Ամեն անգամ, երբ նայում եմ
երեխայիս խաղերին,
Թե ինչ սիրով փարվել է նա
քարին, ջրին ու հողին, -

Խոսք եմ խոսում իմ սրտի հետ.

- Է˜յ իմաստուն մանկություն,
Ունայն բան է խելքը մարդուս
և գործերը մեծանուն:
Դատարկ ձայնէ քաջի համբավ,
գանձ ու պատիվ հանապազ,
Դո'ւ ես ոսկին, ո˜վ մանկություն,
դո'ւ իսկական լույս – երազ:
Ա˜խ, երնեկ թե մանկությունըս
հանկարծ դառնար գար նորեն,
Գլխիս վառվեր մանկութ օրվա
արեգակըս ոսկեղեն:
Անուշ մորըս ոտների տակ
թռվռայի, խաղայի,
Փառք ու հանճար չարժեն խաղին
մի ծաղկաբույր տղայի:
Իմ սո'ւրբ մանկիկ, թո'ղ համբուրեմ
թաթիկներդ ցեխոտած,
Դու` կյանք ու սե'ր, ծափ ու ծիծա'ղ,
ուրախության դո'ւ աստված…

1917
Ժընև

Սիրելի' Ժերալդին

ավազուտներում

թավալ էին տալիս

ծաղկած հիշողությունները `

անցած տարվա գարնանը

խնձորենի որդիս բողբոջում էր,

Դու խոսի'ր, խոսի'ր

իմ ներսի ծաղիկներից,

Պատմի'ր արմատներս խորն են ,

շատ խորը...

Ո՞վ է ասել.

աստղերը չեն ընկնում

օրերի գրպանից,

Ժերալդին մի թո'ղ

ներսիդ ծովը կանաչի,

ծփի'ր պատերին...

Ես կարոտել եմ աչքերիդ մեջ
նայելուն,
երբ նայում ես ինձ։

Արշալույսները գետերի վրա
կանգնում են
ու գետերը չեն
հոսում,
երբ հեռու ես։

Այն չէ կարևորը, թե որտեղ է պատահել դեպքը, այլ այն, թե ինչ է պատահել և ինչպես։

Մարուքն ու Սարուկը հարազատ եղբայրներ էին։ Մեկը քսան տարեկան էր, մյուսը՝ տասնյոթ տարեկան։ Մարուքը գրաշար էր տեղական մի տպարանում, Սարուկը գործակատար էր կաշեվաճառքի խանութում։ Երկուսն էլ իրենց այրի մորը պատվում էին, սիրում ու պահպանում հավասար ուժով։ Երկուսն էլ տակավին առողջ էին, կենսախինդ ու զվարթ, այն տարբերությամբ, որ Մարուքը մի փոքր նիհար էր, գուցե իր դաժան արհեստի շնորհիվ։

Կլանելով գրեթե համայն աշխարհի ուշքն ու միտքը, պատերազմը, հարկավ, հետաքրքրեց և Մարուքին ու Սարուկին։ Ամեն երեկո գրաշարը, տուն վերադառնալով, հետը բերում էր որևէ հայ լրագիր, կարդում էր բարձրաձայն մոր ու եղբոր համար և յուրովի բացատրում անհասկանալի կետերը։ Առանձին ոգևորությամբ նա կարդում էր պատերազմի առաջին հերոսների քաջագործությունների մասին։ Այդ միջոցներին նրա ձայնը հաճախ հուզմունքից ընդհատվում էր կոկորդում, սևորակ աչքերը վառվում էին ածուխի պես և մրոտ ձեռքերը դողում էին։

Մայրը կամ հառաչում էր, կամ լալիս. նայելով, թե հերոսն անվտանգ է ազատվել, թե սպանվել է։ Գալով Սարուկին, լսում էր լուռ, առանց մի բառ արտասանելու, միայն բարկանալով, երբ Մարուքը այս կամ այն պատճառով ընդհատում էր ընթերցումը։

