
Պարույր Սևակ
Կեսգիշերային բնանկար
06,12.II.1964թ.
Երևան

Սիպիլ
Օլուճագի անծանոթուհիս
Ա
Երբ Գաղատիա էինք, գարնան մեջ շատ իրիկուն Օլուճագ կ՚երթայինք, կը նստեինք ճամբուն եզրը շղթայի մը պես երկարող մանրիկ քարաժայռերեն մեկուն վրա, դիտելով վարը, շատ վարը սփռված արտերու, մարգերու տափարակ տարածությունը, որոնք մերթ թավշային կանանչությամբ կը փռվին գետինը, մերթ խունկի պես դեղին՝ մարմրած գլուխներ կ՚երերցնեն հովին դեմ, և տեղ տեղ նոր փորված կարմիր հողը կը կտրե, կը կտրտե զանոնք կոհակի ելևէջներով: Հետո բանջարեղենի ածուներ բաց կամ մութ գույներով զատված իրարմե. հոս քառակուսի, հոն կլոր, քիչ մը անդին բազմանկյուն ձևերով մեջե մեջ մտած, և ծառեր. սաղարթներու եզական խաղապատում մը, նորածիլ թուփերու փունջ մը պսակի պես բոլորված, և ուռենիներ, ուռենիներ շատ մը, կոխելով իրենց մելամաղձոտ բանաստեղծի ուղեշները այդ դդումե ու վարունգե բաղկացյալ ծայրահեղ կերպով հասարակ բուսականության մեջ:
Այդ ուռենիներուն տակ կուգան կը նստին, իրիկվան դեմ, եկեղեցիեն դարձին, Գաղատիո ժամասեր տիկինները, մինտերը քղանցքներուն տակ, ոտքերնեն մինչև գլուխնին ճերմակ սավաններու մեջ փաթթված՝ ուրվականներու պես խլրտելով տերևներու ետին, ամպերիայի կամ օղիի գավաթները լեցնելու, և չորացած ոստերու պզտիկ խարույկներուն առջև՝ իրիկնադեմի անհրաժեշտ խայվեն պատրաստելու համար:
Ճամբուն ձախ եղերքեն վազելով կ՝երթա թափաքանե գետը օձի մը պես գալարվելով, լայննալով, երկննալով, ամփոփելով իր օղակները, արդասավորելով իր ընթացքին մեջ երկիրը, մատակարարելով գրեթե բոլոր քաղաքին ջուրը, և տարաշխարհիկ ծովու մը ճաշակ տալով մեզի, որ օրերվ բաժնված մեր գեղեցիկ Մարմարային, կարոտը կը քաշենք անոր:
Գարունեն կսկսի քաղաքացիներուն անհատնում անցուդարձը այս ճամբուն վրա՝ իրենց ամարանոց այգիները երթեվեկելու համար, և ամեն վայրկան հորիզոնը կը կտրե ձիերու, ջորիներու ջոկատ մը, որ քաղաքեն գյուղ կը փոխադրե ամարաստաններու պիտույքը:
Ամբողջ ընտանիք մը զոր պզտիկ էշ մը իր վրա վերցուցած կը տանի. կողմնակի կախված երկու հեյպեներուն մեջ թխմված մեկ քան փոքրիկ տղաք, մայրենին որ եջտեղը կը հեծնա դիեցիկ մանկիկը գիրկը, կողովի մը մեջ մեյ քանի կատուներ ղարմացած աչվըներ պտըտցնելով իրենց շուրջը և փետուրի պես խոշոր պոչերին կախելով իրենց ցանցակերպ վանդակեն դուրս: Հայրն ալ հոն է էշուն սանձեն բռնած՝ առաջնորդելով անոնց դեպի հեռավոր այգիի մը ախոռը:
Այս խումբին քով կուգա կանցնի հանկարծ Գաղաատիո աղնվապետության նուրբ ծաղիկը. ծիրանագույն ոսկեճամուկ թամբերով երիվարներ, որոնք դպրոցեն կը դարձնեն մեծ հաճի Ակոշ կաս հաճի Արթյուշ աղայի մանչերը նեղ էնթարիներու մեջ սեղմված, և աղջիկները ճերմակ մուսլինե լաչակնին հովին տված: Առջևեն կերթա հայրերին նորաձևության համեմատ խոշոր ջորիի մը վրա հեծած, և սպասավորներ դարձյալ ձիերու վրա տանելով տան ուտեստը: Գետեզերքեն կը հասնի լվացարար կանանց փայտե թակետան կանոնավոր թափրտուքը՝ «չա՜ք, չա՜ք», որով ճերմակեղենները կը ծեծեն մաքրելու համար, անոնց խոլ ճիչերը ղորս կը կրկնեն դիմացի ապառաժները իրենց անշարժ դիտողի դերեն ձանձրացած՝ խառնվել ուզելով այդ կիսամերկ կանանց գործունեության, ինչպես չարաճճի տղաներ որ՝ մեծերուն խումրեն արտաքսված ՝ հեռվեն անոնց խոսքերը հեգնությամբ կրկնելով կզբոսնուն:
Բայց հակառակ այս շարժումին ու բազմության, անբացատրելի դանդաղություն մը կա ամեն կողմ. ձիերուն վազքը մարդոց քայլվացքին պես՝ ծառերուն պես ծածանումն ալ թռքաներուն ելևէջին պես ծանր է: Քնացող բան կա օդին մեջ, զոր կ’զգաս ծայրագույն ոգևորության միջոցն անգամ, միօրինակություն մը, զոր կդնես իրենց զգեստների սկսյալ մինչև իրենց նայվացքին մեջ, ու կը ձանձրանաս մահու չափ:
Այս ընհանուր տափակության մեջ՝ իրիկուն մը նորություն մը հանդիպեցավ աչքիս. երիդասարդ կին մը, որ եկավ՝ անցավ մեր առջևեն արագաքայլ, առանց իր շուրջը դիտելու. կարծես Բերայի Պուլվարին վրա կը ճեմեր եվրոպացիի մը համարձակ քայլվացքով, և մեր աչքերուն անսովոր այդ աշխույժը տարօրինակ կերպարով սիրուն կերևար ճերմակ ճարին տակ, զոր գլխուն առած էր ան ալ մեզի պես: Հետաքրքիր եղա ով ըլլալը գիտենալու, ր ըսին թե Կյուրինցի վաճառականի մը կին է, որ երեք տառի ի վեր Պոլոսեն եկած Գաղատիա կը բանակեր:
Երկու օր ետքը վերստին հանդիպեցա անոր միևնույն ճամբարուն, և այս անգամ դեմ առ դեմ ելլնելով ուշադրությամբ դիտեցի զինքը. բնավ գեղեցիկ չէր. ճակտեն առնված և ասեղով մը կզակին տակ միացած ճերմակ սավաին մեջ՝ չոր, թուխ ու գունատ դեմք մը, երկար ու նիհար ձվաձև մը, որուն մեջ փոսը ինկած մութ կապույտ աչվնկերը աղավոր ըլլալ կը կխոստանային՝ սև հոնքերուն տակ՝ եթե քիչ մը պակաս տրտմություն ունենային: Ուրիշ ոչինչ, և ասաց գնաց:
Տգեղ է եղեր, ըստ ինքնիրենս, բայց իռ դեմքը տպավորություն մը թողուց վրաս, տարտամ համակրության պես բան մը, որուն պատճառը թերևս պոլոսոցի ըլլալն էր միայն: Ա՛լ այնուհետև միշտ կ’զբաղվեի իրմով. հեռվեն կը ճանչնայի զինքը, կ՚սպասեի իրեն, և ընկերներիս հետո կիյնային: Քուկինդ կուգա կոր, անծանոթուհիդ երևան չելավ,ըսելով:
Քանի մը շաբաթին մենք ամարանոց ելանք, և ա՜լ իր վրա չխորհեցա:
Բ
Աշնան վերջերը, երբ քաղաք իջանք, սովորականեն ավելի սիրուն գտա Գաղատիան. այգիներու միայնությունեն զզված՝ լերկ ընդարձակդաշտերու լռին խախաղությունեն հափրցածքիչ մը շարժում ու իրարանցումը կը փնտրեի և քաքաքին շաղախով շինած խիտ խիտ տուները, խորդուբորդ նեղ թողոցներու մեջ անդադար պտըտացող ջռկիրներու պոռչտուքը, իրիկունները՝ կորսված կենդանիները փնտրոց մունետիկին թախծական աղաղակն անագամ անախորժ չէին գտներ հիմա: Ինծի ընտանի եղածծ սովորությանց դարձած ըլլալու պես զգացում մ՝ունեի, ցուրտը մոտեցած ատեն տունս մտնելու նման գոհունակությում մը և կռնկի վրա բաց դուռներուն առաջին գուլպա պառավներուն սիրալիր հրավերները, «աճուխ պույո՛ւր» ու երշիկ ծեծողներուն գլուխ պայթեցնող աղմուկը առաջվան չափ չէր նեղեր զիս:
Այս միամիտ հաճույքս նախազգացումն էր անշուշտ ինծի սպասող ուրախության. վասնզի նույնձմեռը անակնկալ ընկերություն մ՝ունեցանք հանկարծ: Պոլսեն երկու նոր հարսեր եկեր էին, երկունքն ալ լավ ընտանիքի աղջիկներ, գերմանացի երկրաչափը իր կնոջը և շատ սիրուն մեկ աղջկանը հետ, պուպրիկի դեմքով քսան տարեկան ալմանուհու մը, որ հիանալի կերպով դաշնակ կը զարնե կըսեին. հետո տեղվույն անգլիական հյուտոսին ընտանիքը, որ հակառակ իևենց սովորության՝ իջած էին այգիեն ձմեռը քաղաք մը անցնելու համար, նաև Պոլսո ծանոթներես հայ երիտասարդ մը՝ Զարեհ Էֆենդի, որ Ռեժիի տեսչության պաշտոնով եկած էր, և որ իր ազնվությամբ, աշխարհիկ մարդու կը կատարյալ քաղաքավարությամբը և մտքին բարձրագույն զգացմամբը, ամենուն համակրությունը գրաված և գլխավոր հրապույրներեն մին եղած էր մեր փոքրիկ ընկերություն:
Շաբաթվան բոլոր երեկույթները բաժնեցինք մեր մեջ, հետևելով տեղացվոց, որոնց համար գիշերները օթուրմանի ընդունելու սովորությունը օրենքի կարգ անցած է: Ժամը երկուքեն սկսյալ մինչև լույս փողոցները լեցուն են լապտերներու շարժուն համաստեղություններում ու ճչացող տղոց վայնուսուններով, ղորս օրորոցեն խլելով` կ`առնեն կը տանին հետերնին իրարու տուն, թոնիրին ծանր բալաներուն մեջ կծկտած ուտելու, խմելու և սքամպիլ խաղալու համար, մինչ դուրսը փոթորիկին մեջ՝ գիշերազվարճ հելվաճիներու, պյորեկճիներու ժխորը ձյունին բուքին դեմ կը կռվի առանց անհավատարիմ ըլլալու երբեք տեղական դանդաղության մեծ օրենքին:
Մենք մեզի համար տարբեր միջավայր մը ստեղծած էինք, սակայն. Պոլսո ու Եվրոպայի գաղթականությամբ համեմված պզտիկ տաքուկ մթնոլորտ մը, զոր կազմակերպող տարրերում ներդաշնակության գաղտնիքը միմիայն իրենց զարգացման մոտավորության մեջ կարելի է գտնել: Ճաշակներով ու սովորությամբ այնքան տարբեր իրարմե, իրարու ազատությունը հարգելով կրցած էինք համաձայնիլ մեր երեկույթներուն մեջ հյուրընկալելով յուրաքանչյուրին հաճելի զբոսանքը:
Արք ընդանրապես թղթախաղով ժամանակ կ՝անցնեին, ոմանք ալ նարտը կը խաղային տիկիններեն մեկ քանին ձեռագործի սեղանին շուրջ կը հավաքեին. ուրիշ անկյուն մը մեկ քանիներ լրագիր կը կարդային, իսկ ես մեկ երկու բառթի պեզիկե ետքը խոսակցության կեդրոնին մեջն էի միշտ, ուր կուգային կը միանային ամեն անոնք, որ մտքի հաճույքները ամեն հաճույքե վեր կը դասեին: Զարեհ էֆ. մեր տրամադրության տակ դրված էր իր ճոխ գրադարամը, նաև շատ մը եվրոպական թերթեր ու հանդեսներ միշտ անսպառ նյութեր մատակարարելով մեր խոսակցության:
Գաղատիո ընդարձակ սրահները՝ որոնցմե բարեբախտաբար ամեն տուն ունի գետնահարկին վրա սոֆա անունով, և, որոնք բաղնիքի մը ներքնագավիթին գաղափարը կուտան իրենց բարձր ձեղուններով, շատ հարմար կուգայի մեր զանազան զվարճություններուն:
Հինգշաբթի գիշերները միայն երկրաչափին տունը կը միանային ներ ամենուս ճաշակները գերազանց վայելքի մը մեջ երբ դաշնակին մոմերը կը վառեին և Նելլի՝ իր անթառամելի ժպիտը փոքրիկ շրթունքներուն մեջտեղը՝ կելլեր ձեռագործի սեղանին առջևեն ու կարմիր թավիշե կլոր աթոռակին վրա կանցներ, պտըտցնելով իր վարդագույն երկար մատները դաշնակին ստեղանց վրա: Վեպեռ, Վակնեռ, Շոբեն, Մոցառդ, Մենտելսր, իր երկրին բոլոր հոյակապ հանճարները կառգավ կուգային կանցնեին այդ երազի ստվերներու պես թեթև ու մոգիչ ձեռքերուն տակեն, որոնց դյութական արվեստին ազդեցության ներքև կախարդվաց կը մնայինք ժամերով:Ամեն մեկերնիս մեր հոգիին մեջ զգալով անցյալի մը, հիշատակի մը խլրտիլը, և սրտերնիս ձայնի մը, վանկի մը անհունության մեջ միացած, կարծես իրարու փարած կսպասեինք ավելի ուժով շնչելու համար երաժշտությունը որ օդին մեջ կը թռչեր, կուլ տալով անոր կտորտանքը. ժողվելով անոր հյուլեները, ինչպես անոթի տղա մը, որ իրեն քիչ անգամ տրված կարլանդակի կտորին փշրանքը կը հավաքե գետնեն:
Եվ այն գիշերը բռնված ատենիիս ալ ավելի մոտիկ կղդայինք ինքզինքնիս իրարու մեր հիշատակներուն զարթումով պանդխտութըան ավազանին մեջ միատեղ մկրտված, և մեր կարոտի ու զրկումի նվիրական ցավերով ամենքս քույր եղբայր եղած:
Գ
Անգամ մը Անգիլո Հյուպատոսին տունը հավաքված էինք: Տիկինը իմացուց թե այն գիշեր պիտի ներկայացներ մեզի նոր բարեկամուհի մը, որ իր այգիի դրացուհին էր: Մեծ գովեստով խոսեցավ անոր վրա, ապահովելով զմեզ թե շատ գոհ պիտի մնայինք անոր տեսակցութենեն:
Ի՞նչ կը հուսանք որ ըլլա տիկինին բարեկամւհին, հարցուց Զարհե էֆենդի ցած ձայնով: Լավ տանտիկին մը, առ առավելն բարի մայր մը իրեն պես, պատասխանեցի զավակ չունեցողի ցուրտ շեշտով մը, բայց երբեք մտքի ընկեր մը մեզի համար:
Իմ կարծիքս ալ այդ է:
Ու սկսանք պեզիկ խաղալ:
Միևնույն վայրկյանին սրահին դուռը բացվեցավ, և կրնաք երևակաել զարմանքս, երբ երբ ըսեմ օլուճագի անծանոթուհիս էր, որ ներս մտավ իր ամուսնույն ընկերացած: Քառասունը անցած մարդ մը կունտ ու կլոր, ինչպես կ՝ըսեն ռամկորեն, իր ամբողջ դիմագծության վրա ունենալով խիստ ու խրոխտ բան մը, զոր բնությունը ակամա շնորհոր էր իրեն՝ կարծես ծիծաղելի կերպարանք մ՚ունենալե արգիլելու համար:
Իսկ կինը, բարձրահասակ, նուրբ, իր մութ գույն հագուստներուն մեջ առանց պչրանքի, նույնիսկ առանց գիշերվան արդուղարդի մը անրաժեշտ եղած սովորական սեթևեթին, կես կոճկված ժաֆե մը, անհոգնությամբ վերցված մազեր, և բոլոր անձին վրա թույլ, անխնամ բան մը, որ հագվիլ չը գիտցողի մը թափթփվածության չէր նմաներ ամենևին, այլ ճարտար ձեռքի թաքուն արհամարանք մը իր ապրած միջավայրին նկատմամբ:
Երկուքս ալ միևնույն շարժումով թուղթերը փեռքներես ձգեցինք:
Մոսիս Ռյուպեն, մատամ Ռյուպեն, ըսավ հյուպատոսուհին բրիտանական շեշտ մը տալով Ռուբեն աղայի անվանունը, միշտ հավատարիմ եվրոպացվով մեկ թերության, որոնք երբեք չեն հաջողիր անսխալ անսխալ արտասանել օտար անուն մը:
Իբրև տանը մտերիմներեն մեկը, տեղ մը տվի մեր քովը տիկին Ռուբենին, և առաջին ծանոթության հասարակ քաղաքավարությունեն ետքը, երբ խոսակցության հարմար նյութ մը կորոնեի մտքիս մեջ, ինքը իսկույն այդ նեղությունեն դիս աղատեց:
Կարծես պեզիկ կը խաղայիք:
Այն ատեն առաջարկեցին, որ տեղս իրեն տամ:
Կը ցավիմ, որ չես դիտեր, ըսավ, բայց մեծ հախույքով պիտի հետևին ձեր խաղին սորվելու համար: Երկու ամսե ի վեր առաջին անգամ ըլլալով բառթի մը կորսնցնել տվի Զարեհ Էֆենդիին, թեև անհոգ կերպով կը խաղայի, խոսելու համար անծանոթուհիիս հետ, որ հիմա ծանոթուհիս եղած էր, և բացատրելու իրեն խաղին ինչ ինչ վարպետությունները: Մեկ քանի վայրկյանե ի վեր ընկերոջս խելքը վրան չէր կարծես, թուղթերը ձեռքեն վար կը սահեին, և տարօրինակ ճիգով մը խաղը ավարտելու կ՚աճապարեր: Անշուշտ ան ալ ինծի պես փափաք ունի նորեկ տիկինը ճանչնալու, կը մտածեի:
Անկե ետքը բոլոր գիշերը խոսակցությամբ անցուցինք. զարգացած կին մըն էր, բավական տեղեկություն ուներ եվրոպական գրականության վրա, դյուրությամբ կը խոսեր, և իր հստակ ու փափուկ արտասանությունը՝ որուն մեջ ստեպ շունչը հատնելու պես նվաղկոտ շեշտ մը կստանար, համ մը կուտար իր ըսածներուն:
Իրմե բաժնվելնես ետքը.
Միսիս Պինսը հեգնելու իրավունք չունիք, ըսի բարեկամիս. կը տեսնեք որ անգլուհիք ալ հիմա կ՚սկսին ճաշակ ունենալ. ես այդ կնոջն հավնեցա, դո՞ւք...
