՛, ռա՛զ, դվա՜... Վի՜շի նոգի՛... Ֆո՛ւ, յոլկի պալկի... վի՛շի, վի՛շի... այսքանն էլ բանակից է բերել Սպանդար Անտոնյանը։ Ասել կտան ու լո՜ւրջ կլսեն։ Ապա «գերազանց» կնշանակեն ու կծիծաղեն։

Այսինքն շատ էլ որ չլինի. անհոգությամբ մի կողմ կթողնեն միակ կովի հոգսը։ Լա՜վ է սովխոզի խոտհարքում։ Միասին ծիծաղում են։

Հետո՝ բանթող֊մայրամուտ՝ և առավոտվա վազվզոցը։ Մի խորորոմ խոտ, մի խորոմացվի տեղ... մի լա՛ս էլ, մի լա՛ս էլ՝ քանի դեռ աչքդ տեսնում է։ Եվ նոր միայն դեպի տուն։ Այնպես ջարդված ես լինում, որ ավելորդ են լինում սապոգները, ավելորդ են լինում ոտքերը և այն բոլորը ինչն զգում է հոգնությունը։

Ուզածդ տանը ռադիոընդունիչ կա։ Հաղորդավար աղջիկը գյուղատնտեսության սիրելի աշխատողներին համերգ է խոստահում, և քիչ անց Երևանը ձգում է հորովել։ Եվ այնտեղ, միկրոֆոնի մոտ, գոհ են. պատկերացնում են, որ գյուղատնտեսության սիրելի աշխատողի տանը մեղմ երգում է ռադիոն, տան տղամարդը՝ թիկն տված, հանգստանալով, լսում է երգը, իսկ կինը սավաններ է արդուկում ու կամաց ձայնակցում ռադիոյին։

Անջատիր։

Իսկ մկանները ցավում են։ Լամպի սովորական պայծառությունը ջղայնացնող է։ Կիսախավար է պետք և տղամարդու թավիշ ձայնով երգ՝ առանց նվագի, խառնվեն իրար, լողան առաստաղի տակ, կնոջ ձեռքի պես փաղաքշեն դեմքդ։ Ցածրաձայն երգ է պետք։

Միացրու։

Այնտեղ, հյուսիսային լայնության այսինչ զուգահեռականների տակ, քաղաքը ծափահարում է. քաղաքը հայտնաբերել է Վան Կլիբեռն, քաղաքը գտնում է, որ նա աշխարհի միլիոն դաշնակահարների մեջ բոլորից տարբեր ու բոլորից նրբամտորեն է մեկնաբանում այսինչ երկը։ Եվ երկրագնդի այսինչ լայնության ինչ֊որ զուգահեռականի տակ քաղաքը որսում է նյուանսներ ու ծափահարում է, ինչպե՜ս է ծափահարում։

Անջատիր։

Ամենալավը քունն է։ Եվ քունը այստեղ որոշակի կշիռ ունի։ Գրասենյակում վաղվա առաջադրանքները մի քիչ ձգձգեցին կամ ուզեցիր լսել կարևոր մի խոսակցություն, բայց անկարևոր բան դուրս եկավ, «հիմա մի փութ քնած կլինեի», ասում ես։ Եվ ոչ ոք չի ծիծաղում։ Այդ ոչ թե նրանից, որ Ահնիձորը դադարել է ծիծաղել մաշված սրամտություններից, այլ որ բոլորն էլ հոգնած են և բոլորն էլ «մի փութ քնած կլինեին»։ Կստացվեր՝ հնձվորը, հավաքողը, դիզողը միասին վերցրած՝ այդքան փութ քուն։

Բաց նամակ

Ալավերդու շրջանի Աթանի-Ահնիձորի Ստ. Շահումյանի անվան սովխոզի դիրեկտոր ընկ. Գ. Եղիկյանին, Սովխոզների վարչությանը, Ալավերդու շրշանի ղեկավարներին, բայց ամենից շատ՝ Ստ. Շահումյանի անվան սովխոզի դիրեկտոր ընկ. Գ. Եղիկյանին։

Դուք բյուրոկրատ չեք իհարկե, տեսել եք, համաձայն եք, որ սապոգներն ավելորդ են լինում հնձից հետո։ Համաձայն եք նաե, որ ավելորդ չպետք է լինեն, և աշխատանքը, թեկուզ և ամենածանրը, պետք է երգ լինի, թեթև լինի ինչպես խոտհունձ վերարտադրող սյուիտում։ Դուք գիտեք նաև, որ այդպես կլինի միմիայն սյուիտում, որովհետև իրականությունը սյուիտ չէ։ Բայց, ախար, պե՞տք է գոնե այնպես լինի, որ սյուիտի տարրերը իրականության մեջ լինեն։ Ախար այդպես դարձնելու հնարավորությունը դուք լրիվ ունեք, ընկեր Եղիկյան։ Ախար դրա համար չնչին բան է պահանջվում, ընկեր Եղիկյան։ Ասեմ թե իհչ։

Թույլ տաք, որ մարդիկ ձի ունենան, աշխատանքի ձիով գնան-գան, քանի որ «Վոլգա» կամ տրամվայ չունեք։ Եթե ձիուց, որպես կապիտալիզմ ծնողից, շատ եք վախենում, անցկացրեք ուրեմն տրամվայի գծեր՝ գյուղից դեպի բոլոր հանդերը։

