Այս ծաղիկներն ալ գարնան,
Տենչանքներուս այս նման,
Պիտի խամրին ու իյնան...

Այգաբացին ջինջ ու զով,
Վարդերն ինչպես սարսռալով
Կը մերկանան միմյանց քով,

Այնպես իղձերըս վերջին
Կը խըլրտին, կը բացվին,
Կու տան իրենց խունկ հոգին...

Վերջին ծաղիկ մը միայն,
Այս վերջին իղձը ունայն, -
Ես կ՛ուզեի պահել զայն։

Իղձը հոգին գրկելու
Անոր որ քաղցր ու հըլու՝
Ձեռքն իր ձեռքիս կը թողու...։

Պատերազմում զոհված Իվանի որդի Վասիլի Բելովը հիսուն տարի առաջ ծնվել, ապրում ու ապրելու է Հայաստանից հազարավոր վերստերով հեռու հյուսիսում՝ վաղանցուկ ամառների ու ծանրորեն նստող ձմեռների Վոլոգդայում։ Պատերազմից անմիջապես հետո, բոլոր որբերի նման, արհեստագործական ուսումնարանում վարժեցվել է հյուսնության՝ ինչը դեռ պապերի ժամանակներից գիտեր, բանաստեղծական երկու ժողովածուից հետո մայրաքաղաքի գրականության ինստիտուտում բարեխղճորեն ուսումնառել է գրական գործը՝ ինչի առաջին, միակ ու անփոխարինելի ուսուցանողը տատերի ու պապերի լեզուն է, լեզվի օրորուն կյանքը, փորձը, բարոյականությունը, հստակ լավատեսությունը, ժողովրդային տառապանքի ու հերոսացման վավերական հիշողությունը։ Հայաստանում (Երևանում) եղել է։ Քչախոս էր, խոսքը՝ կշռված, տպավորվող, սառը մամլիչի պես ծանր։ Կոչված էր կլոր սեղանի շուրջը բանավիճելու կարևոր հարցերի մասին, վիճարկեց հենց կլոր սեղանը։ Սիրո մասին ուսանողուհիների հավերժական հարցին պատասխանեց, թե իրենց կենսաբանական թրթիռները նրանք շփոթում են մարդկային ամենամեծ զգացմունքի հետ՝ որ տաղանդ է և, ինչպես տաղանդը, եզակիների կարողությունը։ Հակակրանքով արտահայտվեց զբոսաշրջիկության մասին, ժամանակակից սպորտը համարեց անհեթեթություն և այլն, և պատասխանների միասնությունը մերժում էր աշխարհի այս «խելակորույս, խելակորույս, խելակորույս» սլացքը։
Գրական ու ընթերցող լայն հասարակայնությունից նկատվել է մոտ քսան տարի առաջ «Պրիվիչնոյե դելո» («Էս է», «Կյանք է», «Մեր կյանքն է», «Ինչ ասեմ»...) ծավալուն վիպակով։ Նկատվել, առանձնացվել և գրականության մեջ, թերևս նաև համաշխարհային գրականության, մնալու է առաջին հերթին այդ վիպակով։ Չնայած հետագա տարիները նրա փառքին միայն փառք են ավելացրել, չնայած «Լադ» («Կատարելություն») համայնագիտարանային աննախադեպ գրքի արդեն առկայության (1982) և չնայած գրական գործին ու իր վոլոգդյան հայրենիքին (որոնք իր համար հավասարազորներ ու մեկ և նույն բանն են) նախանձախնդիր մշակի իր խիղճը գրասեղանի մոտ և ոչ մեկ պարապ օր է անցնելու, այդուհանդերձ «Պրիվիչնոյե դելո» վիպակն է չգերազանցված մնալու, քանի որ դրա հեղինակը ուրիշ ոչ մի անգամ չի զորելու անկողմնակալ տարեգրողի կեցվածք պահել, մեծ գրականությունն այնինչ վստահում է հենց անկողմնակալ տարեգիրներին։ Ինքն այլևս չի զորելու այդ «սառը պատմողը», այսօրվա լավի ու վատի վրա այդ անտարբեր տիրակալը լինել, որովհետև երբեք է հաշտվելու երեկվա օրով պառավ բադերի պես թոռների երամներ գլխավորող տատիկների այսօրվա քաղաքային թոշակավորված ավելորդության հետ, չի հաշտվելու կյանքի երեկվա մշակի ու տիրուհու՝ ռուս գեղջկուհու այսօրվա ֆաբրիկավորված հասարակացման, գեղջուկ ունիվերսալի այսօրվա կոնվեյերացման, հին, հազարամյա գյուղի՝ մարդկայնության օրորոցի, այդ «խղճավոր դպրոցի» կործանման հետ, չի կարողանալու լքել «գեղջկաքրիստոնեական մշակույթի» մեծ մայրցամաքի կտրտված, մաշված, հալված, փոքրացած, արդեն սուզվող կղզին և դարի քաղաքա֊կրթության բետոնակուռ եզերքից դիտել սպառումը նրա, ինչը դեռ երեկ հոգու և մարմնի հավերժական հայրենիք էր թվում, և այսօրվա մեր կեցության նոր ոլորտներում ոչ մի իրավիճակ ու մարդկանց ոչ մի հանրություն չի կարողանալու իր տարեգրից այնքան կարեկցանք կորզել, ինչքան այդ վիպակի գյուղը՝ թերևս իր դառը պատանության գյուղը։
Այդ գեղջկական առաքյալի ու իր ավետարանի իմ վաղեմի սերը նորոգելու համար պատահական մի էջ բացեցի, և ահա.
«Նա արդեն ճանաչում էր ծնողական խրճիթի բոլոր ձայները։ Առանձնապես՝ դռան ձայնը։ Ամեն անգամ նրա սիրտը մարում էր հուսահատությունից, երբ տատը դույլն առած ելնում էր խրճիթից, գնում կորչում։ Տրտմությունն անտանելի էր դառնում, արտասուքը հավաքվում, հիմա-հիմա ուզում էր ցայտել, բերանն անհույս կեռվում, վերջնական պայտի պես մնում էր։
Անտանելի վայրկյանները հոգին կրծում էին, այլևս անհնար էր դառնում զսպել արցունքոտ ճիչը։ Սեղմված կոկորդը հիմա կարձակեր այդ ճիչը, բայց դուռն այդտեղ բացվում ու ներս էր բերում իրական, առոք-փառոք Եվստոլյա տատին, որ խրճիթն իրենով լցնում ու, երեխաներին անուշադիր, վառարանին էր գնում։ Եվ ճիչի ու արցունքի կուտակը նստում, անհույս լքված Վալոդկան հայտնվում էր հրճվալից թեթևության մեջ։ Տատը մինչև կազատվեր տան գործերից, դա այդպես կրկնվում էր անընդհատ, նա ուղղակի չէր հաշտվում իր վիճակի հետ։ Միշտ բացակա, անվերջ բացակա մոր կարոտը մաշում էր նրա փոքրիկ սիրտը, և երբ տատն էր հեռանում՝ երեխան այլևս չէր կարողանում, արդեն փլվում էր, արդեն չէր ուզում նրանց նույնիսկ օրորը։
Օրորոցի երկու եղբոր մեծը՝ Մարուսյա քույրիկը մոտենում, խաղալիքը եղբայրների վրա չխչխկացնում էր։ Մարուսյան չորս տարեկան էր, օրորոցի բոլոր ճաղերն ու ոստերը Վալոդկայից ավելի իրեն էին ծանոթ, և ինքն էր ուզում իրենից թաքուն օրորոց մտնել։
Օրորիր դրանց, Մարուսյա, օրորիր, անուշ աղջիկ, որ մեծանան ու քեզ ավտո նստեցնեն»։
Այսպես, ամեն ինչ այնքան է այստեղ բնական, խորը, նշանակալի, հարկավոր ու կարևոր և սիրտ սեղմելու չափ մոտիկ, որ անհնար է առանց սեփական ձեռքի վրա բռնանալու սահմանա-փակել քաղվածքը։ Այսպես՝ քրեստոմատիական հստակությամբ, նա կարողանում է պատմել վաթսուննոց տատի և վեցշաբաթյա երեխայի, կոլխոզային չարքաշ ձիու և Ռոգուլյա «քրիստոնյա» կովի, սրբուհիների և անառակների, լրջորեն կառավարողների և հնազանդորեն հպատակվողների մասին, ինչպես որ իր մի կարճ պատկերների շարքն է գլխագրված՝ «Աստծու ամեն արարածի»։
Մի առիթով ես հպարտացել եմ, թե մարդկային հիշողության նահանջի դեպքում, ինչը որ համառ հետևողականությամբ ամեն օր ու մեր բոլոր ժամերին է լինում, ես կարող էի համայն մարդկության համար վերականգնել հողագործության - անասնապահության հին մեծ մշակույթը,- բայց ահա թե ով էր կարող և ում էր կարելի վստահել։
Ընթերցումը, ինչպես մի գրողի մասին ուրիշներն են արտահայտվել, ստեղծագործական նախանձի բուռն ալիք է բարձրացնում, ուզում ես շատ ու շատ էջեր, մինչև որևէ ծանծաղ տեղի կամ ընթերցողից ներողամտորեն միշտ հանդուրժվող որևէ մոտավոր ճշմարտության հանդիպելը, արտագրել, կողոպտել, և չկա այդ պայմանականորեն ճշմարիտը, և չկա այդ խանգարիչ անկարևորը։
Այս դեպքում ես նախանձում եմ նաև թարգմանչին՝ հետքսաներորդհամագումարյան մեր սերնդի ստեղծած այս ամենալավի, մեր մայրերի մասին այս ամենաճշմարիտ խոսքի, մեր բոլորիս այս գլուխգործոցի յուրացման իր հնարավորության ու կարողության համար։ Վերոբերյալ հատվածը քաղելիս ես մի քանի անգամ կանգ առա անթարգմանելությունների առջև։ ՊՈԴԿՈՎԿԱՆ պայտն է, ԳՈՐԿԻՆ՝ դառը, բայց «դառը պայտը» անհեթեթություն է։ Գեղարվեստական գործի թարգմանությունը պարզապես անհնար է։ Անհնար է ոչ միայն մի լեզվից մի այլ լեզվի թարգմանելը, այլև մեկ և նույն լեզվի մեջ մի գրողի, ասենք թե Շոլոխովին, մի այլ գրողի, ասենք թե Բելովի, լեզու փոխադրելը։ Դա նշանակում է գրողին հանել իր լեզվական միջավայրից այն դեպքում, երբ գրողն ինքը հենց իր լեզուն է։ Պետք է լեզվական նոր միջավայրի օրենքներով վերստեղծե՞լ թարգմանվող գործը, ասենք թե հայացնել կամ գերմանացնել, թե՞ հայերենի կամ գերմաներենի մեջ ռուսերեն կամ անգլերեն թողնել. ինչի հնարավորությունը նկատել է դեռևս Թոմաս Մաննը։ Չգիտեմ, գիտեմ միայն, որ փոխադրության ճանապարհին երկը չպիտի սպանել։ Վաստակաշատ թարգմանիչ Արմեն Հովհաննիսյանը, որ մասնավորապես շուկշինյան քմայքոտ պատմվածքների թարգմանությամբ շահել էր հայ ընթերցողի շնորհակալ վստահությունը, այստեղ իր հաջողությունն առնվազն կրկնել է։
Իրեն՝ իր ժամանակի ու երկրի վրա որպես առակավոր զավակ գուրգուրացող Վասիլի Իվանովիչ Բելովին թվում է, թե զուտ գորշահողային Ռուսաստանի ու զուտ վոլոգդյան ճակատագրերի վրա է հեծեծում, բայց դրանք ահա հենց հայաստանյան ճակատագրեր են, հենց մեր օրուկյանքն է այդպես լավատեղյակորեն ներկայացված նրա «հյուսիսային» վիպակներում։ Ինքը բացահայտել է ջանում իր տեղի ու ժամանակի եզակիությունը, այնինչ բացահայտվում են հենց համընդհանուրն ու համամարդկայինը, սիրո, հավատարմության ու կարեկցանքի այն հունդը, որ մեր բոլորիս տարբերությունների յոթ ծալքի տակ այնուամենայնիվ կա և մեզ դեռ մարդ ու մեր մարդկայնությամբ միմյանց շատ նման է պահում։
Երևան, 24.10.1983