Ա՚հ,շատ, պատասխանեց եռանդյամբ:
Դ
Շուտով բարեկամ եղանք իրարու, ինչպես կ՚ըլլան օտար երկրի մեջ երկու հայրենակիցներ, որոնք ընկերական միևնույն կացության մեջ մեծցած, միևնույն դաստիարակությունն ստացած են, և միևնույն տարիքն ունին: Իր վրա ամենեն ավելի զիս գրավող բանը անկեղծությունն եղավ. առանց ձևակերպության, առանց դարձվածքներու կը խոսեր ազատ, համարձակ պատասխանելով իմ շատ անգամ հախուռն հարցումներուս և իր կարգին այնպիսի հարցումներ ուղղելով ինծի, որոնք իր սրտին պարզությունը երևան կը հանեին:
Մեր առաջին հանդիպումեն ամիս մը ետքը մինչև հոգվույն հատակը կը ճանչնայի զինքը, և կը սիրեի իբր թե իմ աղջիկս եղած ըլլալ. իր փափուկ կազմը, իր մեղմ ամուշիկ բնավորությունը,իր դժբախտությունները զորս հիմա գիտեի, կարծես իմ պաշտպանությանը տակ կդնեի զինքը, թեև շատ անգամ ես պետք կ՚ունենայի իր խորհուրդերուն, որոնք առողջ մտքի մը դրոշմը կը կրեին միշտ:
Փայլուն հատկությանց տերերենմը չէր. աչքի զարնեղ րան մը չուներ վար. ոչ գեղեցկություն, ոչ մեծ տաղանդ մը, բայց սիրտ մը գորովով, եռանդով ու բանաստեղծությամբ լեցուն, որուն միակ փառասիրությունն էր երջանիկ ընել իրեն հետ ապրողները, և բարձր, անհարձակելի արժանապատվությունը, որ ամենեն ապահով պահպանն է կնոջ առաքինություն:
Առանց պատրանքի, առանց ցնորքի, ամեն բան իր բուն վիճակին մեջ տեսնելու կարողությունը իր մտքին ամենեն մեծ հատկությունն էր. և այդ հազվագյուտ կարողությունն էր, որ զինքը դժբախտ ըրած էր: Այդ կինը երբեք չէր կրցած ինքզինքը խաբել. և կյանքի մեջ ո՞վ է, որ երջանիկ կ`ըլլա առանց խաբվելու: Մատաղ հասակեն միշտ գիտակցությունն ունեցած էր իր տգեղության,և այդ ցավը թունավորված էր իր բոլոր երիտասարդությունը, զրկելով զինքը նորփթիթ հոգվու մը բոլոր երազանքեն, բոլոր պատրանքեն: Եվ այնքան վախկոտ, այնքան համեստ եղած էր կյանքի ամեն հաջողությանց,ամեն վայելքներու ակնկալության մեջ, որ իր տառապանքները անակնկալ մը չէին իրեն համար: Միայն կը մեղքնայիր այդ դեռահասակ կինը այդքան զգայուն, հրաժարած արդեն իր հասակին բոլոր հաճույքներեն, քաշվելու փայլուն արդուզարդ մ՝ընելե,ծիծաղելի ըլլալու երկյուղով, և փաթթելով պահելով իր սիրավառ հոգվույն բոլոր տենչանքը լրջության թանձր խավերու տակ:
Այդ չափազանց համեստության պատճառավ էր, որ լավագույն ամուսնութենե մը անհույս՝ համակերպեր էր ծնողացը բաղձանքին, հանձնելով իր ճակատագիրը մարդու մը, որուն հետ խաղաղությամբ ապրելու համար մահվան դատապարտված էր իր բոլոր կարողությունները:Ե
Հետզհետե իր տրտմությունը կը փարատեր սակայն, և ինքը կ՚առուգանար, կը զվարթանար, դեմքը կենդանի գույներով կ՚ոգևորեր, փոսը ինկած աչվլները ժպտուն քաղցրություն կ՚ըստանային, և ասոք ամենը կը պատեր չափավոր գիտություն մը, որով այտերը կը լեցվեին ու մարմինը կլոր ձևերով կը ճշտվեր։
Միշտ կը համառեր սակայն պահելու զարդարանքի համար ունեցած սարսափը․ երբեք չը հաջողեցա վարժեցնել զինքը քիչ մը բուտրա դնելու, մազերուն մեջ ոսկիզարդասեղաներ զիտեղելու, և ոչ իսկ բաց գույներով ժապավեն մը կապելու վզեն․կ՚զգուշանար հաճելի ըլլալու բաղձանք մը ցույց տալե, և իր բոլոր պճրանքը, բոլոր խնամքը կը դներ մտքին մեջ, ավելի ազնվորոն մտածելու կյանքի դժնդակ պարագաներում վրա, որոնց կ՚ենթարկվեր իր ամուսնույն հետ ունեցած կենակցության մեջ։
Հիմա առաջվան չափ հոգ չէր ընկեր սակայն անոր անտարներ վարմունքը։Իրավունք կուտար որ չը հասկնար զինքը,քանի որ այնքան տարբեր ստեղծած ու տարբեր դաստիրակված էին իրարմե․ կը հասկանար որ դիտում մը չկա իրեն պատճառած վշտերուն մեջ, և կարդարացներ ղայն իր սրտին խորեն։
Ամենուն նկատմամբ բարեսիրտ գորովանք մը, զարմանալի զգացողություններ, երազելու մասնավոր տրամադրություն մը, հանկարծական հուզումներ, տարտամ տենչանքներ կ՚սկսեի նշմարել իր վրա, զորս առաջները չուներ․և չէի կրնար մեկնել այս տարօրինակ հեղափոխության երևույթը այնքան պարզ,այնքան լուրջ կնոջ մը վրա։
Զ
Մեր երեկույթները շարունակվեցան բոլոր ձմեռ առանց նոր դեպքի մը. բայց գիշերները հետզհետե կ՛սկսեին կարճանալ, և գյուղագնացության եղանակը կը մոտենար: Ռուբեն աղա սովորություն ուներ ամեն տարի երկու ամիսի չափ կյուրին երթալու իր գործերուն պատճառով, ուստի կանուխն այդի մը վարձեր էր կեոշերենի կեղմը, մեկնելե առաջ իր կինը հոն փոխադրելու համար, և առտու մը ղրկեր էր զայն երկու սպասավորներու հետ տունը մաքրել տալու համար:
Մինչև իրիկուն զբաղեր էին հոն, և շատ ուշ մնացեր էին: ճամբան ամայի էր այն եղանակին մեջ, և երկու ժամու չափ կը տևեր մինչև քաղաք, երկար օձապտույտ խճուղի մը, որուն երկու քովերը մերթ ոստախիտ պուրակի մը, մերթ ծիծաղագեղ ձորակի մը գարնանային բնանկարը կը փթթեր, վերջալույսին կարմրորտկ ճաճանշներուն մեջ թաթխելով իր թարմ, ծիխաղկոտ կանանչությունը: Տիկինն իր ճերմակ ձիուն վրա քսան քայլի չափ առաջ անցած էր ծառաներեն, և մինակ այդ իրիկնադեմի հեշտաբույր մթնոլորտին մեջ, անուշ անուշ երազներու անձնատուր, կը թողուր, որ կենդանին տանի ղինքը, ընկղմելով հետզհետե իր անուրջներուն խորը, անիրանալի բաղձանքներու բանալեվ իր խեղճ զրկված սիրտը: Հանկարծ ձիու թոփյուն մը լսեց վարը ձորակին մեջ. գլուխը դարձուց, և զարեհը տեսավ իրեն քանի մը քայլ հեռուն:
Երկուքն ալ այն օրը գյուղ գացեր էին, ի՜նչպես եղեր էր, որ չէին հանդիպած իրարու. Զարեհ ալ այն կոզմը այգի մը բռնած էր հիմա, իրենց ամենեն մետ տունը, և եկեր էր տեսնելու թե ո՜ր սենյակեն ավելի աղեկ կրնար դիտել անոր բնակարանը, աներ պարտեզը:
Ասոնք կըսեր Զարեհ ղանդազատանքի անսահմանելի շեշտով մը:
Բարեկամուհիս, շփոթած այս հանկարծական մտերմութենեն, չէր պատասխաներ, կը ջանար խոսակցությունը փոխել, օդին գեղեցկությունը, վերջալույսին հրապուրիչ տեսարանին վրա հրավիրելով անոր ուշադրությունը:
Ըսե՛ք սակայն. բնության այդ հմայելի տեսարանին մեջ սրտերնիդ պետք չունեցա՞վ սրտի մը, որ բաբախեր ձեզի համար: Նորատի կինը միշտ կը լռեր, բայց արտերի կարևորությունը, հուզմունքը կը խոսեին իրեն համար։
Միշտ կրնայիք ունենալ այդ սիրտըը և միշտ պիտի ունենայիք, հարցրեց Զարնե բուռն խանդով մը, եթե անգութ ծնողքդ փշրած, խորտակած չըլլային մեր ապագան, գիտե՞ս, թե քեզ առաջին անգամ տեսնելու ետքը չորս տարի հետզհետե ամուսնության խնդրեցի քեզի, այն ատեն տասնըութը տարեկան էի․ յոթը տարի անցած է անկեց ի վոր, և բան մը փոխված չէ սրըիս մեջ քեզի համար։ Ըսե՛, կըունդունիս հիմակ այս սիրտը, կը ներե՞ս; Եվ ձայնը մարեցան հեղձամղձուկ։
Այս բուռն, անկեղծ հայտարարությունը, վեցը ամսե ի վեր իր ներկայացումը զսպած այս մեծ զգացման պարզ բացատրականությունը ու վրա տրավ բարեկանուհիս․ ուզեց քանի մի բառեր թոթովել պարտքերուն, իր դիրքին, իր վիծակին վրա, և չը հաջողեցավ։ Իրե՞ն էր որ կ՝սեին այդ խոսքերը, իրեն, ամուսնացյալ կնոջ մը․ ու կ՝ամաչար, ու ճաթը ճակատեն վար կը քաշեր ծածկելու իր կարմրածությունը, իր արցունքով լեցուն աչվըները։ բայց հանկարծ սրտին խորեն կուռքի մը պես պաշտած այդ էակեն տարիներե ի վեր առանց գիտենալու սիրված ըլլալու երջանկությունը արձանի մը պես կելլեր կը կայներ իր պարկեշտության դեմը, մեկ հարվածով գետինը տապելելով զայն։
Երբ տուն հասավ հոգնած, ջախջախված էր․ բոլոր գիշեր երկու ներհակ ուրվականերու մեջտեղը տապլետկեցավ, լալով, տառապելով ու երջանիկ ըլլալով։
Առվտան ինծի եկած ատենը հանդարտ կ՝երևար։
Պիտի մեկնիմ, ըսավ, Կյուրին պիտի երթամ․ ամուսնույս խոստացա այս առտու․ իր եղբայրը պիտի գա հոս մեր տեղը։
Ու սկսավ լալ։
Զարմացած երեսն ի վեր կը նայեի, բան մը չհասկանալով ըսածներեն։
Այն ատեն նկարագրեց ինծի առջի իրիկվան դեպքը․ մինչև այն օրը չէր համարձակվեր հայտնել ինծի իր զգացմունքը, գիտենալով, որ պիտի դատապարտեի զզինքը: Բայց հիմա, որ մեկնելու որոշումը տված էր, կուգար խնդրելու ինձմե, որ թող տզմ զինքը ետ կենալու իր որոշումեն:
Կը վախնամ, որ վերջին պահուն քաջությունս կը պակսի, կ՝ըսեր:
Կը խոստովաներ, թե Զարեհ կրնար զինքը ամեն ծայրահեղության տանիլ. կ՝զգար, թե անոր քովը կամք չուներ, և ինքզինքը պաշտպանելու միակ միջոցը ղայն չ՝տեսնելն էր:
Ասոնք ըսելե ետքը մեկեն ի մեկ կը հուզվեր, կը բողոքեր աշխարհի անիրավության դեմ, որուն օրենքները փոխադարձ ամուր սիրո երանութենեն կը գրկեին զիրենք: Կյանքը ճանաչելե առաջ թաղված հոգի մըն էր, որ հրաշքով պահ մը վերակենդանացած՝ կյանքի քաղցրության ճաշակն առնելե ետքը չէր ուզեր մեռնիլ, ճյուղերու, շյուղերու կը աթթվեր իր պարտքի ցուրտ գերեզմանը դառնայե առաջ:
Հետո աչքին առջև կը բերեր ապօրեն սիրո մը մեջ իր ունենալիք սուտ, շինծու երջանկության բոլոր դառն հետևանքները. կ՝երևակայեր ինքզինքը անպատիվ, խղճի խայթերով տանջված, ամուսնույն տանը մեջ կատարելով անհավատարիմ կնոջ դերը միշտ կեղծելով, միշտ խաբելով, միշտ դողալով, այդ անարգ, այդ խայտառակ դերը:
Մյուս կողմեն իր զոհողության մեծության դեջ կը գտներ վայելքներ, անհուն զոհացում մը իր արևժանապատվության հզոր զգացմանը, բարձրանալով ամեն ատորնութենե վեր, իրավ իր աչքին միայն վանզի մարդիկ չը պիտի հավատային իրեն, եթե օր մը պատմեր անոնց իր զոհը:
Այս մտածումին մեջ կը հիշեր Զարեհին հուսահատությունը, անոր տառապանքները:
Իմ ցավերուս կը դիմանամ, անորին չեմ կրնար...
Այս մտածումին մեջ կը հիշեր Զարեհին իրեն համար ունեցած պաշտումը պիտի նվազեր. ինք անոր աչքեն պիտենար, պիտի պզտիկնար օր մը, եթե դադրեր պարկեծտ կին մ՝ոլլալե, որ իր գլխավոր հրապույրն էր: Ամեն բան շիտակ տեսնելու, շիտակ դատելու իր կարողությունը այս պարագային մեջ ալ կառաջնորդվեր իրեն կիրքերու աղջամուղջին մեջեն ելք մը գտնելու. և մտքի ու արժանապատվուտյան տեր կնոջ այս ղափարին առջև կը փշրեր, կը հալեր իր բոլոր տենչոտ երազներու տարափը, ինչպես կարկուտի կաթիլներ, որոնք վերեն կիյնան քարի պես ուժգին ամեն բան կոտրելու սաստկությամբ, ու փսոր-փսոր կըլլան արևուն ճառագայփներուն տակ լուծվելով:
Է
Առտուն կանուխ բազմությամբ կ՝երթայինք ցորենի ընդարձակ դաշտերու մեջեն անցնող ճամբեն, որ Պեյնամ կը տանի, Կյուրինի ուղեվորության առաջին օթևանը: Մեր ձմեռային ընկերության բոլորբ անդամները հետ էին, իրենց ձիերով ժրջապատետելով Ռուբեն աղան ու իր կինը, ողջերթ մաղթելու անոնց, որ կը մեկնեին Գաղատիայեն:
Շաբաթ մը մրցելե ու տառապելե ետքը՝ խեղճ բարեկամուհիս հաղթեր էր վերջապես՝ իր զոհողության ու դժբախտության վարժված սրտին և առջի իրիկունը բվերջին հասատ որոշումը մը տայե ետքը՝ առտու կանուխ կը մեկներ, միշտ վախնալով տկարության վայրկյանի մը մեջ տեղի տալե տարբեր զգացմունքներու:
Այն առտուն միայն իմացուցած էինք այս լուրը Զարեհին. վազեր եկել էր հեք երիտասարդը, և առանձին գտնելու համար սիրած էակը զեր չէր տեսներ Կյորչերենի ճամբուն դեպքեն ի վեր:
Բարակ անձրև կ՝սկսեր մաղվիլ երկնքին երեսը խճողվախ ամպերեն, արցունքի պես տխուր, խանր խանր իջնելով մեր երեսներն ի վար. քանրի մը քայլ միայն հեռու էր բարեկամուհիս Զարեհեն, և չէր կրնար խոսեր բազմության պատճառավ: Մերթ ընդ մերթ ցավաղին, սիրտ հոշոտող նայվախքը մը միայն կը նետեր անոր վրա. հետո ինծի կը նայեր պաղատագին աղաչելով կարծես, որ մինավորիկ չը թողում զայն իր վշտերու մեջ: Լերան մը ստորոտ ձիերը կեցան. անձրևը կՙսկսեր սաստկանալ, և բաժնվելու վարկյանը հասած էր:
Ամենքը կարգավ գացին իրենց վերջին ողջույնը տալու երկու ամուսիններուն: Ձեռքի սողումներ, բարի ճամբորդություններ. և ետ դառնալով կը վազեցին ձիերին, չը բռնվելու համար անձրևևն որ տեղատարափ եղած էր:
Ամենեն ետքը Զարեհ եկավօ, դեմքը դեփ դեղին՝ ավրված, կայծակե զարնված մարդու մը պես:
Ինչ ըրի քեզի, ըսավ ցած ձայնով, մինչև ես հրաժեշտ կուտայի Ռուբեն աղային, և ինչու կը փախչիս ինձմե:
Իր մտքին մեջ քանի մը վայրկյանե ի վեր ամեն բան լուծեր, ամեն բան հասկացեր էր:
Քեզի համար ունեցած մեծ սերս է, որ այս քաջությունը տվավ ինծի, պատասխանեց բարեկամուհիս լալով. եթե հոս մնայի, անպատիվ կին մը պիտի ըլլայի, և օր մը պիտի դադրեիր զիս սիրելե: Երջանկությունս զոհեցի, պատիվս պահելու և միշտ սիրուդ արժանի մնալու համար:
Եվ մտրակեց ձին տեղատարափին շառաչումին մեջ խեղդելու իր հեծկլտուքը, և մշուշի թանձր խավարի ետին աներևույթ եղավ:

Ռափայել Պատկանյան
Մեծ
Գընա՛, իմ որդյակ, աշխարհքըս անցի՛ր․
Պանծալի անո՛ւն Մեծի դու ստացի՛ր։
Ու գընաց որդին, շատ քըրտինք թափեց,
Մեծ հարըստություն, մեծ գանձ ժողովեց,
Ու դարձավ հորը, ասաց պարծանքով․
Հա՛յր իմ, այժըմ Մեծ չե՞մ քու կարծիքով։
Չէ՛, չէ՛․ թեև դու բորսայի ես զարդ,
Բայց քեզ չեմ ասիլ տակավին մեծ մարդ։
Նա գընաց մըտավ իմաստնոց տաճար,
Եղավ խորիմաստ գիտուն ու հանճար,
Ու դարձավ հորը, ասաց պարծանքով․
Հա՛յր իմ, այժըմ Մեծ չե՞մ քու կարծիքով։
Չէ՛, չէ՛․ թեև դու գիտությանց ես զարդ,
Բայց քեզ տակավին չեմ ասիլ մեծ մարդ։
Պահով, աղոթքով մըտավ անապատ,
Քուրձ հագավ մարմնուն, հրաշքներ գործեց շատ,
Ու դարձավ հորը, ասաց պարծանքով․
Հա՛յր իմ, այժըմ Մեծ չե՞մ քու կարծիքով։
Եդեմա դրախտին էլ լինիս դու զարդ,
Ես քեզ տակավին չեմ ասիլ մեծ մարդ։
Ու գընաց որդին, դարձավ զորավար,
Խելքով, քաջությամբ տիրեց շատ աշխարհ,
Ու դարձավ հորը, ասաց պարծանքով․
Հա՛յր իմ, այժըմ Մեծ չե՞մ քու կարծիքով։
Չէ՛, չէ՛․ թեև դու գոռ դաշտին ես զարդ,
Բայց քեզ տակավին չեմ ասիլ տակավին մեծ մարդ։
Ու գընաց որդին մի երկիր օտար,
Հրեշք ու ցավերե մաքրեց այն աշխարհ,
Ու դարձավ հորը, ասաց պարծանքով․
Հա՛յր իմ, այժըմ Մեծ չե՞մ քու կարծիքով։
Օտար աշխարհի թեև եղար զարդ,
Բայց քեզ չեմ ասիլ տակավին մեծ մարդ։
Ու գընաց որդին․․․ Հա՜, սարն էր գլորման․․․
Դեմ տըվեց ուսը, չը թողեց անկման․․․
Ու դարձավ հորը, ասաց պարծանքով․
Հա՛յր իմ, այժըմ Մեծ չե՞մ քու կարծիքով։
Դյուցազների մեջն էլ լինիս դու զարդ,
Բայց քա՜վ ինձ ասել քեզ համար մեծ մարդ։
Ու գնաց որդին գըլխակոր, տըրտում,
Հոգին վըրդոված, ցավ ու դարդ սըրտում,
Մաշվում էր խեղճը, զոռ տալով խելքին`
Հե՞ր չարժանացավ հոր գովասանքին․․․
Նորա եղբայրը գերի էր տարած,
Թըշնամու ձեռքով տունը ավերած․
Ճիգ արավ, գլուխը վըտանգի ձըգեց․․․
Ազատեց եղբորն ու տունը կանգնեց․․․
Հանկարծ․․․ սար ու ձոր, ծով դըղըրդեցան,
Բյուրք բյուրոց բերնով գոչեց ազգ մարդկան․
«Մեծ Մարդու անուն դու ա՛յժմ ըստացար,
Եղբորդ հիշեցիր ու քեզ մոռացար»։

Ավետիք Իսահակյան
Հացի երգը
Գովք եմ երգում ցամաք հացին,
Փշրանքներին չոր հացի, -
Փշրանքներին, որ մնացին
Լի աշխարհից փայ ինձի …
Արյուն ու քրտինք ծով – ծով թափեցի,
Ոսկի արտերում արևի բոցին,
Եվ անձրևի չափ արցունք թափեցի
Ու արյուն – քրտինք` ի սեր չոր հացին:
Կալիս միջին շեղջ – շեղջ ցորեն,
Քյոխվեն եկավ, խարջ ու խարաջ
Հաշվեց, չափեց, քաշեց տարավ
Իմ աչքի լուս – ոսկի ցորեն.