Թույլ տաք, որ մարդիկ, ձեր սովխողի մարդիկ, ունենան տասական ոչխար։ Ես սա ասում եմ առանց չար դիտավորության, ասում եմ զուտ նրա համար, որ մածունը լավ ուտելիք է և հնձվորին, ձեր խոտհարքը հնձողին, վնաս չէր տա։ Եվ, ազնիվ խոսք, ձեզ էլ վնաս չէր տա։ Կով, ձա՜ռք աստծո, թույլատրում եք. թույլատրեք նաև խոտ՝ այդ կովի համար. թույլատրեք ոչ թե իրիկուն-առավոտ, խորոմ-խորոմ և ջլատելով հնձվորին, սեզոնում երեք֊չորս օր։ Այդպես՝ պետականորեն մտածող մարդուդ համար էլ լավ կլիներ, մասնավոր կովի մզզոցով դես-դեն ընկնող բանվորի համար էլ։ Գիտե՜ք ինչ հանգստություն էր աշխատավորի հոգուն այս ձմեռ դռներին այնպես ծանր֊ծանր նստած խոտի դեզերը։ Եվ գիտե՞ք այդ հանգստությունն ինչքան մեծ կլիներ, եթե անհանգիստ դես֊դեն ընկնելով չէին հավաքած եղել այդ դեզերը։ Հետո՝

Դուք իսկի չե՞ք մտածել, որ ձեր անտառները ուղղակի խոզաբուծարան են, և խոզ պահելը ո՛չ ձեզանից, ո՛չ բանվորից ոչինչ կխլեր։ Ինչո՞վ վատ կլիներ, ասացեք խնդրեմ, եթե անտառի մարդիկ ձմեռը ուտեին խոզ անտառի բարիքը։ Փորձեք ինքներդ էլ, խանձած խոզը գինու հետ՝ լավ է, և այնքան գոհ ես լինում աշխարհից. ուրեմն այդ խոզը քեզ վրա նստած է լինում կոպեկներ և մի ամբողջ ձմեռվա կուշտ կյանք է տալիս։ Թույլատրեք պահել խոզ։

Այսքան։

Շատ չեղավ, չէ՞։ Ձի, խոզ, ոչխար։ Եթե հաշվի առնենք, որր դուք ապրում եք անասնակերի անսպառ ծովի մեջ, շատ չեղավ։ Դուք հնձում եք խոտհարքների երեք մասի մե՞կ մասը։ Թե՞ ավելի քիչ։ Իսկ մնացա՞ծը։ Մնացածը ոտքի վրա փտում-կորչում է. Թողեք հնձեն։ Սովխոզը դրանից ինչո՞ւ պիտի տուժեր։ Դուք ապրում եք աճարկուտում։ Եվ աճարկուտը կա իր համար առանձին, դուք ձեզ համար առանձին։ Ինչո՞ւ չպիտի աճարկուտը ծաղկի, բերք տա ձեզ համար։

Հետո, տնամերձ հողերը վերցրել քչացնում եք։ Ախար շատն են քչացնում, ընկեր Եղիկյան, դուք քիչը ո՞նց եք քչացնում, ո՞ր խղճով։ Ապա մի տեսեք այդ «շատով» այնքան կարտոֆիլ տալի՞ս է, որ մի ձմեռ մի ընտանիքի բավարարի։ Եղա՞վ այդպես։ Եթե եղավ, ապա, խնդրեմ, բանվորին այնքան աշխատավարձ տվեք, որ և՛ կարտոֆիլ գնի, և՛ կաղամբ, և՛ յուղ, և՛ միս, և՛ հագուստ։ Դուք երկու֊երեք ամիսը մեկ անգամ եք աշխատավարձ տալիս, տվածներդ էլ միայն հագուստի գին, և չեք թողնում, որ մարդիկ ունենան կարտոֆիլ, միս, յուղ, չեք թողնում, փաստորեն, մարդիկ ուտեն։ Ինչո՞ւ չեք թողնում։ Նրա համար, հա՞, որ սովխոզների կանոնադրության մեջ չի թույլատրվում, խոզ պահել, ձի պահել, 1500 մետրից ավելի հող ունենալ։ Ասացեք, խնդրեմ, իսկ այդ կանոնադրության մեջ գրվա՞ծ է, որ երկու֊երեք ամիսը մեկ անգամ են աշխատավարձ ստանալու և ամբողջ երեք ամսվանը հազար ռուբլի է լինելու։ Չի գրված։ Այդ դուք եք հնարել։ Եվ՝ ո՞ր օրենքով։ Սովխոզների կանոնադրության տառով, հա՞։

Այսքան։

Ես շատ բան չեմ ուզում. մի ժամանակ մարդիկ այդքան ուզել են և վերցրել զոռով։ Հիմա քիչ բան է մնում. այդ էլ պիտի տրվի։ Ես ուզում եմ... այ դուք ունեք կարմիր երես և կլորիկ փոր... Ես ուզում եմ, որ բոլորն էլ դրանցից ունենան։ Այսինքն՝ սյուիտի տարրերը իրականութչան մեջ ։