Մի տեղ իշխան ու տեր,
Մի տեղ համեստ հովիվ,
Մի տեղ ճորտ եմ եղել,
Մեկին մոտ-մտերիմ,
Մեկին հազիվ ծանոթ,
Մեկին խորթ եմ եղել:
Մի օր զարթնած անտառ,
Մի օր հնձած հովիտ,
Մի օր կորդ եմ եղել:
Ինչ եղել եմ, եղել,
Միայն չասեք, թե ես
Ավելորդ եմ եղել:
Ես կատարյալ մարդու,
Մարգարեի, աստծո
Հավակնորդ եմ եղել:
Ես և բարձր եմ եղել,
Եվ շիտակ եմ եղել
Իմ երազի նման,
Եվ իմ անցած երկար
Ճանապարհի նման
Խորդուբորդ եմ եղել:

Մութ գիշերին լռության մեջ խորասույզ,
Պատուհանիս առջև նստած կ՚երազեմ,
Լայնածավալ ծովն հոն փըռված է անհույզ.
Ալիքներու հեծյունն հազիվ կը լըսեմ.

Սակայն կ՚զգամ լուռ թավալումը ջուրին,
Դեպի անհուն, դեպի անծիր ափունքներ,
Անոր գաղտնի օրորումները խորին,
Խըռովքն անոր ալուցքին մեջ եռուզեռ:

Ու կը նայիմ իմ հոգվույս խորն հուսահատ
Որ անհատակ ծովուն այնքան կը նմանի.
Երանի՜ քեզ, կ՚ըսեմ, օ՛ ծով, որ ազատ
Կը հետևիս հովին որ զքեզ կը տանի:

1912

Թանկագին Պավլո Գրիգորևիչ.
Ամենաջերմ ողջույններ Ձեզ Երևանից:
Շատ եմ խնդրում ներել, որ մի հարցով անհանգստացնում եմ Ձեզ: Նամակս Ձեզ հանձնողը, առաջին քուրդ նկարիչ Բագո Կալոևը, ով ավարտել է Երևանի գեղարվեստական ուսումնարանը, ջերմ ցանկությունյ ունի շարունակելու իր ուսումը, որպես նկարիչ, Կիևի գեղարվեստական ինստիտուտում:
Նա հետաքրքրական կենսագրություն ունի – նախկին հովիվ է, որբ: Շատ եմ խնդրում օգնել նրան իր ցանկությունն իրականացնելու, ինստիտուտ ընդունվելու:
Նախապես շնորհակալություն եմ հայտնում:

Ջերմագին հարգանքներով,
Ձեր` Ավ. Իսահակյան

Հսկիչ անցակետում երեքով էին: Օպեր Բորտաշևիչը խառնում էր մաշված, յուղոտ խաղաթղթերը: Ժամապահ Գուսևը փորձում էր քնել առանց վառվող ծխախոտը բերանից հանելու: Ես սպասում էի, թե երբ է եռալու չորահացերով պատած թեյամանը:
Բորտաշևիչը ծույլ-ծույլ ասաց.
– Լավ, վերցնենք կնիկներին: Ենթադրենք՝ հետները լավ ես՝ կինո, բիսկվիթ, խոսքուզրույց… Գոգոլ ու Բելինսկի ես ցիտում…Որևէ լրբոտ օպերա ես տանում: Հետո, բնական է, անկողին: Իսկ տիկինը թե՝ պսակվի՛, անառա՛կ: Սկզբում, ուրեմն, զագս, հետո նոր ստորակարգ բնազդները: Բնազդները, իմացա՞ր, իրան ձեռ չեն տալիս: Իսկ եթե էդ իմ համար սուրբ գործ է, ո՞նց անենք:
– Էլի ջհուդների արածն է,- միջամտեց ժամապահը:
– Ջհուդնե՞րն ինչ կապ ունեն,- զարմացավ Բորտաշևիչը:
-Ուր նայում ես՝ ջհուդներ են: Ռայկինից մինչև Կարլ Մարքս… Բազմանում են ճագարների պես:Վերցրու Չեբյուի վենդիսպանսերը: Բժիշկները ջհուդներ են, հիվանդները՝ ռուս: Բա դա եղավ կոմունիստաբա՞ր:
Այդ պահին զանգեցին գրասենյակից: Բորտաշևիչը վերցրեց խոսափողը և ասում է.
– Քեզ են ուզում:
Լսեցի կապիտան Տոկարի ձայնը.
– Անցեք ինձ մոտ, և՝ արագ:
– Ընկե՛ր կապիտան,- ասում եմ,- իմիջիայլոց, արդեն ժամը ինն է:
– Իսկ դուք,- ընդհատեց կապիտանը,- հայրենիքին մինչև վե՞ցն եք ծառայում:
– Այդ դեպքում ինչի՞ համար են գրաֆիկները: Առավոտվա ութին պիտի ծառայության դուրս գամ:
– Վաղն առավոտյան դուք կլինեք Ռոպչայում: Շտաբի պետի առաջադրանքն է՝ մի կլիենտի պիտի բերենք Ռոպչայի բաշխիչ կետից: Մի խոսքով, սպասում եմ…
– Էդ ո՞ւր են ուղարկում,- հարցրեց Բորտաշևիչը:
– Ռոպչայից կալանավոր պիտի բերեմ:
– Վերաքննիչ դատի՞:
– Չգիտեմ:
– Կանոնակարգի համաձայն՝ պիտի պիտի երկուսով գնաք:
– Պահնորդությունում ի՞նչն է կանոնակարգված: Կանոնակարգով մենակ հաուպտվախտ են նստացնում:
Գուսևը վեր քաշեց հոնքերը.
– Ո՞վ Է տեսել, որ հրեան հաուպտվախտ նստի:
– Գլուխ տարար քո հրեաներով,- ասաց Բորտաշևիչը,- ձանձրացա՜նք: Դու ռուսներին նայի: Նայեցիր՝ կպապանձվես…
– Չեմ առարկում,- արձագանքեց Գուսևը…
Թեյամանն անսպասելի եռաց: Տեղափոխեցի սեյֆի կողքին դրած թիթեղի կտորի վրա:
– Լավ, ես գնամ…
Բորտաշևիչը մի խաղաթուղթ հանեց, նայեց ու ասում է.
– Օհո՜, քեզ ագռավի աղջիկն է սպասում:
Հետո ավելացրեց.
– Ձեռնաշղթաներ վերցրու:
Վերցրի…

Ես գնում էի զոնայով, չնայած կարող էի շրջանցել վերակարգերի ուղյակով: Ահա արդեն մի տարի գիշերով դիտմամբ կտրում-անցնում եմ զոնան: Շարունակ փորձում եմ վարժվել վախի զգացումին: Անձնական խիզախության խնդիրը մեզ մոտ բավական սուր է դրված: Այդ գործում ռեկորդակիրներ են համարվում լիտվացիներն ու թաթարները:
Գործիքային արհեստանոցի մոտ մի քիչ ոտս կախ գցեցի: Գիշերով այստեղ չիֆիրիստներն են հավաքվում:
Զինվորական թիթեղյա գավաթի մեջ ջուր էին լցնում: Ավելացնում մի տուփ թեյ: Հետո գավաթի մեջ կախում էին ածելու սայրը՝ պոչին պողպատե երկար հաղորդալար: Ծայրը նետում էին բարձր լարման հոսանքագծի վրա: Երկու վայրկյանից հեղուկը պատրաստ է:
Կարմրագորշ ըմպելիքը ալկոհոլի պես էր ազդում: Մարդիկ սկսում էին ակտիվ շարժումներ անել, առանց որևէ պատճառի գոռգոռալ ու ծիծաղել:
Չիֆիրիստները լուրջ անհանգստության տեղիք չէին տալիս: Լրջորեն անհանգստացնում էին նրանք, ովքեր կարող էին նաև առանց չիֆիրի մորթել…
Խավարի մեջ ստվերներ էին շարժվում: Ես ավելի մոտեցա: Կալանավորները կարտոֆիլի արկղերի վրա նստել էին չիֆիրբաքի շուրջը: Ինձ տեսնելով՝ սսկվեցին:
– Նստի, քաղաքացի՛ պետ,- լսվեց մթության միջից,- ինքնաեռն արդեն պատրաստ է:
– Նստելն,- ասում եմ,- ձեր գործն է:
– Գրագե՜տ ես,- պատասխանեց նույն ձայնը:
– Հեռուն կգնա,- ասաց երկրորդը:
– Օրապահությունից դենը չի գնա,- քմծիծաղեց երրորդը:
Ամեն ինչ կարգին է՝ մտածեցի ես: Բարեհոգության և ատելության ծանոթ խառնուրդը: Իսկ ես քանի՜ անգամ եմ նրանց համար թեյ, մարգարին, ձկան պահածո քարշ տվել-բերել…
Ծխախոտ վառելով՝ շրջանցեցի վեցերորդ բարաքն ու ելա ճամբարային նեղուղի երկաթգծի մոտ: Խավարից դուրս լողաց գրասենյակի վարդագույն պատուհանը:
Թակեցի դուռը: Օրապահը բացեց: Ձեռքին խնձոր կար:
Աշխատասենյակից դուրս նայեց Տոկարն ու ասում է.
– Բարկովե՛ց, նորի՞ց ծամում եք պահակակետում:
– Նման բան չկա, ընկե՛ր կապիտան,- պատի կողմը դառնալով՝ առարկեց օրապահը:
– Ինչ է, չե՞մ տեսնում: Ականջներդ շարժվում են: Իսկ երեկ չէ առաջին օրն ընդհանրապես քնել էիք:
– Քնած չէի, ընկե՛ր կապիտան: Մտածում էի: Այլևս չի կրկնվի:
– Ափսո՜ս,- հանկարծ ասաց Տոկարն ու ինձ դառնալով՝ ավելացրեց:- Ներս անցեք:
Ես ներս մտա, ըստ կարգի զեկուցեցի:
– Հրաշալի է,- գոտին ձգելով՝ ասաց կապիտանը.- Ահա փաստաթղթերը, կարող եք մեկնել: Այստեղ հասցրեք Գուրին ազգանունով կալանավորին: Պատժաչափը՝ տասնմեկ տարի: Հինգ դատվածություն: Մարդը ,օրենքովե է, զգույշ կլինեք:
– Ո՞ւմ է,- հարցնում եմ,- էդպես վռազ պետք եկել: Ի՞նչ է, մենք ռեցիդիվիստ չունե՞նք:
– Բավականաչափ,- համաձայնեց Տոկարը:
– Ուրեմն ի՞նչ է պատահել:
– Չգիտեմ, փաստաթղթերը զորամասի շտաբից են:
Բացեցի ուղեգիրը: «Նշանակում» սյունակում գրանցված էր.
«Վեցերորդ ենթագործուղման կետ հասցնել Ֆյոդոր Եմելյանովիչ Գուրինին՝ որպես Լենինի դերակատար…»:
– Սա ի՞նչ է նշանակում:
– Գաղափար չունեմ: Ավելի լավ է՝ քաղղեկին հարցնեք: Երևի ներկայացում են պատրաստում սովետական իշխանության վաթսունամյակի առթիվ: Ահա և հյուրախաղերի են կանչում: Գուցե տաղանդ ունի կամ էլ գլուխն է լավ աշխատում… Չգիտեմ: Դուք, մի խոսքով, տեղ հասցրեք, հետո կպարզենք: Եթե մի բան լինի, զենք օգտագործեք: Աստված ձեզ հետ…
Ես վերցրի փաստաթղթերը, պատվի առա ու դուրս եկա:

Ռոպչա հասանք տասներկուսի կողմերը: Ավանը մեռած էր թվում: Խավարից խուլ հաչում էին շները:
Գերանատարի վարորդը հարցրեց.
– Էս քեզ ուր են քշել գիշերվա կեսին: Առավոտը կգնայիր:
Ստիպված էի բացատրել.
– Էսպես ցերեկով հետ կդառնամ: Իսկ քո ասածով՝ գիշերն էր ընկնելու: Էն էլ՝ վտանգավոր ռեցիդիվիստի հետ:
– Ամենավատ տարբերակը չի,- ասաց վարորդը:
Հետո ավելացրեց.
– Մեր անտառտնտեսության դիսպետչերները կալանավորից վատն են:
– Պատահում է,- ասում եմ:
Հրաժեշտ տվինք իրար…
Պահակետում արթնացրի օրապահին, ցույց տվի թղթերը: Հարցրի, թե որտեղ կարող եմ գիշերել:
Օրապահը մոլորվեց.
– Զորանոցում աղմուկ է. ուղեկցորդային խմբերը գիշերն են հետ գալիս: Ուրիշի տեղը գրավեցիր՝ կարող է գոտու տակ ընկնես… Բուծարանում էլ շներն են հաչում:
– Ավելի լավ է,- ասում եմ,- շների մոտ:
– Իմ մոտ մնա: Կայֆոտ տեղ է: Քուրքը կգցես վրադ: Հերթափոխն առավոտը յոթին է գալու:
Ես պառկեցի թախտին, հատակին դրեցի պահածոյի դատարկ տուփը ու ծխախոտ վառեցի…
Գլխավորը՝ որ տունը չհիշես: Մտածիր ընթացիկ հարցերի մասին: Ահա, օրինակ, ծխելիքը վերջանում է: Իսկ օրապահը կարծես թե ծխող չի…
– Դու ի՞նչ է, չե՞ս ծխում:
– Հյուրասիրես՝ կծխեմ:
Լա՜վ հույս տվող է:
Օրապահը փորձում էր զրույցի բռնվել.
– Իսկ ճի՞շտ է, որ ձեր «վեցում» զինվորներն էծերին էն բանից են անում:
– Չգիտեմ: Դժվա՜ր… Գուցե կալանավորները…
– Որ ինձ մնա՝ ավելի լավ է ձեռով:
– Ճաշակի հարց է…
– Լավ,- որոշեց ինձ խնայել օրապահը,- քնի՛: Էստեղ խաղաղ է…
Խաղաղության հարցում սխալվում էր: Օրապահությունը պատկից էր տուգանային մեկուսարանին: Այնտեղ գիշերվա կեսին արթնացավ կալանված ճամբարականը: Կրճտզցնում էր ձեռնաշղթաներն ու երգում.
«Իսկ ես քայլում, անցնում եմ Մոսկվայով…»:
– Գնա՜ց կատուն սեր անելու,- քրթմնջաց օրապահը:
Նա ներս նայեց դիտանցքից ու բղավեց.
– Ագեև, ձենդ կտրի, պառկի: Թե չէ մռութդ կնախշեմ:
Ի պատասխան լսվեց.
– Քաղաքացի՛ պետ, կոտոշներդ պահեստ հանձնի:
Օրապահն արձագանքեց յոթհարկանի հայհոյանքով:
– Իններորդ ուժեղացված կարգով բո՜ւռդ առնեիր,- արձագանքեց կալանավորը…
Համերգը տևեց երկու ժամ: Դա քիչ էր՝ ծխախոտն էլ պրծավ:
Մոտեցա դիտանցքին ու հարցրի.
– Ձեզ մոտ ծխախոտ չի՞ Լինի:
– Դուք ո՞վ եք,- ապշեց Ագեևը:
– Գործուղված՝ վեցերորդ ճամբարակետից:
– Իսկ ես մտածեցի՝ ուսանող է… «Վեցում» բոլորն ե՞ն Էդպես կուլտուրական…
– Այո,- ասում,- երբ ծխախոտը վերջանում է:
– Մախորկա շատ ունեմ, կխցկեմ դռան տակ… Պատահմամբ Լենինգրադից չե՞ք:
– Լենինգրադից եմ:
– Հայրենակի՜ց… Էդպես էլ մտածում էի:
Գիշերվա մնացորդը գնաց զրուցելուն…