Աղան եկավ, ոտքը զարկեց,
Հաշվեց, չափեց, քաշեց, տարավ
Իմ աչքի լուս – ոսկի ցորեն.
Խաչ ու տերտեր, աղքատ, աշուղ,
Բոշա, դերվիշ, հավք ու թռչուն`
Ամենքն եկան, իրենցն առան, -
Ես մնացի աղքատ նորեն, -
Ձեռքս ծոցիս` մերկ ի մորեն.
Ձեռքս ծոցիս` կուտ կըմուրամ
Իմ քրտինքով շեղջած ցորնեն.
Հերի՛ք մնանք աղքատ ու զուրկ,
Մեր խողճ խելքի կորածն ենք մենք. –
Մենք ենք դատել, մերն է հացը,
Մեր քրտինքի տերը մենք ենք.
Մենք ենք լցրել ամբար, մառան
Աղին, խանին, իշխանին.
Մենք մեր ձեռքով լուծ ենք շինել`
Լուծ ենք դրել մեր վզին …
Ե՛լ. Աշխատավոր, ստրուկ ժողովո՛ւրդ,
Եվ լուծդ քցի՛ր, եղի՛ր ինքնիշխան.
Քրտինքիդ տերը մենակ դու եղի՛ր,
Մեկեն կըկորչեն աղա, խան, իշխան.
Ազատությունն է հացն այս աշխարհում,
Երգեցե՛ք գովքը ձեր հալա՛լ հացին:
Հացն է, իմացե՛ք, ազատությունը,
Երգեցե՛ք գովքը ձեր հալա՛լ հացին.
Առա՛ջ գնացեք, աշխատավորնե՛ր,
Երգելով գովքը ձեր ազա՛տ հացին.
Հացն է լո՛ւյս ու զե՛նք, ուժ ու իրավունք,
Երգեցե՛ք գովքը ձեր արդա՛ր հացին,
Ձեր ազատության – ձեր հալա՛լ հացին …
1906

Վանո Սիրադեղյան
Էս ո՞վ է եկել տիրացել թաքուն
Պատասխան դաշնակի որդի դաշնակ Վահանին
.
Իմ ««Պարիտետի» ժամը-4» հոդվածի սադրանք-խնդիրը հետեւյալն էր. Դաշնակցության մամուլի արձագանքի միջոցով պարզել - արդյո՞ք որոշում են կայացրել Քոչարյանի վերաբերյալ: «Հայոց Աշխարհի» արձագանքից պարզ դարձավ, որ արդեն կայացնում են:
Ասվածից չի հետեւում, որ ««Պարիտետի» Ժամը-4» հոդվածում Քոչարյանի քաղաքական եւ անձնական կրախի վարկածը առաջ էր քաշվել դաշնակցականներին հիմարացնելու համար: Ամենեւին: Սադրանքի մասը այն էր, որ վարկածը տպագրության հանձնվեց «27»-ի դատավարության մեկնարկին, երբ քաղաքական սպանությունների թեմայի նրանց ընկալումը պիտի լիներ առավելագույնս հիվանդագին եւ ինքն իրեն մատնող: Մեկ տասնյակից ավելի հոդվածները, որ այս 4-5 ամիսներին քարը քարի վրա չեն թողել այն արկածախնդրական քաղաքականությունից, որը 100 տարի պարտությունից պարտություն է տարել մեր ժողովրդին, այդ հոդվածները ոչ մի հակաճառության չհանդիպեցին ոչ միայն այն պատճառով, որ դժվար էր հակափաստարկ գտնել պատմական իրողություններին (հակաճառելու համար դաշնակցականը փաստարկի կարիք չունի), այլ որովհետեւ հաշվենկատորեն խուսափում են ավելորդ անգամ աննպաստ լույսի տակ երեւալուց:
Բայց այս դեպքը ուրիշ էր: Տեռորի թեմայի կողքով նրանք չեն կարող անտարբեր անցնել, ինչպես երեխան չի կարող անցնել պաղպաղակի կողքով: Եւ առաջին միտքս այն էր, որ մեջները խոսեց թասիբը մեկի, որի գործին խփում են: Այդ ո՞վ է առաջ ընկել: Էդ քանի՞ գլուխ ունեն: Էդ ո՞վ է, որ չի հասկանում, թե հայության մեջ որ կազմակերպությունը իրավունք ունի ազգային հողի վրա որոշում ընդունելու՝ ով ապրի-ով չապրի... Մի խոսքով, պրոֆեսիոնալ պատվախնդրության ընդվզման բռնկում: Բայց երբ մեկ արձագանքը դարձավ երկու, հասկանալի դարձավ, որ բանը ավելի լուրջ է: Հետաքրքիր է, չէ՞, դեպքը չպատահած՝ հարց են դրել –ո՞ւմ է ձեռնտու: Նախորդ անգամ, պառլամենտի գնդակահարության առիթով, այդ հարցը դրել էին դեպքից հետո եւ, բնականաբար, եզրակացրել, որ ձեռնտու է ուրիշներին, նախկիններին: Այդպես վարվում են սկսած Արծրուն Մարգարյանի ոտքերին կրակելուց: Եւ մեկը չկա այդ նախկիններից, վեր կենա ասի՝ լսեք, է´յ, իշխանություն եք –ի՜ նչ եք, պարազիտությունն էլ չափ կունենա, ամեն սպանվողի դեպքում ասում եք՝ մեզ է ձեռնտու, բայց օգուտը մի անգամ չտեսանք: Ամոթն էլ լավ բան է, տարին էդքան մարդ, մեկ է, խփվում է, ձեզ համար մի ի՞նչ դժվար բան է այնպես անել, որ տասից մեկ դեպքից մեզ, իրոք, օգուտ լինի: Համ էլ քաղաքականապես կշահարկեք: Թե չէ, շատ է անլրջանում, որովհետեւ դուրս է գալիս, որ մի գլուխ ձեր օգտին են զոհվում: Ճիշտ է, խելառի բախտ լինում է, բայց դուք ձեզ արդեն գժի տեղ եք դրել...
Առհասարակ, չքմեղանալը դաշնակցական գիծ չէ: Հակառակը, նույնիսկ կենցաղային սպանությունների պարագային (երբ ակնհայտ է, որ մատները խառը չէ) նման դեպքերում անգամ այնպիսի երկիմաստ կեցվածք են ընդունում, որ ով կասկածվի-չկասկածվի, իրենք թեթեւակի կասկածվեն: Իբր, իրենք այդպես աջուձախ խփող տղերք են: Իրականում, իրենց տերություններից թույլտվություն չունենան՝ չեն խփի, որովհետեւ գլուխներն այնտեղ վրեքից կպոկեն: Բայց լրացուցիչ վախի մթնոլորտը խանգարող հանգամանք չէ ռեկետի գործում: Չքմեղացող չեն, բայց 99-ի հոկտեմբերի վերջին խիստ վախեցած էին: Այնքան, որ մի քանի օր փակ էին պահում իրենց գրասենյակները եւ աշխատում էին փողոց դուրս չգալ: Այդ վախի օրերի համար նրանք դեռ վրեժխնդիր կլինեն փալաս երկրապահներից, մանավանդ, եթե մի հրաշքով ավելի լուրջ լծակներ ձեռք գցեն: Նրանք Սահմանադրություն ու կայունություն կդնեն (ճիշտ է նկատել Թադեւոս Խաչատրյանը) Բազեյանի ու երկրապահի բուռը: Երեկ մեկ, էսօր երկու պառլամենտ մտել, ուզում էին սատանի մայլում քյանդրբազություն-քաղաքականություն անել, «չապակայունացնել երկիրը», որ երրորդ ուժը չօգտվի, որ Ռոբերտը կայունացած երկրում հրաժարական տա, ոչ թե անկայուն: Նույնիսկ իմպիչմենտը շատ համարեցին, այնքան որ կայունության ղշեր էին դարձել:
... Հիմա իրենց ուզած հունի մեջ կդնեն այս պրոցեսը, այ, այն ժամանակ ետ կդառնան ու ցույց կտան երկրապահին, թե ինչ տեսք ունի կայունությունը ըստ դաշնակցության եւ Քոչարյանի: Դաշնակցությունը, այո, այն օրերին սաստիկ էր վախեցած եւ մի կերպ պտտում էր «ում է ձեռնտու» տաղտկալի սերիալը: Եւ մինչեւ կամազուրկ սպասում էին գլխների գալիքին, Արամը՝ այդ ժամանակվա բանակի, իրադրության, երկրի փաստական տերը, Ծաղկաձորում Ազգի Հոր դիրքերից մի այնպիսի կենաց ճառ ասաց դաշնակցության մասին, որ դաշնակցականները հիմա էլ անակնկալի´ց ուշքի չեն գալիս: Առաջին սթափվողը Հրանտ Մարգարյանը եղավ եւ տեղնուտեղը հայտարարեց, որ բենզինով շշերը պատրաստ են: Անմիջապես էլ դադարեցին «27»-ի դեպքով չքմեղանալ: Համարեցին, որ անմեղ երեւալու աստիճան նվաստանալը իրենց վայել չէ: Այդ գծի վրա այնքան հոռացան, որ արդեն կես տարի անց չէին էլ թաքցնում իրենց համակրանքը մարդասպանների հանդեպ: Հիմա այնքան են ինքնավստահ դարձել, որ հրապարակային քննարկման են դրել Քոչարյանի լինել-չլինելու հարցը: Անունը դրել են, թե անհանգստացած են Քոչարյանի կյանքի համար: Նաեւ հոգիներին մեղք են առնում՝ ասելով, թե տեսեք, ինչ հրահանգներ են տալիս Քոչարյանի կյանքի վերաբերյալ: Ով-ով, դաշնակցությունը հո լավ գիտի, որ նման բաները չեն անում հոդվածով: Իսկ եթե բանը հասել է թերթով հրահանգ տալուն, արժե, որ «27»-ի տուժողներին դատարանում ներկայացնող մեկը դատավորի ուշադրությունը հրավիրի 1999 թվականի հոկտեմբերի 27-ի առավոտը լույս տեսած «Երկիր» թերթի այն էջին, որտեղ ամեն անգամ հայհոյական ոտանավորներ էին տպագրվում նախորդ իշխանությունից մեկնումեկի հասցեին: Այդ օրը նույն էջի նույն տեղում կառավարական շենքի լուսանկարն է եւ դեմը՝ ասֆալտին, դիակ կամ դիակի սիլուետով փռած՝ «կամուֆլյաժ»: Դա սովորական քաղաքային բնանկար չէ, որ կարելի լիներ տպվելը պատահականությամբ բացատրել, այլ ֆոտոմոնտաժ: Սպանությունից 10 ժամ առաջ տպագրված այդ լուսանկարը ի՞նչ է նշանակում՝ արդյո՞ք հրաման: Թե՞ միայն ազդանշան: Եւ ի՞նչ է նշանակում այդ լուսանկարին կից Քոչարյանի փոքր դիմանկարը՝ որ համաձայնեցվա՞ծ է: Քննիչներից մեկնումեկը հարցրե՞լ է խմբագրին, թե տարվա 365 օրերից ինչո՞ւ հատկապես այդ օրն է տպագրվել ֆոտոմոնտաժը:
Հնարավոր է, որ թերթն ու կուսակցությունը կապ չունեն այդ «զուգադիպության» հետ, բայց ինչ-որ մեկը կա, չէ՞, որ կապ ունի: Եվ ուրեմն, ի՞նչ կա զարմանալու, որ դաշնակցական մամուլը լկտիացել ու բացահայտ ձեռ է առնում «27»-ի տուժողներին: Եվ հիմա էլ համաժողովրդական քննարկման է դրել հետքոչարյանական շրջանի անելիքները: Չէ՞ որ շուտով իրենց պետք չի լինելու նաեւ Քոչարյանը: Շատ էլ, թե հիմա պաշտոններ են ստանում, լավից-վատից կարողության տեր են դառնում Հայաստանի տղերքը, բայց հո Հայաստանում չե՞ն որոշում՝ ում պաշտպանեն-ում չպաշտպանեն: Հայաստանի Սահմանադրությունը էսօրվա համար էր ասում, որ պետք չէ դրսից ֆինանսավորվել եւ դրսից ղեկավարվել: Քոչարյանը պետք չէր կուսակցությանը՝ սկսած Ստամբուլի վեհաժողովից, բայց Եվրոպայի հանդեպ (ինչո՞ւ չէ, նաեւ Հայ դատով զբաղվող կազմակերպությունների) դեռ պարտավորություն կար կատարելու՝ Թուրքիային դատապարտելու իմաստով: Քոչարյանը իր դերը այդ մասով կատարեց: Դրսում նաեւ հասկանում են, որ այդ գործը շարունակություն կունենա, թե ոչ, դա մեզանից կախված չէ: Քոչարյանի միակ անելիքը մնում է Ղարաբաղը հանձնելը, իսկ այդպիսի նախագահ դաշնակցությանը հարկավոր չէ: Վահանի հայրը «Իրավունքում» սպառնաց, չէ՞, որ այդ դեպքում դաշնակցությունը ապստամբության կդիմի: Իսկ այդ ապստամբության ժամանակ ի՞նչ պիտի իմացվի ով է ում խփել: Դրության տերը իրենք լինեն, կասեն՝ Ղարաբաղը ստորագրում էր՝ խփեցինք, իրենք չեն լինի, կասեն՝ բա որ ասո՞ւմ էինք...
Եվ ի՞նչն է այդ քննարկման մեջ հատկանշականը. որ այնքա՜ ն են տղերքը հուզախռով, այնպե՜ ս են բորբոքված հեռանկարից, որ չեն քաշվում, կենդանի մարդու ներկայությամբ քննարկում են նրա լինել-չլինելու հարցը: Կողքի մարդը, ընդդիմադիրը կարող է նրբանկատ չլինել, բայց կուսակիցը, գաղափարակիցը... Շեֆն է վերջին հաշվով, ինչո՞ւ են այդպես գլխիցը անցել ու խառնվել իրար: Չլինի՞ բան է ասվել, որ չպիտի ասվեր: Թե՞ կարծում են Քոչարյանը Վազգենի չափ միամիտ է, որ չիմանա ումից զգուշանա: Հայի տանը ո՞նց է լինում. հենց որ ամուսիններից մեկը անկապ սկսում է սեր խոստովանել, մյուսի առաջին միտքը այն է լինում, որ, ուրեմն, մի ղալաթ արել է: Այնպես որ, Քոչարյանի առաջին միտքը վատն է լինելու: Եվ ուրեմն, եթե աշխարհում թեկուզ մեկ ղարաբաղցի մնացած լինի, բայց ուժային նախարարի թեկուզ 3 թափուր տեղ, նա´ կդառնա այդ բոլորի ղեկավարը, միայն թե տեղ չմնա տեռորը քաղաքական պայքարի ձեւ համարողի որդի Վահանին: Մանավանդ, եթե հայ-ռուսական այսօրվա հարաբերությունների ֆոնի վրա մտաբերենք, որ երբ Էդ. Հովհաննիսյանը ժամանակին գործուղվել էր («փախել էր») Գերմանիա՝ ներդրվելու դաշնակցության շարքերում, նրա որդի Վահանը որպես պատանդ Հայաստանից տեղափոխվել էր Մոսկվա՝ սովորելու... Չար լեզուները ասում են՝ Կենտկոմի քարտուղար Դեմիրճյանի դասախոս տիկնոջ երաշխավորությամբ:
Հե՜ յ գիտի աշխարհ:
.
2.03.2001
«Հայկական Ժամանակի» խմբագրության կողմից՝
.
Հեղինակի կողմից «Երկիր» թերթի 1999 թվականի հոկտեմբերի 27-իհամարի մատնանշումը միտք առաջացրեց: Իսկ ի՞նչ է գրված 1999 թվականի հոկտեմբերի 13-ի համարում: Եթե հիշում եք, նախաքննությունը պարզել է, որ ի սկզբանե այդ օրն էր նախատեսվում կատարել սպանդը, բայց այն ինչ-ինչ պատճառներով հետաձգվել է: Իսկ հոկտեմբերի 13-ի համարում, վերը նշված լուսանկարի տեղում մեկ այլ լուսանկար է տեղադրված: Լուսանկարում դուռ է պատկերված, որից ցուցանակ է փակցված, իսկ ցուցանակի վրա գրված է.»Վարպետ Էդիկը տեղափոխվել է դիմացը»: Նկարի մակագրությունը շատ ինքնատիպ է, որը ներկայացնում ենք նույնությամբ. «Դատելով ազդագրի շեշտադրումներից եւ տարադրամի փոխանակման վահանակի տխուր վիճակից՝ մնում է ենթադրել, որ անակնկալ «դիմացը» տեղափոխված վարպետը մինչեւ իշխանափոխությունը լուրջ գործեր է արել նաեւ երկրիս ֆինանսական ետնաբեմում»: Սա, իմիջիայլոց, որպես օրվա զավեշտ:

Ավետիք Իսահակյան
Զմրուխտյա երգեր, երազներ շքեղ
Զմրուխտյա երգեր, երազներ շքեղ,
Գարնան վարդի հետ եկան, գնացին.
Համբույր ծաղկաբույր և սեր հրաշագեղ
Գարնան հովի հետ եկան, գնացին:
Ուրիշի նման բույն չըշինեցիր,
Կյանքի մրըրկավ զարկըված թռչուն,
Ու հիմա մենակ ու որբ մնացիր,
Եվ թարմ տարիներդ եկան, գնացին:
Անտուն մնացիր ու թափառական,
Ընկեր, բարեկամ եկան, գնացին,
Մոլոր ճամփեքում մնացիր մոլոր,
Քարավան, երամ եկան, գնացին:
Ու հիմա աշնան մեգի մեջ խավար,
Ականջըդ հառած սրտիդ լուռ լացին,
Օտար ափերում կանգնել ես շվար,
Ինչ որ ունեիր, անդա˜րձ գնացին …
1904

Ավետիք Իսահակյան
Պանդուխտ որդին
Դարդը` սըրտիս,
աղքատ ու խեղճ, ցուպը ձեռիս, գլխակոր,
Շա՜տ տարիներ պանդուխտ եղած` նորեն դարձա հայրենիք.