Շարա˜ն-շարա˜ն ամպերն եկան.
Ա˜խ, մուժն առավ իմ չամփեն.
Ո՞ւրտից կուգամ, ո՞ւրտեղ կերթամ,
Միտքըս` շըվար, ու չիտեմ:

Էս ինչ կըսկիծ սիրտըս ծեծկեց,
Քուրի՛կ, քեզնեն հեռու կերթամ:
Վարդի փուշը սիրտըս ծակեց,
Դարդը սըրտիս խոլոր կերթամ:

Սար ու ձորեր ձունն է իջեր,
Քամին պա՛ղ-պա՛ղ կըփըչե.
Ես մենակ եմ, ես` անընկեր,
Քամին ճակտիս կըփըչե;
Շարա˜ն-շարա˜ն ամպերն եկան.
Ա˜խ, մուժն առավ իմ ճամփեն.
Ո՞ւրտից կուգամ, ո՞ւրտեղ կերթամ,
Միտքըս` շըվար, ու չիտեմ;

1897
Ալեքսանդրապոլ

Ոսպ մը ոսպ մը ոսպեր ոսպ մը քար մը ոսպ մը ոսպ մը քար մը
Կանաչ մը սեւ մը կանաչ մը սեւ մը քար մը կանաչ ոսպ մը
Ոսպ ոսպի քով քար ոսպի քով յանկարծ բառ մը բառ ոսպի քով
Յետոյ բառեր ոսպ մը բառ մը բառ բառի քով յետոյ խօսք մը
Ու բառ առ բառ խօլ բարբառ մը հինցած երգ մը հին երազ մը
Յետոյ կեանք մը ուրիշ կեանք մը կեանք կեանքի քով ոսպ մը կեանք մը
Դիւրին կեանք մը դժուար կեանք մը ինչու դիւրին ինչու դժուար
Բայց քով քովի կեանքեր կեանք մը յետոյ բառ մը յետոյ ոսպ մը
Կանաչ մը սեւ մը կանաչ մը սեւ մը կանաչ երգ մը
Կանաչ ոսպ մը սեւ մը քար մը ոսպ մը քար մը քար մը ոսպ մը