Առավոտյան փնտրեցի- գտա օպեր-լիազոր Դոլբենկոյին: Ներկայացրի թղթերս: Նա ասաց.
– Նախաճաշեք ու սպասեք օրապահությունում: Զենք ունե՞ք: Դա լավ է:…
Ճաշարանում ինձ թեյ ու բուլկի տվեցին: Շիլան չէր հերիքել: Բայց դրա փոխարեն ճանապարհի համար մի կտոր ճարպ ու գլուխ սոխ ստացա: Իսկ ծանոթ հրահանգիչը մի տասնյակի չափ ծխախոտ նվիրեց:
Օրապահությունում սպասեցի մինչև ուղեկցորդային խմբերի հերթափոխումը:
Օրապահին փոխեցին ժամը ութին մոտ: Մեկուսարանը լռում էր: Կալանավորը քունն էր առնում բուռն գիշերվանից հետո:
Վերջապես լսեցի.
– Կալանավոր Գո՛ւրին, իրերո՛վ:
Անցուղի-միջանցքում զրնգացին սողնակները: Օպերն իմ հովանավորյալի հետ մտավ օրապահություն:
– Ստորագրի՛,- ասաց նա:- Զենքը մո՞տդ է:
Ես արձակեցի ատրճանակի պատյանը:
Կալանավորը ձեռնաշղթաներով էր:
Ելանք սանդղամուտ: Ձմեռային արևը կուրացրեց ինձ: Լուսաբացը անսպասելի եկավ: Ինչպես միշտ…
Թեք բլրալանջին սևին էին տալիս խրճիթները: Տանիքների վրա ծուխն ուղղաձիգ էր բարձրանում:
Գուրինին ասացի.
– Դե՛, գնացի՛նք…
Նա միջահասակ էր, ամրակազմ: Գդակի տակ զգացվում էր ճաղատը: Ճարպոտ բամբակաբաճկոնը շողում էր արևի տակ:
Ես որոշեցի գերանատարի չսպասել, այլ միանգամից քայլել դեպի գծանցը: Եթե համընթաց տրակտոր պատահի, լավ է: Հակառակմ դեպքում՝ ոտքով կարելի է երեք ժամում տեղ հասնել…
Չգիտեի, որ Կոյնայի մոտ ճանապարհը փակ է: Ավելի ուշ պարզվեց, որ երկու կալանավոր գիշերը գողացել են քարշակներից մեկը: Բոլոր գծանցներում օպերատիվ աշխատակիցներ էին նստած: Այդպես էլ ոտքով հասանք զոնա: Միայն մի անգամ կանգնեցինք, որ հաց ուտենք: Հացն ու ճարպը տվեցի Գուրինին: Մանավանդ, որ ճարպը սառել էր, իսկ հացը փշրվում էր:
Մինչ այդ լուռ մնացած կալանավորը շարունակ կրկնում էր.
– Ի՜նչ հարմար տեղ է, ի՜նչ հարմար տեղ է… Քաղաքացի՛ պետ, մի սրտալի չթեթևանա՞նք…
Ձեռնաշղթաները խանգարում էին նրան: Խնդրեց.
– Մանժետներս հանի, էլի: Թե՞ վախենում ես՝ ծլկեմ:
Լավ, մտածում եմ, ցերեկով վտանգավոր չի: Էս ձյուների միջով ո՞ւր պիտի փախչի…
Հանեցի ձեռնաշղթաներն ու ամրացրի գոտուս:
– Գնացեք ա՜յ այն կողմը…
Հետո Գուրինը պպզել էր թփերի հետևը, իսկ ես նշանահատիկը պահում էի նրա սև գդակի վրա:
Անցավ տասը րոպե: Ձեռքս հոգնել էր:
Ու հանկարծ իմ թիկունքում ինչ-որ բան ճռթաց: Միաժամանակ լսվեց խռպոտ ձայնը.
– Գնացի՛նք, քաղաքացի՛ պետ:
Վեր թռա: Դիմացս կանգնել էր ժպտացող Գուրինը: Գդակն, ամենայն հավանականությամբ, կախ էր տվել թփից:
-Չկրակե՛ս, հայրենակի՛ց…
Հայհոյելն անիմաստ էր:
Գուրինը ճիշտ էր վարվել: Ապացուցեց, որ փախչել չի ուզում: Կարող էր, բայց չուզեց…
Մենք ելանք գերանուղի և առանց արկածների հասանք զոնա: Ճանապարհին հարցրի.
– Էդ ի՞նչ ներկայացում է:
Կալանավորը չհասկացավ: Բացատրեցի.
– Կից գրության մեջ ասված է՝ Լենինի դերակատար:
Գուրինը սկսեց հռհռալ.
– Հին պատմություն է, քաղաքացի պետ: Մինչև պատերազմը մականուն ունեի՝ արտիստ: Ոնց որ ասած՝ վարպետ մարդ, կարողանում է, ասենք, ականջները շարժել: Էդպես էլ գրեցին գործիս մեջ՝ արտիստ: Հիշում եմ՝ ՄՈՒՌ-ում հյուր էի, քննիչը հանաքի համար բռնեց ու գրեց: ,Մասնագիտությունը մինչև ձերբակալվելըե սյունակում… Ի՜նչ մասնագիտություն, ի՜նչ բան: Ես ծնված օրից հետևողական գող եմ: Կյանքում մի օր աշխատած չկամ: Բայց ոնց գրեցին, էդպես էլ գնաց՝ արտիստ: Քսիվից՝ քսիվ… Բոլոր քաղղեկներն ինձ ինքնագործունեության ցուցակներում են գրանցում. դու, ախր, արտի՜ստ ես: Ա՜խ, էդտեսակ քաղղեկը մի ձեռս ընկներ կոլխոզշուկայում: Ցույց կտայի իմ արվեստը…
Ես հարցրի.
– Իսկ ի՞նչ եք անելու: Չէ՞ որ անձամբ իր՝ Լենինի դերը պիտի խաղաք…
– Թղթո՞վ… Մեկին մեկ…Մռութս կվաքսեմ ու վերջ… Հիշում եմ՝ Կիևում բանկ կտրեցինք: Ես էնտեղ մենթի շորերով էի, մերոնք էլ չճանաչեցին… Լենին է, թող Լենին լինի… Մի ազատ օրը մի ամիս կյանք է…
Մոտեցանք օրապահությոնը: Գուրինին հանձնեցի ավագին: Կալանավորը ձեռքով արեց.
– Կհանդիպենք, քաղաքացի՛ պետ: Մերսի՛ թեթևանալու համար…
Վերջին բառերը ցածր ասաց, որ ավագը չլսի…
Գրաֆիկից ընկնելով՝ օրեր շարունակ պարապ-սարապ թրև էի գալիս: Խմում էի զինագործների հետ: Թղթախաղում նրանց չորս ռուբլի տարվեցի: Նամակ գրեցի ծնողներիս ու եղբորս: Նույնիսկ պատրաստվում էի այցելել ավանում ապրող մի ծանոթ օրիորդի: Բայց այստեղ մոտեցավ օրապահը և ասաց, որ քաղղեկ Խուռիևը ինձ է փնտրում:
Գնացի լենինյան սենյակ: Խուռիևը նստել էր Ուստ-վիմյան ճամբարակետի հսկայական քարտեզի տակ: Փախուստի վայրերը նշված էին փոքրիկ դրոշակներով:
– Նստեք,- ասաց քաղղեկը,- շատ կարևոր խոսակցություն կա: Հոկտեմբերյան տոներն են մոտենաում: Երեկ սկսեցինք փորձել ,Կրեմլի աստղերըե մեկ գործողությամբ պիեսը: Հեղինակը,- Խուռիևն այստեղ նայեց իր առջև սեղանին դրված թղթերին,- Չիչելնիցկին է: Յակով Չիչելնիցկի: Գաղափարապես հասուն պիես է՝ ՆԳՎ մշակույթի բաժնից երաշխավորված: Դեպքերը կատարվում են քսանականների սկզբին: Գործող անձինք չորսն են: Լենինը, Ձերժինսկին, չեկիստ Տիմոֆեյը և նրա հարսնացու Պոլինան: Երիտասարդ չեկիստ Տիմոֆեյը տրվում է բուրժուական տրամադրություններին: Վաճառականի աղջիկ Պոլինան նրան քաշում է քաղքենիության ճահիճը: Ձերժինսկին նրանց հետ դաստիարակչական աշխատանք է տանում: Ինքը անբուժելի հիվանդ է: Լենինը թախանձագին խնդրում է, որ նա հոգ տանի իր առողջության մասին: Երկաթե Ֆելիքսը հրաժարվում է, ինչը ցնցող տպավորություն է թողնում Տիմոֆեյի վրա: Վերջում նա պատռում է ռևիզիոնիզմի ոստայնը: Նրան երկչոտ հետևում է վաճառականի աղջիկ Պոլինան… Ավարտական տեսարանում Լենինը դիմում է հանդիսատեսին (այստեղ Խուռիևը նորից խշխշացրեց թղթերը)՝ «…Այս ովքե՞ր են: Այս ի՞նչ երջանիկ ջահել դեմքեր են: Այս ո՞ւմ շողշողուն ուրախ աչքերն են: Մի՞թե յոթանասունականների երիտասարդությունն է սա: Նախանձում եմ ձեզ, գալիքի պատվիրակներ: Հանուն ձեզ էինք արմատախիլ անում բուրժուական աղբը… Ուրեմն, թող փայլեն ձեզ համար, ապագայի զավակներ, մեր կրեմլյան աստղերը…»: Եվ այսպես շարունակ: Իսկ հետո բոլորը ,Ինտերնացիոնալե են երգում: Ինչպես ասում են՝ միահամուռ պոռթկումով… Ի՞նչ կասեք:
– Ոչինչ,- ասում եմ,- ի՞նչ կարող եմ ասել: Լուրջ պիես է:
– Դուք քաղաքավարի մարդ եք, կրթված: Որոշել եմ ձեզ ներգրավել այդ գործի մեջ:
– Բայց ես թատրոնի հետ կապ չեմ ունեցել:
– Կարծում եք՝ ես ունեցե՞լ եմ: Ու ոչինչ, գլուխ եմ հանում: Բայց առանց օգնականի դժվար է: Մեր դերասանները՝ ինքներդ գիտեք… Լենինի դերակատարը գող է՝ Ռոպչայի բաշխիչ կետից… Տոհմիկ գրպանահատ: Կարծիք կա, որ ակտիվորեն փախուստի է պատրաստվում…
Ես լռեցի: Հո քաղղեկին չէի՞ պատմելու անտառի դեպքը:
Խուռիևը շարունակեց.
– Ձերժինսկու դերում Ցուրիկովն է, Թիթեռ մականունով, չորրորդ բրիգադից: Նստած է անչափահասներին պղծելու համար: Ժամկետը՝ վեց տարի: Տվյալներ կան, որ պլանքաշ է… Տիմոֆեյի դերում Գեշան է, կիսախելառ՝ բուժմասից: Պասիվ արվամոլ է… Պոլինայի դերում Տոմկա Լեբեդևան է՝ վարչատնտեսական մասից: Տի՜պ՝ կալանավորից վատ… Կարճ ասած՝ ծանոթ հասարակություն է: Հնարավոր է թմրանյութերի օգտագործում: Նաև՝ անթույլատրելի կապեր Լեբեդևայի հետ: Էդ քածին թողես՝ կալանավորների շուրջը ֆռֆռա… Ինձ հասկանո՞ւմ եք:
– Չհասկանալու ի՞նչ կա: Մերո՜նք են…
– Ուրեմն գործի անցեք: Հերթական փորձը այսօր վեցին է: Դուք ռեժիսորի օգնականն եք: Անտառահատարանում չեք հերթապահի: Կապիտան Տոկարին կզգուշացնեմ:
– Չեմ առարկում,- ասացի ես:
– Եկեք վեցին տաս պակաս:

Մինչև վեցը թրև էի գալիս զորանոցում: Երկու անգամ փորձեցին օպերատիվ խմբերի հետ ինչ-որ տեղ ուղարկել: Բայց ասում էի, որ գտնվում եմ ավագ լեյտենանտ Խուռիևի տրամադրության տակ, և ինձ հանգիստ էին թողնում: Միայն ավագը հետաքրքրվեց.
– Էդ ինչո՞վ եք զբաղված: Շփո՞թ եք եփում տոների համար…
– Լենինի մասին,- ասում եմ,- հեղափոխական պիես ենք բեմադրում: Մեր դերասանների ուժերով:
– Գիտե՜մ ձեր դերասաններին: Դրանցը մենակ հետները խմող ճարելն է:
Վեցին մոտ լենինյան սենյակում էի: Շուտով հայտնվեց Խուռիևը՝ պորտֆելը ձեռքին:
-Իսկ անձնակազմն ո՞ւր է:
-Կգան,- ասում եմ,- երևի ճաշարանում ուշացան:
Այդ պահին ներս մտան Գեշան ու Ցուրիկովը:
Ցուրիկովին ճանաչում էի. մեկուսացված կետում էր աշխատում: Մռայլադեմ, չորչորուկ կալանավոր էր՝ քորվելու զզվելի սովորությամբ:
Գեշան բուժմասում հավաքարար էր: Հիվանդասենյակներն էր մաքրում, միզաման էր տալիս հիվանդներին: Պախանների համար դեղ էր գողանում, վիտամիններ, սպիրտով թրմած դեղորայք: Ման էր գալիս թեթևակի պարաքայլերով՝ ենթարկվելով ինչ-որ անորսալի ռիթմի: Բնակելի գոտում պախանները նրան վռնդում էին խարույկի մոտից…
– Ուղիղ վեցն է,- ասաց Ցուրիկովն ու առանց կռանալու քորեց ծունկը:
Գեշան այծոտիկ էր փաթաթում:
Հայտնվեց Գուրինը՝ առանց վերնազգեստի, մաքուր լվացած շապիկով:
– Շոգ է,-ասաց նա,- իսկը Տաշքենդ… Եվ ընդհանրապես, զոնա չի, այլ մշակույթի տուն: Զինվորները «դուք»-ով են դիմում, կերն էլ՝ գերազանց… Փախուստներ լինո՞ւմ են:
– Փախչում են,- պատասխանեց Խուռիևը:
– Էստե՞ղ, թե՞ էստեղից:
– Այստեղից,- անժպիտ արձագանքեց քաղղեկը:
– Իսկ ես կարծում էի՝ ազատությունից էստեղ կամ էլ հենց կապիտալիստական ջունգլիներից:
– Կատակեցինք ու հերիք է,-ասաց Խուռիևը:
Եվ այստեղ հայտնվեց Լեբեդևան՝ էժանագին օծանելիքի ամպով պարուրված, վեցամսյա վարսահարդարվածքով: Ազատվարձու էր, բայց՝ ճամբարային ժարգոնով ու պահվածքով: Ընդհանրապես վարչատնտեսական աշխատողները մի ամսվա ընթացքում նմանվում էին կալանավորներին: Նույնիսկ ազատվարձու ինժեներները գողական էին գնում: Չխոսենք արդեն զինվորականների մասին:
– Սկսենք,- ասաց Խուռիևը:
Դերասանները գրպաններից հանեցին ճմռթված թերթիկները:
– Մինչև չորեքշաբթի դերերը պիտի անգիր իմանաք:
Հետո Խուռիևը բարձրացրեց ձեռքը.
– Պարզաբանում եմ հիմնական միտքը: Պիեսում գլխավորը զգացմունքի և պարտքի պայքարն է: Ընկեր Ձերժինսկին, արհամարհելով հիվանդությունը, իրեն լիովին նվիրում է հեղափոխությանը: Ընկեր Լենինը թախանձագին պնդում է, որ նա արձակուրդ գնա: Ձերժինսկին կտրականապես հրաժարվում է: Զուգահեռ զարգանում է Տիմոֆեյի գիծը: Պոլինայի հանդեպ անասնական կիրքը ժամանակավորապես վարագուրում է համաշխարհային հեղափոխությունը նրա աչքին: Պոլինան մանրբուրժուական տրամադրությունների տիպիկ արտահայտիչ է…
– Ոնց որ ասած՝ սպեկուլյա՞նտ,- հարցրեց Լեբեդևան:
– Մի՛ ընդհատեք… Նրա երազանքը քաղքենիական բարեկեցությունն է: Տիմոֆեյի մեջ պայքարում են զգացմունքն ու պարտքը: Ձերժինսկու անձնական օրինակը երիտասարդի վրա ուժեղ բարոյական ազդեցություն է թողնում: Արդյունքում՝ պարտքի զգացումը հաղթում է… Հուսով եմ՝ ամեն ինչ պարզ է: Այսպես, Ձերժինսկին աշխատում է: Ցո՛ւրիկով, նստեք ձախից… Ներս է մտնում Վլադիմիր Իլյիչը: Նրա ձեռքին ճամպրուկ կա: Ճամպրուկ առայժմ չունենք, կօգտագործենք հարմոնի տուփը: Վերցրե՛ք: Եվ այսպես՝ մտնում է Իլյիչը:
Գուրինը խնդմնդաց և աշխույժ արտաբերեց.
– Բարև՛ ձեզ, Ֆելի՛քս Էդմունդովիչ:
(Նա լենինավարի էր խոսում. «Բաղև՛ ձեզ»):
Ցուրիկովը քորեց վիզն ու մռայլ պատասխանեց.
– Բարև:
– Ավելի հարգալից,- հուշեց քաղղեկը:
– Բարև ձեզ,- ձայնը մի քիչ բարձրացնելով՝ կրկնեց Ցուրիկովը:
– Գիտե՞ք, Ֆելի՛քս Էդմունդովիչ, ինչ է իմ ձեռքին:
– Ճամպրուկ է, Վլադիմի՛ր Իլյիչ:
– Իսկ ինչի՞ համար է, գիտե՞ք:
– Թողնե՜լ,- բղավեց քաղղեկը,- այստեղ գրված է՝ «Լենինը՝ խորամանկ ժպտալով»: Ո՞ւր է «խորամանկ ժպիտը», չեմ տեսնում:
– Կլինի,- հավաստիացրեց Գուրինը:
Նա առաջ պարզեց ձեռքը, որով պատյանն էր բռնել ու լկտի աչքով արեց Ձերժինսկուն:
– Հրաշալի է,- ասաց Խուռիևը,- շարունակեք՝ «Իսկ ինչի՞ համար է, գիտե՞ք…»:
– Գաղափար չունեմ,- ասաց Ցուրիկովը:
– Առանց գռեհկության,- նորից միջամտեց Խուռիևը,- ավելի մեղմ, ձեր առաջ ինքը Լենինն է: Համաշխարհային պրոլետարիատի առաջնորդը:
– Գաղափար չունեմ,- անփոփոխ մռայլությամբ կրկնեց Ցուրիկովը:
– Արդեն լավ է, շարունակե՛ք:
Գուրինը նորից աչքով արեց՝ ավելի սանձարձակ:
– Ճամպրուկը ձեզ համար է, Ֆելի՛քս Էդմունդովիչ: Որպեսզի դուք, աղավնյա՛կս, շտապ մեկնեք հանգստանալու:
Ցուրիկովն առանց ջանք անելու քորեց թիակը:
– Չեմ կարող, Վլադիմի՛ր Իլյիչ, ամենուրեք հակահեղափոխություն է: Մենշևիկներ, էսեռներ, բուրժուական լրբեսներ…
– Լրտեսներ,- ուղղեց Խուռիևը,- շարունակեք:
– Ձեր առողջությունը, Ֆելի՛քս Էդմունդովիչ, պատկանում է հեղափոխությանը: Ընկերներիս հետ խորհրդակցեցինք ու որոշեցինք, որ պիտի հանգստանաք: Սա ձեզ ասում եմ որպես ժողկոմխորհի նախագահ:
Այստեղ անսպասելիորեն կանացի ողբ լսվեց: Լեբեդևան գլուխը սփռոցին գցած՝ հեկեկում էր:
– Ի՞նչ է պատահել,- զայրացած հարցրեց քաղղեկը:
– Ֆելիքսը մե ՜ղք է,- բացատրեց Թամարան,- լղար, ոնց որ ճիճու:
– Հենց դիստրոֆիկներն են բոլորից երկար ապրում,- քամահրանքով ասաց Գեշան:
– Ընդմիջում,- հայտարարեց Խուռիևը:
Հետո դարձավ ինձ:
– Դե ինչպե՞ս է: Իմ կարծիքով՝ որսացի՞ն գլխավորը:
– Վա՜յ,- բացականչեց Լեբեդևան,- էնքան իրական է, ոնց որ հեքիաթում…
Ցուրիկովը մոլեգին քորեց փորը: Քորելիս հայացքը մշուշվում էր:
Գեշան ուսումնասիրում էր փախուստների քարտեզը: Դա կասկածելի էր թվում, թեև քարտեզը վարագուրված չէր:
Գուրինը զննում էր մարզական գավաթները:
– Շարունակե՛ք,- ասաց Խուռիևը:
Դերասանները հանգցրեցին ծխախոտները:
– Հերթը Տիմոֆեյինն ու Պոլինայինն է: Տեսարանը՝ Չեկայի ընդունարանում: Տիմոֆեյը հերթապահում է կոմուտատորի մոտ: Ներս է մտնում Պոլինան: Սկսեցի՛նք:
Գեշան նստեց աթոռակին ու մտքի մեջ ընկավ: Լեբեդևան, վարդագույն թաշկինակը թափահարելով, քայլեց նրա կողմը:
– Տիմո՛շա, ա՛յ Տիմոշա:
Տիմոֆեյ.
– Ինչի՞ ես եկել: Հո տանը բան չի՞ պատահել…
– Չեմ կարող ես առանց քեզ, կապտափետո ՜ւր աղավնիս…
Տիմոֆեյ.
– Տուն գնա, Պո՛լյա: Էստեղ, ախր, խրճիթ-ընթերցարան չի:
Լեբեդևան բռունցքները սեղմեց քունքերին և թանձր ու զիլ ծղրտաց.
– Օտա ՜ր եմ ես քեզ, չե ՜ս սիրում…Կործանեցիր դու իմ ջահել կյանքը…Լքեցի ՜ր, թողեցիր մենակ, ոնց որ արոսենին դաշտում…
Լեբեդևան դժվարությամբ էր զսպում հեկեկոցը: Աչքերը կարմրեցին: Տուշը ծորաց թաց այտերով…
Տիմոֆեյն, ընդհակառակը, համարյա ձեռ էր առնում.
– Էդպիսին է մեր աշխատանքը,- ատամների արանքից նետեց նա:
– Գնայի՜նք աշխարհի ծերը,- ոռնում էր Պոլինան:
– Վրանգելի մո՞տ, ինչ է,- զգաստանում էր Գեշան:
– Հրաշալի է,- կրկնում էր Խուռիևը:- Լե՛բեդևա, մի ցցեք ձեր քամակը: Չմիխալո՛վ, մի՛ փակեք հերոսուհուն: (Այսպես իմացա Գեշայի ազգանունը՝ Չմիխալով): Գնացի՛նք… Մտնում է Ձերժինսկին… ,Հա ՜, երիտասարդ սերո՞ւնդն է…ե:
Ցուրիկովը հազաց-վերջացրեց ու մռայլ ասաց.
– Հա՜, բո՛զը, երիտասարդ սերո՞ւնդն է:
– Այդ ինչ մակաբույծ բառեր են,- միջամտեց Խուռիևը:
– Հա՜, երիտասարդ սերո՞ւնդն է…
– Ողջություն եմ ցանկանում, Ֆելի՛քս Էդմունդովիչ,- տեղից մի փոքր բարձրանալով՝ ասաց Գեշան:
– Դու պիտի շփոթվես,- հուշեց Խուռիևը:
– Կարծում եմ՝ պիտի վեր թռչի,- խորհուրդ տվեց Գուրինը:
Գեշան, աթոռակը շուռ տալով, վեր թռավ տեղից: Ու պատվի առավ՝ ափը հպելով խուզած գլխին:
– Ողջությո՜ւն եմ ցանկանում,- գոռաց:
Ձերժինսկին զզվանքով սեղմեց նրա ձեռքը: Զոնայում արվամոլներին չէին սիրում: Հատկապես՝ պասիվներին:
– Ավելի՛ եռանդուն,- խնդրեց Խուռիևը:
Գեշան սկսեց արագախոսել: Գնալով՝ ավելի ու ավելի արագ: Նա շտապում էր, կուլ էր տալիս բառերը.
– Չգիտեմ՝ ինչ անեմ, Ֆելի՛քս Էդմունդովիչ… Իմ Պոլինկան լրիվ վայրենացել է: Խանդում է ծառայությանս, իմացա՛ր (Գեշայի արտասանությամբ ստացվում էր «իմցար»)… Կարոտում եմ՝ ասում է… Իսկ ես, ախր, սիրում եմ նրան՝ Պոլինային, այսինքս… Իմ հարսնացուն է նա, իմացա ՜ր: Սիրտս գրավել է, իմացա ՜ր…
– Դարձյալ մակաբույծ բառեր են,- ճչաց Խուռիևը,- ուշադիր եղեք:
Լեբեդևան շրջվելով՝ շուրթերն էր ներկում:
– Ընդմիջում է,- հայտարարեց քաղղեկը:- Այսօրվա համար բավական է:
– Ափսո ՜ս,- ասաց Գուրինը,- նոր էի սկսում ոգեշնչվել:
– Եկեք ամփոփենք արդյունքները:
Խուռիևը հանեց նոթատետրն ու շարունակեց.
– Լենինը քիչ թե շատ մարդու նման է: Տիմոֆեյին՝ չորսից հանած: Պոլինան, անկեղծ ասած, ավելի լավն է, քան կարծում էի: Իսկ այ, Ձերժինսկին համոզիչ չէ, ակնհայտորեն համոզիչ չէ: Հիշեք, Ձերժինսկին հեղափոխության խիղճն է: Ասպետ աներկյուղ և անբասիր: Իսկ ձեզ մոտ ինչ-որ ռեցիդիվիստ է ստացվում:
– Կաշխատեմ,- անտարբեր հավաստիացրեց Ցուրիկովը:
– Գիտե՞ք՝ ինչ էր ասում Ստանիսլավսկին,- շարունակեց Խուռիևը,- Ստանիսլավսկին ասում էր՝ չե՛մ հավատում: Եթե դերասանը կեղծում էր՝ Ստանիսլավսկին ընդհատում էր փորձը և ասում էր՝ չե՛մ հավատում:
– Մենթերն էլ են նույնը ասում,- նկատեց Ցուրիկովը:
– Ի՞նչ,- չհասկացավ քաղղեկը:
– Մենթերը, ասում եմ, մի գլուխ էդ են կրկնում: Չե՛մ հավատում… Չե՛մ հավատում… Մի անգամ ինձ Ռոստովում բռնեցին, քննիչն էլ բոզի տղա էր…
– Չափն անցնում եք,- բղավեց քաղղեկը:
– Այն էլ տիկնոջ ներկայությամբ,- ասաց Գուրինը:
– Ես ձեզ համար տիկին չեմ,- ձայնը բարձրացրեց Խուռիևը,- ես կանոնավոր բանակի սպա եմ:
– Ձեր մասին չասացի,- բացատրեց Գուրինը,- այլ Լեբեդևայի…
– Հա՜,- ասաց Խուռիևը:
Հետո դարձավ ինձ.
– Հաջորդ փորձին ավելի ակտիվ եղեք: Պատրաստեք ձեր դիտողությունները… Դուք քաղաքավարի մարդ եք, կրթված… Իսկ հիմա կարող եք գնալ: Կհանդիպենք չորեքշաբթի օրը… Ի՞նչ պատահեց, Լե՛բեդևա:
Թամարան թաշկինակը ճմռթելով ՝ մանրիկ դողում էր:
– Ի՞նչ է պատահել,- հարցրեց Խուռիևը:
– Տառապում եմ…
– Հրաշալի ՜ է: Դա կոչվում է վերամարմնավորում:
Մենք հրաժեշտ տվեցինք իրար ու ցրվեցինք: Գուրինին ուղեկցեցի մինչև վեցերորդ բարաքը: Ճանապարհիս էր:
Արդեն մթնել էր: Արահետը լուսավորում էին ցանկապատի գլխին շարված դեղին լամպերը: Պահակաշները շղթաները զնգզնգզցնելով վազվզում էին կրակաշերտում:
Գուրինն անսպասելի հարցրեց.
– Իսկ նրանք ինչքա՞ն են կոտորել:
– Ո՞վ,- չհասկացա ես:
– Էդ գելխեղդներն, էլի, Լենինն ու Ձերժինսկին: Հեղափոխության ասպետները:
Չպատասխանեցի: Ի՞նչ իմանայի, կարելի՞ է նրան վստահել: Եվ ընդհանրապես, ինչո՞ւ է Գուրինն այսպես անկեղծացել…
Զեկը չէր հանդարտվում.
– Այ, ես, օրինակ, նստել եմ գողության համար: Թիթեռը, ենթադրենք, իր մահակն էնտեղ չի խրել, ուր պետք էր: Գեշայի հարցը վերավաճառքի մակարդակի է, իսկ դրանք Ռուսաստանը արյան մեջ խեղդեցին ու՝ ոչինչ…
– Դե,- ասում եմ,- դուք արդեն չափն անցնում եք…
– Ո՞ւր եմ անցնում: Դրանք հենց իսկական արնախումներն են որ կան:
– Լսե՛ք, վերջացնենք այս խոսակցությունը:
– Եղա ՜վ,- ասաց նա…