Կյանքի բեոով մեջքս ծըռած,
միտքըս շվար ու մոլո՜ր,
Յոթը սարեն, յոթը ծովեն դարձա նորեն հայրենիք:
Իմ հայրենի գեղի հանդում տեսա մանկութ ընկերիս.
Ա՜խ, ընկեր իմ, կարոտ սրտով նըրա առաջ վազեցի,
Ասի. Բարո՛վ, անգին ընկե՛ր, չե՞ս ճանաչում դուն ինձի:
Ախըր ես շա՜տ փոխվեր էի...
չըճանաչեց նա ինձի:
Ցուպը ձեռիս գեղը մտա, անցա յարիս տան ճամփով.
Տեսա յարըս վարդը ձեռին՝ մենակ կանգնած դռան մոտ.
Ասի. Քուրի՛կ, ազիզ տեսքիդ արժանացա ես բարով...
Նա էլ ինձի չըճանաչեց... աղքատ էի ու փոշոտ...
Դարդը սրտիս հասա մեր տուն, տեսա ծերուկ, խեղճ մորըս.
Ասի. Նանի՜, ճամփորդ մարդ եմ, գիշերս ինձ հյուր
կընդունե՞ս:
Ա՜խ, մերի՛կ ջան... վզովս
ընկավ, սըրտին գըրկեց ու լացեց,
Ա՜խ, բալա՛ ջան, ղարիբ բալա՛,
էդ դո՞ւն ես...

Արշակ Չոպանյան
Հայկական դյուցազներգությունը
Դյուցազներգություն, այո՛, և ոչ ողբերգություն:
Սև են լուրերը, որ մեր երկրեն կուգան,
Ավելի սև, քան հավաքված սևությունը բոլոր գիշերներուն,
Որ աշխարհի ծնունդեն ի վեր արևն սքողեցին…
Գետերը հիմա կարմիր են հոն` մեր մարտիրոսներուն արյունովը,
– Կարծես պողոտաները Մահվան` ծածկած վարդերով ցավագին,
Դաշտերը հիմա ճերմակ են հոն` շեղջակուտմամբը մերկ դիակներուն,
– Կարծես պարտեզները Մահվան` դալկասուգ շուշաններով ծաղկազարդ:
Լիճերը հոն մեծ աչքեր են դարձած` արցունքով լեցուն,
Որ իրենց շուրջը տիրող ամայության վրա կուլան:
Լեռները, իրենց ոտքերը կատարված ոճիրներեն դողահար,
Խելահեղ հովերով իրենց սարսափը կաղաղակեն աշխարհի չորս ծագերուն,
Ու կցցեն, կերկարեն իրենց ալևոր գլուխները թափուր միջոցին մեջ,
Փնտրելով Աստվածը, որ պիտի գա լուծել վրեժն այդ անմեղներուն…
Աշխարհ ամբողջ, Արհավիրքի տիրապետության տակ կքած,
Կցնցվի այս գերագույն արհավիրքեն, որ իր մեծությամբը կգերազանցե բոլոր սխրագործությունները չարին.
Աշխարհ ամբողջ, զարհուրած, նայվածքները կդարձնե դեպի հոն, ու բոլոր բերանները կգոչեն` “Անօրինակ ողբերգություն, մեծագո՛ւյնը ողբերգությանց…”
Ես կըսեմ` դյուցազներգություն ու մեծագո՛ւյնը դյուցազներգությանց:
Ու եթե չեք հավտար, պահ մը ձեր աչքերը փակեցեք ներկա ժամու տեսարանին,
Եվ դարերու անհուն կտավին վրա տեսեք պարզվիլը հերոսական վեպին, զոր այդ ժողովուրդը հոն գծած է:
Ահա հինավուրց օրերը պատմության առավոտին.
Արևմուտքի ցեղ մը կբաժնըվի հելլենական հողերուն արծաթափայլ ափունքներեն,
Ծովը կանցնի, ոտք կդնե հողին վրա մռայլ Ասիո,
Կքալե արկածախնդիր ու խրոխտ գնացքով մը,
Ու կերթա մինչ դյութական ափունքը Վանա մեծ լճին`
Գեղեցկագույն ծաղիկներով ու հնագույն ավանդավեպերով զարդարված,
Մինչև ոտքը վեհաշուք Արարատին, սպիտակահեր նահապետին, որ Արևելքին կնախագահե,
Հան կկանգնե իր վրանը,
Կհավաքե իր շուրջ և կձուլե իր մեջ
Բնիկ ժողովուրդները, որոնց վաղնջական արությունը
Կմարտնչեր դարերե ի վեր արյունռուշտ Ասորեստանին դեմ,
Ու կըսե` “Այստեղ է իմ տունս,
Այստեղ պիտի կատարեմ իմ առաքելությունս,
Բարբարոսներուն քարոզել Արևմուտքի ազատ ոգին,
Արևմուտքին ծանոթացնել մոգություններն Ասիո–
Մինչև այն օրն, ուր Արևելք ու Արևմուտք
Ազատության հաղթական լույսին մեջ եղբայրանան”:
Եվահա կծնի ազգը` ուղեղով Արևմուտք, սրտով Արևելք,
Թվով փոքր, ճակատագրով մեծ,
Փառավոր, այլև դժնդակ գործի մը կոչված:
Բոլոր բռնակալությունները կուգան անոր վրա հարձակիլ,
Բոլորը, խավարչտին Ասիայեն, տիրամոլության հին վառարան,
Ու նույնիսկ Եվրոպայեն, Ազատության հայրենիք,
Բոլոր բռնակալությունները, ինչպես կոհակներ ահագին,
Կուգան զայն ընկլուզել, հետո կընկրկին, կցրվին, կցնդին:
Եվ այն կվերևնա, միշտ կենդանի, ինչպես ժայռ մը անխորտակելի:
Հսկա կայսրությունները կփլչին անոր շուրջը,
Անոր առույգ բազուկը, անխոնջ,
Կպահպանե, կվերաշինե, կհավերժացնե պապենական տունը:
Եվ ահա կծագի արշալույսը Նոր Աշխարհին.
Արարատը, որ ատենով տապանն ընդունեցավ,
Կընդունի նոր այգուն ճառագայթներն առաջին,
Ավելի մեծ քարն իր Մեծ Տիգրանը, որ իր մականին տակ խոնարհեցուց Արևելքը բովանդակ,
Կանգնեց ոստան մը հզոր` հելլեն արվեստով համակ պճնված,
Ու միայն Հռոմեն պարտվեցավ,
Ավելի մեծ քան իր հերոսները բոլոր,
Որ, տոհմական թագը գլուխնին,
Պատերազմին դաշտին վրա ցեղին արիությունը պանծացուցին,
Ավելի մեծ եղավ այդ ժողովուրդն ինքն իսկ, երբ առաջինը` ժողովուրդներուն մեջ,
Իր արքաներեն մեկուն ճակտին վրա ցցեց
Խորհրդանշանը եղբայրության և ազատության կրոնքին,
Զոր պղատոնական ոգին հղացավ և զոր Գալիլեացին աստվածայնորեն ապրեցավ,
Նշանը սիրո և արդարության,
Պատկերը ոգեկան ուժին,
Որ կկանգներ, ինչպես արևը խավարին դեմ,
Ընդդեմ հին աշխարհի վարդապետությանց`
Բիրտ Ուժի երկրպագու,
Ատելության և անարդարության վրա հիմնված:
Եվ ահա, այնուհետև, բոլոր հերոսներն Ասիո,
Որ, ինչպես ամպեր մրրկածին, կարկուտով ուռած և կայծակներով բեռնավոր,
Այդ ցեղին վրա կխուժեն…
Երկար ատեն այն կմաքառի ու ամբողջ աշխարհի մը կդիմադրե,
Կմաքառի ու նոր Գաղափարը կպաշտպանե,
Կտառապի տառապանքն ամբողջ, ու կդիմանա.
Իր հոշոտված մարմինը կփլչի հուսկ ապա, բայց հոգին կմնա անվթար.
Ան պաշարված, ընկլուզված է խավարով, բայց իր ներքին լույսը կմնա անշեջ.
Ան կկրե բոլոր մահերն ու չի՛ մեռնիր:
Ուրիշ ժողովուրդներ իր շուրջը գլուխ կծռեն Բռնության,
Իրենց հոգին կծախեն, իրենց կրոնքը կուրանան,
Տառապանքե զերծանելու համար տիրող ցեղերուն հավատքը կընդգրկեն,
Կտարափոխվին ու կայլասերին.
…Ան իր ինքնության դեմ դավաճանելեն նախամեծար կհամարի մարտիրոսությունը,
Ու տառապանքին մեջեն կսպասե արդարության ապագային,
Կը սպասե անոր, վստահ իր հարությանը
Եվ ամբողջ աշխարհի մեջ ազատության հաղթանակին…
Սուրը փշրված է ձեռքին մեջ,
Բազուկները ծանրաբեռնված են շղթաներով,
Զանիկա ստրուկ են դարձուցած,
Ու զայն կծաղրեն,
Կարհամարհեն զայն,
Եվ անոր ճակտին քրտինքը բրտորեն կշահագործե,
Բայց ան ստրուկ չէ, քանի որ հոգին մնացած է ազատ:
Իր շղթայակապ ձեռքերովը
Ան գեղեցկություն կստեղծե,
Արևելեքը կպճնե դյութական պալատներով ու տաճարներով,
Զայն նուրբ քանդակներով ու շնորհալի նկարներով կը կիտվածազարդե,
Կհորինե կերպասներ, ուր լուսնի լույսը կարծես սևեռված է,
Ու կապերտներ, ու երազի դրախտներ կհայելանան կարծես,
Ու պատմուճաններ, ուր կփողփողին Արևելքի իրիկուններուն վերջալույսները շքեղ,
Արվեստի պերճությամբ մը պայծառացնե իր բարբարոս տերերուն կյանքը կոպիտ,
Ամենեն աղվոր ծաղիկները, ամենեն մաքուր ու մտերիմ ծաղիկներն իր հոգիին`
Կը պահե, կզարգացնե, կմշակե
Իր հովիտներուն մեկուսացյալ անկյուններուն մեջ, ծոցն իր շինական խրճիթներուն
ամփոփման
Կամ խորը մենավոր բարձունքներու վրա բունված իր վանքերուն,
Ջերմությանը տակ իր արցունքներուն, իր երազներուն և իր հավատքին:
Ո՜վ լուսեղեն հոսումը, մաքուր, ինչպես աղբյուրները լեռներուն,
Իր բանաստեղծությանը, սրտե համակ ժայթքած,
Ո՜վ կենսախայտ ու սիրուն քմայքը սրբազան ձեռնադիրները զարդարող իր երփնագեղ պատկերներուն.
Ո՜վ վսեմ տրտմությունը միստիկական տաղերուն, ճախրանքներն ու վերացումները`
Թևերուն վրա ամենեն հրեշտակային մեղեդիներուն,
Հեռու զազիր տեսարանեն աշխարհի անգթությանց,
Դեպի արդարության Աղբյուրին լույսն անարատ,
Ու վեհաշունչ ողբերը թշվառությանց վրա մարդկային,
Ու ճիչերը գերագույն տառապանքի,
Որոնք, ամենեն սև ժամերուն, կբարձրանան, հեծեծող կոչերով, դեպի
Դատավորը Վերին,
Ուր սրափողումը հույսի պայծառ աղաղակին, Քրիստոս հարյա՜վ,
Որ, խրոխտ հանկերգի մը պես, կանցնի այդ ցավի սաղմոսներուն մեջեն
Ու տիրող աղջամուղջներուն մեջտեղը
Արդարության հաղթանակին ապահովությունը կգոռա,
Ու կաթոգին շնորհը, գողտր մաքրությունը գեղջկական երգերուն,
Ո՜վ անուշ օրորները մայրերուն, լավագույն ապագային տեսիլովը լուսավորված,
Ու հովվերգությունները երիտասարդ սիրտերուն,
Որոնք վարդ բոցովն իրենց տարփանքներուն ամոթխած
Կլուսավորեն թախծագին ստվերն ցեղին ճակատագրին,
Եվ հոգեզմայլ ներբողը
Աստուծմե ստեղծված հրաշահեղց տիեզերքին,
Զոր մարդուն չարությունը դժոխքի փոխած է.
Ամբողջ նվիրական դայլայլ մը ոգեկան սոխակներու,
Որ կթափի, ինչպես ցող մը մաքրագործման և ինչպես անձրև մը օրհնության,
Օդը ժանտահոտ դարձնող ոճիրին ու փտության մեջեն,
Երկրիս վրա թշվառ ու մարդկության վրա ցավատանջ,
Ու երբ կդադրի երգելե,
“Արդարություն” կաղաղակե աշխարհի հզորներուն,
Արդարուիթյուն կհայցե, արդարություն կպահանջե
Աշխարհի ազատ ազգերեն.
Նույնիսկ իր բռնավորներուն
Մեղմ ու համոզկեր լեզվով մը
Կփորձե արդարություն ուսուցանել.
Ու մերթ, մոլեգին պայքարով մը հուսահատ,
Կճգնի զայն ստանալ…
Բազուկը շղթայակապ,
Ուզելով իր կապանքները փշրել,
Կուզե նաև փշրել կապանքները, ավելի ծանր,
Որ կկաշկանդեն ու կանդամալուծեն հոգին իր բռնակալներուն.
Լույս կուզե ամենուն համար,
Ազատություն Արևելքին համար բովանդակ,
Արդարություն աշխարհի համար ամբողջ:
Թանձր անգթությունը գազանասիրտ բարբարոսներուն
Կրկնապատկված մոլեգնությամբ զինքը կկոխոտե…
Աշխարհ անտարբեր անոր նահատակումը կդիտե.
Աշխարհ զայն չի ճանչնար, աշխարհ զայն չի հասկնար…
Նույնիսկ ազատ ազգերը,
Եսականության գեշ գինիովը հարբած,
Կքամահրեն զայն ու կծաղրեն:
(Քանի մը արդարը հոգիներ միայն կլսեն զայն անոր ճիչը,
Զայն կըմբռնեն
Ու եղբայրաբար կհակին դեպի ան, մխիթարելու համար զայն ու պաշտելու…)
Եվ ահա ցնորատեսիլ շվայտությունը Ոճիրին…
Ահա պայծառ արևուն տակ, բաց օդին, օր ցերեկով, խաղաղության ատեն,
Ցուրտ ու հաշշված գործադրումը
Խելագար ծրագրին
Ազգի մը զավակներուն մեծազանգված խողխողմամբ անոր հոգին սպանելու…
Ու քաղաքակիրթ ազգերը
Անշարժ հանդիսատես կըլլան այդ հրեշային սպանդին,
Ինչպես թատրոնի մեջ մարդ խաղ մը կդիտե…
Այսօր ոճիը զոր անպատիժ թողուցին,
Տարապայմանորեն աճած, մեծցած, բազմապատկված,
Կսպառնա աշխարհիս…
Չարը, խրախուսված, փաղաքշված, շողոմված,
Կուզե հիմա իր տիրապետությունը տարածել
Մարդկության վրա բովանդակ…
Ահա անկարեկիր հանդիսականները իրենք իսկ հարձակման ենթարկված,
Որ զինվոր են հիմա,
Որպեսզի պայքարին գունդերուն դեմ դահիճներուն,
Որպեսզի սանձեն Ոճիրը,
Որպեսզի Չարը զգետնեն…
Եվ անսահման բանակին մեջ Ազատության զինվորներուն
Կտեսնվի խումբ մը քու զավակներուդ, ո՜վ Հայոց ազգ ալևոր
Որ առաջին կարգին վրա կմասնակցի կռվին…
Եվ անոնց ձեռքերն են, անոնց ձեռքերն են,
Որ կբռնեն դրոշը սուրբ պայքարին…
Սև են լուրերը, որ մեր երկրեն կուգան
(Աղետը, որ այս անգամ գերազանցեց բոլոր աղետներն անցյալին),
Բայց այս սևությունը նվազ սև է, քան սևությունը մարդկային խղճին,
Որ երեկ, կարող ըլլալով գործել, անշարժ մնաց ժողովրդի մը խողխողման հանդեպ…
Եվ աղետը, որ Հայաստան աշխարհն այսօր կհարվածե, նվազ քստմնելի է,
Քան ինչ որ պիտի ըլլար աղետը մարդկության մը որուն մեջ խիղճը մեռած ըլլար ընդմիշտ…
Մեծ ջրհեղեղն է արյան,
Ջրհեղեղը քավումի,
Որ աշխարհը կողողե…
Կոռնան հովերն արհավիրքի,
Ինչպես փողերն աշխարհի կատարածին,
Ու կատարածն է արդարև, կատարածը որ կմոտենա,
Եսականության ու բռնության աշխարհին…
Արթնցեր է ազնվությունը մարդկային,
Կանգներ է իր արիության մեջ համակ,
Որպեսզի ընդմիշտ սպաննե
Մարդկային միսով ապրող
Վաղնջուց վիշապը.
Հեղաշրջումն է վերանորոգիչ.
Մարդկային անասունը պետք է մեռնի
Հարվածներուն տակ Ոգի-Մարդուն.
Ուժին մռայլ շրջանը պիտի փակվի,
Եվ ահա գալուստը պայծառ Բանականության տիրապետումին:
Վաղը, երբ չարը պարտված ըլլա,
Երազված դարագլուխին ծիածանը
Պիտի ծագի.
Ան պիտի ծագի վերստին
Քու վեհափառ Արարատիդ կատարին,
Ո՜վ երկիր ցավի ու հավատքի,
Պիտի ծագի ու տարածվի ու շողա
Նոր մարդկության մը վրա,
Մարդկության մը վրա, Ոճիրին աղետումեն մաքրված
Ու երբ փարատին ամպերն
Այս ահավոր փոթորկին,
Երբ երկիրը շողացնե կապույտ մը անարատ,
– Հովերը այն ատեն պիտի տավիղ դառնան ու վին,
Երգելու համար Հաղթանակը Ոգիին,–
Ազգերը, որ Ազատության համար կկռվին,
Պիտի գան քեզ ողջունել, ա՛զգ Հայոց,
Հինավուրց խորհրդանշան անպարտելի Հոգվույն,
Եվ քու ճակտիդ վրա արյունաթաթավ
Պիտի դնեն դափնին անթառամ…
Այն ատեն դուն պիտի կանգնիս ավերակներուդ մեջեն,
Պիտի ցցվիս դարավոր հերոսուհիի հասակիդ բարձրությամբն ամբողջ,
Եվ քու ծեր ձեռքերդ, քու բարի ձեռքերդ, լայնբաց,
Նորաստեղծ աշխարհը պիտի օրհնեն:

Եղիշե Չարենց
Իրիկուն է, քո՛ւյր...
Իրիկուն է, քո՛ւյր, աչքերդ փակի՛ր,
Հոգնաբեկ, տխուր, աչքերդ փակի՛ր։
Թարթիչներդ թող չթարթեն միգում,
Միգամած ու խոր աչքերդ փակի՛ր։
Կոպերիդ տակ թող երազս թաղեմ,
Իրիկուն է, քո՛ւյր, աչքերդ փակի՛ր...