Մայրը նկատում էր, որ քանի իր զավակները շատ են կարդում պատերազմական հերոսությունների մասին, այնքան ավելի լուռ ու մտազբաղ են դառնում։ Հոգու խորքում զգում էր, որ այդ բոլորը վերջ ի վերջո նրա գլխին մի փորձանք են բերելու։ Բայց չէր բողոքում, վասնզի ինքն էլ արդեն հափշտակվել էր պատերազմի նկարագրություններով։

Մի երեկո Մարուքը, տուն վերադառնալով, հայտնեց մորն ու եղբորը, թե վճռել է մի քանի ընկերների հետ գնալ պատերազմի դաշտը իբրև կամավոր։

Մայրը նախ ցնցվեց, ապա սկսեց լաց լինել, այնուհետև աղերսեց, որ Մարուքը այդ տեսակ հիմարություն չանե և հանգիստ տանը նստե։ Ոչինչ չօգնեց։ Մարուքը պնդեց, թե պետք է անպատճառ գնա, թե ոչ ոք և ոչինչ չէ կարող նրան հետ կանգնեցնել իր վճռից։

Դու չես գնալ պատերազմ, ասաց հանկարծ Սարուկը, որ երկար ժամանակ լուռ էր։

Ինչո՞ւ, հարցրեց Մարուքը հեգնական ժպիտով։

Որովհետև ես եմ վճռել գնալու։ Քեզանից շատ առաջ։

Ուրեմն դուք ուզում եք ինձ կենդանի-կենդանի գերեզման ուղարկել, գոչեց խեղճ այրին հուսահատությամբ։

Մարուքն աշխատեց համոզել Սարուկին թողնել իր «երեխայական» մտադրությունը, քանի որ ինքն արդեն պայմանավորվել է իր ընկերների հետ։ Սարուկն ընդդիմացավ, ասելով, որ ինքն արդեն գրվել է «ուր հարկն է»։

Ոչ մեկին ձեզանից չեմ թողնի գնալու, գոչեց այրին, ոչ մեկին։ Որ խեղդեք, սպանեք, չեմ թողնի։

Ես պետք է գնամ, գոչեց Մարուքը դրականորեն։

Ես էլ պետք է գնամ, գոչեց Սարուկն ավելի դրականորեն։

Թախանձանք, աղերսանք, արցունք, սպառնալիք հուսահատ մոր կողմից ոչինչ չազդեց ոչ մի և ոչ մյուս զավակի վյրա։ Այն ժամանակ այրին ճարահատյալ համաձայնվեց մեկին թույլ տալ գնալու, մյուսին՝ ոչ։

Մարուքն ասաց, թե Սարուկը կմնա տանը որպես կրտսեր։ Սարուկն ասաց, թե Մարուքը կմնա տանը, որպես մեծ։

Ես քեղանից ավելի առողջ եմ, ավելացրեց նա, դու չես կարող դիմանալ պատերազմի դժվարություններին։

Ես քեզանից մեծ եմ, ավելի փորձված, ասաց Մարուքը, դու դեռ երեխա ես։

Վեճը շարունակվեց մոտ երկու շաբաթ, ամեն երեկո։ Երբեմն եղբայրները միմյանց համոզելու համար պատրաստ էին դիմել բռունցքի օգնության։ Այսպես, մի անգամ Մարուքն այնպես կատաղեց, որ Սարուկի կրծքին զարկելով, գցեց նրան հատակի վրա։ Վայրկենաբար Սարուկը ոտքի թռավ վագրի ձագի պես և հարձակվեց Մարուքի վրա։ Մայրը մի կերպ բաժանեց նրանց, ընկնելով Սարուկի ոտքերի տակ։

Տեսնելով, որ ինքն անզոր է հաշտություն գցելու զավակների մեջ, այրին օգնության կանչեց ազգականներին ու հարևաններին։ Այդ էլ չօգնեց։ Քանի Մարուքն ու Սարուկը շատ էին վիճում, այնքան յուրաքանչյուրը նրանցից ավելի ու ավելի էր համառում։