Դրան հաջորդեց ևս երեք թե չորս փորձ: Խուռիևը տաքանում էր, ճակատը սրբում զուգարանի թղթով ու բղավում.
– Չե՜մ հավատում: Լենինը չափազանցնում է: Տիմոֆեյը խփնված է: Պոլինան քամակն է խաղացնում: Իսկ Ձերժինսկին ընդհանրապես բանդիտի նման է:
– Ուրիշ ինչի՞ նման լինեմ,- մռայլ հարցնում է Ցուրիկովը,- ինչ կամ՝ էն եմ:
– Դուք լսե՞լ եք վերամարմնավորման մասին,- հետաքրքրվում էր Խուռիևը:
– Լսել եմ,- վարանոտ պատասխանում էր զեկը:
– Իսկ ի՞նչ եք լսել, պարզապես հետաքրքիր է՝ ի՞նչ:
– Վերամարմնավորումն էն է,- Ձերժինսկու փոխարեն բացատրում է Գուրինը,- որ փչացված գողերը գնում են քավորի համար աշխատելու, կամ էլ, ասենք, տեղով մեկ հարիֆ է, բայց գողական է ման գալի…
– Լռե ՜լ, – զայրանում է Խուռիևը:- Լե՛բեդևա, մի ընդգծեք ձեր մարմնաձևերը: Ավելի շատ մտածեք բովանդակության մասին:
– Կրծքերս դողում են,- բողոքում էր Լեբեդևան,- ու ոտերս էլ թմրել են: Որ հուզվում եմ, միշտ էլ չաղանում եմ, իսկ կերածս կաթնաշոռ է, մեկ էլ ձու:
– Էդ բացիլի մասին ոչ մի խոսք,- նրան ընդհատում էր Գուրինը:
– Եկեք,- իրար էր անցնում Գուրինը,- մի հատ էլ փորձենք:- Զգում եմ, որ էս անգամ հաստատ կվերամարմնավորվեմ…
Ես աշխատում էի ակտիվություն դրսևորել: Հո անունս իզուր չէի՞ն ջնջել ուղեկցորդողների գրաֆիկից: Ավելի լավ է փորձերին մասնակցես, քան սառչես տայգայում:
Ինչ-որ բաներ էի ասում, օգտագործում ինչ-ինչ արտահայտություններ՝ միզանսցեն, գերխնդիր, հանրային միայնություն…
Ցուրիկովը համարյա չէր մասնակցում խոսակցություններին: Իսկ եթե արտահայտվում էր՝ միանգամայն անսպասելի: Հիշում եմ՝ խոսում էինք Լենինի մասին, ու Ցուրիկովը հանկարծ ասաց.
– Պատահում է՝ մարդը տեսքից պահելու բան չի, բայց էն բանը, դու ողջ լինես, ոնց որ հատուկ երշիկ:
– Կարծում ես՝ հիշու՞մ ենք ինչ տեսք ուներ: Այսինքն՝ երշիկը,- վրա բերեց Գուրինը:
– Լռե ՜լ,- զայրանում էր քաղղեկը…

Մեր դրամխմբակի մասին լուրերը տարածվեցին ճամբարում: Պիեսի և հեղափոխության առաջնորդների հանդեպ վերաբերմունքը երկակի էր: Լենինին ընդհանուր առմամբ հարգում էին: Ձերժինսկուն՝ ոչ այնքան: Ճաշարանում կարգագրիչներից մեկը հանդիմանեց Ցուրիկովին.
– Գո՜րծ ես գտել քո համար, Թիթե՛ռ, չեկի՜ստ ես դառել:
Ի պատասխան Ցուրիկովը շերեփով լուռումունջ հասցրեց նրա գլխին: Կարգագրիչն ընկավ: Լռություն տիրեց: Հետո անտառահատարանի մռայլադեմ գերանավարները Ցուրիկովից պահանջեցին.
– Շերեփը լվա՛: Հո էդ վիճակով ճաշի մեջ չե՞նք խոթելու:
Գեշային ժամանակ առ ժամանակ հարցնում էին.
– Դու ու՞մ ես ներկայացնում, Կրուպսկայայի՞ն…
Գեշան խուսափողաբար էր արձագանքում.
– Դե, մեկը կա, աշխատավոր տղա է… «օրենքով»…
Միայն Գուրինն էր մեծալուրջ տեսքով շրջում ճամբարով մեկ: Նա լենինավարի խոսել էր սովորել.
– Ճշմաղիտ ճանապաղով եք գնում, ընկե՛ղ ղեցիդիվիստնեղ…
– Նման է,- ասում էին կալանավորները,- մաքուր կինո…
Խուռիևն օրեցօր ավելի ու ավելի էր նյարդայնանում: Գեշան քայլում էր շորորալով, խոսում էր հրամայելու պես՝ ժամանակ առ ժամանակ շտկելով գոյություն չունեցող մաուզերը: Լեբեդևան համարյա անընդմեջ հեծկլտում էր՝ նույնիսկ հիմնական աշխատանքի ժամանակ: Այնպես էր լցվել, որ արդեն մինչև վերջ չէր կարողանում ձգել արտասահմանյան ճտքակոշիկների շղթայիկները: Մինչևիսկ Ցուրիկովը թեթևակի կերպարանափոխվել էր. նրան վարակել էր թոքախտավորի խռպոտ հազը: Բայց այլևս չէր քորվում:
Եկավ գլխավոր փորձի օրը: Լենինի դեմքին փոքրիկ մորուք ու բեղեր կպցրին: Այդ նպատակով պատժախցից ժամանակավոր արձակեցին դրամանենգ Ժուրավսկուն: Նա լավ ձեռք ուներ և պրոֆեսիոնալ գեղարվեստական ճաշակ: Գուրինը սկզբում ուզում էր իսկական մորուք պահել: Բայց օպերն ասաց, որ դա արգելված է կանոնադրությամբ:
Ներկայացումից մեկ ամիս առաջ դերասաններին թույլատրեցին գլուխները չխուզել: Գուրինը պահպանեց իր հավաստի պատմական ճաղատը: Գեշան, պարզվեց, շեկ է: Ցուրիկովի գլխին լիովին տանելի մազածածկույթ ձևավորվեց:
Լենինին նեղլիկ քաղաքացիական կոստյում հագցրին, ինչը համապատասխանում էր կենսական ճշմարտությանը: Գեշայի համար լեյտենանտ Ռոդիչևից փոխ առան կաշվե պիջակը: Լեբեդևան մի քիչ կարճացրեց իր կիրակնօրյա թավշե զգեստը: Ցուրիկովի համար դիագոնալե գիմնաստյորկա դուրս գրեցին:
Գլխավոր փորձի օրը Խուռիևը սարսափելի նյարդայնանում էր: Թեև բոլորն էլ տեսնում էին, որ արդյունքից գոհ է: Ասում էր.
– Լենինին՝ իսկական չորս: Տիմոֆեյին՝ չորսին գումարած: Ձերժինսկուն՝ երեքից հանած: Պոլինային մի կերպ երեք…
– Գիծը կա,- հավաստիացնում էին փորձերին մասնակցող դրամանենգ Ժուրավսկին,- գիծը կա…
– Իսկ դու՞ք ինչ կասեք,- ինձ էր դառնում քաղղեկը:
Ես ինչ-որ բան էի ասում գերխնդրի ու ենթատեքստի մասին: Խուռիևը գոհացած գլխով էր անում…