1
Հրացանը ձեռքիս պատրաստ բռնած իջնում եմ բլրի քարքարոտ լանջով։
Ներքևում փռված է կապուտակ ու ծիծաղուն Այղր լիճը։
Եղեգնուտում բադեր երևացին։ Սկսեցի զգուշությամբ առաջ գնալ, բայց Զանգին՝ իմ
որսի շունը՝ ինձ մատնեց. բադերն իսկույն հասկացան, որ ես որսկան եմ։ Հենց որ
հրացանս մեկնեցի՝ ճղճղոցով թռան։ Բայց ո՜ւր պիտի փախչեն. կոտորակը հասավ
նրանց ետևից և բադերից մէկը մնաց ջրի երեսին ու թևերը թափահարելով սկսեց
տարուբերվել։
Զանգին թեև շատ փոքր էր ու դեռ կարգին լողալ չգիտեր, բայց ուրախության կլանչներ
արձակեց և ջուրը նետվեց։
Զա՛նգի, Զա՛նգի...
Բայց նա ուշադրություն չդարձրեց ու սկսեց լողալ, դունչը ջրից վեր ցցած։ Ափին մի
նավակ կար, նստեցի ու թիավարեցի։
Զա՛նգի, դե՛սը, Զա՛նգի, կանչում եմ ես։ Ուզում եմ հասկացնել, որ դեպի իմ կողմը
լողա։ Բայց նա ջրի հետ կռվելով դեպի բադն է շարժվում։
Երբ ես մոտեցա, շունն արդեն վերջին ուժերն սպառած՝ սուզվեց ջրի տակ... Բադը
փռված էր երկու-երեք քայլաչափ նրանից հեռու։ Ափսոսացի կորուստիս համար և
գլխիկոր նստեցի նավակի հատակին։ Հենց այդ վայրկյանին Զանգին երևաց ջրի
երեսին, ղլղլացրեց, վերջին անգամ թույլ-թույլ շարժեց ոտներն ու հասնելով բադին,
բերանով բռնեց նրա ոտներից։ Բադն իր թեթև փետուրներով իմ թեթև շանը կարող էր
մի պահ լճի երեսին պահել, բայց ջուրն սկսեց լցվել նրա բաց բերանը։ Նա խեղդվելով
սկսեց ցած իջնել և բադն էլ հետը ջրի խորքը քաշել։
Ես այնպես ուժեղ թիավարեցի, որ նավակը ոստնեց և ջուրն արագ պատռելով շանը
հասավ այն ժամանակ, երբ միայն բադի գլուխն էր երևում։ Բռնեցի թռչնի կտուցից ու
կամաց վեր քաշեցի։ Զանգին բերանից օդի պղպջակներ արձակելով, դեռ ամուր
կախված էր բադի ոտներից։
Երբ իմ որսը ջրից հանեցի, դուրս եկավ նաև Զանգիի գլուխը։ Լոշտակ ականջներից
վեր քաշեցի ու պառկեցրի նավակի հատակին։ Նա աչքերը խփած արագ-արագ շնչում
էր։
Էլեկտրական ջրհանում աշխատող բանվորները աղմուկով դէպքի վայրը հասան,
Զանգիին ափ հանեցին, կախեցին գլխի վրա, ջուրը քչքչալով սկսեց փորից դուրս
թափվել։
Փրկվե՛ց, էլ բան չկա, հուսադրեց ինձ ջրհան կայանի վարպետ Սամսոնը։
Շունն սկսեց դողալ, ծնոտները կափկափում էին։ Ես նույնպես ամբողջովին թրջված
էի։
Տղե՛րք, մի թեժ կրակ արեք, կարգադրեց վարպետ Սամսոնն ու բադը վերցնելով,
հարցրեց.
Հը՞, բմբուլը քամուն չտա՞նք...
Խնդրեմ, պատասխանեցի ես ու սկսեցի շորերս մզել։
Թեժ կրակի մոտ նստած ես չորացնում էի շորերս ու մտածում, թե ի՜նչ համառ որսորդ
է այս կենդանին, կյանքը կտա, բայց որսը ձեռքից բաց չի թողնի...
Բայց հաջորդ օրը պարզվեց, որ Զանգին ոչ միայն լավ որսորդ է, այլև լավ ընկեր։
2
Լույսը նոր էր բացվել, երբ վարպետ Սամսոնը ձայն տվեց.
Քաղաքացի ախպեր, ճաշ դառավ, վեր կաց...
Էնիկ օրդկները երազում կփրթի, ծաղրեց գյումրեցի մի բանվոր։
Վեր թռա, հագնվեցի ու Զանգիի հետ դուրս եկանք բարաքից։ Տաք աղբյուրների
ակունքներում, գետի ափերին, վայրի բադերը եռանդուն ետ էին տալիս տիղմը,
քրքրում էին մամուռներն ու կեր ճարում։
Ձկնկուլը երբեմն թափով խփում էր ջրին, վայրկենապէս դուրս բերում ձկնիկն ու
փայլեցնում արեգակի առաջին շողերի տակ։
Եղեգնուտներում վայրի թռչունները ճղճղոց էին բարձրացրել:
Քրդական խրճիթների արանքով մոտենում եմ գետին։
Պատանի հովիվը, որ շվշվացնելով, չարաճճի այծերին հայհոյելով, ֆերմայի հոտը
դուրս էր անում գոմից, ինձ նկատեց ու զարմացած նայեց։
Ինչ ես կուչ-կուչ անում, տո՛, հարցրեց նա քրդերեն։
Ձեռքով նշան արի. լռեց ու սկսեց հետաքրքրությամբ նայել։
Հասա մի քարի, կուչ եկա նրա հետևում և հարմար առիթի էի սպասում կրակելու։
Խելացի շունը փորսող տալով առաջ եկավ, թաք կացավ ոտներիս մոտ և սկսեց
անհամբերությամբ մեկ բադերին, մեկ ինձ նայել։
Հրացանը մեկնեցի ու հենց ուզում էի կրակել, մէկ էլ հետևիցս դղրդյուն լսվեց.
դինամիտով ժայռ պայթեցրին։ Աղբյուրներից, եղեգնուտներից ու գետի կղզյակներից
բադերը սարսափահար թռան և օդը լցրին աղմուկով։
Կրակեցի։
Երկու բադ ցած ընկան, մեկը՝ եղեգնուտը, մյուսը՝ ուղղակի գետի մեջ։
Զանգին վազեց եղեգնուտի կողմը։ Երևի գետի միջինը արդեն մերն էր համարում, չէր
ուզում մյուսը ձեռքից բաց թողնել։
Բադը շատ մոտ էր ափից. կռացա. հրացանս մեկնեցի՝ չհասավ։
Քիչ էլ առաջ գնացի, կանգնեցի մի փոքրիկ քարի, հրացանիս ծայրը հասցրի բադին և
հենց իրանս մի քիչ առաջ մեկնեցի, քարը խրվեց ցեխի մէջ, և ես, կորցնելով
հավասարակշռությունս՝ ջուրն ընկա։
Էլ չիմացա ինչ եղավ։ Հիշում եմ, որ բերանս լցվեց ջրով ու սկսեցի ղլղլացնելով արագ
իջնել խոր հատակն ու հեռանալ ափից։
Զգացի, որ մեկն ուսիցս բռնեց ու վեր քաշեց։ Ձեռքերս ու ոտքերս ուժեղ շարժեցի,
դուրս եկա ջրի երեսը. Զանգին է, ատամները խրել է շորերիս մեջ ու դեպի ափ է
քաշում ինձ։
Խեղճը փոքր էր, շուտ հոգնեց, բայց մի քայլաչափ մոտեցրեց ափին։
Լողալ չգիտեի, շորերս թրջվել ու խիստ ծանրացել էին։ Նորից իջա ջրի տակ և ինձ
հետ ցած տարա իմ խեղճ Զանգիին։ Նա սկսեց խեղդվել, բայց ինձ բաց չթողեց, իսկ ես
նրան ցած էի տանում իմ ահագին ծանրությամբ։ Խեղդվում եմ, բայց հրացանը պինդ
պահել եմ ձեռքիս։
Մէկ էլ զգացի, որ շունը ինձ բաց թողեց ու բարձրացավ ջրի երեսը։ Հետո իմացա, որ
բռնել է հրացանի փոկից ու սկսել է լողալ դեպի ափ։
Նա արդեն ամուր հողի վրա կանգնած, ինչքան ուժ ուներ, քաշում էր փոկից։ Ոտներով
մի անգամ էլ խփեցի ջրին և հասնելով ափ, ուժասպառ ընկա տիղմի վրա։ Շունը
վազեց դեպի մոտակա տունը և դռան առաջ սկսեց հաչել։
Չանցած մի քանի րոպե, Զանգին վազելով վերադարձավ, իսկ նրա ետևից՝ հովիվ
պատանին, որն ինձ տեսնելով սկսեց գոչել.
Մստո՜, կո՜ւռո որե՜, կուռո որե՜...
Մստոն նրա ընկերներից էր։ Նրանք ինձ տարան ֆերմայի հովիվներին հատկացված
բնակարանը։ Զանգին վազեց գետափ ու բերեց սպանված բադը։
Հավաքվեցին ֆերմայի աշխատողները, մեկը կրակ վառեց, մյուսը՝ թաղիք փռեց
գետնին։
Ինձ պառկեցրին թաղիքի վրա, ապա փորս տնտղելուց հետո մի հասակավոր քուրդ
գոչեց.
Տղան տկճոր է դարձել, գլխի վրա կախեցեք։
Կախեցին՝ ինչպես երեկ Զանգիին էինք կախել, և փորիս ջուրը դատարկվեց։
Երբ մի քիչ ուշքի եկա, գրկեցի իմ հավատարիմ ընկերոջ գլուխը։ Նա հասկացավ,
ձեռքերս լիզում էր և մտերմաբար շարժում պոչը։
Եկավ և վարպետ Սամսոնը, թավ բեղերի տակ ժպտաց ու նկատեց.
Հը՛, մեր տղա, քեֆդ լավ չի երևում։
Ապա շոյեց շանս գլուխն ու մտախոհ՝ ասաց.