Վերջապես մի երեկո Մարուքը առաջարկեց վեճը վճռել հետևյալ միջոցով։ Թող երկուսն էլ ցույց տան իրենց դիմացկունությունը ու քաջության չափը, ով նրանցից ավելի թույլ գտնվի, թող նա մնա տանը, իսկ մյուսը գնա պատերազմ։

Շատ լավ, ես համաձայն եմ, ասաց Սարուկը գրգռված։

Խոսք տալի՞ս ես, որ կհպատակվես և էլ չես հակառակի, հարցրեց Մարուքը:

Տալիս եմ։

Երդվիր հայրիկի գերեզմանով։

Երդվում եմ մայրիկի անունով։

Երդվիր հայրիկի գերեզմանով։

Երդվում եմ հայրիկի գերեզմանով։

Բայց ինչպե՞ս փորձենք մեր քաջությունը սենյակի մեջ։

Իսկույն կասեմ։ Մայրիկ, խնդրում եմ հեռանալ այստեղից։

Այրին վախեցավ։ Նա կարծեց, թե երկու եղբայր պիտի կռվեն զենքերով, որովհետև երկուսն էլ արդեն մի-մի ռևոլվեր էին ձեռք բերել։

Չէ, ասաց նա, ես այստեղից չեմ հեռանա։ Ինչ որ անելու եք, իմ մոտ արեք։

Կարելի է, համաձայնվեց Մարուքը, բայց հաստատ խոսք տուր, որ զահլես չես տանի քո լաց ու կոծով կամ գոռում-գոչյուններով։

Ուրեմն, դուք պիտի...

Ո՛չ, մի՛ վախենար, չենք կռվելու։ Խոսք տալի՞ս ես, որ կհամբերես մինչև վերջը։

Լավ։

Տես, չխաբես, մայրիկ, պատվի խնդիր կա մեջտեղ։ Դու ես լինելու մեր դատավորը։

Լավ։

Մարուքը վառեց երկու մոմ և դրեց սեղանի վրա։ Ապա դառնալով եղբորն ասաց.

Լսի՛ր, երբ ես կասեմ «մեկ, երկու, երեք» ձախ ձեռիդ ձագ և անանուն մատներն իսկույն կբռնես այդ մոմի բոցի վրա։ Ուղիղ բոցի վրա, լսո՞ւմ ես։ Ես իմ մատները կբռնեմ ահա այս մոմի բոցի վրա։ Թող այրեն մեր մատները և ով ավելի թույլ գտնվի կամ ետ քաշելով մատները կամ նույնիսկ որևէ խոսքով կամ հնչյունով, ախ ու վախով արտահայտի իր ցավը, նա մնա տանը, իսկ մյուսը գնա պատերազմ։ Համաձա՞յն ես։

Համաձայն եմ, գոչեց Սարուկն ուրախանալով, վերջապես, որ խնդիրը լուծվում է։

Աման, աղաղակեց մայրը, ոտքի թռչելով, մի՛ արեք այդ գժությունը, ես այդ չեմ թողնի։

Մայրիկ, գռռաց Մարուքը, տեսնո՞ւմ ես այդ ռևոլվերը։ Լռիր ու տեղդ նստիր։

Այրին գունատ, դողալով նստեց իր տեղը։

Սկսում եմ, ասաց Մարուքը հանդիսավոր, մեկ երկու, երեք...

