Սարոյանն այսօր 74 տարեկան էր լինելու: Մահը, կարծում եմ, մեզ բռնում է մեր լուռ կամ բաց համաձայնությամբ, այսինքն երբ մեր կյանքի, գործի, նպատակի, վարքի վերաբերմամբ մեր իսկ կասկածը մեզ մի րոպե շփոթեցնում է, և ուրեմն ոչ մի կերպ չեմ կարողանում ըմբռնել, երբ սկսել եմ այս աշխարհից շատ բան արդեն հասկանալ ու շատ-շատ բաներ էլ այնպես առանց հասկանալու ընդունել, չեմ կարողանում ոչ հասկանալ, ոչ էլ առավել՝ ընդունել այդ մարդու մեծ բացակայությունը, բացակայությունը մի մարդու, որ կասկած չուներ, ում համար կյանքն ու աշխատանքը մեկ և նույն բաներն էին, ում համար, ինչպես լեռան համար՝ ծաղկելը, ջրի համար՝ հոսելը, լույսի համար՝ ծավալվելը,- ապրելը, խորհելը, աշխատելը, ձախողելը, հաջողելը, տանելը, տարվելը հոգս ու ջանք չէր, այլ ոգու և մարմնի հատկություն, հրճվանք:
1976-ին մի երկու ժամ, 1978-ին մի երկու օր իր կողքին եղա, և դրանք բախտի ամենամեծ նվերները եղան ինձ, ինչպես որ իր մահը՝ ամենամեծ կողոպուտն իմ կյանքից: Իր խոր, երկրիս երեսին կենդան ու անկենդան յուրաքանչյուրին ու բոլորին հասկացող, ընդունող ու մերժող գրականությունը, որ շատ հաճախ բառի դասական իմաստով գրականություն էլ չէր, այլ մարդու կյանք տիեզերական սիմֆոնիայից որ֊սացված մի ելևէջ, նրա թեկուզ «Հայը և հայը», «Նռնենիների այգին», «Մարդկային կատակերգության» երգանման այն կտորը, ուր երեխաների երամը խուժում է ավիրելու ծերունի Հենդերսոնի ծիրանուտը և ծառերի միջից երեխաներին հետևող այգետերը ուղղակի երեխաներից մեկն է, նրա «Գոնե մեկը», «Իմ սիրտը լեռներում է», «Կյանքիդ ժամանակը» երկար տարիների մեջ ինձ ու իմ սերնդին մեր կյանքի ամենաընկալունակ ժամանակներում դրել էին այն ուխտավորի վիճակում, որ իր մեքքային է հասել, հասել է արտասուքով ու անվերապահ հավատով և ընդունակ է իր պաշտամունքի յուրաքանչյուր խոսքը, դադարը, ծիծաղն ու բացականչությունը ներքաշել՝ ուղղակի ինչպես ծարաված հողը - անձրևը… բայց ահա անմիջական շփումը իրեն՝ իր վախճանի մասին մեզ ոչ մի ամենաթաքուն իսկ նախազգուշացում չարեց. ինքը երկրիս վրա հավերժորեն կար, և ուրեմն հավիտենական էր նաև մեր բերկրանքը իր գոյությամբ. երազում ծաղիկ տեսած երեխայի պես միշտ պիտի արթնանայինք թեթև, գեղեցիկ, խոստումնալից օրվա ինչ-որ սպասումով և հետո հասկանայինք՝ որ մեր այդ թաքուն ուրախության աղբյուրը Սարոյանի ներկայությունն է այստեղ Երևանում կամ այս աշխարհի մի այլ վայրում՝ Փարիզում, Սոֆիայում, Կալիֆոռնիայում: Չարի ու չարիքի դաժան սառնությունը հազվադեպ՝ միայն մի երկու անգամ է սողում ջերմ, բարի ու բերրի նրա հովիտ՝ ասես միայն վկայելու, թե այդ երազ հովտի՝ այդ սքանչելի Սարոյանլանդի-Սարոյանիայի-Սարոյանստանի-Սարոյանքի փառահեղ տոհմապետը աշխարհը բռնած չարիքից անտեղյակ չէ, նրա Սարոյանլանդի սահմանը մի երկու տեղ լիզում ու ձեռաց վանվում են, նրա հովտի երանելի տոհմապետը՝ ի ծնե իմաստուն, որ տասներեք տարեկանում կարող էր ձուլել իր գրական մեծ դավանանքը - «Մի կողմ ձգե Էդգար Ալան Պոն ու Էմըրսոնը, անոնց օրենքներ իրենց համար է»- իր մեծ արարման սկզբում ասես հասկացել է, թե չարիքը ինչպես որ կյանքն է փչացնում, նույնպես էլ գրականությունը կփչացնի, չարիքը չպետք է մշակույթին մոտիկ թողնել,- և այսքանը մեզ բոլորիս միաբերան ասել է տալիս, թե ինքը Սարոյանը բարի մարդ էր և թշնամի ու թշնամություն չէր ճանաչում: Կեղծիք է:
Թշնամի ու թշնամություն չճանաչող փիլիսոփան այդպես անընդհատ չէր արծարծի բարության կրակը, այդպես անընդհատ չէր ջանա արթնացնել բարությունը նույնիսկ չարի ու չարիքի մեջ: Թշնամի ուներ, և այդ թշնամին էր մարդկանց ճակատագրերի տնօրինման նորին մեծություն հավակնոտությունը կամ որ նույնն է՝ մարդկանց կյանքը իրմով փոխարինող կեղծիքը, նման կեղծիք ծնող գործիչներն ու մշակույթներն էին նրա թշնամին՝ եթե անգամ հանրահայտ անուններ էին որդեգրել թերատ մտքերի այդ կանոնացումները կամ իրենք էին հռչակված անունների ծնունդ, եթե անգամ իրենցով զանգվածներ էին վարակել ու համընդհանուր միակ ճշմարտության կերպարանք առել:
Թերիներիս, կիսատներիս, չկայացածներիս ու չկայացողներիս ներում ու սիրում էր և նույնիսկ մեծարում - չէր սիրում, ատում էր նապոլեոններին ու նապոլեոնիկներին՝ անկախ նրանից, թե այդ նապոլեոնը նստած կլիներ փառահեղ տեսքի մի մտածողի թե բանակին օժանդակող տիկնանց միության մի շքեղ նախագահուհու մեջ:
Աշխարհի վաղվա՝ ուրեմն արդեն հետքրիստոնեական բախտի մեջ ամենաառաջին նշանակություն էր հատկացնում մշակույթին, մշակույթի մեջ՝ գրականությանը, գրականության մեջ՝ իրեն, և մենք իր հետ պիտի ասենք, որ այդ այդպես է և իր հետ պիտի անհանգստանանք ու զայրանանք ազգային ու դասային խտրականություն, գերմարդ, ազգի համաշխարհային-համատիեզերական առաքելություն խրախուսող մշակույթներից, իսկ եթե մեզ թվա, որ մշակույթի դերն այստեղ չափազանցվում է, պետք է ուրեմն հիշենք, որ կես-աշխարհը երկու հազար տարով համակած քրիստոնեությունը մարդկության դարավոր փորձն էր, բայց տեսքի էր եկել գրողների ձեռքով՝ Մատթեոսի, Ղուկասի, Հովհաննեսի, Մարկոսի՝ ովքեր գրողներ էին, սովորական գրողներ, որոնց անսխալականությանը Լև Տոլստոյն այնքան էլ չէր հավատում և նստեց խմբագրելու ի մի բերելու:
Սարոյանի հետ, այո, պիտի զգուշանանք նեղմիտ, կիկլոպորեն միաչքանի՝ այսինքն միայն իր ազգային-դասային շահը տեսնող, հիտլերներ-քեմալներ-մակարտիներ ծնող-սնող մշակույթներից և Սարոյանի ձեռքբերումն արդեն անկապտելի էր որպես մեծ գրականության էություն:

Մարկեսը ասում է՝ «Բազմացե´ք, կովեր, կյանքը կարճ է»: Հետեւեք իմաստունի խորհրդին, կերեք ձեր խոտը, կշտացեք ու բազմացեք խելքից դուրս, բայց դուրս մի´ եկեք ձեր փարախի սահմաններից: Մի´ մտեք հայոց լեզվի տաճարը, մի´ շփոթեք այն ախոռի հետ:

Վայելեք սիլոս ու «ախրանա», ման եկեք՝ կոտոշներիդ ժապավեններ կապած, քարշ եկեք արեւելյան քաղաքների բազարներում եւ հաճույքով շնչեք ձեր մանկության հոտը: Փարիզ ընկնելիս՝ անպայման մտեք լիբանանյան ռեստորան ու պատվիրեք քյաբաբ, որովհետեւ ձեր տեսած Եվրոպան սկսվել է Բաքվի նախադուներից ու մեկընդմիշտ ավարտվել Աթենքի արվարձանների բանվորական ճաշարաններով: Անկաշկանդ որոճացե´ք ձեր տխմար մտքերը աշխարհի համաժողովներում, դուք անխոցելի եք: Ոչ պատասխանատվություն է պետք, ոչ հոդաբաշխ լեզու, ոչ առավել եւս՝ ուղեղ, որովհետեւ ամեն ինչի դեմ մի «սպանիչ փաստարկ» ունեք, որ կրկնում եք անցյալ, ներկա ու ապագա ժամանակներով՝ «Բա որ մեզ մորթել են», «Բա որ մեզ մորթում են», «Բա որ հանկարծ մորթեն»... Իրոք, անասնական մտահոգություն: Կովի՝ ձեր հայրենասիրությամբ ձեր հայրենիքը պատկերացրեք որպես անսահմա՜ ն յոնջայի դաշտ եւ կախգլուխ արածելով՝ գնացեք մինչեւ ռաստ կգաք անդունդի: Կովեղեն ձեր թախիծով որոճացեք կոմերիտական հորթանոցի ձեր հիշողությունները, ապա վերստին կերեք, աղտոտեք ու պառկեք թրիքի մեջ, որովհետեւ ձեր իմացած տունն ու հայրենիքը այն է, որից պիտի անասնահոտը անպակաս լինի: Երբ ձեր չանեն հոգնի ծամելուց, ձգվեք դեպի խոսափողները եւ մի մտահոգվեք չորս ոտքի պատճառով, որովհետեւ եթե ձեզ բերել են այդտեղ, ուրեմն ինչ աստիճանի պիտի իջեցված լինի խոսքի արժեքը: Բղավեք ու բառաչեք անկաշկանդ, որովհետեւ ինչ ձայն էլ հանեք, դա կլինի ազգի, հայրենիքի, ժողովրդի եւ, իհարկե, «նվազագույն ախոռի» մասին: Կովի՝ ձեր անմռունչությամբ արածեք ձեր խոտը, կերեք ձեր սիլոսը մինչը տրաքվելը, իսկ մնացածը տրորեք: Տրտինգ տվեք Հայաստանի կանաչ դաշտում, արեք ինչ անում է անտեր յոնջայի արտը ընկած անտեր կովը, բայց մի մտեք մեր հայոց լեզվի տաճարը, դա միակ բանն է, որ մնացել է մեզ:

...Աֆրիկայի զուլուսները մի սահմռկելի սովորություն ունեն, քանի որ «ադաթ» է, որ հյուրին «պատվեն» տան կնոջ անկողնով (հյուրը, սակայն, այնքան ճարպիկ պիտի լինի, որ անակնկալ հայտնվի վրանի շեմին-հյուրընկալելու պայմանն այդ է), քանի որ այդպիսի սովորություն ունեն, որպեսզի ջոկեն, թե երեխաներից ով է իրենցը, ով՝ ոչ, նորածնին դնում են իրիկունը հանդից վերադարձող նախրի ոտքերի տակ, փարախի շեմին: Ենթադրվում է, որ կովը հոտից թե ինչից պիտի հարազատին տարբերի օտարից: Այսպես էլ մենք (այդ հնարամիտ զուլուսների նման) մեր «ազգային իդենտիֆիկացիայի» համար մեր ձեռքով, մեր մանուկ Հանրապետությունը, մեր փոքր երկիրը դրինք փորձության՝ հանդից դարձող տավարի ոտքերի տակ ... Եւ, այդուհանդերձ, մի´ մտեք մեր լեզվի տաճարը, դա միակ բանն է, որ մնացել է մեզ, մնացած ամեն ինչը հարամել եք անասունի պես:

22.05.2002

Եվ վաղո˜ւց, վաղո˜ւց խո˜ր քուն է մըտած
Կյանքի տաղտուկից հոգնած իմ հոգին.
Սակայն տեսնում է մի մե՛ծ, վեհ երազ
Իմ ջի՛նջ ու մաքուր, իմ խորունկ հոգին;

Տեսնում եմ ահա՛, որ բարձունքներից
Իջնում է մի կույս լազո˜ւ թևերով,
Որ զարթնեցընե, թըռցնե հոգիս
Երկնի համբույրով, աստղերի բույրով:

Եվ տիվ, և գիշեր ես սպասում եմ,
Թե ահա կըգա կույսը դյութական,
Որ զարթնած հոգով երգեմ վեհորեն
Երազըս չըքնաղ, մարգարեական …

1902
Բաքու

Գյուղերի, դաշտերի, ճանապարհների, մարդկանց ու անասունների շնչի վրա ծանրանում է ամռան երաշտի, աշնան անբերրիության, ձմռան անփողության եւ գարնան անհեռանկարայնության թանձրացող մաղձը:

Քաղաքների լուսաբացների ու իրիկունների սառը լույսի մեջ սարսռելիորեն ահռելի ու անտեր վեր են հառնում տարիներ առաջ մեռած մեծ երկրի մեռած գործարանների ուրվականները: Անցյալի բետոնակուռ ու մետաղաձույլ ուրվականների, չքավորության գույն առած կվարտալների ստորոտներում՝ գժանոցի բակում մտահոգ ու աճապարանոք զբոսնող գժերի նման հածում են զրկանքի համազգեստով մարդ արարածներ: Այդ ուրվական-քաղաքների ուրվական-կվարտալների բնակիչները ապրում են որպես ուրվական-քաղաքացիները արդեն գոյություն չունեցող մի երկրի եւ չեն ուզում հավատալ այդ երկրի չգոյությանը: Չեն հավատում, սպասում են հրաշքի եւ հավատում են, թե այդ չեղած երկրի՝ անհոսանք, անհումք, անփող, անշուկա թողած ավերակները մի օր կաշխատեն: Եւ ամեն մի քաղաքականացված ստահակ՝ ասպարեզ գալով իր պարտքն է համարում նյարդերի կծիկ դարձած այդ մարդկանց հոգին տակնուվրա անել՝ ամեն անգամ խաբելով, թե հնարավոր է, որ այդ ուրվականները մի օր շունչ առնեն:

Մարդիկ հավատում են: Հետո դադարում են հավատալ: Հետո էլի հավատում են: Հետո դադարում են հավատալ... Այսպես՝ մի կողմից մեռնում են, մի կողմից քոչում են ընտանիքներով: Իսկ լածիրակների նորանոր ու նորածիլ բանդաներ, որ այդ երկրում կուսակցություններ են կոչվում, շարունակում են սնուցողին ու հարազատին կորցնելուց գլուխը կորցրած մարդկանց հոգին պղտորել: Այդ երկրի իշխողները, աճյուններ պղծելով, վերաթաղումները վերածել են ազգային-պետական ամենամյա ծեսի: Վերաթաղումների ծեսը այդ երկրում այնպիսի հեթանոս թափ է առել, որ վերաթաղողներին հետը զոհ մատուցելու նման, գնդակահարում եւ թաղում են հին մեռյալների նոր գերեզմանների կողքին: Այդ երկրում իրիկունները հեռուստացույց են նայում, թքում են էկրանին, բայց չեն անջատում, որովհետեւ հաջորդ պահին դատավարություն են ցուցադրելու, բացառված չէ՝ նաեւ թարմ սպանություն:

Այդ երկիրը մի անգամ ճակատամարտ է շահել եւ անսովորությունից ճակատամարտ շահելը շփոթել է հաղթանակի հետ ու, բնականաբար, չգիտի ինչպես վարվել այդ «հաղթանակի» հետ: Այդ երկիրը իր հաղթական բանակը զրկել է զորապետերից, գնդակահարել ու բանտարկել է եւ էլի արյուն է ուզում, որովհետեւ ծարավը շփոթել է քաղցի զգացողության հետ: Այդ երկրի բանակը պահում է մի հողակտոր, որի վրա ավելի քիչ բնակիչ է մնացել, քան հողը պահող զորքի թիվն է: Այդ երկիրը իրեն զրկում է վաղվա բանակից, որովհետեւ ինքն իրեն զրկում է սերունդը շարունակելու ընդունակ բնակչությունից: Այդ երկրում ոչ թե ծնողներն են պահում երեխաներին, այլ դեռահաս աղջիկներն են (մասամբ) մի կերպ պահում ծնողներին, քույրերին ու եղբայրներին, իսկ տղաները խաղաղ զորանոցներում զոհվում են նույն չափով, որքան ռազմաճակատում պատերազմի տարիներին: Այդ երկիրը չորացնում է իր դուստրերի արգանդը, կոտրում է իր արու զավակների մեջքը, զրկում է իրեն ապագայից, բայց ձեռ չի քաշում իր եղերական անցյալից: Չի մոռանում այդ անցյալը, այլ որպես նվիրական դի կրում է շալակին, որպես երկանքի քար կախել է կրծքին եւ դաժանաբար շարունակում է դնել իր սերունդների, իր երեխաների վզին:

.

16.12.2000

Կապույտից հետո և ոսկուց հետո,
Քո՛ւյր, փռվեց ահա իմ տրտմած հոգում,
Որպես երազում ապրած երեկո
Մի խամրած մշուշ մանուշակագույն...

Հիշում եմ հիմա, որ մի իրիկուն,
Ժպտալուց հետո, երբ ոսկի շղթան
Ընկավ ամոթխած գիրկը լռության
Փռվեց քո դեմքին, իմ տրտմած հոգում
Մի խամրած մշուշ մանուշակագույն...

Այստեղ, որ քայլում ենք հուլիսյան տապին,

որ գնում ենք

անծանոթ օրերի ետևից,

որ գնում ենք,

որ գնում ենք,

առանց նայելու…

առանց երկինք նայելու

և գիտենք մեր հոգու խորքում,

թաքուն գիտենք,

որ ավելի հեշտ

սրբերը մեր կողքին կիջնեն,

կիջնեն թեթևաքայլ,

քան մենք երբևէ

այս տղմոտ ոտքահետքերով

կհասնենք նրանց…

Երբ մր. Կուլինզը մտավ Նյու-Յորքի «Ուալդոլֆ-Աստորիա» հյուրանոցը իր անունն ստորագրելու և սենյակ ստանալու մի շաբաթվա համար, նրան մոտեցավ 30 տարեկան, սև մետաքս հագած մի գեղեցիկ կին, բարևեց և ուզեց հետը խոսել: Մր. Կուլինզն իր 40 տարվա առևտրական և քսանուհինգ տարվա ամուսնական կյանքում ճանաչել էր միայն երկու տեղ իր առևտրական վիթխարի տունը, 13 հարկանի որի մեջ աշխատում էին ավելի քան 10000 ծառայող, և իր ընտանեկան տունը կինը և երեխաները Մր. Կուլինզն ուներ երկու ամուսնացած որդի,որոնք ապրում էին առանձին:

Մր. Կուլինզը 60-ից քիչ մի առույգ ծերունի էր,քսան տարեկամից սկսել էր ծառայել այն միևնույն առևտրական տան մեջ, որի սեփականատերն էր հիմա: Սկսել էր նա իր ծառայությունը շաբաթական 4 դոլլար վարձով պլատֆորմի վրա իբրև ամեն բանի հասնող ճարպիկ մի երիտասարդ, և հասել էր այդ հսկա առևտրական տան տիրոջ դիրքին: 40տարվա ընթացքում կարողացել էր նա այդ առևտրական տան տերը դառնալ, նվիրելով իր ամբողջ կյանքն այդ տան տերը դառնալուն, մոռանալով ծաղիկները և կանանց:

--Ի՞նչ կարող են անել ձեզ համար,- հարցրեց մր. Կուլինզը գեղեցիկ կնոջը, երբ կինն արդեն բռնել էր նրա սպիտակ ձեռքը և հաղորդել էր նրա մարմնին այն միևնույն դողը, որն ստացել էր մր. Կուլինզը 35-36 տարի առաջ, երբ հանդիպել էր իր կնոջը:

-Ոչինչ,-պատասխանեց գեղեցիկ կինը երգող ձայնով,- ուզում էի ձեզ հետ ծանոթանալ, իմ ամուսինն էլ ձեզ նման հայտնի առևտրական էր, երբ նա դեռևս ապրում էր:

Մր. Կուլինզը մի պահ երևաց, իր կարճ հասակից դիտեց սլացիկ հասակով կնոջը, ժպտաց և՝

--Գնանք դուրս,- ասաց:

--Գնանք,- պատասխանեց գեղեցիկ կինը:

Երբ փակ ավտոն սլանում էր Հըգսըն գետի ափերով, մր. Կուլինզը և գեղեցիկ կինը ավտոյի մեջ ոչ մի խոսք չէին փոխանակում: Գեղեցիկ կինը կծկվել էր մարմնով փոքրիկ ծերունու գրկում: Երբ վերադարձան «Ուալդորֆ-Աստորիա» հյուրանոցը, մր. Կուլինզը մոտեցավ ստորագրության տետրին և ստորագրեց.