Թոմը մեզ մոտ եկավ Միացյալ Նահանգների հարավային քաղաքներից:Նա լսել էր, որ հյուսիսում մարդիկ ավելի սառն են, բայց ավելի բարյացակամ դեպի «գունավոր» մարդիկ:

Հյուսիսում առաջին օրն իսկ նա ընկավ մեր միջավայր։ Մենք օտարականներ էինք, մեր մեջ չէր վառվում դեպի սևամորթներն ամերիկյան սպիտակների ատելության հուրը:

Մենք Թոմին ընդունեցինք եղբայրաբար։ Նա ծառայող դարձավ արևելյան գորգի մեր վաճառատան մեջ, ուր մենք էլ ծառայողներ և բանվորներ էինք։ Երբ առաջին օրը Թոմին հարցրինք հարավից հազար ու մի նեղություններով դեպի հյուսիս փախչելու պատճառները, նա չասաց։ Թոմը դեռևս կասկածում էր մեր մասին: Նա կարծում էր, որ արևելցի սպիտակամորթներն էլ կունենան որոշ նախապաշարումներ դեպի նեգրը:

Սկզբում մենք հեգնությսւմբ վերաբերվեցինք Թոմի կասկածներին։ Թողեցինք, որ մեր ներքին զգացումների դեմքը, և Թոմն իսկապես մեզ ընդունի իբրևիր եղբայրները։

Մի օր ես նրան ասացի.

Թո՜մ, լավ լսիր, մի՞թե դու կարծում ես, որ ես և դու տարբեր ենք իրարից։

Այո, կարծում եմ, պատասխանեց Թոմը։

Ինչո՞ւ, ի՞նչ տարբերություն կա։

Թոմը ծիծաղեց։ Նա կարծեց, որ ես նրան ձեռք եմ առնում Նրա ծիծաղի ներքին իմաստն այդ էր: Ասա, ինչո՞ւ:

Պարզ է, դու սպիտակ ես, ես՝ սև։

Այս անգամ ես ծիծաղեցի:

ՉԷ՞ որ ես և դու միևնույն աշխատանքն ենք կատարում այս գորգի վաճառատան մեջ, չէ՞ որ միևնույն փոշին ենք կուլ տալիս, միևնույն ծանրությամբ գորգեր ենք շալակում, միևնույն մութ նկուղում գորգ ենք լվանում և միևնույն ռոճիկն ենք ստանում։ Աշխատանքից ստացած վարձատրությունն է, որ մեզ դարձնում է միևնույն դասակարգի մարդը. իմ սպիտակ մորթին ինձ ոչ մի առավելություն չի տալիս։ Թոմի աչքերը փայլատակեցին։ Նա զգաց, որ չէր կարող խուսափել իմ խոսքերից, բայց պատասխանեց.