Այդպես մոտեցավ Նոյեմբերի յոթը: Առավոտից ցանկապատի վրա չորս կարմիր դրոշ կախեցին: Հինգերորդն ամրացրին տուգանային մեկուսարանւի ճակատին: Մետաղյա բարձրախոսներից սփռվում էին «Վարշավյանկայի» հնչյունները:
Այդ օրն աշխատում էին միայն տնտեսական մասի հավաքարարները: Անտառահատարանը փակ էր: Արտադրական բրիգադները մնացել էին զոնայում: Կալանավորներն աննպատակ թրև էին գալիս արգելաշերտի երկայնքով: Ցերեկվա մեկի կողմերը նրանց մեջ հարբածներ հայտնվեցին:
Նման վիճակ էր նաև զորանոցում: Դեռևս առավոտից ոմանք գնացին խմիչք ճարելու: Մյուսները, գիմնաստյորկաների կոճակներն արձակած, թափառում էին տարածքում:
Զինապահեստը հսկում էին վեց հոգի՝ գերակետիկ ծառայության վստահելիներից: Մթերային պահեստի մոտ հերթապահում էր ավագը:
Հայտարարությունների տախտակին հրաման փակցրին. ,Հոբելյանի կապակցությամբ զինվորական զգոնության ուժեղացման մասինե:
Ժամը երեքին մոտ կալանավորներին հավաքեցին վեցերորդ բարաքին կից փոքրիկ հրապարակում: Ճամբարի պետ մայոր Ամոսովը համառոտ ճառ կարդաց: Նա ասաց.
– Հեղափոխական տոները վերաբերում են բոլոր սովետական քաղաքացիներին… Նույնիսկ նրանց, ովքեր ժամանակավորապես շեղվել են… Որևէ մեկին սպանել են, կողոպտել, բռնաբարել, մի խոսքով, շուխուռ են արել… Կառավարությունն այդ մարդկանց ուղղելու հնարավորություն է տալիս… Տքնաջան ֆիզիկական աշխատանքի միջով նրանց առաջնորդում է դեպի կոմունիզմ…Կարճ ասած, կեցցե մեր սովետական պետության հոբելյանը… Իսկ հարբածներին և ուռածներին մենք, ինչպես ասում են, կպատժենք… Չխոսելով արդեն անասնապղծության մասին… Թե չէ հարևանների էծերի կեսի հետ եղել եք, ձեր մե ՜րը…
– Ա՜յ քեզ բան,- լսվեց շարքից,- ի՞նչ է դուրս գալիս: Ես Զապորոժիեի մարզկոմի երկրորդ քարտուղարի աղջկան էի պառկացնում, էծին, ի՞նչ է, իրավունք չունե՞մ…
– Լռեք, Գո՛ւրին,- ասաց ճամբարի պետը,- նորից դուք եք հանդես գալիս: Մենք նրան ընկեր Լենինի դերն ենք վստահել, իսկ ինքը մի գլուխ էծ է երազում: Ի՜նչ ժողովուրդ եք…
– Սովորական ժողովուրդ ենք,- պատասխանեցին շարքից,- շանորդիք ու արնախումներ:
– Տեսնում եմ, վերջացած մարդիկ եք,- ասաց մայորը:
Նրա թիկունքից դուրս լողաց Խուռիևը:
– Մի րոպե, մի՛ ցրվեք: Վեցն անց երեսուն րոպեին ընդհանուր ժողովն է: Հանդիսավոր մասից հետո՝ համերգ: Ներկայանալը պարտադիր է: Հրաժարվողները կգնան մեկուսարան: Հարցեր կա՞ն:
– Լիքը,- ձայն տվեցին շարքից:- Հարցնե՞նք: Ո՞ւր է չքացել լվացքի օճառը: Ո՞ւր են խոստացված տաք փաթաթանները: Ինչի՞ երրորդ ամիսն է՝ կինո չեն բերում: Ոստ հատողներին ձեռնոցներ կտա՞ն թե չէ… Էլի՞: Անտառահատարանում ե՞րբ են արտաքնոց սարքելու…
– Կամա՜ց, կամա՜ց,- բղավեց Խուռիևը:- Բողոքները՝ ընդունված կարգով, բրիգադիրների միջոցով: Իսկ հիմա ցրվեք…
Մի քիչ փնթփնթացին ու ցրվեցին…

Ժամը վեցի կողմերը կալանավորները սկսեցին խումբ-խումբ հավաքվել գրադարանի մոտ: Այստեղ՝ նախկին ատաղձագործական արհեստանոցում էին տեղի ունենում ընդհանուր ժողովները: Անպատուհան փայտաշեն մարագը հինգ հարյուր մարդ էր տեղավորում:
Կալանավորները սափրվել էին ու մաքրել կոշիկները: Զոնայի վարսավիրը մարդասպան Մամեդովն էր: Ամեն անգամ որևէ մեկի վիզը սրբիչով փաթաթելիս Մամեդովն ասում էր.
– Չըխկ, ու հոգիդ թռա՜վ…
Դա նրա սիրած պրոֆեսիոնալ կատակն էր:
Ճամբարի վարչությունը տոնական համազգեստերով էր: Քաղղեկ Խուռիևի սապոգներն արտացոլում էին կրակաշերտի վրա թարթող լամպերի դեղին լույսը: Տնտեսական մասի ազատվարձու կանայք էժանագին օդեկոլենի բույր էին տարածում: Քաղաքացիական ծառայողներն արտասահմանյան պիջակներ էին հագել:
Մարագը փակ էր: Դռան մոտ խմբվել էին գերակետիկ ծառայության մեջ գտնվողները: Ներսում նախապատրաստվում էին հանդիսավոր մասին:
Բրիգադավար Ագեշինը դռան վրա պլակատ էր փակցնում: Ալ պաստառին դեղին տառերով գրված էր.
«Կուսակցությունը մեր ղեկապետն է»:
Խուռիևը վերջին հրահանգներն էր տալիս: Նրան շրջապատել էին Ցուրիկովը, Գեշան, Թամարան: Հետո հայտնվեց Գուրինը: Ես էլ մոտեցա:
Խուռիևն ասաց.
– Եթե ամեն ինչ բարեհաջող ավարտվի՝ մեկ շաբաթ արձակուրդ եմ տալիս: Բացի այդ, արտագնա ներկայացում է ծրագրվում, Ռոպչայում:
– Էդ որտե՞ղ է,- հետաքրքրվեց Լեբեդևան:
– Շվեյցարիայում,- պատասխանեց Գուրինը:
Վեցն անց երեսունին մարագի դռները բացվեցին: Կալանավորներն աղմուկով տեղավորվեցին փայտե նստարաններին: Երեք վերակացու ներս բերեցին նախագահության անդամների աթոռները:
Շարքերի միջով դեպի բեմը ձգվեց պետերի շղթայիկը:
Լռություն տիրեց: Ինչ-որ մեկը վախվորած ծափահարեց: Ներկաները միացան նրան:
Խուռիևը ծլեց խոսափողի առաջ: Քաղղեկը ժպտում էր՝ ցուցադրելով վստահելի արծաթե ատամնաշապիկները: Հետո նայեց ձեռքի թերթիկին ու սկսեց.
– Ահա արդեն վաթսուն տարի է, ինչ…
Խոսափողն, ինչպես միշտ, չէր աշխատում:
Խուռիևը բարձրացրեց ձայնը.
– Ահա արդեն վաթսուն տարի է… Լսվու՞մ է:
Պատասխանի փոխարեն դահլիճից ձայն տվին.
– Վաթսուն տարի ազատություն չտեսնես…
Կապիտան Տոկարը վեր կացավ, որ տեսնի, թե ով էր կարգազանցը:
Խուռիևն ավելի բարձրացրեց ձայնը: Նա թվարկեց սովետական իշխանության գլխավոր նվաճումները: Հիշեցրեց Գերմանիայի դեմ տարած հաղթանակը: Լուսաբանեց ընթացիկ քաղաքական պահը: Հընթացս շոշափեց կոմունիզմի շինարարության ընդլայնման խնդիրը:
Հետո ելույթ ունեցավ մի մայոր՝ Սիկտիվկարից: Խոսքը փախուստների և ճամբարային կարգապահության մասին էր: Մայորը խոսում էր ցածրաձայն, նրան չէին լսում…
Հետո բեմ բարձրացավ լեյտենանտ Ռոդիչևը: Նա իր ելույթն այսպես սկսեց.
– Ժողովրդի մեջ մի փաստաթուղթ է ծնվել…
Դրան ինչ-որ բան հաջորդեց, կարծեմ՝ սոցիալիստական պարտավորությունների մասին: Էլի մի քանի դարձվածք մտապահեցի. ,Ճամբարում սպանությունների թիվը կրճատել քսանվեց տոկոսով…ե:
Անցավ մոտ մեկ ժամ: Կալանավորները ցածրաձայն զրուցում էին, ծխում: Վերջին շարքերն արդեն թուղթ էին խաղում: Պատերի տակով անաղմուկ շրջում էին վերակացուները:
Հետո Խուռիևը հայտարարեց.
– Համե՛րգ:
Սկզբում մի անծանոթ զեկ արտասանեց Կռիլովի երկու առակները: Ճպուռին ներկայացնելիս բացեց հովհարը: Մրջյունին անցնելով՝ երևակայական բահն էր թափահարում:
Հետո բաղնիքի վարիչ Տարասյուկը ձեռնածություն էր անում էլեկտրալամպերով: Վերջում Տարասյուկը դրանք միաժամանակ վեր նետեց: Ապա քաշեց փորի ռեզինն ու լամպերը հատ-հատ ընկան սատինե փոխանի մեջ:

Հետո լեյտենանտ Ռոդիչևը արտասանեց Մայակովսկու բանաստեղծությունը: Նա կանգնել էր լայն բացած ոտքերին ու փորձում էր թավաձայն խոսել:
Նրան փոխարինեց ռեցիդիվիստ Շուշանյան, որն առանց նվագակցության կատարեց ,Գնչուհինե: Երբ ծափահարում էին, գոռաց.
– Ափսոս, որ սապոգներս լաքած չեն, տպավորությունն էն չի…
Հետո հայտարարեցին, որ ելույթ կունենա կարգադրիչ Լոգինովը՝ «կիթառի նվագակցությամբ»:
Նա բեմ ելավ, գլուխ տվեց, զնգացրեց լարերն ու սկսեց.