Անմիջապես երկու եղբայրների ձախ ձեռքերի ձագ և անանուն մատները բարձրացան բոցերի վրա:

Այրին հազիվ զսպեց իրեն՝ որպեսզի չճչա օձից խայթվածի պես։

Բոցերը բաժանվեցին երկու հավասար մասերի և նրանց դեղնագույն լեզվակները սողալով վեր, փաթաթվեցին Մարուքի և Սարուկի մատներին օղակների պես։

Առաջին վայրկյանին երկուսն էլ ժպտացին այն տարօրինակ ժպիտով, որ հատուկ էր կախաղանից չերկնչող դատապարտյալին։ Նրանք իրենց սևորակ աչքերը հառեցին միմյանց երեսին, որպես իրարու վրա հարձակվելու պատրաստ վագրեր։ Ապա նրանց դեմքերն ստացան լուրջ, խորհրդավոր արտահայտություն։

Սկզբում նրանց մատները սևացան մուրից, ապա կամաց-կամաց սկսեցին կարմրել։ Երկուսի դեմքերն էլ գունատվեցին, որովհետև ցավն արդեն զգալի էր։

Մայրը նայում էր լուռ, անշարժ՝ ինչպես արձան, գունատ՝ ինչպես դիակ։

Սոսկալի էր նայել խորին լռության մեջ անշուք սենյակի կիսախավարի մեջ այդ երեք կերպարանքներին, որոնց անշարժությունը լռության հետ ուրվականների տպավորություն էին գործում։

Զավակները գերբնական ճիգն էին անում խեղդելու իրենց մարմնավոր ցավը, մայրը ճգնում էր զսպելով հոգեկան տանջանքը։

Հանկարծ լսվեց մի սուր ճիչ, և այրիի անշունչ դիակը փռվեց հատակի վրա։

Սարուկը անշարժ էր, նրա աչքերը շարունակ հառած էին եղբոր երեսին։

Բավական է, գոչեց Մարուքը, ետ քաշելով բոցից սևացած, կարմրած մատները, որոնց միսն արդեն խորովվել էր, դու ինձ հաղթեցիր։

Եվ նա սկսեց ուշքի բերել մորը։

Մյուս օրը նա համբուրելով Սարուկին ճանապարհ դրեց դեպի պատերազմ։

Արեւն երբ ինկաւ ճահիճներուն վրայ
Մժեղը ծնաւ

Իրանը նրբին թեւերն այնքան նուրբ որ երբ հարցուցին
Մժեղ չեմ ըսաւ պարիկ մըն եմ ես

Եւ ալ ամէն օր աչքն արեւներուն թեւերը հովին
Թռչտեցաւ ժիր անդուլ երգելէն երգն իր միալար

Կարծես ամէն ինչ ծառերն ու մարդիկ տօնական էին Հաճոյքը ճանչցաւ
Դիտեց ամէն ինչ անյագ ու անհոգ սքանչացաւ միշտ Մէկ բան զինքն յուզեց

Երբ օր մʼալ խայթեց մարդ մը մենաւոր քիչ մը բանաստեղծ Մժեղը այդ օր թախիծը ճանչցաւ

Մեր ազգի բանիմաց մարդիկ գուժկաններ են դարձեր հասարակ ժողովրդին համար։

-Օգնությո՜ւն, օգնությո՜ւն, ազգը ձեռքե գնաց, թյուրքերը Սարիղամիշն են, քյուրդերը Կարաքիլիսե, պարսիկները Շահթախթ,- կպոռա մեկը այդ գուժկաններեն ու տուն կմտնե։

-Ի՞նչ թյուրք, ո՞ր պարսիկ, ո՞ւր է Կարաքիլիսե. քալե երթանք, ցույց տուր սպանենք զանոնք, - ձայն կուտա ամեն կողմեն հասարակ ժողովուրդը և զենքն առած գուժկանին դուռը կվազե։

Գուժկանը պատուհանը կելնե։

-Թյուրքերը օսմանցիներն են, պարսիկները՝ շիաներն, Կարաքիլիսեն կգտնվի Խնուսեն արևելք, Դիադինեն արևմուտք, Ալաշկերտեն հարավ, Դութաղեն հյուսիս. աջ թևով կհառաջանաք, կծռիք ձախ` ահա այդտեղ է... Ծո, դեռ կեցե՞ր եք, հասե՛ք, հասե՛ք...