--Տեր և տիկին Ու.Ա. Կուլինզը:

Նրանք բարձրացան սենյակ:

Երկու ժամից հետո մր. Կուլինզն իջավ դահլիճ, մի հեռագիր խմբագրեց և ուղարկեց կնոջը ըստ տարիների սովորություն.

«Առողջ եմ, գործերս մի շաբաթից կվերջացնեմ և կվերադառնամ.

Բյուրավոր համբույրներ

Ինքն անձամբ տարավ հեռագիրը դիմացի դեղատան մեջ գտնված հեռագրական բաժինը, որպեսզի հյուրանոցի ծառայողները չիմանային, թե իր կինը հետը չէր գտնվում հյուրանոցում: Մի քիչ հետո գեղեցիկ կինը, որ տիկին Ջեպմեն էր կոչվում, շորերը փոխած իջավ դահլիճը, մի գաղտագողի շնական ակնարկ նետեց հյուրանոցի կառավարչին: Կառավարիչը ժպտաց: Տիկին Ջեպմենը դուրս եկավ, նստեց ավտոն և կորավ վիթխարի քաղաքում:

Մր.Կուլինզը հեռագիրը տալուց հետո շտապեց իր առևտրական գործին:

Նա ավելի քան 2000000 դոլլարի ապրանք էր գնելու իր առևտրական տան համար Նյու-Յորքի զանազան մեծաքանակ ընկերություններից: Երբ նա առաջին անգամ մտավ ՈՒուլուորթ շենքը 5 և 10 սենտանոց ապրանքներ գնելու, զգաց, որ տիկին Ջեպմենը մտքից չի հեռանում, հիշում է նրա ձայնը: Սիրտն ուզեց անմիջապես վերադառնալ հյուրանոց, բայց սովորությունը նրան մղեց դեպի առևտուրը, և թեկուզ նա կարծում էր, որ դեպի հյուրանոց է վերադառնում, բայց խոսում էր ՈՒուլուորթի վաճառողի հետ: Իր որոշման համաձայն մր. Կուլինզն շտապեց երեք ընկերությունն այցելել:

Տիկին Ջեմպենի ավտոմոբիլը կանգնեց Հըդսըն գետի ափի մի վիլլայի առաջ, դրսի երկաթյա դուռը բաց արեց, ծաղիկներով եզերված փոքրիկ կածանից անցավ և երբ մոտեցավ վիլլայի մեծ դռանը, երկու նեգր դուռը լայնորեն բաց արին, և տիկին Ջեմպենը մտավ ներս ու բարձրացավ ուղիղ մր. Հոպկինսի ննջասենյակը:

Մր. Հոպկինսը մի ծերացած կապիտալիստ էր, որ քաշված առևտրական կյանքից ապրում էր այդ վիլլայում և տառապում էր անքնությունից: Մր. Հոպկինսը իր կնոջը և երեխաներին ուղարկել էր Գերմանիա,Վիսբադեն քաղաքը և ինքն այդ վիլլայում որոնում էր քնելու միջոցներ:

Տիկին Ջեպմենը գնում էր մր. Հոպկինսի մոտ, օրական երկու ժամ նրա գլուխը շփում, որպեսզի շփման այդ հեշտանքի տակ մր. Հոպկինսը քնի: Տիկին Ջեպմենը մեկ-մեկ մր. Հոպկինսի չորացած և ոսկրացած մարմնին ալկոհոլ էր քսում: Այդ բոլոր գործողությունը կատարվում էր պրիմիտիվ անմեղությամբ, որովհետև մր. Հոպկինսը վաղուց մոռացել էր իր անասուն լինելը:

Երբ երկու ժամը վերջացավ, տիկին Ջեպմենը ոտի կանգնեց, հոգնած և ձանձրացած, առանց աղմուկի վերցրեց սեղանի վրա դրված 1000 դոլլարի չեկը և հեռացավ չխանգարելու համար մր. Հոպկինսի քունը:

Մր. Հոպկինսն իր քարտուղարի միջոցով նամակ էր գրում Վիսբադեն, իր կնոջը, որ բժիշկներին հաջողվեց մի քնաբեր դեղ գտնել, և ինքը վերջերս քնում է:

Երբ տիկին Ջեպմենը վերադարձավ «ՈՒալդորֆ-Աստորիա» հյուրանոցը, մր. Կուլինզն արդեն վերադաձել էր և իրեն անհանգիստ էր զգում Ջեպմենի ուշանալու համար:

Մր. Կուլինզը գրկեց տիկին Ջեպմենին, և մինչև կեսգիշեր չքնեցին նրանք: Տիկին Ջեպմենը մր. Հոպկինսին քնեցրեց, իսկ Կուլինզին չթողեց, որ քնի:

Մի շաբաթը լրանալուց հետո մր. Կուլինզը հայտնեց տիկին Ջեպմենին, որ իր առևտրական գնումները վերջացել են, և պետք է մեկնի: Տիկին Ջեպմենն առանց պատասխան տալու տխրեց, և մր. Կուլինզը նշմարեց, որ տիկինը երկու կաթիլ արցունք է կախել սև և խոշոր աչքերից: Մր. Կուլինզը խոստացավ նրան շուտով վերադռնալ առևտրական գործերի պատրվակով ու մի քանի օր ևս անցկացնել իր հետ և խնդրեց նրանցից իր հասցեն:

Հասցեի կարիք չկա, պատասխանեց տիկին Ջեպմենը, ես կիմանամ, թե դուք երբ կլինեք Նյու-Յորքում:

Մր.Կուլինզը չստիպեց, որովհետև ճիշտ էր տիկին Ջեպմենը: Երբ մր. Կուլինզը Նյու-Յորք էր գալիս, իր գալուց երկու օր առաջ իր պատկերն էին հրատարակում Նյու-Յորքի թերթերը և հայտարարում նրա գալը:

Տիկին Ջեպմենը հրաժեշտ տվեց մր. Կուլինզին և հեռացավ հյուրանոցից:

Մր. Կուլինզն իր փոքրիկ պայուսակի մեջ տեղավորեց շապիկները, օձիքները,գուլպաները, թաշկինակները և թղթերը, էլեկտրական կոճակը սեղմեց,որից հետո անմիջապես նեգր տնկվեց իր առաջ:

Տար պայուսակը ներքև, ես գնում եմ:

Շատ լավ, ասաց նեգր բռավ:

Մր. Կուլինզը մի քանի րոպե հետո իջավ ներքև և հյուրանոցի կառավարչից խնդրեց իր հաշիվը:

Հյուրանոցի կառավարիչը ժպտուն դեմքով ներկայացրեց նրան հաշիվը 250000 դոլլար:

Մր. Կուլինզն ապշեց. մի շաբաթ և 250000 դոլլար ծախս:

Խնդրեմ, այս ծախսերի մանրամսները տվեք ինձ, ասաց մր.Կուլինզը խիստ և խորապես վրդովված տոնով:

Հյուրանոցի կառավարիչը դուրս բերեց հաշիվների մանրամասնությունները` «տիկին Կուլինզի» ստորագրված ստացականներով: Դրանցից հետո պարզ եղավ մր. Կուլինզի համար, որ «տիկին Կուլինզը» գնել է ադամանդներ, մարգարիտներ, մանյակներ, 15 - 20 տեսակ շորեր և այլն:

Մր. Կուլինզն ուզեց ասել, որ այդ կինն իր կինը չէր, այլ մի պատահական կին, բայց հիշեց, որ ստորագրության տետրում գրել էր՝

«Տեր և տիկին Ու.Ա.Կուլինզը»:

Մր.Կուլինզը մի րոպե կծոտեց իր շրթունքները, հանեց իր գրպանից չեկի տետրը, 250000 դոլլարի չեկը գրեց և դուրս եկավ հյուրանոցից:

Հյուրանոցի կառավարչին անմիջապես մտավ հեռախոսի բուդկան և զանգահարեց տիկին Դորոթի Ջեպմենին:

-Հըլո, հըլո, Դորոթի, ծերունի հիմարը մեկնեց, չեկն ստացա,- և սկսեց շնականորեն հռհռալ հեռախոսի բուդկայում:

Շենքը մեխված է փողոցին։ Ամենավերևում Քադն է։ Փողոցը երբեք ձայնը չի կտրում։ Ամեն երեկո Քադը ցավացող ոտքերով դուրս է գալիս պատշգամբ։ Խռովկան քաղաքն ամեն երեկո ապտակում է նրան ու ամոթանք տալիս իրեն չնկատելու համար։ Քադը ամաչում է և բանտարկվում տանը։ Սկզբում նա փորձում է քաղաքի հետ լեզու գտնել, բացատրել իր հոգնածության պատճառները, բայց քաղաքի համառությունը երկար է տևում, խոհանոցում եռացող ջրինը՝ կարճ։ Ջուրը բրինձ է ուզում, հետո սոխ ու կարտոֆիլ, հետո աղ ու պղպեղ, հետո ձու և կանաչի։ Խոհանոցը համբերել չգիտի, խոհանոցը բանականություն չունի։ Իսկ քաղաքն անվերջ նեղանում է։ Հաջորդ երեկո Քադը քաղաքին համոզում է, որ իր և խոհանոցի հարաբերությունները նեղ ստամոքսային են՝ ոչ մի լուջ բան, ինքը մի քիչ լարված է՝ ուտել է ուզում, ընտանիքը աշխատանքից հետո հոգնած է՝ սնվել է ուզում։ Բայց քաղաքը գիտի ստամոքսի լայնացման մասին, ուստի իրենց կապը համարում է վտանգված։
-Մենակ եմ ես, մենակ է իմ աջ ոտքն ու իմ ձախը, մենակ է գլուխն իմ ու երկար ժամանակ լռող իմ բերանը։ Մենակ է քաղաքը անգամ․․․