Հարավում այդպես չէ, հարավում սպիտակ գույնը մարդուն դարձնում է ազնվական, առանձնաշնորհյալ, սպիտակ գույնը մինչև անգամ մարդուն խելոք է դարձնում:

Ճիշտ է, հարավում այդպես է, բայց հարավի այն սպիտակները, որոնք աշխատում են ուրիշների համար, պիտի գիտակցեն մի օր։

Թոմը կամաց-կամաց խորագույն վստահությամբ լցվեց դեպի ինձ և իմ ընկերները։ Մենք նրան հաճախ տանում էինք դասախոսությունների։ Որովհետև նա միշտ մերժում էր գալ մեզ հետ սպիտակների թատրոնը, մենք էինք գնում նեգրերի թատրոնն իր հետ:

Թո՛մ, մի օր դիմեցի նրան, դու մեզ չպատմեցիր, թե ինչո՞ւ հարավից փախար դեպի հյուսիս։

Այժմ կպատմեմ, ասաց Թոմը և հայտնեց, որ նա հարավից փախել էր Լինչի դատաստանից խուսափելու համար: Հարավցի սպիտակամորթներն ամբաստանել էին նրան, որ սիրահարվել է սպիտակ աղջկա վրա։ Հարավցի սպիտակամորթները որոշել էին նրան Լինչի դատաստանին ենթարկել։

Դու սիրո՞ւմ էիր սպիտակամորթ աղջկան, հարցրի Թոմին:

Այո, սիրում էի, բայց ես այդ աղջկա հետ չէի խոսել անգամ, միայն ամեն օր կանգնում էի փողոցի վերևը, որպեսզի, երբ աղջիկն անցնի, տեսնեմ։ Այս էր իմ բոլոր սերը, սպիտակամորթները նշմարել էին և որոշել էին ինձ հոշոտել: Ուրախ եմ, որ եկա հյուսիս, հանդիպեցի ձեզ, վերջացրեց Թոմը։

Ինչո՞ւ մեզ այնքան հավանում ես, հարցրի:

Չգիտեմ, կարծես դուք էլ սև եք, կամ կարծես ձեր մեջ ես էլ եմ սպիտակ։

Այո, մենք կա՜մ սև ենք, կամ սպիտակ բոլորս միասին, մենք սոցիալական միևնույն շերտն ենք կազմում, մարդկանց մեջ տարբերության դնողը մորթը չէ, այլ...

Ես ձեզ հասկանում եմ, պատասխանեց Թոմը և չթողեց, որ շարունակեմ։

Բայց Թոմի մեջ կար մի միտք, որ արմատացած էր մինչև նրա հոգու խորքը: Նա միշտ կրկնում էր.

Քո բոլոր ասածները ճիշտ են, բայց մի բան շատ սխալ է։

Ո՞րն է այդ։

Այն, որ ասում ես, թե մարդասիրություն չկա, ամեն բան տնտեսական երևույթների արդյունք է, բայց կա մարդասիրություն, մարդասիրությունը տնտեսական երևույթների հետ կապ չունի։

Ես հեգնորեն ծիծաղեցի:

Թոմը զայրացավ։ Իմ բերած բոլոր օրինակների դեմ նա հանդիսավոր կերպով հայտարարեց.

Ապա Լի՞նքըլնը, մի՞թե Լինքըլնը մարդասեր չէր։

Դու մատնանշեցիր մի անուն, որով կարելի է պարզաբանել ամեն բան։

Թոմը քիչ մնաց իրեն կորցներ Լինքըլն և ոչ մարդասեր որևէ սևամորթ կարող էր խելագարվել:

Ես նրան անմիջապես հանգստացրի.

Լինքըլնը մեծ մարդ է, և ամբողջ մարդկությունը երախտագիտությամբ պետք է հիշի նրա անունը, բայց տրամաբանությունդ չպետք է կորցնես, որպեսզի ամեն ինչ հասկանաս։

Ես Թոմին տվի մի փոքրիկ բրոշյուր և խնդրեցի նրան ուշի ուշով կարդալ այն և հետո լսել ինձ:

Շատ լավ, կկարդամ։

Այդ գիրքը թվարկում էր Միացյալ Նահանգների քաղաքացիական պատերազմի պատճառները։ Երբ Թոմը գիրքը վերջացրեց և ետ բերեց, ես ասացի նրան.

Տեսնո՞ւմ ես, Լինքըլնը մեծ մարդ լինելուց չի դադարում, բայց սևերի ազատագրության պատճառն երբ տնտեսական են, սևերը տնտեսական պատճառներով են ազատագրվել և ոչ թե մարդասիրական պատճառներով։

ճիշտ է, ճիշտ է, պատասխանեց Թոմը։

Թոմը կամաց–կամաց խորացավ սոցիալական գիտությունների մեջ. նրա համար, ամենից առաջ, պարզ եղան դասակարգերը և դասակարգային կռվի էությունը։

Բայց Թոմն իր սոցիալական գիտությունների ամբողջ պաշարը գործադրում էր մի բանի հաստատման.

Ուրեմն ինչո՞ւ ես իրավունք չունենամ սիրելու մի սպիտակ և աղքատ աղջկա։

Իհարկե իրավունք ունես, ես հայտարարում էի անկեղծորեն:

- Ապա ինչո՞ւ, ինչո՞ւ... Թոմը չէր կարող շարունակել, հուզվում էր և լաց լինում։ Արցունքի կաթիլները գլորվում էին նրա սև և փայլուն այտերի վրայից:

- Նա սիրո՞ւմ էր քեզ։

- Ի՞նչ իմանամ, ես նրա հետ չեմ խոսել, ես նրան միայն տեսնում էի։

Տիրում էր լռություն։

- Ես խղճում էի այս երիտասարդ սևամորթին, որի սիրտը տոչորվում էր սիրուց՝ ինչպես անապատի անջուր բույսը։

- Գիտե՞ս, ասում էր Թոմը, նրա մարմինն այնպես սպիտակ էր, կարծես հաց լիներ։ Մի անգամ, երբ նա ունիվերսալ խանութում գնումներ էր անում, ես մոտեցա նրան, այնքան մոտ էի ես նրան, այնքան մոտ, որ հոգիս ճնճղուկի պես թռչկոտում էր։ Նրա մարմնի բուրումը նման էր լողացած մանկան մարմնի բուրումին։ Նա մի անգամ ինձ նայեց, ես կորսվեցի նրա աչքերի օվկիանում:

- Թո՛մ,– ասացի նրան, մոռացիր այդ բոլորը։ Եթե իրականություն չիներ, կարող էի մոռանալ, բայց այդ բոլորը երազ է, և չեմ կարող մոռանալ. երազն ավելի է հզոր, քան իրականությունը։

Հյուսիսում Թոմը հետզհետե ձեռք բերեց արժանապատվության զգացում։ Հարավում նրա ամբողջ սոցիալական պահանջն է եղել այն, որ մարդիկ ֆիզիկական ցավ չպատճառեն իրեն, մնացած բոլոր ցավերը, վիրավորանքները արժեքից զուրկ են եղել։

Բավական էր, որ չծեծեին և կախ չտային ծառից,– ասում էր Թոմը, մնացած բոլոր հայհոյանքներն ի՞նչ արժեին...