Գնչուհին՝ մաշված խաղաթղթերով,
Հայացքը՝ համառ, ուլունքը՝ շղթա,
Բախտս ուզեցի փորձեմ խաղալով,
Բայց ինձ էլի գեշ թուղթ բաժին ընկավ:
Ինձանից ի՞նչ ես ուզում, իմ անբա՜խտ,
Իմ բա՛խտ, արցունքի ճամփով ես տանում,
Ժանգոտ փշալար ու խիտ ճաղապատ՝
Ստոլիպինյան նեղվածք վագոնում…

Լոգինովին երկար ծափահարեցին ու խնդրում էին կրկնել: Սակայն քաղղեկը դեմ էր: Նա դուրս եկավ և ասաց.
– Ինչպես ասում են՝ լավ է քիչ, բայց լավ:
Հետո շտկեց գոտին, սպասեց, որ լռեն ու գոչեց.
– Հեղափոխական պիես՝ «Կրեմլի աստղերը»: Դերերը կատարում են Ուստ-վիմյան ճամբարակետի կալանավորները: Վլադիմիր Իլյիչ Լենին՝ կալանավոր Գուրին: Ֆելիքս Էդմունդովիչ Ձերժինսկի՝ կալանավոր Ցուրիկով: Կարմիրբանակային Տիմոֆեյ՝ կալանավոր Չմիխալով: Վաճառականի դուստր Պոլինա՝ տնտեսական մասի աշխատակից Լեբեդևա Թամարա Եվգենևնա: Եվ այսպես. Մոսկվա, հազար ինն հարյուր տասնութ թիվ…
Խուռիևը հետ-հետ գնալով՝ անհետացավ: Առաջնաբեմ հանեցին մի աթոռ և կապույտ նրբատախտակից պատրաստված պահարանիկ: Ապա բեմ բարձրացավ Ցուրիկովը՝ դիագոնալե գիմնաստյորկան հագին: Նա քորեց ոտքը, նստեց և մտածմունքի մեջ ընկավ: Հետո հիշեց, որ հիվանդ է ու սկսեց հազալ: Այնպես էր հազում, որ գիմնաստյորկան դուրս պրծավ գոտու տակից:
Իսկ Լենինն այդպես էլ չէր հայտնվում: Հետնաբեմից ուշացումով մի հեռախոս բերեցին՝ առանց լարի: Ցուրիկովը կտրեց հազը, վերցրեց լսափողը և ավելի խորացավ մտածմունքների մեջ:
Դահլիճից սկսեցին ոգևորել.
– Սկսի՜, Թիթե՛ռ, էլ մի ձգի…
Այստեղ հայտնվեց Լենինը՝ ձեռքին մի հսկայական դեղին ճամպրուկ:
– Բարև ձեզ, Ֆելի՛քս Էդմունդովիչ:
– Բարև,- առանց տեղից շարժվելու՝ պատասխանեց Ձերժինսկին:
Գուրինը ցած դրեց ճամպրուկն ու խորամանկորեն աչքերը կկոցելով՝ հարցրեց.
– Իսկ գիտե՞ք, Ֆելի՛քս Էդմունդովիչ, թե սա ինչ է:
– Ճամպրուկ է, Վլադիմի՛ր Իլյիչ:
– Իսկ ինչի՞ համար է, գիտե՞ք:
– Գաղափար չունեմ:
Ցուրիկովը նույնիսկ մի քիչ թեքվեց դեպի հակառակ կողմը՝ կատարյալ անտարբերություն ցուցաբերելով:
Դահլիճից նորից բղավեցին.
– Վե՛ր կաց, Թիթեռնի՛կ, պախանի հետ ես խոսում:
– Սո՛ւս,- պատասխանեց Ցուրիկովը:- Գլուխ կհանենք… Մի տեսակ շա՜տ եք գրագետ:
Եվ չկամությամբ վեր կացավ:
Գուրինը սպասեց, որ լռեն, ու շարունակեց.
– Այս ճամպրուկը ձեզ համար է, Ֆելիքս Էդմունդովիչ: Որպեսզի դուք, աղավնյա՛կս, շտապ մեկնեք հանգստանալու:
– Չեմ կարող, Վլադիմի՛ր Իլյիչ, շուրջը հակահեղափոխություն է: Մենշևիկներ, էսեռներ,- Ցուրիկովը չար նայեց սսկված դահլիճին,- բուրժուական… ո՞նց էր:
– Լրտեսնե՞ր…
– Հա՛, հա՛…
– Ձեր առողջությունը, Ֆելի՛քս Էդմունդովիչ, պատկանում է հեղափոխությանը: Մենք ընկերների հետ խորհրդակցեցինք ու որոշեցինք, որ դուք պիտի հանգստանաք: Սա ձեզ ասում եմ որպես ժողկոմխորհի՛ նախագահ:
Ցուրիկովը լուռ էր:
– Դուք ինձ հասկացա՞ք:
-Հասկացա,- հիմարավուն քմծիծաղով պատասխանեց Ցուրիկովը:
Ակնհայտորեն տեքստը մոռացել էր:
Խուռիևը մոտեցավ բեմին ու բարձր շշնջաց.
– Արեք ինչ ուզում եք…
– Իսկ ես ինչ կարող եմ ուզել,- նույնպես շշուկով ասաց Ցուրիկովը,- թե որ հիշողությունս փչացել է…
– Արեք ինչ ուզում եք,- ավելի բարձր կրկնեց քաղղեկը,- բայց ես ծառայությունս չեմ թողնի…
– Պարզ է,- ասաց Ցուրիկովը,- չեմ թողնի…
Բայց Լենինն ընդհատեց նրան.
– Հեղափոխության գլխավոր արժեքը մարդիկ են: Նրանց խնայելն ամենակարևորն է… Այնպես որ, պատրաստվեք, աղավնյա՛կս, ու՝ դեպի Ղրի ՜մ, դեպի Ղրի ՜մ…
– Դեռ վաղ է, Վլադիմի՛ր Իլյիչ, վա ՜ղ է… Այ, մենշևիկների վերջը կտանք, կգլխատենք բուրժուական կոբրային…
– Ոչ թե կոբրային, այլ հիդրային,- հուշեց Խուռիևը:
– Մեկ չի՞,- ձեռքը թափ տվեց Ձերժինսկին:
Հետո ամեն ինչ քիչ թե շատ հարթ գնաց: Լենինը համոզում էր, Ձերժինսկին չէր համաձայնում: Ցուրիկովը մի քանի անգամ գոռաց Լենինի վրա:
Հետո բեմ ելավ Տիմոֆեյը: Ռոդիչևի կաշվե պիջակը չեկիստական բաճկոն էր հիշեցնում: Պոլինան Տիմոֆեյին հրավիրում է փախչել աշխարհի ծայրը:
-Վրանգելի մո՞տ, ինչ է,- հարցնում էր փեսացուն ու ճանկում գոյություն չունեցող մաուզերը:
Դահլիճից գոռում էին.
– Բաց չթողնես դրան: Քաշ տու տեղաշոր: Ցույց տու, որ շալվարիդ մեջ դեռ ծուղրուղու անող կա…
Բարկացած Լեբեդևան ոտքը գետին էր խփում, շտկում թավշյա զգեստը: Ու կրկին մոտենում էր Տիմոֆեյին.
– Կործանեցիր դու իմ ջահելությունը: Լքեցիր, թողեցիր մենակ, ոնց որ արոսենին դաշտում…
Դահլիճից լսվում էր.
– Տես ոնց է փրփրել քածը: Գիտի, որ իրա մոմը պրծնելու վրա է…
Մյուսներն առարկում են.
– Մի՛ վախեցրեք դերասանուհուն, շնե՛ր: Թողեք սեանսը լրիվանա:
Հետո բացվեց մարագի դուռը, և օպեր Բորտաշևիչը կանչեց.
– Դատական պահակախումբը՝ մուտքի մոտ: Լյո՛ւբչենկո, Գո՛ւսև, Կորա՛լիս, զենք ստացեք: Սերժանտ Լախնո՛, վազքով՝ փաստաթղթերի հետևից…
Չորս ուղեկցորդողներ ձգվեցին դեպի ելքը:
– Ներեցե՛ք,- ասաց Բորտաշևիչը:
– Շարունակե՛ք,- ձեռքով արեց Խուռիևը:
Ներկայացումն ավարտվում էր: Ճամպրուկը պահեցին ավելի լավ ժամանակների համար: Ֆելիքս Ձերժինսկին մնաց մարտական պահակակետում: Վաճառականի դուստրը մոռացավ իր նկրտումները…
Խուռիևը հայացքով գտավ ինձ ու գոհունակությամբ գլխով արեց: Առաջին շարքում հաճույքից աչքերն էր կկոցել մայոր Ամոսովը:
Վերջապես Վլադիմիր Իլյիչը մոտեցավ խոսափողին: Մի քանի վայրկյան լուռ էր: Հետո դեմքը պայծառացավ պատմական կանխատեսության լույսով:
– Այս ո՜վ է, – բացականչեց նա,- այս ո՜վ է…
Դալուկ ու վտիտ դեմքերը դահլիճի կիսախավարից նայում էին առաջնորդին:
– Այս ովքե՞ր են, այս ի՞նչ երջանիկ, ջահել դեմքեր են: Այս ի՞նչ ուրախ ու պայծառ աչքեր են: Մի՞թե յոթանասունականների երիտասարդությունն է…
Դերասանի ձայնի մեջ ռոմանտիկ թրթիռներ հայտնվեցին: Նրա խոսքը երանգավորված էր անկեղծ հուզմունքով: Նրա ուժեղ, դաջվածքներով պատված ձեռքը պարզվել էր երկինք:
– Մի՞թե նրանք են, ում համար բարիկադներ էինք կառուցում: Մի՞թե հեղափոխության փառավոր թոռներն են…
Նախ երկչոտ ծիծաղեց առաջին շարքը: Մի վայրկյան անց բոլորը հռհռում էին: Ընդհանուր աղմուկի մեջ լսվում էր մայոր Ամոսովի բասը: Բարալիկ ծղրտում էր Լեբեդևան: Ձեռքերն ազդրերին էր խփում Գեշա Չմիխալովը: Ցուրիկովը հենց բեմի վրա պոկեց փոքրիկ մորուքն ու զգույշ դրեց հեռախոսի մոտ:
Վլադիմիր Իլյիչը փորձում էր շարունակել.
– Նախանձում եմ ձեզ, գալիքի՛ պատվիրակներ: Այդ ձեզ համար մենք վառեցինք նորակառույցների առաջին լույսերը: Հանուն ձեզ… Դե թողեք վերջացնեմ, սրիկանե՜ր: Շան պոչի չափ բան է մնացել…
Դահլիճը Գուրինին պատասխանեց սոսկալի, չդադարող ոռնոցով.
– Պապանձվի գողական աշխարհի առաջ, թլի՛կ…
– Հեյ, ո՞վ կա էդտեղ, խուտուտ տվեք էդ Մոպասանին…
– Թռի էստեղից, հոպա՛ր, թխվածքդ վառվեց…
Խուռիևը մոտեցավ բեմեզրին ու ձգեց առաջնորդի շալվարի փողքը.
– Երգեցե՛ք:
– Արդե՞ն,- հարցրեց Գուրինը,- երկու տող բան է մնացել: Բուրժուազիայի, մեկ էլ աստղերի մասին:
– Բուրժուազիան թողեք, անցե՛ք աստղերին: Ու միանգամից՝ «Ինտերնացիոնալը»:
– Պայմանավորվեցինք:
Գուրինը դահլիճին դառնալով՝ բղավեց.
– Վերջացրե՛ք բազառը:
Ու վրիժառու տոնով ավելացրեց.
– Ուրեմն թող շողան ձեզ համար, գալիքի՛ երեխաներ, մեր կրեմլյան աստղերը…
– Գնացի՛նք,- հրամայեց Խուռիևը:
Հրացանի շամփուրը թափահարելով՝ նա սկսեց չափ տալ: Դահլիճը լռեց: Գուրինն անսպասելի գեղեցիկ, մաքուր ու զնգուն տենորով երգեց.
…Ելիր, ում կյանքը անիծել է…
Ապա՝ կատարյալ լռության մեջ.
…Ով ճորտ է, մերկ է և ստրուկ…
Նա հանկարծ տարօրինակ կերպարանափոխվեց: Արդեն գյուղացի էր, գեղջուկ, խորհրդավոր ու խորամանկ, ինչպես իր երեկվա նախնիները: Դեմքը՝ երազկոտ ու կոպիտ: Աչքերը կիսախուփ էին:
Անսպասելիորեն նրան ձայնակցեցին: Նախ, մի անվստահ ձայն, հետո՝ երկրորդը, երրորդը: Եվ ահա լսում եմ անկանոն ու անմիաբան երգչախմբին.
…Արդեն վառվում են մեր սրտերը…
Բազմաթիվ դեմքեր ձուլվեցին մեկ դողդոջուն կետի մեջ: Դերասանները բեմում արձանացան: Լեբեդևան բռունցքները սեղմել էր քունքերին: Խուռիևը շամփուրն էր թափահարում: Հեղափոխության առաջնորդի շուրթերին սառել էր տարօրինակ երազկոտ ժպիտը…
…Այս հին աշխարհը կքանդենք մենք…
Մինչև հիմքերը և հետո…
Հանկարծ կոկորդս ցավագին սեղմվեց: Ես առաջին անգամ իմ առանձնահատուկ, չտեսնված երկրի մասնիկն էի: Ես ամբողջովին կազմված էի դաժանությունից, սովից, հիշողությունից, չարությունից… Արցունքները մի պահ կուրացրին ինձ: Չեմ կարծում, թե դա որևէ մեկը նկատած լիներ…
Իսկ հետո ամեն ինչ լռեց: Վերջին տունը մի կերպ ձգեցին մի քանի միայնակ, շփոթված ձայներ:
– Ներկայացումն ավարտված է,- ասաց Խուռիևը:
Նստարանները շուռ տալով՝ կալանավորները շարժվեցին դեպի ելքը:

........................

........................

........................

........................

........................

........................

Քոթոն իր աչքով տեսավ, թե ինչպես ծանոթներին բաժանեցին իր թխլիկ ձագուկները․ ի՞նչ արած․ մարդկանց օրենքն այդպես է և ամեն մի օրենք դրված է մարդու շահերը պաշտպանելու համար․․․ Քոթոն տեսել է ամեն ինչ և սիրում է հիշել բոլոր կենդանի փաստերը։ Օրինակի համար, անցյալ ամառ ծախեցին հորթը՝ կովին թողնելով անմխիթար վիճակի մեջ։ Աշնանը ճտերը սրի քաշեցին ու կերան։ Խաչի տոնին չարաճճի ուլին կախեցին վառած թոնրի մեջ ու ողջ տեղը ականջը թողին։ Ո՞ր մեկը հիշել։ Նույնիսկ գետի ձուկը չի ազատվում նրանց ձեռքից․ սուր դանակով քերում են խեղճի ցոլուն փշերը, քոթոն աչքով Է տեսել, փորի միջի եղածը կատվին են տալիս ու տապակում՝ մի այնպիսի գարշելի հոտ ձգելով տան մեջ, որ Քոթոյի աղիքները շարվում են կոկորդին։

Ի՞նչ կարող ես անել, աշխարհի տերը որ կա, մարդն է, պրծավ գնաց․․․

Շատ է մտածել Քոթոն, խելքին շատ զոռ տվել, նույնիսկ թաքուն հաչել, օգուտ չի եղել․ ո՛ր մեկի վրա հաչել։

Այսպես մեկը մյուսից այլանդակ արարքները շարվում էին Քոթոյի գլխում և նա սրտի դառը կսկիծով էր նայում իր կրծքի տակ կուչ եկած ու անուշ քնած քոթոթին, ի՞նչ է սպասում նրան կյանքում․․․

Մինչ շունը տարված էր իր ժառանգի ապագան գուշակելու հոգսով, ուրախ ու աղմկալի զրույցով տանից դուրս եկան տանտիկինն իր փոքրիկ, լավ կերակրած ու խնամած թոռը գրկին, հարսը և աղջիկները։ Աղայի այդ անդրանիկ թոռը Քոթոյի ձագերին շատ էր սիրում․ դա մեծ նշանակություն ուներ խելոք շան աչքում և տեղն եկած ղեպքում սիրում էր պարծենալ իր հարևան ցեղակիցների մոտ։

Բերեք քոթիկին, բերեք, թոռս խաղա, ասաց բախտավոր տատը, նստելով շվաքում դրած հնամաշ բազմոցի վրա։ Աղջիկներից ամենափոքրը իսկույն վազեց դեպի Քոթոյի բունը և նրա ցասկոտ հայացքից ազդված մի պահ կանգ առավ։

Մայրիկ, քոթիկը քնած է։

Արթնացրո՛ւ, արթնացրո՛ւ, ծաղրեցին միամիտ աղջկան բոլորը միաձայն։

Քոթոն ինչ-որ մոմռաց քթի տակ և պատրաստ էր մի անհեռատես, հանդուգն քայլի, երբ խոհանոցի լուսամուտից դուրս նետվող տաք ոսկորները գայթակղեցին նրան, և նա իր սխալը հասկացավ միայն այն ժամանակ, երբ իր ձագն արդեն բազմոցի վրա էր։

Փոքրիկ տղան ու շունը խաղում էին այնպես սիրով, կասես հարազատներ լինեին։

Ես դրա դեմ ոչինչ չունեմ, մտածեց հանգստացած շունը և ոսկորները բնի մի անկյունում հավաքելուց հետո նորից հեռու և երջանիկ ժպիտով սկսեց հետևել իր միակ զավակի խաղերին։

Փոքրիկ քոթոթը ուրախությունից ինքն իրեն կորցրեց ու առաջին թաթերը դնելով մանկան կրծքին, համարձակ լիզեց նրա դունչը։ Մանուկը վախից ճչաց, մեծերը սաստիկ վրդովվեցին և մի քանի քնքույշ ձեռքեր արագորեն ցույց տվին քոթոթին իր սխալի մեծությունը․․․

Քոթոն հեռվից դիտում էր կատարվածը ու կսկծից շվարած չէր իմանում ինչ դիրք բռնել, որ հետևանքը կորստաբեր չլինի իր վերջին զավակի համար․․․

Ծեծի՜ր, ծեծի՜ր, զավակս, անպիտանին, ասաց հարսը սրբելով ու համբուրելով որդու դունչը, մի լավ ծեծիր, այ այսպես, այսպես։

Մանկիկը ծիծաղելով հետևում էր մոր օրինակին ու թաթիկներով ու տոտիկներով հարվածում շանը։ Մոլորված քոթոթը լիզում էր իրեն հարվածող բռունցքները, կամ անվարժ կերպով բողոքում։ Ընդհանուր ծիծաղից ու իրարանցումից ջահել հարսն այնպես ոգևորվեց, որ բռնելով քոթոթի ականջից՝ վեր բարձրացրեց և շուռ տալով оդի մեջ՝ նետեց բնի մոտ․․․ Ամենքն էլ մնացին գոհ։

Քոթոն լիզում էր, փաղաքշում իր ծեծված ձագին և արտասուքը կուլ տալով մտածում, թե որքան տարբեր են լինում մայրերը կյանքում։

1903 թ.

Դառն ու տրտում
Օր ու գիշեր,
Իմ հեգ սրտում
Անհույս վշտեր:

Հայրենի տուն`
Ավար, ավեր,
Արնո՛ւն, արյո՛ն.
Անհուն ցավեր:

Սուրբ մանկիկնե˜ր,
Մեր մայր ու քույր
Հրին, ջրին
Ու սրին կուր:

Կսկի՛ծ, կսկի՛ծ,
Այսքան կսկի՛ծ,
Ի˜նչպես տանիմ
Այսքան կսկի՛ծ …

1916
Ռոզոն

Մի շքեղ, սիրուն երիտասարդի
Թաղման թափորն էր:
Սգանվագը հնչում էր տխուր.
Գնում էինք լուռ,
Դանդաղ, մտազբաղ`
Եվ նվագի մեջ լսվում էր, կարծես,
Հուսաբեկ ձայնը թշվառ տղայի.-
‹‹Լացե՛ք իմ վրա,
Լացե՛ք ձեր վրա.
Ողբանք միասին
Մարդկության վրա,
Որ կա, և չկա…››:

1956
Երևան

Ես անդունդի եզրին եմ՝ «Ոչ»֊ի ու «Այո»֊ի արանքում։ Քո Ոչ֊ից ես իմ Այո֊ին եմ հասնում ցանկությունից, ամաչկոտությունից ու սիրուց հյուսված պարանով։ Այն ցնցվում է, ճոճվում, ու ինձ վրա կախված է Միայնությունը եւ Այո֊ն, որ այնքան գրավիչ ու մոտ էր թվում, հիմա անհասանելի է։

Բայց ես քայլում եմ, Հպարտությունը պահում է հավասարակշռությունս։

Նաեւ հին ու բարի Հույսի վալսը, որ հնչում է բարդ համարների կատարման ժամանակ, ինձ ուժ է տալիս։

Ես գալիս եմ․ փորձելով չնայել ներքեւ, ու չմտածել, որ հանկարծ, մինչ ես գալիս եմ դեպի քո Հա֊ն ինչ֊որ մեկը արդեն հասել է քեզ, օգտագործելով Բարեկեցության աստիճանը։

Ինձ գնալով ավելի ու ավելի բարդ է․ ճոճում է հուսահատության քամին, ու երբ այդ ճոճքը անտանելի է դառնում, դու անսպասելի գալիս ես ինձ ընդառաջ։

Ես գցում եմ ծանր ձողը, դու գրկում ես ինձ, ու մենք ընկնում, կամ էլ թռչում ենք՝ ինչ տարբերություն, պայծառ աստղերից մեկի վրա, որ օսոստոսյան գիշներների անսահմանությունում սպասում են մեզ վառված։

―Սիրելիս, ― ասում ես շոյելով մազերս, ― ինչպե՞ս կարելի էր այդպես ռիսկի դիմել։ Դու կարող էիր սայթաքե սարսափելի Միայնության մեջ։ Հիմարիկ, ինչի՞ համար էր այդ ամենը։

― Բայց դու ինքդ սկզբում ասացիր Չէ, ու ես ստիպված եղա ռիսկի դիմել։

― Մի՞թե ասել եմ, ― զարմացար դու, ― ինչ֊որ չեմ հիշում։

թ․՝ Ս․ Պետրոսյան