Քադը որոշում է լքել բնակարանն ու մի քանի օր ման գալ քաղաքից դուրս։ Զանգում է ընկերոջն ու երկուսով դուրս են գալիս։ Նստում են գնացք։ Հսկիչը պատռում է տոմսերը, խնդրում տեղավորվել կապ չունի՝ որտեղ։

Գնացքն անունով արագընթաց է, բայց երկու ժամ է՝ ճեմում է։ Ներսի մարդիկ նստած են ցաքուցրիվ, միմյանց հանդեպ անտարբեր, բայց միասնական աղմուկով։ Երկու կին են, որ պահում են ճանապարհին ծանոթանալու քաղցրությունն ու իրենց մտերմությունն ամրապնդում թոռնիկների նկարները ցույց տալով։ Նրանք զրուցում են հարմարավետ կոշիկների ու Դե վիտամինի պակասի մասին. գոհ են իրարից։ Քադի ընկերը կողքին ձանձրանում է, ասում է՝ Քադը 40-50 տարեկանի հագուստով է ու մեծ է երևում։ Քադը չի վիրավորվում։ Նա նայում է ճանապարհին ու հիշելու հետաքրքիր քիչ բան է գտնում։ Դիմացի նստարանի ծնողը մի աթոռ է կիսում որդու հետ ու գիրք կարդում։ Քադը ժպտում է տեսանելի սիրո համար, բռնում ընկերոջ ձեռքն ու հիշեցնում սիրելու մասին։ Ընկերը սեղմելով արձագանքում է։

Քադի ընկերը վիրավորելու աստիճան քնում է։ Քադը մնում է մենակ։ Նրա կողքին ավելանում են երիտասարդը, որը խոսելու կարիք ունի և իր տատիկը։ Վերջինս մեկումեջ դանթում է ապակուն հենած ձեռքի վրա։ Քադը աշխարհից մի բան է ուզում։ Զրուցել։ Քադը աշխարհից շատ բան է ուզում։ Անձրևը ծորում է ապակուն, ու ամայի է տեսարանը։ Քադը լցվել է խոսելու ցանկությամբ, ու ոչ ոք նրան մարդատեղ չի դնում։ Թվում է՝ սիրտը հիմա չդատարկված միզապարկի պես կպայթի։ Ոտք ծակող խոտեր են գնացքի դրսում։ Մի պողպատե արտաքինով ամերիկացի է գնացքի ներսում։ Երիտասարդը Քադի հետ խոսում է ամերիկացուց։ Քադը փնտրում է խոսակից։ Տատիկը թոռանը, որ վաղուց անկախ երիտասարդ է, համոզում է ջուր խմել ու քնել։ Տատիկը չի ուզում հետ մնալ խոսակցությունից և չի ուզում նաև՝ թոռը ջրազրկվի։

Մեկի ոտքերը քրտինք են բուրում։ Քադը ուզում է՝ պողպատի դեմքով ամերիկացունը լինի։ Հասնում է իրեն․ քաղցր է առաջարկում՝ զնգում է, չիփս է առաջարկում՝ զնգում է, առաջարկում է խաղալ՝ զնգում է ու հիշեցնում իր պողպատ լինելու մասին։ Պողպատները չեն ուտում՝ համազուրկ են, չեն խաղում՝ խաղազուրկ են։ Պողպատե դեմքով ամերիկացին վեր է ընկել տեղում, իսկ նրա բացակայող դեմքը մեկ մտնում է զուգարան ու քաշում ջուրը, մեկ՝ բացում ծորակն ու լվացվում։ Դեմքը թառում է Քադի ուսերին, անհանգստացնում նրան։ Քադը ուզում է դեմքը վերադարձնել տիրոջը։

Մոծակները գիշերը տեղը տեղին օգտվել են տատիկ ունեցող երիտասարդից, ու նրա ձեռքը քոս ընկածի պես չի անջատվում մարմնից։ Նրա լեզուն չի բանտվում բերանում, բայց և չի խոսում կարգին բաներից։ Քադը փորձում է ազատվել նրանից ու նայում է գնացքում այլ նստածների։ Քադը ապշում է։ Հիտլերն է։ Ո՞նց թե։ Մի քիչ երկարած բեղերով։ Անյպես է քնել, որ չճանաչեն։ Կուչ եկած ու կոմպլեքսավորված մարմնով։ Նրա երբեմնի հաղթականությունը փափուկ բարձի պես հետույքի տակ է առնվել ու տրորվում է ճանապարհը լավ չգնացող գնացքին հավասար։ Հիտլերը իրեն զգացնել չի տալիս։ Բայց հո վերարկուն ակնհա՞յտ է։ Ասում են՝ երբեք չի հանում։ Հիմա նա, որ արթնանա, կլռի իր մասին, անունը հարցնեն՝ կասի մի բան, ազգությունը հարցնեն՝ կասի հայ եմ, ամերիկացի եմ, թուրք չեմ։ Մտածում է Քադը։ Թվում է՝ նրանից բացի մեկ էլ մոծակներն են Հիտլերին տեղը բերել։ Կծելիս իրեն մի քիչ խնայել են՝ ուշ ուշ է քորվում։

Քադը սպասեց։ Հիտլերն արթնացավ, պողպատե դեմքով ամերիկացին նրան չճանաչեց ու զնգաց նույն նշանակությամբ՝ դատարկ, միատոն, անասելիք, պողպատահունչ։ Հիտլերը վարակվեց տատիկից ու դանթաց մի քիչ։