Բայց Թոմը հետզհետե զգաց, որ մարդկային իրավունքն ավելի անսահման էր, քան ինքը և իր ցեղը հարավում հավատացել էին։

Թոմը կառուցեց արժանապատվության խոր զգացում, այդ խնդրում նա ավելի զգայուն դարձավ, քան մենք՝ սպիտակամորթներս։ Թոմն սկսեց ապրել հզոր, բոցավառ մի ռեակցիա. ամենափոքրիկ անոթագրություն դեպի իր անձը նրան լցնում էր ցասումով, գազանացած փայլփլում էին նրա աչքերը։ Նա չափազանց զգույշ էր նաև այն բանից, որ չլինի թե մի որևէ փոքրիկ առիթ տա ուրիշին իրեն վիրավորելու, որովհետև՝

Տեղնուտեղը կտոր-կտոր կանեմ,– ասում էր նա։

Ես հրճվանքով դիտում էի, որ Թոմը կորցնում էր իր ցեղային ստրկության ավանդական սպիները։

Թոմը միաժամանակ չափազանց հարգալից էր դեպի իր ընկերակիցները, որովհետև նա համոզվեց, որ իրենց փրկությունը պիտի լիներ սոցիալական հողի վրա։

Թոմը նախ և առաջ թողեց սևերին հատուկ պարգևներ ստանալու սովորությունը։

Մի օր, երբ գորգի վաճառատան սպիտակամորթ գանձապահը Թոմին ռոճիկ էր տալիս, 5 սենտի մանր չլինելու պատճառով, գանձապահն ասաց.

Այդ 5 սենտը քեզ։

Թոմի աչքերը փայլատակեցին, նա նայեց գանձապահի աչքերին և ատամներով կծեց շրթունքները։

Գանձապահը ոչինչ չհասկացավ։

Քեզ թող լինի, մեծ փող չէ։

Մեծ փող չէր, բայց նեգրին 5 սենտ տալու սպիտակամորթ գանձապահի բավականությունը կտրատում էր նեգրին էլեկտրական հոսանքի նման։

Ոչ մի սենտ չեմ ընդունի իբրև պարգև, ասաց Թոմը և լռեց։

Այդ լռության մեջ զայրացած մի գազան էր շղթայված։

Ես անմիջապես գրպանիցս հանեցի 5 սենտ և տվի Թոմին։

Տուր գանձապահին, ասացի, դու հետո ինձ կտաս:

Թոմը 5 սենտը հանձնեց գանձապահին և հեռացավ:

Գանձապահը, որ գորգավաճառի լակեյն էր, սուր-սուր նայեց ինձ և գոռաց.

Կամաց-կամաց լրացնում եք այդ կեղտոտ նեգրերին:

Իհարկե, քեզ դուր չի գա, որ մարդիկ արժանապատվություն ունենան։

Արժանապատվությունս ո՞րն է, ավելի 5 սենտը ա՞չք կծակի։

Այո, կծակի, ավելի լավ է դու մտածես, թե ինչպես պետք է անել, որ բոլորս էլ ստանանք այն, ինչ արտադրում ենք, և ոչ թե 5 սենտ ավելի տաս իբրև ողորմություն։

Տիրեց լռություն: Ես զգացի, որ գանձապահի համար շատ հարց էի հարուցել։ Նա մեքենայի վրա սկսեց գումարներ անել, իսկ ես դուրս եկա փողոց:

Լույսերը վառվում էին երկար, լայն, հարուստ և ցոփակյաց փողոցում։ Ես մի սյունի տակ կանգնած՝ միտք էի անում, երբ մի աղջիկ մոտեցավ ինձ, ժպտաց և կանգնեց։ Նայեցի նրա աչքերին և հասկացա նրան։ Ժամանակ չունեմ, ասացի։

Տրտմությունը լավ բան չէ, պատասխանեց աղջիկը:

Երեսս շուռ տվի։ Նա հայհոյեց և կորսվեց ցոփակյաց փողոցում։

Դեռևս երկու քայլ չէի արել, երբ Թոմը դեմս ցցվեց։

Բերի քո 5 սենտը, ասաց։

Փողն առնելուց հետո՝ առաջարկեցի Թոմին գնալ և գարեջուր խմել։

Գնանք, համաձայնեց Թոմը։

Մենք մտանք մոտակա գինետունը։

Երկու գարեջուր, ասացի մատուցողին:

Մատուցողը բերեց միայն մի բաժակ գարեջուր և դրեց իմ առաջը։

Ես երկու բաժակ խնդրեցի, ասացի մատուցողին։

Մենք սևամորթին չենք ծառայի, պատասխանեց մատուցողը և հեռացավ։

Թոմը ժամանակ չտվեց ինձ, որ մի բան անեի, անմիջապես աճապարեց մատուցողի ետևից։

Պարոն, ասաց Թոմը, դուք ինձ անպատվեցիք։

Հենց ուզում էի անպատվել, պատասխանեց մատուցողն ամենացինիկ տոնով:

Համեցեք փողոց,– առաջարկեց Թոմը։

Այլևս ուշ էր միջամտել Թոմի աչքերը փայլում էին՝ ինչպես մութի միջից լուսարձակին նայող գազանի աչքերը։

Ես քեզ հետ չեմ զիջանի կռվել, պատասխանեց մատուցողը և սկսեց գոռալ «օգնություն»։ Գինետան սպիտակամորթները հավաքվեցին։ Թոմը բոլորին բացատրեց, թե ինչ է պատահել: Սպիտակները լռեցին։ Ոչ ոք չարտահայտվեց։ Ներսից եկավ գինետան տերը և հրամայեց Թոմին դուրս գալ գինետնից։ Թոմը մերժեց դուրս գալ և էլի առաջարկեց մատուցողին փողոց գալ մենամարտելու։ Գինետան տերը հայհոյեց Թոմին։ Թոմը արձակեց իր զայրույթի շղթաները և դուրս քաշեց գրպանից իր ածելին։ Երբ Թոմն ածելին դուրս քաշեց, սպիտակները բոլորն էլ քաշվեցին։ Թոմը կանգնած էր գինետան մեջտեղը, փայլատակում էին երկու բան՝ նրա զայրացած աչքերը և ածելին։ Մատուցողը փորձեց փախչել, բայց Թոմը նետեց ածելին նրա վզին, արյանը ողողեց նրա սպիտակ բլուզը: Երբ սպիտակներն առան գետին ընկած Թոմի ածելին, Թոմը գրպանից մի ուրիշը դուրս բերեց և սպառնաց շպրտել որևէ մեկի երեսին: Սպիտակներից մեկը մոտեցավ հեռախոսին, Թոմը հարձակվեց, քաշեց հեռախոսի թելը, կտրեց և ածելին ձեռքը՝ կամաց-կամաց նահանջեց դեպի դուռն ու կորսվեց բազմամարդ փողոցում։

Բորորը մոտեցան ինձ և նրա հասցեն հարցրին։

Չգիտեմ, ասացի ես, նրան պատահաբար հանդիպեցի փողոցում։

1928 թ.