-Երթանք... բայց դուն չպիտի՞ գաս։

-Ծո, ինչպե՞ս չէ, ինչպե՞ս չէ, չերթալ կըլլա՞։ Դուք առաջացեք, ես հա՛, մտա թեյս խմեցի հասա, շատ տաք է. ժամ մըն է կփչեմ` չի սառեր։

Ժողովուրդը կերթա, կանցնի երկու ամիս ու դեռ ատ մարդուն թեյը... չի սառեր։

Երկրորդ գուժկանը ճակատեն կդառնա ձիով, գրպանը լեցուն, չաղ ռոճիկին մնացորդները մորուքին վրայեն սրբելով։

-Ծո՛, դուն դեռ հո՞ս ես, - կճչա ամբողջ ուժովը` կնոջ թևը մտած փողոցեն անցնող Մարկոսին վրա։

-Հապա ո՞ւր ըլլայի,- վախեն կնոջ թևը թողած կհարցնե Մարկոսը։

-Ո՞ւր, ճակա՛տը, ճակա՛տը, թշվառական, չե՞ս գիտեր։ Այս րոպեիս ես հոնտեղեն կուգամ, Մանազկերտն այրվեցավ, Խնուսը գաղթեց, ժողովուրդը սովալլուկ... և դուն դեռ կեցե՞ր ես,- կըսե մտրակը շարժելով։

-Մի պոռար, երթամ պիտի... արդեն ճակատն երթալու համար եմ տունեն ելեր,- կըսե Մարկոսն ամչցած ու վախեցած։

-Դե քալե՛, ալ ուշացեր ես։

-Իսկ դուն չպի՞տի գաս...

-Ծո, ինչպե՞ս չէ, ինչպե՞ս չէ. ես ազգային գործով եմ եկեր, գործս վերջացնեմ ու հասնեմ...

Մարկոսը ճակատը կերթա ու ինքը վերցնելով Մարկոսին կինը, զոր վաղուց կսիրեր, թևանցուկ տուն կդառնա... գործերը վերջացնելու։

Պոե՛տ, դու հպարտ, սեգ արծվի նման,
Բարձրից մի՛ նայիր տըգետ ամբոխին.
Եվ կըծու երգով մի՛ ծաղրիր նորան,
Շանթեր մի՛ թափիր խղճուկի գըլխին։

Ինչո՞վ է, ասա՛, ամբոխն հանցավոր,
Որ խորթ են նորան քո հոգու ձայներ.
Դու վարդ ես երգում, պոե՛տ բախտավոր,
Երբ նորա կյանքին պատած են փշեր...

Ի՞նչ անե ամբոխն, ի՞նչպես հասկանա
Քո գողտրիկ տաղերն, երբ թևեր առած,
Դու միշտ ապրում ես ամպերի վերա,
Կյանքից անջատված, եթեր վերացած...

Ամբոխը, պոե՛տ, զավակ է երկրի,
Լուսազուրկ զավակ, քրտնաթոր մշակ,
Նա միշտ կարո՜տ է կյանքի երգերի
Երգի՛ր նորան հաց և արդար վաստակ։

Երգի՛ր նորան լույս, բարիքներ ուսման,
Եղի՛ր ամբոխին ուսուցիչ-ընկեր.
Նստի՛ր նորա հետ մի ճաշի սեղան,
Շոշափի՛ր մոտից դու նորա վերքեր...

Ապրի՛ր նորա հետ, նորա տանջանքով,
Մի՛ զզվիր նորան ձեռքըդ պարզելու.
Դու ուժ ներշնչիր սորան քո երգով
Խավարի կապանքն անվա՛խ փշրելու...

Եվ տե՛ս, ո՛վ պոետ, քեզ այն ժամանակ
Որպիսի՜ սիրով կըսիրե ամբոխ.
Սե՛րն այդ կըհյուսե քեզ դափնե պսակ,
Սե՛րն այդ կըկանգնե քեզ հավերժ կոթող...