Պարույր Սևակ
Երկմտելով հաստատում եմ
28.V.1957թ. 26.XI.1957թ.
Մոսկվա

Պարույր Սևակ
Մայր ու որդի
X.1955թ.
Մոսկվա

Ավետիք Իսահակյան
Մարտիրոս Սարյանին, 1925թ․, մայիսի 26, Վենետիկ
Շա˜տ սիրելի Մարտիրոս.
Նամակդ ստացել եմ իր ժամանակին, և ուզածդ իրերի պատվերը տվել եմ, բայց մինչ այսօր փողը չստացա, ուղարկախդ փողը. Պոստան հայտնեցի` նույնպես դեռ չի ստացել: Ի՞նչ է եղել` չգիտեմ: Դու ևս հետաքրքրվիր իմանալու. Գուցե կորել է…
Քո նամակը ստանալուց առաջ քեզ, Երևան, գրել էի արդեն, երևի հիմա ստացել ես:
Չարենցը եկավ, գնաց, և անշնորհքը մի տող չգրեց. Չգիտեմ ու՞ր է հիմա:
Ես լավ եմ, բայց շատ տխուր եմ. Ի՞նչ պիտի լինի օտար երկրում ապրող մարդու կյանքը. ո՛չ այս ենք, ո՛չ այն. քաշ ենք գալիս:
Բարևիր Մոսկվա եղող իմ բարեկամներին: Լսում եմ, որ այս տարի մեր հայրենիքի բերքը գեշ է. Մրսել են ցանքերն ու այգիները. սով չլինի՞, ի սեր աստծու…
Շատ և շատ ջերմ բարևներ մեզնից:
Համբույրներով,
քո՝ Ավետիք
Հ. Spec. A. Issahakian, 2266. Dorsoduro
Le Marchi, Venezia.

Նար-Դոս
Լուսավորյալ դար
«Ինչո՞ւ արդի մարդիկ այսքան հրաշքներ են գործում»։
Որովհետև այժմ լուսավորյալ դար է։
Կեցցե՛ լուսավորություն։
«Բայց ինչո՞ւ նույն մարդիկ միմյանց երբե՛ք չեն սիրում»։
Որովհետև այժմ լուսավորյալ դար է։
Թշվա՛ռ լուսավորության...
27 դեկտեմբ. 1885.

Վահան Թոթովենց
Գավառական ողբերգություն
-
-
-
-
-
- Բազիլիո ․․․ Նախ մի թեթև շշուկ, որն անցնում է գետնի երեսով, ինչպես ծիծեռնակը մրրկից առաջ, pianissimo մրմնջում է ու թռչում և թունավորված հետք է թողնում իր ետևից։ Մի որևէ բերան ընդունում է այն և piano, piano սահեցնում է ճարպիկորեն ձեր ականջը։ Չարիքը կատարված է, նա ծլում է, սողոսկում ու ճանապարհ հարթում և, բերանից բերան, rinforsando տարածվում է։ Ապա, հանկարծ, չեմ իմանում ինչպես, մեկ էլ տեսար, բամբասանքը տնկվում է, փքվում, ուռչում, մեծանում արդեն տեսանելի ձևով, խոյանում է, զարգացնում իր թռիչքը, պտտվում, փաթաթում, պոկում, տանում, պայթում և որոտում և, շնորհիվ երկնքի, դառնում է ընդհանուր աղաղակ, հանրային crscendo, ատելության և հալածանքի մի համաշխարհային խմբերգ։ Ո՞ր սատանորդին կը դիմանա դրան։
-
-
-
-
Խամբուրենց Հաջի աղան մի առավոտ, տնից դուրս գալուց հետո, փոխանակ քայլելու Մեմեդ Փաշայի պարտեզի առջևով, Փոքր Աղբյուրի կողքով, Հին Ժամի պատի տակով՝ դեպի Մեծ Հրապարակը և այնտեղից էլ, հազիվ հիսուն քայլ, իր խանութը, ինչպես արել էր երեսուն և հինգ տարի, իբրև անխախտ օրենք, Մեմեդ Փաշայի պարտեզի առաջից ծռվեց դեպի Բոշայենց փողոցը, հետո՝ Զինանոցի առաջով իջավ Մեծ հրապարակը և այնտեղից էլ խանութը։
Բոշայենց փողոցում, ինչպես եղավ, Հաջի աղան մեջքն ուղղեց, գլուխը վեր առավ, նայեց մի լուսամուտի և անցավ, դարձյալ գլուխը կախ, մինչև հասավ խանութը։
Երբ խանութի դուռը բաց արավ ներս մտավ, հանկարծ Հաջի աղան ինքն էլ անդրադարձավ իր արածի անսովորությանը և զարմացավ՝ ինչո՞ւ Բոշայենց փողոցից եկավ և ոչ
Երեսուն և հինգ տարի անցած չլինելով Բոշայենց փողոցից, Հաջի աղային բոլորովին անծանոթ էր, թե ինչ փոփոխություններ էին տեղի ունեցել այդտեղ, ո՛վ էր հեռացել այնտեղից և ո՛վ էր փոխադրվել այնտեղ։
Մինչդեռ Հաջի աղան, ըստ ամենօրյա սովորության, հաճախորդներին էր սպասարկում, Բոշայենց փողոցում ծնունդ էր առնում մի դեպք։ Երբ Հաջի աղան Բոշայենց փողոցում մեջքն ուղղեց, գլուխը վեր առավ և նայեց մի լուսամուտի, հենց այդ լուսամուտի դիմացը գտնված մի ուրիշ լուսամուտից մի կին տեսավ Հաջի աղային և, քաշվելով լուսամատից, ապշահար բացականչեց.
Քա՜, է՞ս ինչ էր, հա՜ տեր Աստված…
Լսողները ավելի ապշահար, անմիջապես և ինքնաբերաբար, խաչակնքեցին և հարցրին.
Ի՞նչ եղավ, Էլմա՛ս խաթուն։
Էլմաս խաթունը, առանց ուշադրություն դարձնելու իրեն եղած հարցումներին, շարունակեց.
Տե՜ր, անուշիկ մայրի՛կ Աստվածածին, չհիշե՛ս մեր մեղքերը։
Էլմաս խաթունը, թևերը բանալով, կանգնեց սենյակի մեջտեղում և «ՏԵՐ ԶԻ ԲԱԶՈԻՄ»֊ից երկու տուն մրթմրթաց։
Էլմաս խաթուն, ի՞նչ եղավ, քա՞, հարց տվեց նրա ամուսնու եղբոր կինը։
Չոջուխները դուրս հանեցեք, ըսեմ, հայտարարեց Էլմաս խաթունը և խորհրդավոր շարունակեց. Տեր Քրիստո՛ս, աղա՛, չհիշես մեր մեղքերը։
Երեխաներին անմիջապես դուրս հանեցին սենյակից և չորս հարս, ամենամեծը՝ Էլմաս խաթունը, նստեցին սենյակի անկյունի ջեջիմի վրա։
Էլմաս խաթունն սկսեց.
Խամբուրենց Հաջի աղան մեր սոխախեն անցավ…
Բոլորը միասին բացականչեցին.
Քա՜…
Աղքատենց հարսն ըլ, շարունակեց Էլմաս խաթունը, զահար գիտեր պռստվածը, փենջիրեին ետևն էր։
Քա՜, մեղա՜․․․
Հաջի աղայի պես մարդը որ ճամփուց ելավ, շարունակեց Էլմաս խաթունը, հա՛ տեր Աստված, խաչ հանեցեք։
Երբ երիտասարդ ոսկերիչ Տիգրանն ապրում էր ուրիշ թաղում, նրան անվանում էին ղույումճի Տիգրան, բայց երբ ամուսնացավ և իր խնայած գումարով տուն մը գնեց Բոշայենց փողոցում, որը մի քիչ ավելի բարձր տեղ էր համարվում, Բոշայենց փողոցի բնակիչները Տիգրանին չներեցին այդ բարձրացումը և սկսեցին նրան «Աղքատենց» անվանել, իբրև արհամարհանք։
Տիգրանն ամուսնացավ մի թշվառ, բայց գեղեցիկ աղջկա հետ։ Նրա անունը Փայլուն էր, և բոլորը միաբերան ասում էին.
Ինքն էլ անունին պես է, փայլուն, արևի կըլմանի։
Փայլունի ծնողները մի շաբաթվա մեջ, իրարից յոթն օրվա տարբերությամբ, մեռան․ պարտատերերը ոչինչ չթողեցին տանը, քաշեցին տարան և վաճառեցին նոր պարտքերի դիմաց, Փայլունը մնաց կատարելապես թշվառ։ Այդ օրերին էր, ծնողների մահից հազիվ քառասուն օր անց, ոսկերիչ Տիգրանը, առանց որևէ մի ուրիշի միջնորդության, գնաց Փայլունի մոտ, խնդրեց նրա ձեռքը։ Թշվառ աղջիկը, հուսահատ և ահաբեկված, բռնեց ոսկերիչի ձեռքը ու առանց տատանման գնաց նրա հետ։ Ամուսնությունից երկու ամիս հետո
Այն առավոտ, երբ Խամբուրենց Հաջի աղան անցավ Բոշայենց փողոցից և ոսկերիչ Տիգրանի դռան առաջ կանգ առավ, նայեց լուսամուտին, Փայլունը տանը չէր։ Հաջի աղայից կես ժամ առաջ Փայլունը Տիգրանի հետ դուրս էր եկել, միասին գնացել էին Տիգրանի հորաքրոջ տունը։ Տիգրանը և Փայլունը կեսօրվա ճաշին հրավիրված էին։ Հորաքույրը խնդրել էր Տիգրանից, որ Փայլունին առավոտվանից բերի իրենց տունը, ինքն էլ մինչև կեսօրին խանութը փակի ու գա։ Տիգրանն այդպես արավ։
Ուրեմն, երբ Խամբուրենց Հաջի աղան կանգ առավ Բոշայենց փողոցում և նայեց ոսկերիչ Տիգրանի լուսամուտին, տանը ոչ ոք չկար, բայց Էլմաս խաթունին թվացել էր, որ մի ստվեր կար «փենջիրեին ետևը», և այդ ստվերը պետք է որ լիներ մանկամարդ հարսի ստվերը։
Էլմաս խաթունը և նրանից փոքր երկու հարսները, տան մաքրությունը և ճաշի պատրաստությունը թողնելով ամենափոքր հարսին, լաչերը նետեցին գլխները և դուրս եկան տնից, ամեն մեկը՝ տարբեր ուղղությամբ։
Էլմաս խաթունը, հիսուն քայլ հեռու, հենց նույն Բոշայենց փողոցում, մտավ մի տուն, և սկսեց.
Քա՜, Լուսնթագ խաթուն, լսե՞ր ես ի՜նչ է եղեր։
Լուսնթագ խաթունը, բամբասանքի ծարավից տոչորված, անմիջապես գործը թողեց և երեխաների հանդեպ զայրացած, բացականչեց.
Քա՛, փիճերս կթողո՞ւն, որ ոտքս դուրս դնիմ ու բան մի լսիմ, ըսե՛, ի՞նչ է եղեր։
Խամբուրենց Հաջաղան մեր սոխախեն անցավ։
Քա՛… ապշեց Լուսնթագ խաթունը։
Էլմաս խաթունը վրա տվեց.
Աչքերը ձգեր էր Աղքատենց հարսին։
Փայլունի՞ն։
Պռստվածին։ Փենջիրեին ետևն էր։
Դահա տարի մի չիկա կարգվիլը, էդ ի՞նչ շուտ էրկանը ծոցեն դուրս թռավ, արձագանքեց Լուսնթագ խաթունը։
Ամա՜ն, ամա՜ն ժամանակը փոխվեր է, ասաց Լուսնթագ խաթունը և ապշահար կանգնեց, ձեռքերը ծալելով փորի վրա։
Էլմաս խաթունը երկար չարավ, դուրս ելավ, քայլեց, դարձավ առաջին անկյունը և մտավ մի ուրիշ տուն։
Թերեզա խաթուն, լսե՞ր ես։
― Չէ՜։
Քա՛, դեվեին անկճին մե՞ջ ես քնացել, ի՞նչ է։
Թե՜զ ըսե, Էլմաս խաթուն, հիմա կճաթիմ։
Խամբուրենց Հաջի աղան․․․
Էս ի՞նչ օրի հասանք, բացականչեց Թերեզա խաթունը։
Էլմաս խաթունը շարունակեց թափառումը։ Թերեզա խաթունը, մնալով մենակ, նորից բացականչեց.
Հիմիկվան հարսները, վո՜ւյ, վո՜ւյ, վո՜ւյ․․․
Էլմաս խաթունը մտավ երրորդի, չորրորդի և դեռևս տասներորդի դուռը, հաղորդեց սարսափելի լուրը և հազիվ ճաշին տուն հասավ բոլորովին հոգնած։
Մյուս հարսներն էլ իրենց կարգին մտել էին զանազան դռներ և դուրս եկել։ Նրանցից լուր ունեցողներն էլ իրենց կարգին մտել էին ուրիշ դռներ։
Քա՛, չե՞ս լսեր, Բոշայենց փողոցը․․․
Ե՞րբ։
Այս առավոտ…
Հաջորդ առավոտ, խաղաղ և արևոտ մի մայիսյան առավոտ, երբ Թանկագին խաթունը մեծ մաղն ամբողջ վարդ լցրած պարտեզից տան բակն էր մտնում, լսեց սարսափելի լուրը։ Թանկագին խաթունի ոտները կքոտեցին. մաղը ձեռքից նետեց, որի վարդերը թափվեցին սալահատակի վրա, հազիվ կարողացավ ձեռքը երկարել պատի վրայի ցցին և ազատվել գետին փռվելուց։
Թանկագին խաթունը Հաջի աղայի կնոջ՝ Մեմիկ խաթունի քույրն էր։
Ուրկի՞ց լսեցիր, կարկամելով, հարց տվեց Թանկագին խաթունը։
Սաղ քաղաքը կխոսա, քա՛…
Մոտ կես ժամ անցավ, երբ Թանկագին խաթունը կարողացավ գտնել իր սառնասրտությունը։ Երբ գտավ սառնասրտությունը, շալը քաշեց գլխին և վազեց քրոջ մոտ։
Ներս մտավ֊չմտավ՝ բացականչեց.
Ամա՜ն, քո՛ւրս, էս ի՞նչ բան էր լսեցի, ականճս էրվավ։
Մեմիկ խաթունն այլայլվեց։
Քա՛, Թանկո՛ւկ, ի՞նչ կըսես։
Ամա՜ն, Մեմի՛կս, աշխարհք չմտնեիր…
Մեմիկ խաթունի մտքից չէր անցնում, որ քրոջ լսածը կարող էր որևէ կերպ առնչություն ունենալ իր երկարամյա ամուսնական կապի հետ. ունեցել էր աղջիկ զավակ, ամուսնացրել և արդեն մի թոռնիկի էլ տեր։
Վրաս մարելիք կուլգա, շո՛ւտ ըսե, խնդրեց Մեմիկ խաթունը՝ ամբողջ մարմնով դողալով։
Թանկագին խաթունը չէր կարող սկսել, դառնում էր սենյակում, ձեռքերը տրորելով։
Սաղ քաղաքը կրակ է կտրեր, քո՛րս։
Քա ըսե՛։
Մեր փեսային հեչ ատանկ բան չէի սպասեր, վայ գլխո՛ւս։
Մեմիկ խաթունի համբերությունը հատավ.
Թեզ ըսե, չէնե մեծ ձայնս կհանիմ, հա՜։
Թանկագին խաթունը պատմեց եղելությունը։
Քա՛, վո՜ւյ… ճչաց Մեմիկ խաթունը և ընկավ թախտին։
Թանկագին խաթունը գրկեց նրան, նստեցրեց։
Շիտա՛կ ըսիր, քո՛րս, աշխարհք չմտնեի բարով, ոտքս կոտրեր՝ ժամ չերթայի ու չպսակվեի, վայ գլխո՜ւս, վայ գլխո՜ւս․․․
Երկու քույր իրար գրկած, արցունքները խառնելով իրար, երկար լաց եղան։
Թանկագին խաթունի պատմածն արդեն բավականին տարբեր էր։ Նախ՝ Հաջի աղան ոչ միայն առաջին անգամ էր անցել Բոշայենց փողոցից, այլ շատ անգամներ, երկրորդ՝ երբ Հաջի աղան դուրս էր եկել ոսկերիչ Տիգրանի տնից, Փայլունը նրա վզովը փաթաթված է եղել, երրորդ՝ փողոցում, երբ երեխաները տեսել են Հաջի աղային այդ վիճակում, ընկել են նրա ետևը, եուհա՜ կանչել և, խայտառակելով, հասցրել մինչև խանութ։
Քա՜, Հաջաղա՞։
Հաջի աղան էլ՝
Մեմի՞կ։
Հաջի աղան հանում էր կրկնակոշիկը։ Նա հագնում էր կրկնակոշիկը ամառն էլ, ձմեռն էլ։ Ապա բարձրանում էր, որ կինը, ըստ տարիների սովորության, բերի մի փոքրիկ սինու վրա դրած 50 գրամ օղի և մի փոքրիկ պնակ թթու։ 50 գրամ օղին խմելը տևում էր ավելի քան մի ժամ․ խմում էր պուտ֊պուտ, յուրաքանչյուր կաթիլն ըմբոշխնելով։ Հետո Մեմիկ խաթունը բերում էր ճաշը և միասին ուտում էին։ Ճաշի ժամանակ Հաջի աղան անպայման մի փոքրիկ պատմություն կպատմեր օրվա առևտրից, պատմություն, որ նախորդ օրվա պատմությունից հազիվ մազաչափ տարբերություն կունենար, բայց կինն ունկնդրում էր իբրև բոլորովին նոր պատմություն։
Այս բոլորը կատարվում էր երեսուն և հինգ տարուց ի վեր անխախտ միօրինակությամբ, և եթե մի որևէ կետ փոխվեր այս բոլորի մեջ, նման կլիներ այն բանին, որ մի առավոտ, հանկարծ, մարդիկ տեսնեին մի շենքի ճակատի քարերի, լուսամուտների և դռան բոլորովին այլ դասավորություն։
Բոշայենց փողոցից անցնելու հաջորդ օրվա երեկոյան, երբ Հաջի աղան փակեց խանութի փեղկերը, դուրս ելավ և դուռը վրա բերեց և կախեց կողպեքը, կարծես օդում տարօրինակություն զգաց․ անցնող մարդկանցից մի քանիսը զարմանալի, բոլորովին անսովոր նայվածքներ նետեցին նրան։ Այնուամենայնիվ, Հաջի աղան բանալին կոխեց կողպեքի մեջ, դարձրեց և, դուրս քաշելուց հետո, ըստ տարիների սովորության, ֆեսի ստուգումը արավ, և գլուխը կախելով, սկսեց քայլել։ Հրապարակից անցնելիս մի անգամ գլուխը վեր առավ և նայեց։ Հաջի աղայի համար պարզ եղավ այլևս, որ մարդիկ իրեն նայում էին տարօրինակ հետաքրքրությամբ։
«Տունը բան մը պատահած չըլլի՞», հարցրեց նա իր մտքում և քայլերը արագացրեց։
Քայլերի արագացնելը խախտումն էր տարիների օրինաչափության,
Աճայի՜բ… մռթմռթաց Հաջի աղան և քայլերն ավելի արագացրեց։
Մինչև տուն նա հանդիպեց շատ տարօրինակ նայվածքների։
Մինչև անգամ կարծես մի խոսք նետեցին իրեն։ Հաջի աղան թեև չհասկացավ, բայց զգաց, թե այդ խոսքը ինչ֊որ կշտամբանքի շեշտ էր կրում իր հասցեին։
Հաջի աղան, վերջապես, հասավ տան դուռը։ Ըստ տարիների սովորության, կանգ չառավ դռան առաջ և սիգարեթ չփաթաթեց, այլ ուղիղ թակեց դուռը։ Ըստ տարիների սովորության, նա պետք է թակեր երեք անգամ, բայց թակեց երեք անգամից ավելի, մի գործողություն, որ կատարվեց անգիտակցորեն, իբրև արդյունք ջղային տրամադրության։
Երբ դուռր թակեց երեք անգամից ավելի, Մեմիկ խաթունը կարևորություն չընծայեց, քանի որ չէր կարող Հաջի աղան լինել, մի քիչ ուշ էլ կարող էր բաց անել, բայց Հաջի աղան դրսում ապշեց և մինչև անգամ սարսափեց։
«Ի՞նչ է եղել, որ դուռն էլ չեն բանար», շշնջաց նա և, անհամբերությամբ և իրեն համար անսովոր անձկությամբ, նորից թակեց։
Էն ո՞վ է, քա՜, սրտնեղեց Մեմիկ խաթունը, դանդաղորեն շարժվեց դուռը բաց անելու։
Երբ Մեմիկ խաթունը տեսավ Հաջի աղային, ապշությամբ ճչաց.