Պարոն Բաղդասար, ձեզ համար բացատրելն ավելորդ է։ Դուք լուսամիտ մարդ եք, շատ լավ գիտեք՝ ինչ ասել է աղքատ ուսանողի վիճակ։ Պարոն Բաղդասար, գոհություն աստծու, դուք միլիոնատեր եք։ Տվեք մի աշխատասեր, խելոք, ազնիվ երիատասարդի ուսման վարձը։ Նա լավ ապագա է խոստանում։ Նա կլինի ազգի օգտակար անդամ։ Երդվում եմ կարգովս։

Պարոն Բաղդասարը նստած էր իր շքեղ կաբինետում, որի առաստաղը ծածկված էր յուղաներկով, որի մոդեռն կահ-կարասին Բեռլինից էր բերել տրված և որի պատերի վրա կային մի քանի նշանավոր հայերի պատկերներ։

Պարոն Բաղդասարը նեղն ընկավ։ Նրան խնդրում էին անել այն, ինչ որ երկնային պատիժ էր նրա համար բանալ քսակը։ Ողորմած աստված, այդ ինչ աներես ազգ է հայ ազգը։ Դեռ մի ամիս չկա՝ նա 25 ռ. ուղարկեց հայուհյաց ընկերությանը, որպեսզի իր անունը տպվի լրագիրներում, և դեռ չի տպվել, ու դարձյալ պահանջում են։ Ո՛չ, երբեք, չի կարող տալ։ Բայց ինչպես մերժել, քանի որ խնդրողը քահանա է։ Չէ՞ որ նա պատարագ անելիս սուրբ սեղանի առաջ կարող է անիծել նրան։

Պարոն Բաղդասարը մտածեց, մտածեց և գտավ ելք։

Տեր հայր, այդ ուսանողը ձեր ազգակա՞նն է։

Քրոջս որդին է։

Տեր հայր, ցավում եմ, որ ձեր քրոջ որդին է։

Ինչո՞ւ։

Որովհետև ես սկզբունքով ուսանողներին չեմ օգնում։

Այդ ի՞նչ սկզբունք է։

Երախտամոռներին պատմելու սկզբունք։ Գիտեք, տեր հայր, ես երախտամոռությունը համարում եմ մեծ անազնվություն։ Իսկ հայ ուսանողներն երախտամոռ են։ Նրանք հենց որ ավարտում են իրենց ուսումը, իսկույն մոռանում են իրենց բարերարներին։

Բայց, պարոն Բաղդասար․․․

Ո՛չ, ո՛չ, մի վիճեք, տեր հայր, ես իմ սկզբունքը խախտել չեմ կարող։ Իմ ասածն ասած է։ Խնդրեցեք ում համար և ինչի համար կամենաք, բայց ոչ ուսանողների։

Ներողություն, պ․ Բաղդասար, ես ձեր սկզբունքը չգիտեի։ Մնացեք բարով։

Հոգևոր հայրը գնալուց հետո պ. Բաղդասարը ուրախացավ, որ քսակի բերանը չբացարավ։ Բայց հետո մտածեց, որ չափազանցություն արավ բոլոր ուսանողներին երախտամոռ համարելով։ Եվ իսկույն հիշեց իր երախտագիտությունը իր բարերարի վերաբերմամբ։ Այդ բարերարը նրա հորեղբայրն էր, որի պատանը վաղուց էր մաշվել։ Հանգուցյալը խնամել էր նրան, մեծացրել, հետո ընկերացրել իր գործերին։

Իսկ ես ի՞նչ արի նրա որդկերանց։ Զրկեցի իրանց բաժնից։

Եվ պ․ Բաղդասարը իր անցյալի վրա նորից վարագույր գցեց։

Մի շաբաթ անցած՝ եկավ մի ուրիշ այցելու։ Այս անգամ աշխարհական։

Պարոն Բաղդասար, դուք շատ լավ գիտեք՝ ինչ ասել է մամուլ, դուք մեր վաղեմի բաժանորդն եք և մեր գաղափարակիցը։ Մեր 25-ամյա լրագիրը, որ այնքան ծառայություններ է մատուցել ազգին, այսօր տպարանին վճարել չի կարողանում։ Տվեք գոնե մի հազար ռուբլի, փրկեցեք ձեր սիրած լրագիրը փակվելու վտանգից։

Պարոն Բաղդասարը նստած էր իր փառահեղ սալոնում, որի ոսկեզօծ կահ-կարասին հատկապես ինքն էր պատվիրել Փարիզում Լյուդովիկոս 14-րդի ոճով։

Դարձյալ նեղը գցեցին նրան։ Դարձյալ պահանջում են, որ նա քսակի բերանը բաց անի։ Ինչպե՞ս մերժել։

Նա մտածեց, մտածեց և գտավ ելք։

Ներեցեք, ես վճռել եմ սկզբունքով հայ լրագիրներին չօգնել։

Ինչո՞ւ։

Որովհետև նրանք միմյանց միսն են ուտում։ Նրանք ոչ մի բանում հաշտ չեն իրարու հետ։ Ազգը վնասվում է դրանից։

Բայց դա ուղղությունների տարբերություն է։

Ոչ, ես ուղղությունների հետ գործ չունեմ։ Ազգի շահերը երկուսի համար էլ միևնույնն են։ Առաջ հաշտվեցեք, հետո կմտածենք օգնելու մասին։

Բայց մենք հաշտվել չենք կարող, դա անկարելի է։

Էհ, որ անկարելի է, ինձ համար էլ անկարելի է իմ սկզբունքի հակառակ բարերարություն անել։ Մի՛ նեղանաք, ես ձեզ հարգում եմ․ խնդրեցեք ինչի համար և ում համար կամենաք, կտամ, բայց ոչ լրագրի։

Ինձ համար առայժմ իմ լրագիրն է բռնում առաջին տեղը։

Համաձայնվեցեք, որ չեմ կարող։ Դուք ինքներդ ամեն օր քարոզում եք, թե օրինավոր մարդը չպիտի շեղվի իր սկզբունքից։

Ճիշտ է, քարոզում եմ։

Դե ես էլ քարոզին եմ հետևում։

Մնացեք բարով։

Դադարեցեք միմյանց միս ուտել, հաշտվեցեք։ Դուք միմյանց հայհոյում եք ուղղակի։ Ես ի ծննդենե թշնամի եմ հայհոյանքների և վիրավորանքների։

Մնացեք բարով։

Հյուրը գնաց և պարոն Բաղդասարն այս անգամ երկու ուրախություն զգաց։ Նախ՝ որ էլի իր քսակն ազատեց, երկրորդ՝ որ խմբագրին մի լավ խրատեց, պարսավելով փոխադարձ հայհոյանքները. բայց իսկույն հիշեց, որ ինքը օր չի անցնում, որ սրան ու նրան չհայհոյե, մանավանդ իր կնոջը։ Եվ այնպիսի հայհոյանքներով, որոնց նմանը նա երբեք չէր կարդացել լրագրերում։

Դարձյալ մի շաբաթ անցած՝ եկավ մի երրորդ հյուր։ Այս անգամ պարոն Բաղդասարի վաղեմի բարեկամներիը մեկը։