Սիրելի Արշակ․

Վերջացրի ցեխի վաննաներս ու խիստ գոհ տուն դարձա․․․

Հաղորդածդ նորությունները մեկը մյուսից ախորժելի էին․․․ Բայց և այնպես բախտավոր մարդ ես․ ի՜նչ է նշանակում կրծքի տակ կրել հավիտենական սիրով բաբախող մի սիրտ, դա մի բացառիկ երջանկության ակն է, որի պատճառով հաճախ ծարավ է մնում իմ տապից պապակած սիրտը․․․

Ստացա «Բանվորի» 15-րդ համարը, ես էլ կարծում էի, թե իմ կոչ նամակիս հետո «Բանվորի» ֆոնդի սնդուկը տրաքվելու էր նպաստներից։ Տեսնո՞ւմ ես, ինչ է նշանակում անարժեք խոսքը․ դա ինձ խրատ կլինի, հետագայում, հեղինակավոր կոչերով հրապարակ չիջնել, գոնե դու, երդվյալ սոց․ դեմոկրատ, կեղեքվողների դատի պաշտպան, մի քանի ռուբլիով պակասեցնեիր փոխառության գումարիդ քանակը և հարգեիր իմ այնքան սրտացավ դիմումը՝ նպաստել «Բանվորին»․․․

Էհ, բոլորդ էլ մարդ չեք․․․ Ձեզ համար ի՜նչ է գաղափարը, գրականությունը, ճշմարիտը և գեղեցիկը․․․

Այս ձմռան համար գնվելիք պաշարը հարկավոր է եռապատկել․ ձմեռը դժվար է լինելու ապրելը, եթե պատերազմը չվերջանա։

Ինձ մնում է ավելի դյուրին վաննաներ։ Չեմ ուշանա, ձանձրալի է մենակ ապրելը, պարապել չեմ կարողանում․․․

Ամսի 3-ին տերհորը տան վարձ եմ տալու կես ամսվա 50 ռ<ուբլի>․ Ինձ մոտ ունեմ միայն ապրելու փող։ Իմ բաց նամակում գրածս անհաշիվ է․ 100 ռ<ուբլի> չի բավականացնի․ ուղարկիր 150 ռ<ուբլի> անպատճառ և մի ուշացնիր, որ կարողանամ նախօրեք տոմսակ վերցնել։

Երևի ծախսածս քեզ շատ է թվում․ ինչ արած, վատ ապրել չեմ կարող, ամեն ինչ թանկ է ու սակավ։ Անցյալ օրը մի ավելի աժան տեղ գնացի կերակուր ուտելու, ճաշը 2 ռ․ 40 կ․, Արշամը չկերավ և դուրս եկավ սաստիկ բողոքելով իմ վարմունքի դեմ։ Ուր որ երաժշտություն կա, այնտեղ է դիմում ուտելու, և լսած եղանակների հետ ձեզ հիշում, աչքերիս արտասուքի խոշոր կաթիլներ թափելով։ Լավ տանջվեց իմ վաննաների պատճառով, ես չէի սպասում։

Ընկերներըս վաղ են մեռել,
Սիրող սրտերն հող են դառել.
Չոր ծառի պես ես եմ կեցել,
Ընկերներըս հող են դառել;

Անգին մայրըս, ա˜խ մեջքը կոր,
Անկուշտ հողին աչքն է գըցել,
Ազիզ մորըս կյանքն է հատել.
Չոր ծառի պես ի՞նչ եմ կեցել:

Ծառըս ծաղկած անբեր մընաց,
Ծիլ ու ճյուղըս գարնան չորցան,
Դարդի որդն էլսիրտս է կրծել,
Չոր ծառի պես ի՞նչ եմ կեցել:

Մի՛ վըռազիր, է˜յ մաշված սիրտ,
Աշնան քամին հիմի կըգա.
Ծառդ արմատով կառնի – կերթա,
Աշնան քամին հիմի կըգա …

1899
Բաքու

1905