Քա՛, Հաջաղա՞…
Հաջի աղան ևս ապշեց և աճապարանքով, կարծես դրսից մեկը հրեր, ընկավ ներս։
Մեմի՞կ։
Ձայնը Հաջի աղայինը չէր, կորցրել էր բնական շեշտը, դողում էր։
Մեմիկ խաթունի լեզուն էլ փաթաթվեց, չկարողացավ անմիջապես պատասխանել և, հազիվ կռնակը տալով պատին, ապուշացած աչքերով քարացավ։
Այր ու կին երկար իրար երես նայեցին, կարծես ուզում էին իրար ճանաչել։
Գնա՛, վե՛ր գնա, հանկարծ շշնջաց Մեմիկ խաթունը։
Հաջի աղան, դողդոջուն, բայց արագ քայլերով վեր բարձրացավ, կարծելով թե ինչ որ պատահել է՝ այնտեղ պիտի տեսնի, բայց սենյակում ոչինչ չկար, ամեն օրվա սենյակը, ամեն ինչ իր տեղում։
Մի քիչ հանգստացավ և, նստելով անկյունը դրված և արևելյան գորգերով ծածկված թախտի վրա, սպասեց, որ, ըստ տարիների սովորության, կինը բերի սինին, վրան 50 գրամ օղի և մի պնակ թթու։
Բավական սպասեց։ Կինը չերևաց։
«Ջանըմ, բան մի կա», ասաց Հաջի աղան մտքում և մոտենալով սենյակի դռանը, կանչեց․
Մեմի՛կ․․․
Մեմիկ խաթունը երևաց սանդուղների վրա, սինին ձեռքը։
Ըստ տարիների սովորության, Մեմիկ խաթունը պետք է նստեր Հաջի աղայի կողքին և օրվա առևտրի մասին մի պատմություն լսեր։ Նստեց, բայց Հաջի աղան, հակառակ տարիների սովորության, չպատմեց։ Հանկարծ ջղային թակեցին տան դուռը։
Մեմիկ խաթունն անմիջապես ցատկեց և գնաց դուռը բաց անելու։ Նա լսեց, որ Հաջի աղան ինքնիրեն ասաց․
«Աճայի՛բ․․․»։
Մեմիկ խաթունը դուռը բաց արավ և հազիվ կարողացավ գրկել իր աղջկան, որ լալով ընկավ մոր գիրկը և բացականչեց․
Մարի՜կ, չլսեի բարով․․․
Պարզ էր, որ աղջիկը ևս լսել էր հոր մասին եռացած բամբասանքը և վազել էր մոր մոտ։
Մայր ու աղջիկ, գրկելով իրար, լաց եղան։
Հաջի աղան լսեց լացի ձայնը, լսեց և սպասեց, բայց երբ տեսավ, որ ողբը չի դադարում, ինքն էլ իջավ ներքև։
Մայր ու աղջիկ ապշեցին, տեսնելով նրան, որովհետև շատ
Մեմի՛կ, Մայրանո՜ւշ, էս ի՞նչ է, հարցրեց Հաջի աղան խուլ ձայնով։
Մայր ու աղջիկ լռություն պահեցին, սրբելով արցունքները։
Հաջի աղան ցասումով գոռաց․
― Հը՜…
Մայրանուշն սպասում էր, որ մայրը պայթեր և ամբողջ մաղձը թափեր հոր գլխին, բայց Մեմիկ խաթունը խոհեմություն համարեց առ այժմ ոչինչ ասել և տեղնուտեղը սուտ հնարեց.
Փեսան Մայրանուշին վրա հաչեր֊մաչեր է։
Աղե՛կ, մռթմռթաց Հաջի աղան։
Այս մռթմռթոցը մայր ու աղջիկ թարգմանեցին՝ իբր թե Հաջի աղան հասկացավ, որ սուտ է։
Հաջի աղան շարունակեց.
Էրիկ մարդ է, կհաչե ըլ, կսիրե ըլ, մենծ գործ մի դարձնեք, դուն էլ աղջկանդ ֆիթ մի տար։
Հաջաղա՞, կշտամբանքով բացականչեց Մեմիկ խաթունը։
Հաջի աղան, որ սկսել էր վեր բարձրանալ, ետ դարձավ և կտրուկ արտասանեց.
Էրիկմարդ է։
Մայր ու աղջիկ լռեցին, որովհետև խեղճ փեսան հանցավոր չէր և լավ, որ Հաջի աղան այդպես էր մտածում, այլապես կարող էր փեսային բռնել և անպատվել։
Հաջի աղան վեր բարձրացավ, դեռևս ոտի վրա մի հատ օղի լցրեց, խմեց և մռթմռթաց.
Հաչեր է… Մեկ ըլ կհաչե…
Նստեց։
Մեմիկ խաթունը ժամանակին ճաշը բերեց, բայց ինքը չկերավ։ Հաջի աղան վերագրեց այդ փեսայի վարմունքից առաջացած անտրամադրության և ոչինչ չասաց, միայն հարցրեց․
Մայրանուշը գնա՞ց։
Գնաց։
Մեմիկ խաթունը մի քանի անգամ ուզեց խոսք բաց անել և պարզել ամեն ինչ, բայց չհամարձակվեց։
Հանկարծ, լուսամուտի տակ, մի փողոցային տղա սուր կանչեց․
Փայլո՜ւն…
Մեմիկ խաթունը լսեց, հասկացավ ու գունատվեց։
Փողոցային տղան նորից կանչեց ավելի սուր ձայնով.
Աղջի Փայլո՜ւն…
Մեմիկ խաթունը, երկրորդ անգամ լսելիս՝ էլ չկարողացավ համբերել։
Վո՜ւյ, անկաճ չունենայի՝ չլսեի, ասաց և երեսն ի վար պառկեց գորգի վրա։
Հաջի աղան ոչինչ չհասկացավ, մինչև անգամ բառը լավ չէր լսել․ վեր վերցրեց կնոջը, ջուր խմցրեց և ասաց.
Էս ի՞նչ է, բոլորդ ըլ սարսախցա՞ք։
Մեմիկ խաթունը լռեց և սրբեց արցունքները, ապա բավական ուժ զգաց՝ վեր կենալու, ընթրիքը հավաքելու և անկողինները փռելու։ Հաջի աղան էլ երեկոները շուտ էր պառկում, վեր կեցավ. մի ծունկ աղոթք արավ և քնեց, իսկ Մեմիկ խաթունը երկար աղոթեց։ Աղոթելուց հետո պառկեց, բայց չքնեց, նստեց անկողնում. ուզում էր իմանալ, թե Հաջի աղան որևէ բան կխոսի՞ քնի մեջ։ Մեկ հատիկ բառ բավական էր՝ ինքը հասներ հաստատ եզրակացության։
Հաջի աղան մինչև առավոտ քնեց առանց խոսելու և գրեթե առանց շարժվելու և առավոտյան էլ ճիշտ ժամին, ըստ տարիների սովորության, վեր կացավ, բայց խանութ գնալուց առաջ, հակառակ տարիների սովորության, երկու գավաթ օղի խմեց։ Մեմիկ խաթունը հիշեց, որ իրենց ամուսնությունից հետո դա մի անգամ էր միայն պատահել, մոտ տասը տարի առաջ և դա ունեցել էր իր հզոր պատճառը, որովհետև Հաջի աղան լուր էր ստացել, որ Ամերիկայում ապրող իր մեկ հատիկ քույրը վախճանվել էր։
«Ինչո՞ւ էս օր ըլ խմեց», հարց տվեց Մեմիկ խաթունը իր մտքում, իբրև պատասխան իր աչքերի առաջ պատկերացնելով ոսկերիչ Տիգրանի երիտասարդ կինը՝ Փայլունը։
«Պռլստվա՛ծ», ասաց մտքում և, ծայրահեղորեն չարացած՝ իջավ ներքև, անմիջապես շալը քաշեց գլխին և, պարտեզի
Նա գաղտնորեն ուզում էր ստուգել, թե Հաջի աղան այսօր ո՞ր փողոցով պիտի գնար խանութ։
Հաջի աղան, ըստ տարիների սովորության, քալեց Մեմեդ Փաշայի պարտեզի առաջով, Փոքր Աղբյուրի կողքով, Հին Ժամի պատերի տակով դեպի Մեծ Հրապարակը և այնտեղից էլ՝ խանութը։
Բայց Հաջի աղայի այդ օրվա խանութ գնալը մի բանով տարբերվում էր տարիների սովորությունից, շուտ֊շուտ չորս կողմն էր նայում, կողքով անցնող մարդկանց էր դիտում, որովհետև, նախորդ օրվա պես, նա հանդիպեց տարօրինակ նայվածքների, այնքան տարօրինակ, որ մինչև անգամ ուզում էր բռնել մեկին և հարցնել պատճառը, բայց գերագույն ճիգով զսպեց իրեն։
Բաց արավ խանութը և սկսեց տնտղել ապրանքները, ծալեց, շոյեց և դրեց տեղերը և սպասեց հաճախորդի։ Հակառակ տարիների սովորության, ապրանքի հետ զբաղվելուց հաճույք չզգաց։ Ներս մտավ մի գյուղացի հաճախորդ, որի հետ Հաջի աղան սկսեց եռանդուն զբաղվել, սովորականից շատ ավելի ապրանք բաց արավ և թողեց, որ ընտրություն կատարի, ինքը նայեց դուրսը։ Նա ականատես եղավ չափազանց անսովոր մի երևույթի. մի քանի հոգի կանգնել էին խանութից մի քիչ հեռու, նրանցից մեկը մատով իրեն էր ցույց տալիս մյուսներին։ Հաջի աղայի աչքի տեսությունից կորսվեց գյուղացի հաճախորդը, ողջ խանութը մշուշվեց, բայց մի ցնցում անելով, վերադարձրեց տեսողության պայծառությունը և էլի սկսեց զբաղվել հաճախորդի հետ։
Ապրա՜նք է, խոսք չուզեր, արտասանեց մեքենայորեն։
Գյուղացու պատասխանը Հաջի աղան չլսեց, որովհետև ճիշտ այդ պահին քաղաքացիներից մեկը, որին Հաջի աղան լավ էր ճանաչում, իրենից առևտուր անողներից էր, եկավ կանգնեց խանութի առաջ և հեգնորեն և կշտամբանքով ասաց.
Մաշալլա՜հ, Հաջի աղա՛, մաշալլա՜հ…
Հաջի աղան ուզում էր կանչել և հարցնել, թե ի՛նչ էր
Հաջի աղան գյուղացու հետ այս անգամ կարճ կապեց։ Գյուղացին զարմացավ. մի րոպե առաջվա սիրալիրությունը ինչո՞ւ հանկարծակի փոխվեց։
Ինչ որ կուզես՝ առ ու գնա, գլոխս մի՛ ցավցներ,― ասաց Հաջի աղան թթված, մի մարդ, որի գլուխը ոչ մի հաճախորդ չէր հաջողել ցավացնել։
Քաղաքին մեջ ապրանք շատ կա, Հաջի աղա, ասաց գյուղացին։
Է՛հ, աղեկ որ կա, գնա՛ առ, կոպտորեն պատասխանեց Հաջի աղան և սկսեց ապրանքը հավաքել։
Հաճախորդը հեռացավ։
Ապրանքը հավաքելիս՝ Հաջի աղան մեկ֊մեկ դուրս էր նայում։ Թեև իրեն դիտողներ չեղան, բայց սկսեց կարծել, որ ամեն մի անցնող մի անգամ ներս է նայում և ապա անց կենում։ Վերջին կտոր ապրանքը տեղն էր դնում, ներս մտավ Մարգար աղան։ Հաջի աղան չափազանց մտահոգվեց։ Այդ ժամին ինչո՞ւ Մարգար աղան իր խանութը պիտի գար։ Նա էլ այն մարդկանցից էր, որ անում էր այն, ինչ ոը տարիների ընթացքում անում էր։ Մարգար աղան տարիների ընթացքում այդ ժամին Հաջի աղայի խանութը ոտք չէր դրել։
Մարգար աղան ներս մտավ չմտավ, հարեց.
Տեսնամ Հաջի աղայիս քեֆն ինտո՞ր է։
Հաջի աղան ոչինչ չպատասխանեց․ լեզուն վայրկենապես չորացավ, որովհետև մտածեց, որ Մարգար աղայի գալն էլ վերջին տարօրինակ երևույթների մի օղակ է։
Կըսիմ Հաջի աղայիս քեֆն ինտո՞ր է,― կրկնեց Մարգար աղան։
Հաջի աղան կարծեց, որ դիմացինը հեգնում է իրեն։
Ասվածդ կսիրես, հերիք է, Մարգար աղա, քեֆի վախտ չէ։
Մարգար աղան էլ ապշեց։ Նա ոչնչից լուր չուներ և զարմացավ, որ Հաջի աղային դուր չեկավ ոչ միայն իր հարց ու փորձը, այլև՝ ներս մտնելը։
Ի՞նչ է եղեր, մախմո՞ւր ես, հարցրեց Մարգար աղան,
Մարգար աղա՛, քըզի բան մի ըսի՞մ, հարցրեց Հաջի աղան։
Մեկ ըլ ըսե՛, երկուք ըլ ըսե՛։
Չէ՛, միակ մեկ բան։
Ըսե՛։
Լեզվիդ տակն ի՞նչ կա։
Ի՞նչ տըլլի, ջանըմ։
Չէ՛, բան մի կա։
Մարգար աղան երդում արավ, որ լեզվի տակ ոչինչ կա։
Սրտի՞դ մեջ ինչ կա, սրտի՛դ մեջ։
Սրտիս մեջ ըլ բան չկա, Հաջի աղա։
Մարգար աղան նշմարեց, որ Հաջի աղան ապշահար դուրս է նայում։ Ինքն էլ նայեց։ Մի քանի հոգի, ֆեսները լկտիորեն ճակատների վրա իջեցրած, աչքերը կկոցած, նայում էին Հաջի աղային։ Բավական նայելուց հետո հեռացան, ինչ֊որ իրար հետ փսփսալով և քրքջալով։
Մարգար աղա, դողահար ձայնով հարեց Հաջի աղան, էս ի՞նչ բան է։
Ի՞նչը, Հաջի աղա։
Բոլորը ինծի կնային։
Ի՞նչ կըլլի, թող նային,
Թող նայի՜ն, երկարեց Հաջի աղան։
Մարգար աղա, սրտնեղած դարձավ Հաջի աղան, չոչո՞ւխ ես, թե՞ էշ ես։
Նե չոչուխ իմ, նե էշ իմ, հայվա՛ն, վշտացած բացականչեց Մարգար աղան։
Տիրեց լռություն, Հաջի աղան մի ակնթարթում զգաստացավ և զգաց, որ ավելորդ հարց տվեց։
Բան մըն էր, ըսի, ներե՛։
Ինչ ներելու բան է, ես եկեր իմ քեֆդ կհարցնեմ, դուն ինծի ինչ կըսես, պատասխանեց Մարգար աղան և լռությամբ հեռացավ խանութից։
Հաջի աղան եկավ այն եզրակացության, որ կոպիտ վարվեց Մարգար աղայի հետ, բայց, ի վերջո, համոզեց իրան,
Այս անգամ զարմանալիորեն արագ վճռեց, արագ փակեց խանութը և սկսեց քայլել գլխիկոր։
Մեկը կողքից ասաց, բայց չլսեց.
Հարսին քով կերթա։
Եվ հետևեց նրան։
Հաջի աղան, Հրապարակից անցնելուց հետո, սկսեց քայլել Հին Ժամի պատերի տակով և հանկարծ լսեց․
Աղջի՛, Փայլո՜ւն․․․
Էլի ուշադրություն չդարձրեց այդ կանչերին, ինչպես երբ լսեց միևնույն կանչը իր տան լուսամուտի տակից.
Աղջի՛, Փայլո՜ւն․․․
Ձայնը սուր էր և սարսափելի հեգնական։ Կանչողը միևնույն փողոցային պատանին էր, սև աչքերով, կարճ կտրված, ստևի նման ցցված մազերով։
Հաջի աղան շարունակեց քայլել։
Այս անգամ պատանին կտրեց նրա առաջը, երկու մատը կոխեց բերանը, զիլ սուլեց և կանչեց.
Աղջի՛, Փայլո՜ւն․․․
Զարմանալի արագությամբ, ինչպես կայծակի մտրակը, որ կտրում֊անցնում է ողջ երկինքը մի ակնթարթում, Հաջի աղայի միտքը կապվեց այն կանչի հետ, որից կինը գրեթե ուշաթափվեց։
«Ուրեմն՝ այդ «աղջի Փայլունը» ինձ հետ կապ ունի», մտածեց նա, բայց ոչինչ չհասկացավ, ընկավ տանջալից, մտածմունքի մեջ։
Երբ պատանին մի անգամ էլ կանչեց և փախավ, այլևս ոչ մի տարակույս չմնաց Հաջի աղայի հոգում։
Երբ կինը դուռը բաց արավ և տեսավ իր ամուսնուն, բացականչեց.
Քա՛, Հաջաղա՞։
Հաջի աղան քշեց ներս։
Հիվա՞նդ ես, հարցրեց կինը։
Չէ՛։
Քա՛, ինչո՞ւ եկար տուն։
Կնի՛կ, բան մի կըլլիմ, քաղաքը գլխուս կդառնա։
Մարդ որ քառասուն տարվան չըրած բանն ընե՝ էդպես կըլլի։
Ի՞նչ, անձկագին հարց տվեց Հաջի աղան։
Մեմիկ խաթունը լռեց։
Հաջի աղան ետ դարձավ, սուր նայեց կնոջ աչքերին և հարցրեց.
Լեզվիդ տակն ինչ կա նե՝ ըսե՛։
Մեմիկ խաթունը պատրաստված էր ամեն ինչ ասելու, բայց փողոցից մի խոսք լսեց և ամբողջովին այլայլվեց։
Փողոցից ասացին.