Գիտես, Բողդան, ես երկար ու բարակ չեմ բացատրի քեզ համար թատրոնի նշանակությունը. փառք աստծու, դու երկար տարիներ ապրել ես Մոսկվայում, Պետերբուրգում, Փարիզում։ Դու տեսել ես Եվրոպայի բոլոր թատրոնները։ Տեսել ես, թե լուսավորված ազգերը ինչպես են սիրում իրենց ազգային թատրոնները։ Ուրեմն թույլ տուր ուղղակի դիմել գործին։ Մի խումբ մարդիկ որոշել ենք մեր մայրենի բեմը, որ այժմ ողորմելի դրության մեջ է, ապահովել նյութապես գոնե մի քանի տարով։ Արի դու էլ զոհիր մի գումար։

Պարոն Բաղդասարը Փարիզում գնած չինական ընտիր գավաթից սուրճ էր խմում սեղանատանը և հրճվանքով նայում Լոնդոնում ութ հազար ռուբլով գնած բուֆետին՝ հնդկական սև փայտից։

Պարոն Բաղդասարը, գավաթը բերնից չհեռացրած փռթկաց և սուրճը թափեց։ Երկար ժամանակ նա չէր կարողանում բուռն ծիծաղը զսպել։ Երբ զսպեց, դարձավ իր ազնվաշուք ամուսնուն և ասաց.

Լսեցի՞ր, Մարո, մեր բարեկամը փող է ուզում հայ թատրոնի համար։ Դեհ, դո՛ւ պատասխանիր իմ փոխարեն։

Կարմիր ու կուշտ դեմքով Մարոն, որ լավ կերակրված հնդկահավի էր նման, չգիտեր ինչ պատասխանել։ Ասել, որ թատրոնին չի հարկավոր օգնել, կնշանակի հյուրի աչքում երևալ տգետ, անկիրթ։ Ասել, որ հարկավոր է օգնել, կնշանակի զայրացնել Բաղդասարին։ Իսկ նրա համար չկար ավելի սոսկալի բան, քան զայրացնել մի մարդու, որին ամբողջ քառորդ դար հպատակվել էր հլու ստրուկի պես, հանուն այն թանկարժեք ադամանդների, որոնց պաշտում էր նա։ Նա խելացի համարեց երեսի մի կողմով ժպտալ հյուրին, մյուսով նշան անել ամուսնուն, թե բոլորովին համաձայն է նրա հետ՝ ինչ որ էլ ասի։

Պարոն Բաղդասարն ասաց.

Գիտես, բարեկամս, ես ծիծաղեցի, որովհետև քո առաջարկությունն ինձ համար ծիծաղելի է։ Ես հայոց թատրոնին մի կոպեկ անգամ չեմ տա։

Ինչո՞ւ։

Որովհետև ես ինձ ճաշակից զուրկ մարդ չեմ համարում։ Իմ սկզբունքն է երբեք չօգնել այն գործին, որ լավ չի տարվում։ Ձեր թատրոնը թատրոն չէ, այլ բալագան։

Բայց...

Այո՛, բալագան է։ Դերասանները անկիրթ, կոպիտ, հագնվում են ինչպես ծառաներ։ Իսկ դերասանուհիները հագնվում են ինչպես աղախիններ։ Այնպես չէ՞, Մարո։

Ճշմարիտ է։

Ոչ, բարեկամս, խնդրիր ում համար և ինչի համար, ուզում ես, բայց մի՛ ստիպիր ինձ սկզբունքիս դեմ բան անել։ Ես բարերարությունն անում եմ գիտակցաբար...

Հյուրը գնալուց հետո պարոն Բաղդասարը հիշեց, որ իր այժմյան այնքան շքեղ ու ճաշակով հագնված կինը, նույնպես հագնվում էր ինչպես աղախին, այն ժամանակ, երբ ինքը փող չուներ։

Եկան խնդրեցին Էջմիածնի վանքի վերանորոգության համար. պարոն Բաղդասարն ասաց, թե սկզբունքով դեմ է հնությունները պահպանելուն։ Ասաց, թե ազգի անցյալը նրան չի հետաքրքրում։ Թող խնդրեն նոր, ժամանակակից բաների համար, և նա պատրաստ է օգնել։

Եկան խնդրեցին գյուղական դպրոցների համար. պարոն Բաղդասարն ասաց, թե առաջ պետք է կրթել աղքատ քաղաքացի երեխաներին, հետո գյուղ գնալ։

Եկան խնդրեցին գրականության համար. պարոն Բաղդասարն ասաց, թե բոլոր ազգերի գրականությունները պահվում են առանց կողմնակի նպաստների, թող հայ գրականությունն էլ ինքն իր աշխատանքով ապրե։

Եկան խնդրեցին ուրիշ շատ ու շատ բաների մասին, հիվանդանոցի, որբանոցի, քահանայական գանձարանի, աշակերտական ճաշերի և այլն, և այլն. բոլորի դեմ ցցվեց պարոն Բաղդասարի սկզբունքը։

Մինչև հիմա էլ չկա մեկը, որ պարոն Բաղդասարի սկզբունքը ճանաչի և այնպես խնդրի նրա օգնությունը։

Այնինչ նա միշտ պատրաստ է իր ազգին օգնելու։

Դառն օրերի տառապանքում սրտմաշուկ,
Խավար կյանքի ուղիներում չարակամ,
Հոգիս լսեց սիրակարոտ մի շշուկ,
Մեկը սրտիս թաքուն ժպտաց. «ես կգա՜մ»։

Տրտունջների խավար ու չար վիհերում,
Ուր հոգնատանջ հոգիս թույլ էր ու վհատ,
Մի անկարծ լույս արշալուսեց մութ հեռուն,
Եվ իմ կյանքը դարձավ անուշ մի հեքիաթ․․․

Դո՞ւ ծանոթ ե՞ս Աշնակ գյուղին,
Ուր ծիրանն է հասնում ճյուղին.
Ուր կտրին չիրն է քաղցրանում,
Ուր հոտը սարն է բարձրանում.
Ուր, փեշի տակ Արագածի,
Տան կտուրին նստած հացի,
Ձա՜յն են տալիս իրար հերթով
Եվ գյուղամեջ գալիս խմբով,
Աղջիկները՝ կարմիր հագած,
Տղաները՝ փուշի կապած.
Երբ զուռնան իր ձայնը զլում՝
Դափի բերնից խոսքը խլում,
Աշնակ գյուղից հյուր է կանչում
Շղարշիկին ու Աղաքչուն,
Կաթնաղբյուրին, Դավթաշենին,
Իրինդին ու Սասնաշենին,
Թե՝ հերի՜ք է հնձե՛նք , վարե՛նք,
Եկեք Սասնա պա՜րը պարենք:

…Թող Սասունն իր պարը պարի՛,
Իսկ դու դեռ մի՛ ծափահարի.
Այլ հասկացի՛ր, թե այս պարով,
Մերթ Անդոկից գրոհ տալով,
Մերթ գաղթելով սար ու քարով,
Մեկ խնդալով ու տաս լալով,
Սասունը քեզ ի՛նչ է ասում…
Հեյ վա՜խ, Աշնա՛կ տեսած լաո,
Թե տեսնեիր մի օր Սասու՜ն…