«Վախ փակ տարածությունից։- համոզվեց Քադը,- Կլաուստրաֆոբիա։ Աչքերը փակում է, որ զգացնել չտա։ Գնացքի խցիկն իր համար չափազանց փոքր է ու մատնող։ Ինչպե՞ս չէի գլխի ընկել»։ Գնացը տարիքն առած կնոջ պես քստքստում է, մեկ աջ տալիս, մեկ՝ ձախ։ Գնացքի մարդիկ կարդում են, սնվում, քնում։ Նրանցից ոչ ոք Հիտլերին չի նկատել։ Քադը բարձրաձայն ժամն է հարցնում։ Հիտլերը բացում է մի աչքը և նայում ժամին՝ մի ժամ տասը րոպեից կհասնենք։ Տասը րոպեից։ Գերմանամետ ճշգրտություն է։ Տասը րոպեից։ Քադին սառը քրտինք է պատում։

-Շնորհակալ եմ։ Համ էլ ողջույն,- ասում է Քադը,- գնացքը Ձեզ չի՞ ձանձրացնում։

-Ողջու՛յն, ամենևին։

-Տեղացի՞ եք։

-Ո՛չ։

-«Ի՞նչ ռիսկի տեր է։ Ուղիղ ասում է՝ ոչ»։

-Կընկերակցե՞ք ինձ, ընկերս քնած է, երկար ժամանակ է՝ նստած եմ։ Գնա՞նք ծխարան։

-Գնանք, ինչու՝ ոչ։

-Երկա՞ր ժամանակ է՝ ծխում եք։

-Վերջերս եմ սկսել։ Ինչու՞։

-Հավանաբար մինչ այդ մտածում էիք՝ ծխախոտը հնդկացիների վրեժն է սպիտակամորթներից։ Ու չէիք ծխում, չէ՞։

-Չէ՜։ Մտածում էի չվնասել առողջությունս։ Հիմա էլ կորցնելու բան չունեմ։

-Ինչու՞, որովհետև բոլորը կարծում են՝ մեռա՞ծ եք։

-Ի՞նչ տարօրինակ հարցեր եք տալիս։

-Օ՜հ, ներեցեք, ներեցեք։ Ի՞նչ նախասիրություններ ունեք։

-Բոլոր առողջ տղամարդկանց նման սիրում եմ ֆուտբոլ, երաժշտություն, գրականություն և կին։

-Սպասե՛ք կռահեմ,- գուգլում է Քադը,- Ֆուտբոլում՝ Շայկեն, գրողներից՝ Կարլ Մայնը, իսկ երաժշտության մեջ կարծում եմ Րիխարդ Վագներն անգերազանցելի է։

-Ի՜նչ եք ասում։ Նրանցից ոչ ոքի չեմ ճանաչում։

-Հըմ, ես առաջարկեցի, բայց ծխախոտս վերջացել է։ Դուք չէի՞ք․․․

Տղան, որ փռշտում է Քադից աջ, ստիպում է նրան կտրվել գործից ու իրեն առողջություն մաղթել։

-Վերջին երկուսն է, մեկը՝ Ձեզ, մեկն էլ ինձ։

-Շնորհակալ եմ։ Այս ի՞նչ ծխախոտ է, անծանոթ է։ Հի՜ն է երևում։

-Պարլամենտ է սովորական։ Սիլվեր։ Գրպանումս թրջվել էր անձրևից։ Արևի եմ տվել գույնը գցել է։

-Հա՜․․․ իսկ ի՞նչ գործով եք եկել։

-Ճամփորդում եմ էլի։

-Իսկ ինչու՞ չեք վերադառնում Գերմանիա։

-Չլինի՞ մենք ծանոթ ենք,- զարմացավ Հիտլերը։

-Հնարավոր է,- ժպտաց Քադը։

-Ես խիստ մոռացկոտ եմ վերջերս դարձել։

-Ձեր տարիքը դա թույլ է տալիս։ Ասում եք՝ ինչու՞ չեք վերադառնում։

-Անձնական պատճառներ ունեմ։ Եկեք վերադառնանք խցիկ։ Գիշերը լավ չեմ քնել, արժի մի փոքր էլ աչք կպցնել։

Քադի սիրտը պայթում էր վախից ու հաճույքից։ «Ում ասեմ՝ չի հավատա»։

Ամերիկացին ականջակալով է ծնվել, ու ականջակալով էլ պատրաստվում է մեռնել։ Երևի։ Տատիկ ունեցող երիտասարդը դատարկ ջրից դատարկված շիշը խփում է պատին։ Քնել չի կարողանում, բայց և չի ասում բարի լույս խոսակցությունը շարունակելու համար։

Քադը աչքը թեքում է, թե չէ՝ ամերիկացին չքանում է։

«Գնացել է դեմքի հետևից»,- մտածում է Քադը։

Քադի ընկերն այդպես էլ չի արթնանում։ Գնացքը հասնում է վերջնակետին։ Հիտլերը դուրս է գալիս։ Քադը հուսահատ վազում է ետևից․

-Մնաք բարով, Հի՛տլեր։

-Մնաս բարով, Քա՛դ։

Թուքը երբեք չի բերիլ մեծ վընաս,
Թե որ կյանքում երկու երես ունենաս.
Մեկ երեսին ի՜նչքան ածեն թուք ու մուր,
Մյուսը կըմնա մի՜շտ մաքուր…