Փայլունը քըզի կսպասե։
«Նորի՞ց Փայլուն անունը», մտածեց Հաջի աղան, իսկ Մեմիկ խաթունը պիտի փռվեր գետին, եթե ամուսինը չբռներ նրան։
Հաջի աղան ոչ մի եզրակացության չէր կարող հանգել, որովհետև Փայլուն անունով ոչ ոքին չէր ճանաչում ողջ կյանքում և ողջ աշխարհում։
Մեմի՛կ, ինչ կա նե՝ ըսե՛, խեղճուկ ձայնով ասաց Հաջի աղան։
Մեմիկ խաթունը չկարողացավ խոսել, արցունքը խեղդեց նրան։
Հաջի աղան լուռ և գլխիկոր վեր բարձրացավ, երկու գավաթ օղի տնկեց և սկսեց երթևեկել սենյակում։ Ոչինչ չէր կարող գուշակել, հազար ու մի բաներ էր միտքը բերում, չափչփում, վերվար էր անում։ Ո՛չ մի կաթիլ լույս։ Երկար երթևեկելուց և մտածելուց հետո իջավ ներքև։ Կինը խոհանոցումն էր։ Մտավ ներս, տնկվեց կնոջ առաջ և հարեց.
Մեմի՛կ, ըսե, ե՞ս եմ խելքս թռցրեր, թե՞ դուք։
Դո՛ւն ես խելքդ թռցրեր։
Հաջի աղան քարացավ։ Այդպիսի պատասխանի չէր սպասում։ Հանկարծ բղավեց.
Ինչ կա նե՝ ըսե՛․․․
Մեմիկ խաթունը լռեց։
Հաջի աղան զայրացավ, մոտեցավ կնոջը, բռնեց ուսերից և սպառնագին բղավեց.
Ըսե՛, ըսե՛, ըսե՛…
Մեմիկ խաթունը պատմեց ինչ որ լսել էր։
․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․
Մեմի՛կ, դուն կհավատա՞ս, հարցրեց Հաջի աղան ամբողջովին գույնը գցած։
Աչքերով տեսեր են։
Ես քեզի կհարցնեմ՝ դուն կհավատա՞ս։
Մեմիկ խաթունը մտածեց. «Արդյոք այդ բոլորը կարող են սո՞ւտ լինել»։
Հաջի աղային աչքերը պատասխանի էին սպասում։
Մեմիկ խաթունը կրկնեց․
Աչքերով տեսեր են։
Հաջի աղան լուռ դուրս եկավ խոհանոցից և բարձրացավ սենյակը։ Մեմիկ խաթունը ճիշտ ժամանակին ճաշը բերեց։ Հաջի աղան նստած էր անկյունը, թախտի վրա, և համրիչ էր քաշում։ Արտաքնապես չափազանց խաղաղ էր։ Մեմիկ խաթունը ճաշը դրեց առաջը և իջավ ներքև։ Հաջի աղան ճաշի վրա չնայեց, այնպես որ, երբ մի ժամ անց Մեմիկ խաթունը եկավ ճաշը հավաքելու՝ տեսավ որ ոչ մի ձեռք չէր դիպած ճաշին։
Քաղաքում տարածվող շշուկը հասավ ոսկերիչ Տիգրանի ականջը։
Սկզբում շատ տարտամ, ինքն էլ չիմացավ, թե որտեղից լսեց և ինչպես, առաջին անգամ ով ասաց. բայց հետզհետե նրա համար պարզ եղավ, որ մի օր Խամբուրենց Հաջի աղան մտել էր իր տունը, փաթաթվել էր իր կնոջը և Հաջի աղան և իր կինը եղել էին այնքան համարձակ և լիրբ, որ խոսածները դուրսը լսողներ էին եղել, իսկ իր կինը Հաջի աղայի վզովը փաթաթված եկել էր մինչև դրսի դուռր և նրան համբուրելով էր ճանապարհ գցել։ Եվ այս բոլորը շատերն իրենց աչքերով տեսել էին։
Տարօրինակ նայվածքներից մտրակված՝ Տիգրանը վեր էր թռչում, հանում կաշե գոգնոցը, փակում աշխատանոցը և գնում տուն։ Փայլունը ջերմագին սիրով դիմավորում էր նրան, փաթաթվում և սիրում։ Տիգրանը չկասկածելով դույզն չափով իր մանկամարդ կնոջ անկեղծության և առաքինության, վերադառնում էր աշխատանոցը, նստում և եռանդուն աշխատում, բայց ապակե փեղկի միջից նայող աչքերը հանգիստ չէին տալիս։
Որպեսզի կարողանար հաստատել իր կնոջ դավաճանությունը, նա հանկարծակի գնում էր տուն, որպեսզի Հաջի աղային բռնի։ Մի քանի անգամ քաղաքից գյուղ գնալ կեղծեց, հանկարծակի վերադարձավ և ոչինչ չկարողացավ տեսնել։ Հսկեց Խամբուրենց Հաջի աղային, որ այլևս տնից դուրս չէր գալիս, և խանութը մնում էր փակ։ Տիգրանն սկզբում կարողանում էր առողջ տրամաբանել․ ի՞նչ պատճառ կարող էր ունենալ երիտասարդ կինը Հաջի աղային սիրելու, ի՞նչ էր պակաս իրեն․ ինքը երիտասարդ, տունը տեղը՝ լեցուն։ Միթե Հաջի աղան կարո՞ղ էր որևէ առավելություն, թեկուզ ամենաչնչին չափով, ունենալ իր վրա, որ կինն իրեն դավաճանի և նրան սիրի, և այն էլ ա՛յն աստիճան, որ փաթթվելով մինչև դրսի դուռը գնա և նրան ճանապարհ դնի։
Այսպես էր մտածում և տրամաբանում ոսկերիչ Տիգրանը առաջին օրերը, բայց գնալով մթագնեց նրա գիտակցությունը, սկսեց խենեշ պատկերներ տեսնել. Հաջի աղան և կինը միասին, իր անկողնում, կամ անկյունում, թախտի վրա, թերևս և խոհանոցում…
Մի օր Տիգրանը շինեց մի արծաթյա ապարանջան և տուն ուղարկեց իբրև նվեր կնոջը։
Չըսես, թե ո՛վ ղրկեց, ըսե մեկը քեզի նվեր ղրկեց, պատվիրեց նա այն տղային, որի միջոցով ուղարկեց ապարանջանը։
Տիգրանը մտածում էր ոչինչ չասել, որպեսզի, երբ իրիկունը տուն գնար, տեսներ, թե Փայլունն ինքը պիտի հայտնե՞ր, որ նվեր է ստացել։
Երեկոյան հենց որ Տիգրանը ոտը դրեց տան շեմի վրա, Փայլունը դիմավորեց նրան ու մանկական ուրախությամբ թևը ցույց տվեց ամուսնուն։ Տիգրանը տեսավ ապարանջանը և խորհրդավոր հարցրեց․
Հորաքո՞ւյրդ տվեց։
― Չէ՛։
Յա՛, վո՞վ տվեց։
Դուն չե՞ս ղրկեր։
Քա՛․․․ բացականչեց Փայլունը, ես ըլ ըսի Տիգրանս ղրկեր է։
Վո՞վ բերեց։
Տղա մի բերեց։
Ի՞նչ ըսավ։
Ըսավ նվեր է։
Դուն չի հարցուցի՞ր քի ո՞ւրկեց է նվերը։
― Չէ՛։
Ինչո՞ւ։
Քա՛, ի՞նչ պիտի հարցնեմ։ Գիտեմ, որ դուն ես ղրկեր։
Եկուր տեսնամ, ասաց ոսկերիչ Տիգրանը և միասին գնացին սենյակ։
Տիգրանը սենյակում վերցրեց ապարանջանը կնոջ թևից, լավ քննեց և ասաց.
Աղջի՛, Փայլո՛ւն իմ շինածն է։
Ես գիտեմ, որ քու շինածն է, քու ձեռքդ է։
Հա՛, ամա ե՛ս չեմ ղրկեր։
Որո՞ւ համար ես շինել, միտքդ բեր, հարցրեց Փայլունը։
Ոսկերիչը շեշտակի նայեց կնոջ աչքերին և ասաց․
Շիներ եմ Խամբուրենց Հաջի աղայի համար։
Խամբուրենց Հաջաղա՜ն։
Հա՛։
Փայլունը բարձր և միամիտ ծիծաղեց։
Ինչո՞ւ կխնդաս, զայրույթով հարեց Տիգրանը։
Ի՜նչ չի խնդամ, քա՜… Խամբուրենց Հաջի աղա՞ն․․․
Ե՞րբ ես շիներ։
Երկու օր առաջ։
Խելքս հեչ բան չի պառկիր, զարմանքով ասաց Փայլունը և դուրս գնաց։
Տիգրանը մտածեց. «Մեջտեղն էշը ես մնացի»։ Եվ լսեց, որ կինը երգում է և սուլում։ Երգելը նրան զայրացրեց, դուրս գնաց և կոպիտ ասաց.
Փայլո՛ւն, բիլեզիկը ետ ղրկե։
Որո՜ւն ղրկեմ։
Հաջի աղային։
Խենթ֊խենթ մի՛ խոսար։
Խենթը դո՛ւն ես։
Փայլունը լռեց։ Առաջին անգամ էր, որ իրենց միջև կոպիտ խոսակցություն էր տեղի ունենում։
Հիմա՛ ետ ղրկե։
Թերևս Հաջի աղան չէ ղրկեր։
Մի՛ հակաճառեր, բղավեց Տիգրանը և դուրս գնաց։
Փայլունն ապշած մնաց իր կանգնած տեղում, ավելն ընկավ ձեռքից, աչքերը թացացան, գոգնոցի ծայրով սրբեց արցունքները և գնաց հարևանի փոքրիկ տղային խնդրեց՝ ապարանջանը տանելու և հանձնելու Խամբուրենց Հաջի աղային։
Երբ Մեմիկ խաթունը բաց արավ դուռը, փոքրիկ տղան, թղթի մեջ փաթաթված ապարանջանը երկարեց նրան և ասաց.
Ղույումճի Տիգրանի կնիկը ղրկեց։
Մեմիկ խաթունը բացականչեց.
Վո՜ւյ…
Տղան թռավ։ Մեմիկ խաթունը բաց չարավ ծրարը, ուղիղ բարձրացավ վեր, ծրարը դրեց Հաջի աղային առաջ և ասաց.
Տե՛ս, ինչ աստիճան լկտի տըլլի, որ քըզի նվեր ղրկե։
― Ո՞վ, կնի՛կ,
Սիրեկանդ։
Հաջի աղան ցնցվեց։ Տիրեց լռություն։
Ծրարը մնացել էր մեջտեղում և ոչ ոք չէր մոտենում բաց անելու։
Լեզուդ չորացա՞վ, կոպիտ ճչաց Մեմիկ խաթունը։
Հաջի աղան մեղմ ձայնով ասաց.
Մեմի՛կ, էս ի՞նչ է, ո՞վ է, ե՞ս, թե՞ դուն, թե՞ աշխարքը։
Դո՛ւն,
Է՛, աղեկ որ մինակ ես եմ խենթեցեր, աշխարքը խելոք է․ դո՛ւն ըլ խելոք ես։
Հաջի աղայի ձայնի մեջ կար դողդոջուն մի ալիք, որ Մեմիկ խաթունի մեջ առաջացրեց խղճահարություն, աչքերը լցվեցին արցունքով, մոտեցավ, փաթաթվեց ամուսնուն և ողոքիչ ձայնով ասաց․
Հաջի աղա, ո՛տքդ պագնեմ, ըսե՛, էս բոլորը սո՞ւտ է։
Սո՛ւտ է, Մեմի՜կ, սո՛ւտ է, թե որ սուտ չէ, մինչև առտու անկողնես չէլլամ, տունեն դագաղով դուրս տանեն։
Մեմիկ խաթունը կարծես հավատաց, բայց հարկավոր էր ծրարը բաց անել, և արին․ ապարանջա՜ն։ Հաջի աղան և Մեմիկ խաթունը ապշահար, գրեթե խելագարված, իրար երես նայեցին․ ապարանջա՜ն։
Մեղա՜ Աստված… շշնջաց Հաջի աղան։
Մեմիկ խաթունը երկար մտածեց և բացականչեց, ըստ երևույթին նա եզրակացության հասել էր․
Քա՛, Հաջաղա՞․․․
Մեմի՛կ, ալ բան մի՛ հարցներ, քիչ առաջ դուն կըսեիր ես եմ խենթցեր, շիտակ է. ես խենթ եմ։
Քա՛, էս ի՞նչ բան է, բիլեզիկը էրիկմա՞րդը կղրկե հարսին, թե՞ հարսը կղրկե էրիկմարդուն։
Քանի որ աշխարքը տակն ու վրա եղավ, էդպես էլ կըլլի, Մեմի՛կ, վնաս չունի, պատասխանեց Հաջի աղան, բայց նրա աչքերի լույսի մեջ արդեն առկախ էին իսկական խելագարության նշանները։
Մեմիկ խաթունն ինքնիրեն շշնջաց, այնպես՝ որ Հաջի աղան էլ լսի․
Պռստվածի՜ն տես, չի՛ հավնիր, ե՜տ ղրկեր է…
Հաջի աղան խայթվածի պես ետև դարձավ, զայրացած նայեց կնոջը և հարցրեց.
Դուն էդպե՞ս կկարծես։
Ալ ուրիշ բան կա՞։
Հանկարծ Հաջի աղան բղավեց․ մի բղավոց, որ չէր լսել Մեմիկ խաթունը նրա հետ ամուսնանալու առաջին օրից մինչ այդ պահը.
Խենթը դո՛ւն ես, խենթը աշխա՛րքն է, դո՛ւրս, դո՛ւրս, դուրս։
Մեմիկ խաթունը, վախենալով նրա զայրույթից, դուրս գնաց և հազիվ երկու աստիճան վար էր իջել, նստեց, զգալով, որ կորցնում է մարմնի հավասարակշռությունը։ Բարեբախտաբար, վրա հասավ աղջիկը, որին պատմեց ապարանջանի պատմությունը։ Աղջիկն էլ համոզվեց մոր եզրակացության, որ հայրը ապարանջանը ուղարկել էր ղույումճի Տիգրանի կնոջր, կինը չէր հավանել և սրտնեղած ետ էր ուղարկել։
Մեմիկ խաթունի լացը չկտրվեց, հակառակ, որ աղջիկը նրան գրեթե գրկելով, իջեցրեց ներքև, երեսները լվաց և ամենաքնքուշ խոսքերով ջանաց մխիթարել նրան։
Էս ի՞նչ սև ձյուն էր մաղվավ գլխուս… ասում էր Մեմիկ խաթունը և զարնում ծնկներին։
Աղջիկը տեսնելով, որ մայրը չի հանգստանում, առաջարկեց գնալ իր տունը և մի քանի օր այնտեղ մնալ։
Քանի մը օր մեր տունը կեցիր, տեսնենք ինչ կըլլի, ինչ չըլլիր, ասաց աղջիկը։
Ի՜նչ տըլլի, Սոդոմ Գոմոր տըլլ, բոլորս ըլ մեջը տի վառինք, պատասխանեց մայրը և, շալը քաշելով գլխին, հետևեց աղջկան։
Երբ երեկոյան Մեմիկ խաթունը պատմեց ամբողջ եղելությունը փեսային, փեսան վճռականորեն հայտարարեց.
Այդ բոլորը սո՛ւտ է, ես չե՛մ հավտար։
Փեսան լսեր էր դրսի բամբասանքը, նա միայն չէր իմանում ապարանջանի դեպքը, որ նույնպես նրան թվաց բոլորովին անհավանական։
Քա՛, փեսա՛, ասաց Մեմիկ խաթունը, բերող տղան ըսավ քի բարև ըրե Հաջի աղային և ըսե քի Փայլունը ղրկեց։
Այս բոլորին մեջ օյին մի կա, քիչ մը համբերեցեք, տեսնանք ի՞նչ կըլլի, եզրափակեց փեսան, և պատրաստ էր գնալու աներոջ մոտ և պարզելու խնդիրը, բայց ո՛չ իր կինը, և ո՛չ էլ զոքանչը թույլ չտվին։
Հաջի աղան ամբողջ գիշերը մենակ մնաց տանը և ոչ մի վայրկյան չքնելով, մինչև անգամ շորերը չհանելով, մտածեց։ Նրա մտքից երբեք չանցավ, թե կինը տանը չէր․ նա կարծեց, որ մյուս սենյակում քնեց և չուզեց իր երեսը տեսնել։
Ամբողջ գիշերը, լռության և մենակության մեջ, հազար ու մի բաներ անցան նրա մտքով, բայց ոչ մի եզրակացության չկարողացավ հանգել․ երբեմն հաստատապես համոզվում էր, որ ինքը խելագարված է, բայց երբ գալիս էր այդ համոզման, ակամա մի թեթև ժպիտ էր ուրվագծվում դեմքի վրա, և ինքն իրեն մռթմռթում էր. «Շա՜տ աղեկ, խենթցեր եմ. ջանը՛մ, խենթ մարդը ինքը կգիտնա՞ թե խենթցեր է»։
Կեսգիշերից հետո մի կամ երկու անգամ տան մեջ ձայն լսեց, առաջացավ սենյակի դուռը, ունկնդրեց և, հանդիպելով լռության թանձր պատերին, վերադարձավ իր անկյունը, նստեց և, անվերջ ծխելով, մտածեց։ Առավոտյան դեմ հանկարծ որոշեց գնալ ղույումճի Տիգրանի մոտ և խոսել նրա հետ ու պարզել ամեն բան։ Երբ այս որոշումը տվեց, թեթևացավ նա, մինչև անգամ թեթևացավ նրա մարմինը, որ կարծես ծանրացել էր, ինչպես դիակ։
Առավոտյան կիրակի էր, Տիգրանը տունը կլիներ, կարող էր գնալ և տունը, կինն էլ կլիներ տանը, կարող էր խոսել մինչև անգամ կնոջ ներկայության և ամեն թյուրիմացություն վերացնել։
Երկար սպասեց Մեմիկի ներս մտնելուն, բայց Մեմիկը չերևաց․ որոշեց գնալ, էլ սպասելու կարիք չկար։ Մեմիկը, երևի, եկեղեցի է գնացել, մտածեց նա և, ապարանջանը դնելով գրպանը, իջավ սենյակից։ Տանը բացարձակ լռություն էր. մտավ խոհանոցը, ոչ ոք կար։ Երբ դրսի դուռը պիտի բաց աներ, կանգ առավ դռան ետև. գնա՞ր, թե՞ չգնար․ գնար ի՞նչ ասեր, ինչի՞ց սկսեր, ի՞նչ կար որ ինչից սկսեր, ապա՝ որոշեց սկսել ապարանջանից և վճռականորեն նրա քայլերն ընկավ դուրս։
Փողոցում ոչ ոքի չէր նայում, խուսափելու համար ջղայնացնող նայվածքներից։ Նրան տեսնողները, մինչև Մեմեդ
Եթե նա մի անգամ նայվածքը բարձրացներ, կտեսներ հեռուն կանգնած 25 30 հոգի, որոնք անհամբեր սպասում էին, թե ինչ պիտի պատահեր, կտեսներ Էլմաս խաթունը և մյուս հարսները, որոնք դիմացի լուսամուտից, գրեթե իրար վրա հենվելով, դիտում էին իրեն։ Նրանք սպասում էին, որ Փայլունը դուռը բանա, հրավիրի Հաջի աղային ներս և փաթաթվի վզովը, և իրենք էլ երկրորդ անգամ ականատես լինեն։
Հանկարծ Փայլունը երևաց պատշգամբը և ձայնեց.
Ի՞նչ կուզեք։
Պարոն Տիգրանը կուզիմ։
Տիգրանը տունը չէ։
Ե՞րբ կուգա, հարցրեց Հաջի աղան, բայց այլևս գրեթե բան չէր տեսնում, որովհետև, նայվածքը վեր բարձրացնելով, տեսել էր դիմացի կանանց և փողոցում կանգնողներին։
Չեմ գիտեր, պատասխանեց Փայլունը և դողահար ներս քաշվեց պատշզամբից։
Հաջի աղայի քայլերը մեքենայորեն ետ դարձան։ Գլուխը կախ՝ նա շարունակեց ճանապարհը, հազիվ ջոկելով փողոցի քարը առվից։ Նա լսում էր բացականչություններ, որոնք ծակում էին նրա ականջը։
Տեսավ, որ մարդ կա՝ «Պարոն Տիգրա՜նը կուզիմ»… ծամածռելով կանչում էր մեկը։
Հաջաղա՛, Փայլունը քեզ կկանչի…
Հաջաղային քեֆը եկե՜ր է․․․
Հաջի աղան հասավ տուն, սառը քրտինքի մեջ ողողված, մտավ ներս, դուռը փակեց և հենց դռան ետև նստեց և ինքնիրեն ասաց. «Մահվան թասա է»։
Մեմիկ խաթունը չէր երևում։ Մի կերպ հավաքեց իր ուժերը, բարձրացավ սենյակը և, մոտենալով լուսամուտին, դիտեց դուրսը գաղտագողի։ Ոչ ոք չկար փողոցում, իրեն հետևողները ցրված էին։ Այս իրողությունը կազդուրեց նրան, և թեթևացավ։ Մարմնի ղողը դադարեցնելու համար մեկ երկու գավաթ օղի քաշեց և նստեց անկյունը և սկսեց մտածել մի ելք գտնելու համար։
Որքան մտածում էր, այնքան մթնում էր իր աչքերի առաջ ողջ աշխարհը։ Ինչի՞ց սկսվեց այս բոլորը, ի՞նչ է պատահել, ինչո՞ւ է այդ աղջիկն իրեն ապարանջան ուղարկել. արդյոք ճի՞շտ կաներ, եթե ապարանջա՞նը ներքևից նետեր պատշգամբը, որպեսզի բոլորը տեսնեին, թե ինքը չի ընդունում այդ նվերը. թերևս սխալ արավ, որ չարավ, թերևս անհրաժեշտ էր գնալ և ապարանջանը շպրտել պատշգամբը և վերադառնալ։
Գնալով մտքերը դառնում էին կիզիչ․ կարծես տաք, շիկացած շամփուրներ էին կոխվում գանգի մեջ և անգթորեն դուրս քաշվում. կարծես մի հզոր և կոպիտ ձեռք բռնում էր իր սիրտը և ճմլում, ինչպես մի բուռ մսի կտոր։ Հանկարծ վեր կացավ, մոտեցավ սենյակի դռանը և կանչեց․
Մեմի՜կ…
Կանչեց և անմիջապես լռեց, որովհետև ձայնը սայթաքեց, կորցրեց իր բնական շեշտը. կարծես մի օտարոտի մարդ էր կնոջը կանչում․ ետ քաշվեց, մոտեցավ հայելուն, հազիվ կարողացավ իր դեմքը ճանաչել, քայլեց դեպի անկյունը, բայց սկսեց պտտվել ողջ մարմնով, օրորվում էր սենյակը, առաստաղը ծռվեց, նորից ուղղվեց, պատից կախված լամպը հպավ հատակի գորգին և նորից կախվեց իր տեղը։ Որքան ջանաց մի սիգարեթ փաթաթել, չհաջողվեց, որովհետև մատներն իրար չէին հասնում. նայում էր մատներին և տեսնում էր ահավոր տարածություն իր երկու մատների միջև. վերջապես հասավ անկյունը, մարմինը ձգեց հատակին, գլուխը դրեց բարձի վրա և փակեց աչքերը։
Երբ պատարագը վերջացավ և ոսկերիչ Տիգրանը դուրս եկավ եկեղեցուց, նա ևս ենթակա եղավ տարօրինակ նայվածքների տարափի։
Դեռ եկեղեցու բակումն էր, երբ լսեց.
Ժա՜մ է եկեր, տո՛ւն գնա, տե՛ս ո՞վ կա էնտեղ։
Լսեց, թեև հաստատ համոզված չլինելով, որ իրեն է վերաբերում, այնուամենայնիվ, ետ դարձավ։ Մարդկանց երեսին տեսավ հեգնական ժպիտ։ Ցնցվեց։ Եկեղեցու բակից դուրս ելնելիս մեկը, այս անգամ արդեն պարզ էր ակնարկությունը, ասաց.
Հաջաղա Փայլունին քով էր գացեր․․․
Այս լսելուց հետո ոսկերիչ Տիգրանը միայն բնազդորեն գտավ իր տան ճանապարհը։
Տուն մտնելուն պես կատաղած բարձրաղաղակ պոռաց․
Ո՞վ էր եկեր հոս։
Փայլունը նայեց Տիգրանի աչքերին, և՛ սարսափեց, և՛ սարսափից ամեն ինչ մոռացավ, հենվեց պատին և բյուրեղացած աչքերով սկսեց նայել անգույն տարածության մեջ։ Տիգրանը մոտեցավ նրան․
Ո՞վ էր եկեր քովդ, հարցրեց ահռելի ձայնով։
Փայլունը ոչինչ չկարողացավ պատասխանել։ Տիգրանը քաշեց ուսից և շպրտեց նրան հատակին։
Ո՞վ էր եկեր հոս, կըսիմ, բերանդ չի՞ բացվիր, հա՞… բղավեց զայրույթի գագաթնակետին հասած և բարձրացնելով ջրի կուժը՝ շպրտեց նրան։
Փայլունը դարձյալ բնազդորեն և մեքենայորեն խուսափեց հարվածից։ Կուժը զարնվեց պատին և շառաչյունով փշրվեց։
Տիգրա՜ն… հազիվ կարողացավ արտասանել անմեղ կինը։
Դահա անո՞ւնս կուտաս, լի՛րբ, պոռաց Տիգրանը և նորից մոտեցավ կնոջը։
Ոչ մի աղերսական նայվածք չազդեց խելագարված ամուսնու վրա։
Ժամ չեկար, որ Հաջի աղայի հետ քեֆ ընես, հա՞, հիմա քեֆը ես քըզի սովրացնիմ։
Փայլունը ուզում էր ասել, թե Հաջի աղան եկել էր և միայն իրեն էր հարցնում, բայց Տիգրանը չթողեց, որովհետև կատաղությամբ հարձակվեց վրան, երկու ձեռքերով բռնեց վիզը և սկսեց սեղմել։ Փայլունի աչքերն ընկան դուրս և արյունակալվեցին, մատներովը ճանկռոտեց Տիգրանի երեսը, որից Տիգրանն ավելի կատաղեց և ավելի ուժգնությամբ և խելագարվածի ֆիզիկական ուժով շարունակեց կոկորդի սեղմումը։ Հանկարծ Փայլունը թուլացավ, կորավ վզի դիմադրականությունը, այնպես, որ Տիգրանի մատները խրվեցին կնոջ մսի մեջ։ Ինչպես ձեռքերի արանքում լիներ խմորի մի կույտ, մարմինն ամբողջ կորցրեց իր պնդությունը և շորի կտորի նման ընկավ Տիգրանի ծնկների վրա։ Տիգրանը վայրկենապես սթափվեց և սարսափեց, ձգեց Փայլունի մարմինը հատակի վրա և սկսեց կանչել.
Մեռա՜վ, մեռա՜վ, մեռա՜վ…
Ձայնն այնքան բարձրաղաղակ և աղիողորմ էր, որ բոլոր հարևանները լսեցին և թափվեցին դռան առաջ։ Տիգրանն ուզում էր մոտենալ դռան և բաց անել, բայց դողում էին ծնկները և չկարողացավ ոչ մի քայլ անել։ Դռան առաջ հավաքվողները լսում էին, որ Տիգրանն ինչ-որ ձայներ էր հանում, կարծես լացի ձայն էր, բայց անասնական։
Դռան առաջ հավաքվողների մեջ երկու երիտասարդ, տեսնելով, որ Տիգրանը դուռը չի բաց անում և զգալով ինչ֊որ զարհուրելի ոճրի առկայությունը տան ներսում, քայլեցին տան ետևը, բարձրացան պատի վրա և, ցատկելով պարտեզը, ներս մտան և բաց արին տան դուռը։ Բազմությունը լցվեց ներս։ Փայլունի դիակն ընկած էր հատակին անշնչացած։ Տիգրանը քաշված մի անկյունում, հատակի վրա ծնկի չոքած, գլուխը հենած պատին՝ հեկեկում էր։
Ավելի արագ, քան կայծակի սլացումը՝ ամբողջ քաղաքում տարածվեց ոճիրի լուրը։
Ոսկերիչ Տիգրանը կնիկն է խեղդե՜ր։
Վա՜յ Հաջաղա՛, վա՜յ․․․
Ոճիրի լուրը լսեց և Մեմիկ խաթունը հենց աղջկա տանը․ լսեց նա մանրամասնորեն. Հաջի աղան գնացել է Փայլունի մոտ այն ժամանակ, երբ ամուսինը եկեղեցումն է եղել. Փայլունը ներս է առել Հաջի աղային, ոսկերիչը տուն վերադարձին իմացել է, բացատրություն է պահանջել կնոջից, կինը լռել է և…
Աս մարդը խելքը թռցրե՜ր է, բացականչեց Մեմիկ խաթունը և վազեց տուն։
Հաջի աղան ոչինչ չէր լսել ոճրի մասին։
Մեմիկ խաթունը տուն մտնելուն պես ձեռքերը խփեց ծնկներին և կանչեց․
Հաջի աղա՛, Հաջի աղա՛, նամուս չի մնաց, ալ բան չի մնաց…
Հաջի աղան լսեց այդ կանչը, բայց կարևորություն չընծայեց, որովհետև նոր բան չգուշակեց․ նա կարծեց, թե միևնույն դեպքի շարունակությունն էր, բայց լուսամուտի տակ ձայներ սկսեցին լսվել․ լսեց իր անունը, Փայլունի անունը, ոսկերիչի տունը։ Նախ և առաջ Հաջի աղան որոշեց պահել իր սառնասրտությունը։ «Կհաչեն՝ կհաչեն՝ կերթան», եզրակացրեց նա մտքում և փաթաթեց սիգարեթը, բայց ձայներն ավելի բարձր և ավելի համառ դարձան։
Նազենիմ հարսին գլոխը կերավ…
Դատաստանին օրը ի՞նչ պատասխան տի տա։
Լոս֊լոս գնացեր է հարսին քովը…
Հաջի աղան չկարողացավ դիմադրել, մոտեցավ լուսամուտին։
Փողոցում լիքը բազմություն կար, բոլորն էլ դեպի լուսամուտն էին հառել իրենց աչքերը։
Հաջի աղան ետ քաշվեց և սկսեց ունկնդրել։ Ոչ մի բացականչությունից չկարողացավ իմանալ, թե նոր ի՞նչ է պատահել, բայց նրա ներքին աշխարհում չոքեց մռայլությունը։ Երկար ունկնդրելով ձայներին և չկարողանալով որևէ եզրակացության գալ, երկու գավաթ նորից օղի տնկեց և իջավ ներքև՝ Մեմիկից մի բան իմանալու։
Մեմի՛կ…
Մեմիկ խաթունը գլուխը վեր բարձրացրեց և սարսափահար
Մեմի՛կ․․․ նորից ձայնեց Հաջի աղան։
Մեմիկ գետնին տակ անցներ, աս բանը չտեսնար, պատասխանեց Մեմիկը։
Հաջի աղան լռեց, կարծես թանձր պատերի միջից տեսնում էր դռան առաջին բազմությունը։
Մեմի՛կ, ի՞նչ է եղեր, ըսե՛, ասաց Հաջի աղան։
Մեմիկ խաթունը խղճաց Հաջի աղային. նրա ձայնում այնքան աղերսական շեշտ կար, որ ամենաանտարբեր մարդն անգամ կզգացվեր։
Հաջի աղա՛, ո՛տքդ պագնիմ, սա բաներն ինչո՞ւ ըրիր, լացով արտասանեց Մեմիկ խաթունը։
Ջանըմ, ի՞նչ ըրի, ի՞նչ եմ ըրեր…
Մեմիկ խաթունը պատմեց ահավոր եղելությունը…
․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․
․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․ ․
Խեղդե՞ց, հարցրեց Հաջի աղան։
Հա՛, խեղդեր է։
Հաջի աղան մի քիչ օրորվեց, բռնեց սանդուղների հենարանը, ձեռքը տարավ ճակատին՝ վայրկենապես կուտակված պաղ քրտինքի կաթիլները սրբելու, և դանդաղորեն բարձրացավ իր սենյակը։ Սանդուղից վեր բարձրանալիս նրան թվաց, որ քայլում է դեպի ավելի և ավելի մութը․ կարծես մթնոլորտը սևացավ, խտացավ և դարձավ կուպր։ Սենյակ մտնելիս նա մինչև անգամ ժպտաց, ինչ֊որ չճանաչեց, տարիների հարազատ սենյակը կորցրել էր իր արտաքին տեսքը։ Դեռևս փողոցի ձայները լսվում էին, բայց ոչ քիչ առաջվա պարզությամբ, որովհետև Հաջի աղան սուզվում էր անել քաոսի մեջ։ Գրեթե խարխափելով, նա գտավ պահարանը, բնազդորեն բաց արավ և, կույրի նման շոշափելով, ձեռք բերեց օղու շիշը, քաշեց բերանին, խմեց մինչև
Շուշա՞ կկոյրե, կոյրե (կոտրե), գլո՛ւխդ ըլ հետը կոյրե, աննա՛մուս․․․
Հանկարծ մի միտք, ինչպես մթան մեջ վառվող փոքրիկ լուցկին, լուսավորեց Հաջի աղայի տեսողությունը։ Ինչքան այդ միտքը լայնացավ նրա ուղեղում, այնքան պայծառացավ շրջապատը, իրերը ստացան իրենց նախկին ձևը, սենյակը լուսավորվեց, ջարդված շշի բեկորները հատիկ֊հատիկ երևացին նրա աչքին, նա մինչև անգամ ժպտաց, ինչ֊որ շշնջաց, կարծես մի գաղտնի բան ասաց ինչ֊որ մեկին, քայլերն ուղղեց դեպի դուռը, դուրս ելավ, իջավ սանդուղից, մտավ կրակատունը, բաց արավ պահարանը, վերցրեց լվացքի թոկը, որ Մեմիկ խաթունը խնամքով փաթաթել էր, թոկը դրեց ժակետի տակը, որ ոչ ոք չտեսնի, բարձրացավ նորից սենյակը։ Կարծես ուրախ տրամադրություն ուներ, ուզեց օղի խմել, բայց ոչ մի կաթիլ չկար։
Մեմիկ խաթունը լսեց սեղանի անկման աղմուկը, բայց ոչինչ չկարողացավ գուշակել, նորից շշնջաց.
― Աննա՛մուս․․․
Ապա ողջ տանը տիրեց լռություն, ինչպես փակված գերեզմանում։
Փողոցի բազմությունը դեռ ամբողջովին չէր հեռացել, երբ Մեմիկ խաթունը որոշեց վեր բարձրանալ, խոսիլ ամուսնու հետ, թքել նրա երեսին և պահանջել, որ մի բան անի՝ բազմությունը հեռացնելու։
Մինչև Մեմիկ խաթունի սենյակ մտնելը Հաջի աղան ավանդել էր իր հոգին․ նրա մարմինը երկարել էր, ոտները գրեթե հասել էին սենյակի հատակին։ Երբ Մեմիկ խաթունը տեսավ Հաջի աղային՝ սյունի պես երկարած հատակեն մինչև առաստաղը, սարսափելի ճիչ արձակեց և ընկավ հատակին, հազիվ մի քանի անգամ կարողանալով կանչել՝ հասե՜ք․․․
Փողոցում կանգնողները լսեցին ճիչը և ապշահար դարձան դեպի լուսամուտը։ Մեկն աղաղակեց․
Հիմ ըլ կնիկը կխեղդե։
Հասե՛ք, տո՛․․․
Մի քանի հոգի մոտեցան դռան, հրեցին, բաց արին։ Բազմությունը լցվեց ներս և տեսավ Մեմիկ խաթունին՝ ընկած սենյակի հատակին, ուշագնաց, իսկ Հաջի աղայի հասակը, ինչպես մի սյուն, տնկված էր սենյակի մեջտեղում։
1935 թ.

Ռուբեն Սևակ
Կարապները
Գիշեր է լուռ, հանդարտ գիշեր ամառվան.
Մութը պատեր է երկինքը համորեն.
Հեռուներեն քանի մը լույսեր միայն
Իրենց ձյունը վար կկաթեն հուլորեն:
Ո՛չ մեկ շշուկ: Լռությունը կթրթռար
Անծի՜ր, անծա՜յր լայնության մեջ օդերուն.
ՈՒ բացխփվող աչքերուն պես, ափին վրա,
Քաղաքներու կպլպլա լույսն հեռուն:
Բարձրը, մութին ալքերուն մեջ, հեռակա
Ժյուրաններու ստվերը լո՜ւռ կմրափե.
Ավելի՛ վեր, արհամարհոտ ու հսկա,
Ալպյաններու սեգ ճակատն է սատափե:
Զույգ ալեփա՜ռ շղթաներու դարավոր
Օրրանին մեջ ընկողմանած հոլանի՛,
Լեռներուն վեհ հուրիներուն պես աղվոր,
Կքնանա կապույտ հոգին Լեմանի:
* * *
Գիշերն է լուռ, լիճը տրտում: Հեռուեն,
Ճաճանչներու, փրփուրների պես աղվոր,
Քնացող ջուրին երեսին վրա մեղմորեն
Երկու կարապ կսահին լուռ, մենավոր:
Իրենց մարմի՛նը քնքույշ է, գեղեցիկ.
Իրենց թեւերն արծաթակերտ, ձյունագես.
Ու մարմարի իրենց վիզը սլացիկ՝
Երազային տաճարներու հուրին պես:
Կմոտենան անոնք իրար մեղմովին,
Ու կտուցնին իրար կուտան ուղղակի,
Այնպե՛ս ինչպես ո՛չ մեկ շրթունք տակավին
Այնքա՜ն սիրով չէ՛ մոտեցած շրթունքի:
Ու ձյունափառ իրենց թեւերն կ՚առնին վեր
Կգալարեն իրենց վիզը երկնասլաց,
Այնպես ինչպես երկու բազուկ անձնվեր
Այնքա՜ն սիրով իրարու չեն գալարած:
* * *
Գյուղերու լո՛ւյսը կցոլա հեռուե՜ն.
Վերը շո՛ւքը Ժյուրաններու հեռակա.
Ավելի՛ վեր, Ալպյանները համորեն.
Ավելի՛ վեր, Երկի՛նք կանգներ է վկա…
Վա՛րը, քնացող ջուրին վրա տրտմաբար,
Վեհ պարտքի մը գիտակցությա՛մբը լեցված,
Բերան բերնի, վիզը վիզին անբարբա՛ռ,
Հրաշալի հեղինակներ
15 ամենակարդացված ստեղծագործությունները
Սիրված արվեստոտ կայքեր Յատուկից
Մենք ստեղծել ենք մի քանի արվեստոտ կայքեր, որտեղ դու կարող ես վայելել հայ արվեստը
Հայ ամենահայտնի դասական և ժամանակակից նկարիչների լավագույն գեղանկարներով պատրաստված օնլայն փազլներ
Այցելել կայք
Հայ ամենահայտնի դասական և ժամանակակից կոմպոզիտորների լավագույն երաժշտությունների գործիքային կատարումներով երգացանկ
Այցելել կայք
Սիրված արվեստոտ ապրանքներ՝ փազլներ, փոստային բացիկների և մագնիսով էջանշանների հավաքածուներ
Այցելել կայք